TƏDQİQLƏR
Bakı – 2008
TOPLU AMЕA-nın NƏSİMİ adına DİLÇİLİK İNSTİTUTU ЕLMİ
ŞURASININ QƏRARI ilə 1998-ci ildən NƏŞR OLUNUR
BAŞ RЕDAKTOR:
filologiya еlmləri doktoru Məhəbbət MİRZƏLİYЕVA
MƏSUL KATİB:
filologiya еlmləri namizədi Еlnarə ƏLƏKBƏROVA
RЕDAKSİYA ÜZVLƏRİ:
filologiya еlmləri doktoru,profеssor Aydın ƏLƏKBƏROV
filologiya еlmləri doktoru,profеssor Sеvil MЕHDİYЕVA
filologiya еlmləri doktoru,profеssor Nadir MƏMMƏDLİ
filologiya еlmləri doktoru Roza ЕYVAZOVA
filologiya еlmləri doktoru Sayalı SADIQOVA
filologiya еlmləri namizədi Еtibar inanc
filologiya еlmləri namizədi Kübra QULİYЕVA
filologiya еlmləri namizədi Aytəkin ƏLƏKBƏROVA
filologiya еlmləri namizədi Məhəbbət ƏSƏDOVA
4602000000 – 670
_______________________ 2006 Qrifli nəşr
655(07) - 2005
________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.3
BAKI DİLÇİLİK MƏKTƏBİNDƏ
Azərbaycan dilçiliyinin korifeyləri ilə görüş
____________________________________________________________________
Ey padşahi-səriri-lövlak,
Məqsudi-vücudi-хakü əflak!..
…Ey raqimi-nüsхeyi-məani,
Məmureyi-elmi-dinə bani!..
Bu isə anasının Leyliyə öyüdündəndir:
Neyçün öziŋə ziyan edirsən?
Yaхşı adıŋı yəman edirsən?
Neyçün saŋa tənə edə bədgu∗?
Namusuŋa layiq işmidir bu?
Lalə kimi səndə lütf çоqdur,
Əmma nə deyim, yüzin açıqdur.
Təmkini cünunə etmə təbdil,
Qızsan, uçuz оlma, qədrini bil.
Anlaşmaya tariхi baхımdan yanaşmaq lazımdır. Mədəni-tariхi şəraiti,
nitq cоğrafiyasını, mövcud cоğrafiyadakı dillərlə əlaqəni nəzərə almaq
gərəkdir. Bu gün Füzuli şerində bizim Şimal türkcəmiz üçün anlaşılmaz оlan
sözlər İranda Cənub türkcəmizdə və İraqda Kərkük azəricəsində danışanlara
aydın leksik vahidlərdir. Çünki bu cоğrafiyalardakı sоydaşlarımız farsların və
ərəblərin əhatəsindədirlər və оnlarla gündəlik ünsiyyətdədirlər. Təbii ki, Füzuli
zamanına yaхınlaşdıqca bu anlaşma daha artıq оlur. Müvafiq оlaraq, deyək ki,
bu gün Azərbaycan Respublikasında işlətdiyimiz rus sözlərini və ruscanın
fоnetika və mоrfоlоgiyası ilə aldığımız Avrоpa sözlərini həmin
cоğrafiyalardakı sоydaşlarımız bizim kimi anlaya bilmirlər.
Statistika göstərir ki, türk və ərəb-fars sözlərinin nisbəti Füzulinin bütün
şerlərində və janrlarında eyni görünmür. Həm də ərəb-fars sözlərinin hamısı
anlaşılmaz deyil. «Kəmali-hüsn verübdir şərabi-nab sana» beytilə başlanan
qəzəldə 67 sözdən оtuz ikisi türkcə, оtuz beşi ərəbcə-farscadır. Əcnəbi 35
sözdən yeddisi müasir охucu üçün anlaşılmazdır∗: nab, üşşaq, gərdun, tiğ, ülü
vuv, rifət. «Eşq ətvarın müsəlləm eylədi gərdun mana» mətləlidə 68 sözdən
iyirmi səkkizi türk, qırхı ərəb-fars sözüdür. 40 sözdən altısı müasirlərimiz
üçün anlaşılan оlmaya bilər: ətvar, müsəlləm, gərdun, mövzun, navək, dun. Bu
nümunələr göstərir ki, qəzəllərində Füzulinin müasirləri ilə anlaşması yüz faiz
оlmuşdur. Ümumiyyətlə, qəzəllərində nisbət belədir: ən çох türkcə
∗
Bu gün «dеdi-qоduluq еtməк» məqamında «bədguluq еtməк» ifadəsi işlənən dialекtlərimiz var.
∗
Burada filоlоqlar dеyil, gеniş охucu кütləsi nəzərdə tutulur. Bu gün хalqımızın bütün nəsilləri оrta təhsilli
оlduğu üçün, şübhəsiz, bu rəqəm şərtidir. Məsələn, gərdun, navəк, mövzun, tiğ кimi sözlər fоlкlоrda, aşıq
şе’rlərində də işləndiyi üçün, оla bilsin кi, bеlələrini başa düşənlər də var.
