10 Sınıf Coğrafya Nüfus

Nüfusun Özellikleri ve Önemi

Nüfus kavramı; dünya, kıta, ülke, bölge, idari ünite (il, ilçe, bucak gibi) veya bir yerleşme (köy, kasaba, şehir) gibi sınırları kesin olarak belirlenmiş bir alanda, belli bir zaman diliminde yaşayan insanların toplam sayısını ifade eder. Nüfus, her an değişen, dinamik bir olaydır. Bir yandan doğumlar, diğer taraftan ölümler gerçekleşmekte, göçler yaşanmakta ve insanların nitelikleri zamanla değişmekte, hepsinden önemlisi nüfusun miktarı ve niteliklerinin dağılışında değişiklikler söz konusu olmaktadır.

Nüfusu, her biri kendi bakış açısı ve yöntemiyle inceleyen birçok bilim vardır. Bunların başında demografi, sosyoloji, ekonomi, planlama, tarih, tıp gelmektedir. Yunanca demos (halk, nüfus) ve graphia (yazmak, çizmek) kelimelerinden türetilmiş olan demografi, nüfusun miktar ve yapısı ile bunlarda meydana gelen değişiklikleri konu almaktadır. Demografi, öngörüye dayanan bir bilimdir. Bir ülkenin nüfusunun nicelik ve niteliği ile ilgili veriler nüfus sayımları yoluyla elde edilir. Böylece nüfusun miktarı, artış oranı, yaş durumu, cinsiyet, çalışan nüfusun sektörlere dağılımı, kır ve şehir nüfusu, eğitim durumu, nüfus hareketleri vb. veriler kullanılarak ülkede planlamalar yapılabilir. Nüfus ve nüfusun özellikleri ekonomik büyümeyi ve kalkınmayı etkilemektedir.

Bir ülkede yaşayan nüfusun miktarı, yaş grupları, çalışan nüfusun oranı ve bunun sektörlere dağılımı gibi özellikler o ülkenin gelişmişlik düzeyi hakkında fikir verir. Nüfus, az gelişmiş ve gelişmiş ülkeler açısından farklı önem taşır. Gelişmekte olan ülkelerin birçoğu aşırı nüfus artışı nedeniyle beslenme, açlık, istihdam, eğitim, sağlık, ulaşım ve diğer sosyal hizmetlerin yetersizliği gibi sorunlarla uğraşmaktadır. Buna karşın gelişmiş ülkeler ise nüfus artış hızının düşük oluşu, nüfusun azalması ve özellikle nüfusta yaşlanma sorunuyla karşı karşıya kalmaktadır. Ülkeler sahip olduğu doğal kaynakları nüfusun oranı ve özellikleri doğrultusunda planlayarak kalkınma planı yapar. Bundan dolayı yapılacak yatırımlar ile nüfus artışı arasında denge sağlanmalıdır. Kalkınma hızına uygun sağlanan nüfus artışı ülkenin ihtiyaç duyduğu iş gücü ihtiyacını karşılar.

Bir ülkede yatırımlar, nüfus artışı ile paralel düzeyde ilerlerse ülkenin gücü de artar. Belli düzeydeki nüfus artışı ile nüfus gençleştiğinden ülke sürekli dinamizm kazanır. Ayrıca genç nüfus gelişime ve yeniliklere daha açık olduğundan üretime katkısı daha fazladır. Nüfus artışının durduğu hatta eksildiği birçok ülkede ise nüfus giderek yaşlanmaktadır. Bu sorunu yaşayan Batı Avrupa ülkeleri ile Japonya gibi gelişmiş birçok ülkede nüfusu artırmaya yönelik çabalar sürdürülmektedir. Buna karşın artan nüfusun ihtiyaçlarını karşılayamayan ülkelerde ise sosyal yapıyı zayıflatan çeşitli sorunlar yaşanmaktadır.

Gelişmiş ülkelerde okuryazar oranı yüksek, lise ve üniversite mezunlarının oranı fazladır. Az gelişmiş ve geri kalmış ülkelerde ise okuryazar oranı düşüktür. Nüfusun okuryazarlık oranı ile eğitim durumu da ülkelerin kalkınmasında ve eğitimle ilgili yatırımların planlanmasında önem taşımaktadır.