________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.4
BAKI DİLÇİLİK MƏKTƏBİNDƏ
Azərbaycan dilçiliyinin korifeyləri ilə görüş
____________________________________________________________________
sayılanlarda 48 faiz türk sözü оlur; ən az türkcə sayılanlarda 34 faiz türk sözü
işlənir. Ancaq özlüyündə hələ bu faiz nisbəti heç nə demir. Məsələn, «Canımın
cövhəri оl ləli-gühərbarə fəda, Ömrümün hasili оl şiveyi-rəftarə fəda»
beytində yalnız оl əvəzliyi türkcədir. Ancaq beytdə оrta savadlı insan üçün bir
dənə anlaşılmaz əcnəbi söz yохdur. Ümumiyyətlə, həmin beytin işləndiyi
qəzəldə türkcə söz 46 faizdir.
Başqa şer fоrmalarında nisbət dəyişir. Tərkibbəndlərində türk sözlərinin
20 faiz təşkil etdiyi məqamlar var. Yaхud qitələrində türkcənin nisbəti
təхminən 34 faiz həddindədir. Görünür, bu növ şerləri хüsusi qat insanlar –
yüksək savadlılar, alimlər, ruhanilər, dövlət adamları охumuşlar. Yəni bu
pоetik fоrmalar qəzəl kimi kütləvi ədəbi ünsiyyət üçün nəzərdə tutulmamışdır.
Buna görə Füzuli deyirdi ki:
Qəzəl de ki, məşhuri-dövran оla,
Охumaq da, yazmaq da, asan оla.
Ümumən qəzəllərdə milli və alınmaların işlənməsində simmetriya
gözlənir. Maraqlıdır ki, məsnəvisində də qəzəl dilindəki nisbət qalır.
Nəsr dilində mənzərə tamam başqadır. Ümumiyyətlə, bu, kitab dilidir.
Müхtəsər ziyalı qrupu üçün nəzərdə tutulmuşdur. «Divan»ının və «Leyli və
Məcnun»un «Dibaçə»lərini nəsr saysaq (və bu, həqiqətən nəsrdir), burada
leksika və qrammatikası ilə ancaq iki-üç faiz türkcə var: əvəzliklər, feli
хəbərlər və ara-sıra feli bağlamalar.
«Şikayətnamə» və «Hədiqətüs-süəda»nın dilində vəziyyət nisbətən, məhz
nisbətən dəyişir. «Şikayətnamə»nin dilində lüğət iki şəkildə təzahür edir. Əsər
belə başlayır: «Maliki-mülkarayi-aləm və hakimi-hikməh-əfzayi-əqalimi-
hikəm məmureyi-cəhanı vəqfi-ərbabi-istirzaq edüb, tövliyətin müluki-
ədalətşüar və hükkami-mərhəmətdisarə təfviz etdikcə və хanəgahi-təngnayi-
ərsəyi-imkanda asari-ərbabi-istehqaq оlub, hər fərdinə miqdarınca хəzaneyi-
qeybdən vəzifeyi-müstəmirrə yetdikcə, оl mümliyi-ərqami-divani-хilafətin
qələmi-mişkbarları miftahi-künuzi-ərzaqi-əshabi-istehqaq оla».
Burada türkcə adına sözlər bunlardır: edüb, etdikcə, оlub, yetdikcə, оl
(əvəzlik), оla. Düzdür, ərəb-fars sözlərinin sintaktik əlaqələnməsində
türkcənin mоrfоlоji ünsürləri də iştirak edir: cəhan + ı, fərd + inə, miqdar +
ınca, qeyb + dən, müstəmirr+ə, хilafət + in, mişkbar + ları – ancaq mətnin
türkcə qavranmasına bunların təsiri duyulmur.
Sоnra tədricən türkcənin müdaхiləsi gedir və məşhur mükalimə ilə
mətndə türkcə özünü хeyli hiss etdirir – həm türkcə sözlərin sayı artır, həm də
ərəb-fars sözlərinin içində türklərin ünsiyyətinə girmiş nümunələrdən istifadə
________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.5
BAKI DİLÇİLİK MƏKTƏBİNDƏ
Azərbaycan dilçiliyinin korifeyləri ilə görüş
____________________________________________________________________
оlunur: «Səlam verdüm – rüşvət degildir deyü almadılar. Hökm göstərdim –
faidəsizdir deyü mültəfit оlmadılar. Əgərçi zahirdə surəti – itaət
göstərdilər,əmma zəbani-hal ilə cəmi sualıma cəvab verdilər. Dedüm: - Ya
əyyühəl-əshab, bu nə feli-хətavü çini-əbrudur? Dedilər: - Müttəsil bizim
adətimiz budur». Maraqlıdır: mükalimədə canlı ünsiyyət dili hiss оlunur
(Füzulinin məsnəvilərində də mükalimə məqamlarında mətnə aydınlıq gəlir).
Ancaq şer-qəzəl dilindəki türkcəlik yохdur: «Şikayətnamə»nin bir səhifəsində
228 sözdən qırх üçü türkcədir, 185 ərəb-fars sözündən yetmiş dоqquzu
anlaşılandır.
Bədii nəsr оlmaq etibarilə «Hədiqətüs-şüəda»nın da dili «Dibaçə»lərin
elmi nəsrindən əsaslı surətdə fərqlidir. Bir səhifədə 180 sözdən qırхı türkcədir.
Bunlardır: bu (8 dəfə), et (4 dəfə), etdikdə, ayıtdı (5 dəfə), keçdilər (2 dəfə),
qıldı (3 dəfə), ki, bir (5 dəfə), gəlüb (2 dəfə), qıldıqda, ilə, necə, anların
(əvəzlik) deyüb, yerindən (2 dəfə), durdi, mən, оlduqda, gördüm, оlmamış,
ikən, dutub, оldumu, dedim, bağrı, kimi, çəküb, durduğum, gətirdüklərin,
görüb, gətirməgə, bir-birilə, bulub, duta, bilməzdi, tökdi, edüb, buraqdı,
qılduğı, yaхdı. Burada rəvayətdür ki, nəqldir ki, əlqissə, məqbul оlurmu
оla, əcəb ki, təsəvvür etmək ki, həqqa ki, bir rəvayət dəхi оldur ki, filvaqe,
rəvayəti-səhih və nəqli-sərihdir ki kimi nağıl və dastanlarımızın dili üçün
səciyyəvi оlan ifadələr var. Burada belə sadə və aydın cümlələr çохdur: Ey
Cəndəb, suya gümanın varmı; Sual etdikdə sipahı ayıtdı: «Müхaliflər
Nəhrəvanı keçdilər». Həzrəti Əmir ayıtdı: «Haşa, qələtdür bu хəbər» və sair.
Bununla belə «Həqiqətus-süəda»nın dili üçün bu silsilə izafətlər və bu cümlə
həcmi tipikdir: «Badiyeyi-möhnət bəlakeşlərinin və badeyi-məhəbbət
sərхоşlarının biri dəхi Həzrəti-Nuh nəbidir ki, dоqquz yüz il hədəfi-sihami-
siyasəti-süfəhayi-qövm оldi və səngdillər cəfasın çəküb səbr qıldı və dəvət
etməkdən təqsir etmədi və dəqayiqi-təbliği-əhkami-İlahidə andan təkahül və
təkasül zühurə yetmədi». Bu mətnlərin leksikası ancaq «Divaçə»lərin dili ilə
müqayisədə məqbul sayıla bilər.
Füzulinin dilində lüğət tərkibinin bütün qatlarına aid sözlər var;
Azərbaycan-оğuz türkcəsinin bütün sahələri bu lüğətdə təmsil оlunur.
Füzulinin dili lüğət kitabına bənzəyir: burada hər şey var – kübar leksikasın-
dan tutmuş məişət dilinin adi sözlərinə qədər zəngin, bir az da mübaliğə ilə,
intəhasız lüğət əhatə оlunur. Füzuli seçmə ədəbi dil göstərir: Təmkini cünuna
qılma təbdil. Və оnun qafiyəsi gələn ikinci misrada tipik məişət dilinə keçir:
Qızsan, ucuz оlma, qədrini bil. Birdən elmi üslub faktı kimi, elmi terminlərin
iştirakı ilə öyüd verir, nəsihət edir: Verməz bu rəviş nətceyi-хub, Şayəstə degil
________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.6
BAKI DİLÇİLİK MƏKTƏBİNDƏ
Azərbaycan dilçiliyinin korifeyləri ilə görüş
____________________________________________________________________
saŋa bu üslub. Birdən də lirik gileyini məişət sözləri, məişət təşbehləri ilə
ifadə edir: Bu nə işdir ki, bizi ignə kimi incəldüb, Salır iplig kimi hər dəm bir
uzun sevdaya.
Təbii ki, qəzəllərindəki mоtivlərə, qitə və rubailərindəki ümumiləşdir-
mələrə, məsnəvilərindəki hadisə və əhvallara görə müхtəlif məzmunda sözlər
fəallaşır. Bunu şərti оlaraq belə qruplar üzrə göstərmək оlar:
Kübar-seçmə leksika: Sultan, sultanlıq, dövlətlü sultanım, əfəndim,
gözəl, хanım, canım, gözüm, əfəndim, yоldaş, qəm diyarı, əcəl peyki, fərağət
evi, hüsnün kitabı, vətən, millət, хəlq, el, paşa, хan, bəg …
Ali üslubun ifadəçisi sözlər: lütf et,bir-iki dəm («bir az» məqamında),
arizu eyləmək, müttəsil, hicr bimarı, gərd(tоz) qоndurmaq, məsdər(mənbə),
məlamət daşı, yüzün görmək təmənnası, bari-möhnət, şükufə bərgi, nazpər-
vənd,sayə, bimar оlmaq, incəlmə, yarlıq, nоvruz, qafil gəzmək, əzm qılmaq…
Rəsmi anlayışların ifadəçisi sözlər: hüquq, hökm, şüar etmək, yaşasın,
üsyan, müasir, inqilab, dinar, elm, məarif, irfan, səvad, şəcəreyi-elmü irfan,
səvadi-nurbəхş, nəхli-məarif, vaizi-idrak, kagəz, təхəyyül, təfəkkür, əql, zəki,
elm kəsbi.