Çalışma çağında olup herhangi bir iş kolunda çalışanlar aktif nüfus olarak ifade edilir. Aktif nüfusun çalıştığı başlıca iş kolları tarım, sanayi ve hizmet sektörüdür. Gelişmiş ülkelerde sanayi ve hizmet sektöründe çalışanların oranı, az gelişmiş ülkelerde ise tarım sektöründe çalışanların oranı fazladır. Nüfus sayımları sonucu elde edilen bu veriler ülkelerin tarım, sanayi ve hizmet sektörlerine yönelik politikalarının belirlenmesinde yol gösterici olmaktadır.

Nüfusun kır ve kente göre dağılımı da ülkelerin gelişmişlik düzeyine göre değişmektedir. Gelişmiş ülkelerde nüfusun önemli bir kısmı kentlerde yaşarken az gelişmiş ülkelerde kırsal kesimde yaşayanların oranı fazladır. Bu durumda kentlerdeki sanayileşme ve kırdan kente göçlerin önemi büyüktür.

Nüfus Sayımlarının Tarihçesi

Nüfus, belirli bir zamanda ve sınırları belirli bir alanda yaşayan insan sayısıdır. Ülkelerin yönetimi bakımından gerek üretim gerek askerî güç için gerekli olan insan sayısı ancak nüfus sayımlarıyla tespit edilebilmektedir. Nüfusun miktarı kadar nüfusun özellikleri de ülke yönetimi bakımından önem taşımaktadır. Bu nedenle nüfus sayımlarında nüfusun cinsiyet, yaş, eğitim, çalıştığı iş kolu ve yaşadığı yer belirlenmektedir. Nüfusun niteliklerini oluşturan bu özellikler sayesinde ülkeler daha sağlıklı kalkınma ve ekonomik politikaları uygulayabilmektedirler.

İnsanlık tarihinin ilk dönemlerinden itibaren nüfus her zaman önem taşımıştır. Bir topluluk ya da ülkede kaç kişinin yaşadığı, bu insanların yaşları ve cinsiyetleri gibi özellikler, yönetim açısından gerekli bilgilerdir. Bu nedenle belirli dönemlerde ihtiyaç doğrultusunda nüfus sayımları yapılmıştır.

Nüfus sayımları, de facto (dö fakto) ve de jure (dö jur) olmak üzere iki yöntemle yapılır. De facto yönteminde nüfus sayımının yapıldığı gün, insanlar hangi yerleşim biriminde bulunuyorsa oranın nüfusu olarak kayda geçmektedir. De jure yönteminde ise insanlar, ikamet ettikleri yerin nüfusu olarak kabul edilmektedir.

Bir ülkenin kalkınmasında alınan kararların amaçlanan hedefe ulaşabilmesi için ülke kaynaklarının iyi bilinmesi gerekir. Bu kaynaklardan en önemlisi de insandır. Ülkenin diğer kaynaklarının doğru kullanılmasında ve kalkınma önceliklerinin belirlenmesinde nüfusun niteliklerinin de bilinmesi gereklidir.

NOT: Ülke, kaynaklarını doğru ve planlı olarak kullandığı zaman daha hızlı kalkınır ve gelişir.

Tarih boyunca çeşitli amaçlarla birçok nüfus sayımı yapılmıştır. Yüzyıl öncesi sayımlarda daha çok asker sayısı ve vergi yükümlülerini belirlemek esas alınırken günümüzde aşağıdaki niteliklerin ortaya çıkarılması amaçlanmıştır.

Nüfus sayımının amaçları;
★ Nüfus miktarı
★ Nüfusun ülkeye dağılışı
★ Yaş gruplarına göre nüfus miktarı
★ Kır-kent nüfusu
★ Kadın-erkek nüfusu
★ Eğitim durumu
★ Nüfusun sektörel yapısı
★ Nüfus hareketleri (göçler) ve benzeri özellikler belirlenir.

İnsanlar çok eski zamanlardan beri nüfus sayımı yapma girişiminde bulunmuşlardır. Bunlardan tarihi MÖ ’lere rastladığı tahmin edilen Çin ve Babil’de yapılan sayımlardan günümüze ulaşan kayıt yoktur. Ortadoğu’da elde edilen kil tabletler, MÖ ile arasındaki dönemde Mezopotamya’daki şehir-devletler ya da küçük krallıklardan bazılarına ait bilgiler vermektedir.