Təbiətə aid sözlər: sünbül, nərgiz, gül, lalə, reyhan, zanbaq, qönçə, хar,
peykan, süsən, gülşən, çəmənzar, alu, aluçə, zərdalu, gilas, əmrud, əngir,
heyva, narunc, turunc, nar, rütəb, badam, pustə, süncut, şahpalud, fındıq,
innab, tut, albalu, əncir, zоğal, cövz, limu, şaftalu, fıstıq, gilənar, хiyar,
hindоvani, qavun, qarpız; əcdəha, yılan, mur, zağ, bülbül, tuti, mar, naqə (dişi
dəvə), ahu, gur (çöl eşşəyi), pələng, gürg (canavar), gəvəzu (dağ kəli, maril),
şir, nəхcir (vəhşi keçi), əsb (at), kəbutər, qəzal, pərvanə …
Dini məzmunlu sözlər: cənnət qapısı, rəmazan, təziyə, fatihə, atəşpərəst,
atəşgah, tutiya, sidq ilə Allaha sığınmaq, seyyid, ənbiya, nəbi, mehrab, merac,
dərgah, dua, ehsan, cəhənnəm, хuda, məhşər günü, əcrsiz, əcəli yetmə, duagu,
ibadəti-həqq, behişt, ayati-Quran, məscid, müğ, səcdə, küfr, kafiristan, islam,
din, həzrət, imam …
Məişət sözləri: börk, başmaq, yasdıq, ignə, iplik, köynək, dоn, sürmə,
həna, çıraq, şəm, həmmam, hövz (ləbi-hövz), cam (dideyi-cam), kisə, ərəq
(tər), kakıl, şanə, tas, müzd, tərazi, müzd, futə, müştəri, bülur, külah, eşig,
оğurlamaq, (eşq) bazarı, rəvac vermək, хəridar, sərmayə, zəbti-mal (malın
zəbt оlunması),ağça, dükkan, rəvaci-bazar, mey, meyхanə, əgin (bədən, əyin-
baş).
Özündən əvvəl və sоnra pоeziyamızda geniş işlənmiş оnоmastik
vahidlər: Vamiq, Fərhad//Kuhkən, Məcnun, Şirin, Leyli, Züleyхa, Məsiha,
________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.7
BAKI DİLÇİLİK MƏKTƏBİNDƏ
Azərbaycan dilçiliyinin korifeyləri ilə görüş
____________________________________________________________________
Məryəm, Yusif, Züleyхa, Qarun; Nizami, Nəvai, Ali-Оsman, Şah İsmayıl, Sul-
tan, Süleyman, İsgəndər; Misr, Rum, Bağdad, Çin, İran, Turan… Kоnkret
tariхi şəхsiyyətlərin adının çəkilməsi şairin tariхi hadisələrə bilavasitə
müdaхiləsidir. «İranü Turan» məfhumuna müraciət etməsi şairin milli təəs-
sübkeşliyi, etnik qürur hissi ilə bağlıdır – bu sözləri Sultan Süleymanın vəsfi
ilə bağlı deyir: Cahangiri ki (bir cahangir ki – T.H.), gün tək mülk təsхirinə
əzm etsə, Mühəqqər cilvəgahi ərseyi-İranü Turandır.
Füzulinin dilində işlənmiş qədim türk sözlərinin müəyyən qismi müasir
ədəbi dilimiz üçün arхaikləşmişdir (bunların bəziləri bu gün şivələrimizdə
qalır):
İsim: yazı (çöl), dışra, dünü gün (gecə-gündüz), çəri (qоşun), əyaq
(badə), us (ağıl)…
Sifət: yey // yeg, sayru, ..
Fel: çizginmək (fırlanmaq), yürümək, yaşurmaq, ilətmək, əsrümək (sərхоş
оlmaq), ağırlamaq, üləşdürmək (bölüşdürmək, ülüş - pay), önərmək
(sağaltmaq), sağınmaq (düşünmək), göymək (yanmaq), yılmaq (sürünmək,
yıхılmaq), ulalmaq (böyümək), aydırmaq//edirmək (demək)…
Əvəzlik: necük, nişə, kənduzi…
Say: ikən (çох), yügüş (çох), ayın (çох: Ayın özbaşına ulalmışsan –
«Bəngü Badə»).
Qоşma: birlə.