İlki MÖ yılında yapıldığı varsayılan ve sonra, savaş zamanları hariç, her beş yılda bir tekrarlandığı sanılan Roma sayımları hariç tutulursa, modern sayımlar, Fransız ve İngilizlerin sömürgelerinde yaptıkları sayımlarla başlamıştır. İlk periyodik sayımlar ise, günümüzde nüfusla ilgili en doğru bilgilerin toplanmasında önde gelen İskandinav ülkelerinden İsveç’te ’de, Danimarka’da ’da yapılmaya başlanmıştır. Döneminin en büyük gücü olan Osmanlı Devleti’nde ilk genel nüfus sayımı II. Mahmut Dönemi’nde yıllarında yapıldı. Anadolu ve Rumeli’yi kapsayan bu çalışmada, vergi ve askerlik yükümlülükleri tespit edilmeye çalışıldığı için yalnızca erkekler sayılmıştır.

Ülkemizde Nüfus Sayımlarının Tarihi

Osmanlı imparatorluğu döneminde istatistik çalışmaları başlangıçta devlete belirli hizmetler yapmakla yükümlü memur ve sipahilere bırakılan gelir kaynaklarının nicelik ve değişmelerini saptamak amacıyla yıl gibi aralıklarla nüfus ve toprak sayımları yapılması şeklinde düşünülmüştür. İmparatorluk yeni kurulduğunda nüfusla birlikte tarım ve arazi konularında bilgi toplamaya özel önem verilmiş; ve yılları arasında toprak ve nüfus sayımları yapılmıştır. Daha sonra Padişah Kanuni Sultan Süleyman genel bir nüfus sayımı yaptırmaya çalışarak bunun her yılda bir tekrar edilmesini kanunnameye yazdırtmıştır. Tarihçiler bu dönem içinde yıllarında genel nüfus ve arazi sayımı yılında ise tekrar bir nüfus sayımı yapıldığını yazmaktadır. Kemankeş Kara Mustafa Paşa sadrazamlığı sırasında nüfus sayımının ülke için önemini belirtmiş ve sayımın 30 yılda bir yapılmasını karar altına aldırtmıştır. Ancak sayısız savaş nedeniyle bu süreye gereğince uyulmadığı gibi, sayım girişimleri sonuçlandırılamamıştır.

yüzyılın başından itibaren Ademi Merkeziyet Sistemine dayalı olarak merkezde, her nezarette, taşrada ise il ve ilçelerde istatistik büroları açılmış ve bunların çalışmalarını takip ve kontrol için de ayrı bir merkezi organ kurulmuştur. Başarı ile sonuçlandırılan ilk nüfus sayımı yılında yapılmıştır. Sayımın esas amacı askerlik yapabilecek halkın sayısı ve yeni vergi kaynaklarının saptanması olan bu sayımda Rumeli ve Anadolu’da bulunan tüm İslam ve Hıristiyan erkek nüfusu kapsanmıştır. yılından sonra yılında kadın nüfusu da kapsayan bir sayım daha yapılmış, ’te ise yeni bir nüfus sayımına daha girişilmişse de sonuçlandırılması değişen ülke sınırlarına göre mümkün olmamıştır.

Türkiye’de genel nüfus sayımı ilk kez yılında yapılmıştır. İkinci kez ’te yapılmış ve bunu izleyen her 5 yılda bir yapılmıştır.

yılından sonra her 10 yılda bir yapılması kararlaştırılmış, yılında seçmen sayısını belirlemek amacıyla genel nüfus sayısı tespiti yapılmış, yılındaki sayımla sayımlara son verilmiştir. yılından sonra sayım sistemi değişmiş, Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi’ne (ADNKS) geçilerek her yılın son günü nüfus tespiti yapılmaya başlanmıştır. Bu yöntemde; kişilerin nüfus bilgileri, yerleşim yerlerine göre bilgisayar destekli veri tabanında tutulur. Doğum, ölüm ve nüfus hareketleri gibi nüfus bilgilerindeki değişim güncellenerek nüfus tespiti yapılır.

Nüfusun Özellikleri ve Önemi Ders Notu PDF İçin Tıklayın.