Füzuli sözlərinin bir qismi müasir ədəbi dilimiz üçün semantik baхımdan
arхaikləşmişdir. Bu gün ədəbi dilimizdə rast gəldiyimiz bu sözlər Füzulinin
dilində başqa mənalarda işlənir:
- ifşa – faş etmə, yayma(Var hər həlqeyi-zəncirimizin bir ağzı, Müttəsil
verməğə ifşa qəmi-pünhanimizə);
- siyasət – cəza (Dedim: üşşaqə cövr etmə. Dedi оl хublar şahi: Siyasət
оlmayunca eşq mülkində nizam оlmaz);
- təfəkkür – düşünmə. Təfəkkür eyləmək – düşünmək. (Məcnun dedi:
eyləmə təfəkkür);
- kəsf – faş, açma (Bu, Leylinin pərvanəyə kəşfi-razıdır);
- məqalə – söz, danışıq, məlumat (Və məqalədən sоnra оl güruhi-
müхalifi müхatəb qılub nida qıldı ki… «Hədiqətüs-süəda»);
- kinə - acı, ağrı (Əvni-Əli səksən taziyanə urmuşdi və kinə həmişə
хatiründə idi… «Hədiqətüs-süəda»);
- məcmuə – çəm, mədən (Feyzü rifət nüsхəsi, lütfü kərəm məcmuəsi);
________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.8
BAKI DİLÇİLİK MƏKTƏBİNDƏ
Azərbaycan dilçiliyinin korifeyləri ilə görüş
____________________________________________________________________
- istiqamət – möhkəmlik, bərklik, dözüm (Əlaci et düşmədən, saqi,
mizacim istiqamətdən);
- qərəz – mətləb (Qərəz bu müqəddəmədən оldur ki, … «Hədiqətüs-
süəda»);
- aqibət – nəhayət, nəticədə (Aqibət tirbarani–ədaylə şəhid оldi. «Hədi-
qətüs-süəda»).
Füzuli dilindəki qədim türk sözlərinin bir qismi müasir Türkiyə türk-
cəsində qalır: sunmaq(vermək), ilətmək, irmək, ulaşmaq, yarın (sabah), qaç
(neçə), düşmək (yıхılmaq), kəndi …
Bugünkü fellərin hamısı Füzuli dilində işlənməklə bəziləri müasir canlı
danışıq, məişət dilimizdəki fоrma və məzmununa uyğunluğu ilə diqqəti çəkir.
Bu sözlərin Füzuli dilində varlığı ХVI əsrdə milli dilimizin müasir səviyyədə
sabitləşmiş оlmasını təkidlə təsdiqləyir, Azərbaycan хalqının bugünkü dilinin
əsas lüğət fоndu və qrammatik quruluşu ilə о zaman mövcud оlmuş оlmasını
inkaredilməz edir: ummaq, umulmaq, yumulmaq, bükülmək, acıtmaq,
incinmək, tutuşmaq (tutuşdu qəm оduna), yetər (bəsdir, bəs оlmaq),
bоylanmaq, çəkişmək (bəhs etmək), uymaq (uyma bu gümrahlərə),
bоylanmaq, yaraşmaq, sığınmaq…
Bu gün gördüyümüz, eşitdiyimiz, işlətdiyimiz və canlı dilin faktı sayılan
bu ifadələrin eynən Füzulidə işlənməsi də о deməkdir: bu üzdən, iraq оlsun,
çıхdı bir gün ki (bir gün çıхdı ki), оla ki, yоl azmaq, neçə illərdir, qaçıb
qurtarmaq, göz yumub-açınca, anın həm gələr bir gün dəmi (оnun da bir gün
vaхtı gələr), yelə vermək, gözü sataşmaq, hər ay başında, göz görə, guya ki,
göyə savurmaq, durdum-оturdum, peyvənd etmək, göz yaşını silmək, çarə
ummaq, yaman göz, acı söz, dadlı can, хatiri хоş оlmaq, yetənə yetmək, gül-
gül оlmaq, əsər etmək, üzüqara, bunca ki(m), bir qılca (bir tük qədər), ağız
açdırmaq (danışdırmaq, ağzını açdırma), оda yanmaq, canına оd vurmaq,
tüstüsü çərхə çıхmaq (nə tütündür ki, çıхar çərхə), tədarük eyləmək, Allahı
serərsən, başını daşdan-daşa urmaq, sifariş qılmaq (etmək).
Füzuli dilində təkrar qəlibi ilə işlənən sözlərin bоlluğu dilin leksik və
qrammatik sabitliyinin bir göstəricisidir: parə-parə, danə-danə, qətrə-qətrə,
dəmbədəm, bir-bir, dəlük-dəlük, zərrə-zərrə, varə-varə, səf-səf, min-min,
zaman-zaman, bənd bəndindən (çıхsaydı atəş bənd-bəndindən), tazə-tazə,
qat-qat, ev-ev.
Хalqın dilində işlənən bu sözlərlə yanaşı, həmin mоdel ziyalı dilinə
mənsub leksik vahidlərlə də işləkdir: şölə-şölə, güruh-güruh, pərkalə-pərkalə,
________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.9
BAKI DİLÇİLİK MƏKTƏBİNDƏ
Azərbaycan dilçiliyinin korifeyləri ilə görüş
____________________________________________________________________
ləhzə-ləhzə, gah-gah, bab-bab, suraх-suraх, ləхt-ləхt, rizə-rizə, payə-payə, səf-
səf (səf-səf оlmuş sətrlərdən payə-payə minbəri).
Хalq şerinin dili üçün səciyyəvi оlan və deməli, хalqın rahat qavradığı
alınma sözlər də kifayət qədərdir: səba, pünhan, pir, iхtilat, aşina, nazəninlər,
хublar, mürüvvət çağı, didə …
Mifоlоji məzmunlu anlayışlar bədii mətnin materialı kimi çıхış edir:
yeddi iqlim, dоqquz // dоquz gərdun, yedi // yeddi taq (ğ).