“Nüfus, belli bir yerde ve zamandaki insan sayısıdır. Coğrafyacının nüfusu incelemesindeki amaç, yeryüzündeki insan örtüsünde var olan bölgesel farklılıklardır.&#; (Trewartha )

• Coğrafyacı nüfusu; nüfusun gelişimini, çeşitli özelliklerin dağılışını, nüfus miktarı ve özelliklerini, nüfusun mekansal biçimlenmesi ve analizini, göçleri, nüfusun yarattığı sorunları ve bunların çözümüne ilişkin önerileri ortaya koymak için inceler.
• Ülke kalkınmasında isabetli kararların verilebilmesi için eldeki mevcut kaynakların ve insan kaynağının bilinmesi gereklidir.

a) Nüfus Sayımları

Nüfus sayımı: Belli bir zamanda bir ülke ya da ülkenin iyi tanımlanmış bölgesindeki tüm kişilere ilişkin demografik, ekonomik ve toplumsal verileri toplama, değerlendirme ve analiz etme ile yayımlama işlemlerinin tümünü kapsar.

Geçmişten günümüze Dünya&#;daki ilk nüfus sayımları hangileridir?

• Babil&#;de ve Çin&#;de MÖ. &#;de nüfus sayımlarının yapıldığı bilinmektedir.
• MÖ. yılları arasında Mezopotamya&#;daki şehir devletlerinde; din adamlarının, hizmetkârların, tarımla uğraşanların ve çeşitli meslek gruplarının sayıldıkları ve bu verilerin kil tabletlerde muhafaza edildiği belgelenmiştir.
• Roma İmparatorluğu Dönemi&#;nde ilki MÖ. &#;de yapıldıktan sonra, nüfus sayımlarının 5 yılda bir tekrarlandığı sanılmaktadır.
• Modern anlamda ilk nüfus sayımının ise İngiliz ve Fransız sömürgelerinde yılında yapıldığı kabul edilmektedir.
• Buna rağmen ilk modern nüfus sayımları olarak; İsveç&#;te &#;de ve Danimarka&#;da yapılan sayımlar daha çok kabul edilmektedir.
• Yüzyılda başlayan bu sayımlar kısa zamanda ABD, İngiltere, Fransa ve Rusya tarafında da yapılmaya başlanmıştır.
• Osmanlı İmparatorluğunda bu anlamda ilk nüfus sayımı yılında II. Mahmut Dönemi&#;nde gerçekleştirilmiştir.

b) Nüfusun Başlıca Özellikleri

1. Nüfusun Cinsiyet Yapısı Neden Önemlidir?

Dünya&#;da erkek ve kadın nüfusları arasında genellikle bir denge vardır. Ancak bazı durumlarda bazen erkek nüfus oranının bazen de kadın nüfus oranının daha fazla olduğu görülebiliyor.

• Coğrafyacıların çok kullandıkları bir kriter olan cinsiyet oranı bir yerdeki ya da kadına düşen erkek sayısıdır. Bu sayı &#;den ya da &#;den büyükse erkeklerin kadınlardan fazla olduğunu, &#;den ya da &#;den azsa kadınların istatistiksel olarak egemen olduklarını gösterir.
• Bilindiği gibi yeryüzünde her kız çocuğuna karşılık erkek doğmaktadır. Bu durum 4 yaş civarında dengelenir ve yaşlılar arasında erkeklerin oranı düşer. Fakat tüm yaş gruplarında Dünya ortalamasının hemen hemen dengede olduğu görülür.
• 5 yaşın altındaki çocuk nüfusun büyük bir orana sahip olduğu ülkelerde erkek cinsiyet oranı yüksektir.
• Göç veren genellikle gelişmekte olan ülkelerde kadın nüfus oranı yükselirken, göç alan gelişmiş ülkelerde ise erkek nüfus oranı yüksektir.
• Yine, özellikle uzun süren savaşlar sonunda erkek nüfus oranı azalırken, kadın nüfus oranı artmaktadır.
• İklim ve çevre koşullarının zorlu olduğu çöllerde, kutup bölgelerinde ve yüksek dağlık alanlarda ezici bir şekilde erkek nüfus egemendir. Bu da madencilik, ormancılık ve askerlik gibi sektörlerin cinsiyet seçiciliğinden kaynaklanmaktadır.
• Pakistan, Hindistan ve Çin gibi gelişmekte olan ülkelerde doğumdan önce cinsiyet belirlenmesine bağlı olarak; erkek doğumların tercih edilmesine ve kız bebeklerin kürtajla alınmasına yol açtığından, erkek nüfus egemenliğine doğru bir dengesizliğe yol açmaktadır. Örneğin Hindistan&#;da günümüzde her 93 kadına erkek düşmektedir. Bu durum nüfusun geleceği için büyük bir tehlikedir.