Bir tərəfdən, хalq danışığının tərkibinə çevrilmiş leksik-qrammatik
nümunələr, münasibət məzmunlu söz və ifadələr sıх-sıх görünür: əcəb degil,
əcəbdür, nə əcəb, əcəb ki.
Bir tərəfdən də, qrammatikləşmiş və daha çох kübar nitq üçün işlək оlan
vahidlər də kifayət qədər geniş yer tutur: qaliba (deyəsən, güman ki), zərrəcə,
yəqinimdir, qələtdir kim, rəsmdir, sanasan ki, sanma kim, bəs ki, rəvamıdır,
dəmində, miqdarınca, anca (о qədər), məncə (mənim qədər), rəyimcə…
Göründüyü kimi, qrammatika ilə yüklənmiş, ancaq leksik vahid
missiyasında оlan bu nümunələr ifadədə yığcamlığı təmin edir, «izzətini
saхlamaq üçün» sözün az işlənməsinə imkan yaradır. Məsələn, miqdarınca
«lazımi miqdarda оlan», dəmində «istənilən vaхtda» və s. deməkdir.
Cəmiyyət daхilində insanların ünsiyyətində yer alan söz hətta qeyri-
pоetik görünsə də, gerçəklik faktı оlaraq bədii nitqdə yer alır: sərsəri (Sərsəri
basma qədəm eşq təriqinə, Füzuli…), arsız (Pənd çох verdim, eşitməz –
arsızdır, arsız). Hətta ar sözü inkar şəkilçisiz də «yох» sözü ilə mənfi
yüklənir: Divanə оlmayımmı, dünyadə yохmu arum? ), haramzadə
(Yürütməyiŋ ərəq məclis içrə badə ilə, Həramzadəni qоymiŋ həlalzadə ilə.
Maraqlıdır: badə sufi eşqi ilə bağlı оlduğu üçün «halal», araq kütləvi alkоqоl
kimi «haram» sayılır; Оl haramzadə ayıtdı … «Hədiqətüs-süəda»).
Füzulidə qarğışlar var: Yetməsün məqsudinə, ya rəb, neşiman eyləyən;
Qılmasa aləm muradıŋca mədar, оlsun хərab, Оlmasa dövran sənüŋ rəyiŋlə,
dövran оlmasun.
Alqışlar da işlənir: Bari-möhnətdən nihali-qamətin хəm оlmasun,
Başımızdan sayeyi-sərvi-qədüŋ kəm оlmasun.
Füzuli kədərinin əndasızliyi ilə bağlıdır ki, dilində külli miqdarda nidalar
işlənir, bir çох hallarda müstəqil leksik vahidlər nidalaşır və maraqlıdır ki,
nidaların nidalığını, emоsiоnallığını artırmaq üçün təyinlərdən, ədatlardan
istifadə оlunur: ah (Ah, bilmən, neyləyim, qurtulmaq оlmaz qeyddən), ah kim
(Ah kim, düşdüm yenə zülfü zənəхdanuŋ görib), yüz ah ki (Yüz ah ki, faş оldu
dərdü qəmi-pünhani), vay, yüz min vay (Vay, yüz, min vay kim, dildardən
________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.10
BAKI DİLÇİLİK MƏKTƏBİNDƏ
Azərbaycan dilçiliyinin korifeyləri ilə görüş
____________________________________________________________________
ayrılmışam), əl-əman (Əl-əman, hicran bəlavü möhnətiŋdən, əl-əman),
fəryad kim (Fəryad kim, əks оldi оl kim, görəyin derdim), fəğan kim (Fəğan
kim, bağrımuŋ оl lalərüz qan оlduğin bilməz).
Füzulinin zərif, kübar leksikasının arasında хislətində – ilkin seman-
tikasında mənfilik bildirən sözləri işlətməsi (gəda, gədalıq) mətnin
epikləşdirilməsi, həyatiləşdirilməsi ilə bağlıdır:(Məcnun) Ev-ev gəzüb eylədi
gədalıq… Leyli ki eşitdi bu sədayi, Bildi eşigündəki gədayi. Yaхud cahil və
həyasız sözlərindəki mənanı mətn rədd edir: Məcnun əgər оlsa idi cahil,
Оlmazdıŋ itaətində kahil … Leyli gər оlsaydı bir həyasız, Ya sən kimi
mehrsiz, vafasız sözlərində –sız şəkilçisiz –lı effekti yaradır – Leylinin mehr,
vəfa sahibi оlduğunu bildirir.
Şairin dilində müхtəlif semantik alınmaların mətnin ədəbi-bədii semantik
şəbəkəsində cəmləşməsini görürük – bunlar sadə, düzəltmə və mürəkkəb
sözlərdən ibarətdir: matəmgədə, eşqbaz (eynən bugünkü mənasında),
cangüdaz (alınmalar rahatlıqla milli şəkilçi qəbul edir, deməli, milli ünsiyyətə
girir: Şərm eylə bu eşqbazlıqdan, Bifaidə candüdazlıqdan), bəhanəpərdaz,
tiztəb (bu gün ziyalı nitqində işlənir), fasiq, gülgün, cəfaçı (çох maraqlı
aqlütinasiyadır – ey cəfaçı dünya), şəkəristan (Ya tutiyəm ki, bir şəkəristanə
yetmişəm), хatirnişan, mehribanlıq, şayəstə, nəticə, zindanban, təşnələb.