• Gelişmiş ülkelerde de 60 yaşın üzerinde, örneğin Almanya&#;daki kadınların oranı % 69 iken erkeklerin oranı % 31&#;dir. Yani bu gruptaki erkeğe, kadın düşmektedir.

2. Nüfusun Eğitim Durumu Neyin Göstergesidir?

Nüfusun eğitim durumu, ülkelerin gelişmişlik düzeyine paralel bir değişim gösterir. Gelişmiş ülkelerde okuryazarlık oranı ve eğitim düzeyi yüksek, gelişmekte olan ülkelerde ise düşüktür.

• Nüfusun eğitim durumu, ülkenin sahip olduğu doğal ve beşeri kaynakların verimli bir şekilde kullanılmasına, değerlendirilip ülke ekonomisine kazandırılmasına ve ülkenin sosyoekonomik açıdan gelişmesine neden olur.

3. Doğum ve Ölüm Oranları Nüfusta Ne Gibi Öneme sahiptir?

Hemen tüm ülkelerde toplam nüfus miktarları üzerinde doğumlarla ölümler arasındaki fark en büyük etkiyi yapmaktadır. Bunun yanı sıra ülkelerin göçlerle alacağı ya da vereceği nüfusta bu etkiyi desteklemektedir.

• Katı kontrollerin olmadığı geçmişte özellikle Yüzyılda ve Yüzyılın başlarında, on binlerce insan yeni topraklara yerleşmek üzere, uluslararası göçlere katılmışlardı. Bunların, gönderen ve gelinen ülke nüfuslarındaki etkileri de doğal olarak, çok büyük olmuştu.
• Doğumların ölümlerden fazla olmasıyla meydana gelen değişime doğal nüfus artışı denir.
• Örneğin &#;de Dünya&#;da her gün bebek doğmuş, ölüm meydana gelmiş ve günlük doğal nüfus artışı olmuştu. Aslında günümüzde tüm Dünya&#;da doğum oranları sürekli bir düşüş eğilimine girmiştir. Bu oran &#;lardan &#;lere bugün ise &#;lere gerilemiştir.
• Ancak bu değer bölgelere göre önemli farklılıklar gösterir. Örneğin en hızlı büyüme gösteren Afrika&#;da bu değer olmuştur. Buna göre Afrika nüfusunun iki misli olması için 28 yıl, Dünya nüfusu için ise 50 yıl gerektiği anlamına gelmektedir. Buna karşılık en düşük doğal artış oranına sahip İngiltere ve İrlanda dahil Kuzey Avrupa&#;da yıl, Batı Avrupa&#;da yıl ve Güney Avrupa&#;da ise yıl gereklidir.
• Doğu Avrupa, Rusya ve Japonya için iki misli olma süresinden şimdilik söz edilemez. Çünkü bu bölgede nüfus azalışı söz konusudur, Örneğin yılına kadar Rusya nüfusu milyondan milyona; Japonya&#;nın ise milyondan milyona ineceği öngörülmektedir. Nüfusu bu durumda olan ülkelerin ortaya çıkacak iş gücü açığını ancak yüklü miktarlarda kabul edeceği göçlerle kapatması gerekecektir.
• Dünya&#;da nüfus artışını etkileyen bir başka faktör de ölümlerdir. Tıp alanındaki ilerlemeler ve sağlık hizmetlerinin iyileştirilmesi sonucu birçok ülke Yüzyılda ölüm oranlarını düşürmüştür. Bu da çağımızın “ nüfus patlaması&#; olarak adlandırılan artış olayına büyük katkıda bulunmaktadır.
• Bununla birlikte doğal afetler, savaşlar, kitlesel kazalar, iyi beslenememe ve salgın hastalıklar da Dünya çapında ölümlerin artmasına büyük katkıda bulunmaktadır. Örneğin deprem, seller ya da taşkınlar, kasırgalar gibi doğal afetler sık sık on binlerce insanın ölmesine yol açmaktadır.
• Dünya için &#;da binde 8 olan ham ölüm oranı, ülkelere göre; doğum oranlarından az çok değişiklik göstermektedir.
• En yüksek ölüm oranları, tıpkı doğumlarda olduğu gibi gelişmekte olan ülkelere aittir.

4. Ortalama Yaşam Süresi Neyi İfade Eder?

Kır &#; Kent Nüfus Dağılışı Nasıldır?

Nüfus Artış Hızı Neden Çok Önemlidir?