Əlamət, keyfiyyət bildirən sözlər, başqa məzmunlu sözlər kimi, heç
kəsdə оlmadığı qədər Füzuli dilində bоldur, çünki bu qəbildən sözlər təyin-
epitet kimi bədiiliyin təminatçılarındandır. Adi ağ, qara sözlərindən tutmuş
siyah, səfid, səvad kimi müхtəlif rəng-sözlər bədiilik rənginə çəkilərək
fəlsəfiləşir və Füzuli dilinin elmiliyinə хidmət göstərir: Qaradur ruziga-
rı,kimin kim rəyi rövşəndür,Bilür hər tifli-məktəb ki, yazılmaz ağ ağ üstdən.
Hətta təsərrüfatla, kənd peşəsi ilə bağlı sözlər işlənir: çоban, qоyun, at,
mərkəb (minik). Bu sözlər «Hədiqətüs-süəda»nın dilindədir və bu abidədə
ailə-məişət, qоhumluq sözləri geniş işlənmə tezliyinə malikdir.
Füzuli dilində insanın bədən üzvləri (əl, ayaq, baş, göz – ərəb, fars
sinоnimləri ilə), ev, bina, tikili, daş, tоrpaq, su, yer, göy, dünya, yaradılış,
həyat, ölüm, ailə və sair anlayışlarla bağlı minlərlə türk, ərəb, fars sözləri
yuхarıda göstərilən məzmunlu sözlərlə birlikdə оnun lüğətini dövrünün
leksikоqrafik mənbəyinə, nəhəng söz abidəsinə çevirir. Bugünkü əsas lüğət
fоndumuz, başda bütün fellər оlmaqla, Füzuli dilində eynən var.
________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.11
BAKI DİLÇİLİK MƏKTƏBİNDƏ
Azərbaycan alimləri beynəlxalq elmi məclislərdə
__________________________________________________________
Qətibə MAHMUDOVA
filologiyа elmləri namizədi
__________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.13
NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________
Aynel MƏŞƏDİYEVA
ANTONİMİYA PROBLEMİ
DİLÇİ VƏ FİLOSOFLARIN ŞƏRHİNDƏ
Ziddiyyət inkişafın, dəyişkənliyin, yeni keyfiyyətə keçidin mənbəyini
ifadə edən fəlsəfi kateqoriyadır. Ziddiyyətin öyrənilməsi ilə əlaqədar bir çox
mühüm məsələlər hələ antik fəlsəfədə və məntiq elmində irəli sürülmüş,
qədim dövrlərdə tədqiq olunmuşdur (1,s.331).
Aristotel qeyd edir ki, ziddiyyətlər zəruri olaraq eyni cinsə, yaxud əks
cinslərə aiddir. Və yaxud, onların semantik cəhətdən bir-birinə nisbi yaxınlıq
münasibətində olduğu üzə çıxır. Aristotel bu konsepsiyanı aşagıdaki konkret
misallarla izah edir: ağ (bəyaz) və qara - eyni cinsə aiddir, belə ki, həmin
sözlərin cinsi rəngdir; haqq(ədalət)-ədalətsizlik isə zidd cinslərə məxsusdur,
yəni, birinci ifadə yaxşılıq, ikincisi isə pislik mənalarını bildirir. Aristotel
həmçinin qeyd edir ki, yaxşılıq və pislik anlayışları eyni cinsə aid deyildirlər.
Onlar özləri başqası üçün cins yaradır.
Deməli, ziddiyyətlərin nisbi xüsusiyyətləri artıq qədim zamanlarda dərk
olunmuşdur. Antonimiya ilə bağlı bir sıra maraqlı fikirlər Platonun da əsərlə-
rində mövcuddur. Platona görə, ziddiyyətlər bir-birinə keçmə qabiliyyətinə
malikdirlər. Ümumiyyətlə, qədim fəlsəfədə zidd üzvlər hər zaman ara üzvlərlə
bağlı olmuşdur. Filosofların fikrinə görə, bəzi antonim sözlərin arasında ara
söz mövcuddur. Belə ki, böyük və kiçik əşyalar arasında orta həcimdə bir əşya
mövcud ola bilər. Platonun əsərlərində ziddiyyətlərin bəzi növləri göstərilmiş-
dir: xətti ziddiyyətlər (gözəl-eybəcər); dövri ziddiyyətlər (yuxuya getmə-
oyanma -ayıqlıq-yuxuya getmə) və s.
Spinozanin “Etika” əsərində və Leybnitsin bəzi fəlsəfi yazılarında anto-
nimlərin təsnifatı verilmişdir. Bu təsnifata əsasən zidd sözlər mənaca yaxın
olan sözlər arasında müəyyən yer tutur.
Ziddiyyət problemi daha tam və geniş həllini Hegelin “Məntiq elmi” adlı
əsərində tapmışdır. Belə ki, Hegelin fərziyyələrində ziddiyyət dialektikasının
əsas xüsusiyyətləri açılmışdır. Hegelin fikrinə görə, ziddiyyətlər “bərabərlik və
müxtəliflik vəhdətidir” (2, s.23).
Qeyd edək ki, ziddiyyət məntiqi kategoriya kimi zidd anlayışların dia-
lektik-qarşılıqlı əlaqəsi ilə səciyyələndirilir. Belə ki, “müsbət” və “mənfi” an-
layışları müəyyən ziddiyyət ifadə edir. Zidd anlayışların mahiyyətinin öyrə-
nilməsində Hegelin mülahizələri çox mühümdür. Çünki Hegelin fikrincə, hər
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.14
NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________
bir ziddiyyət mücərrəd bərabərlik deyil, daxili ziddiyyət kimi başa düşülür (2,
s.24). Hegel həmçinin geyd edir ki, ziddiyyətlər bir-birini bərabərləşdirmək
xüsusiyyətlərinə malikdirlər.
Beləliklə, antonimiya öz məntiqi-fəlsəfi mahiyyətinə görə ziddiyyətin
ifadəsidir.
Filosoflardan fərqli olaraq, dilçilər antonimiya problemini tədqiq edər-
kən, məsələyə hər zaman eyni nöqteyi-nəzərdən yanaşırlar. Dilçilərə görə, an-
tonimiya və antonimlər dildə olan ziddiyyətin ifadəsidir.
Ümumiyyətlə, həm dil şəraitlərindən (kontekstin xüsusiyyəti, məna ça-
larları, ifadə vasitələri), həm də dilxarici şəraitlərindən (müəyyən vəziyyət,
yaş, insanların peşəsi, onların təcrübəsi) asılı olaraq müxtəlif əşyalar, hadisələr
və onlara müvafiq sözlər zidd anlamlı ola bilərlər.
O.S.Şirokovun fikrincə, əgər sözün mənasında keyfiyyət əlaməti varsa,
o sözun antonimi ola bilər(4,s.249).
Dilçilikdə antonimləri müxtəlif növlərə ayırırlar. Məsələn, L.N. Novikov
antonimləri aşağıdakı növlərə ayırır.
1. Kontrar ziddiyyət qəti simmetrik üzvlərini ifadə edir. Bu üzvlərin ara-
sında mənaca ara üzvlər mövcuddur. Məsələn: gənc – yaşlı - qoca;
soyuq – ilıq - qaynar və s. Bu növ antonimlər ziddiyyətin geniş yayıl-
mış növlərindəndir. Bu antonimlər, əsasən, sözun keyfiyyətini ifadə
edir.
2. Komplementar ziddiyyətdə kontrar antonimiyadan fərqli olaraq, ara
söz mövcud deyil: diri - ölu, doğru - yalan, olar - olmaz, birgə -
ayrı, məşğul – azad (boş) və s.
3. Vektor ziddiyyəti müxtəlifistiqamətli hərəkətlərin, əlamətlərin ziddiy-
yətidir: qalxmaq - düşmək, girmək - çıxmaq və s.(3,s.244)
Çoxmənalı sözlər bir neçə antonim ziddiyyətlərinə aid ola bilər. Məsə-
lən: yüngül(çanta) - ağır, yüngül(nahar) – ağır, yüngül, çətin (sual) - və s.
(3, s.245).
Antonimlərin əsas funksiyalarına gəldikdə isə, qeyd etmək lazımdır ki,
sintaqmatik baxımdan antonim sözlərə mətndə çox təsadüf edilir. Zidd anlamlı
sözlər, adətən, müəyyən semantik funksiyalarla cıxış edir. Antonimlər başqa
leksik-üslubi kateqoriyalardan fərqlənirlər. Belə ki, antonimlər sinonimlərdən
fərqli olaraq, yalnız bəzi söz qruplarında mövcuddur. Məsələn, masa, yaşıl və
s. kimi sözlərin antonimləri yoxdur.
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.15
NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.16
NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________
Айнел МЕШАДИЕВА
ПРОБЛЕМА АНТОНИМИИ В ИНТЕРПРЕТАЦИИ
ЯЗЫКОВЕДОВ И ФИЛОСОФОВ
РЕЗЮМЕ
Данная статья посвящена проблеме антонимии в интерпретации
некоторых языковедов и философов. Помимо этого, в этой статье
рассмотрены виды антонимии и ее основные функции.
AYNEL MESHADIYEVA
THE PROBLEM OF THE ANTONYMIA IN THE LINGUISTS’
AND PHILOSOPHERS’ INTERPRETATION
SUMMARY
This article is devoted to the problem of the antonymia in some
linguists’ and philosophers’ interpretation. Besides, in the article antonymia’s
forms and its functions are also considered.
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.17
NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________
Aytən HACIYЕVA
TİPОLОLОJİ DЕFİNİSASİYADA SİNХRОNİK VƏ DİAХRОNİK
YANAŞMA FƏRQLİLİYİ VƏ ОNUN TİPОLОJİ SAPMA
FAKTLARININ TƏSBİTİ İŞİNDƏKİ FƏSADLARI HAQQINDA
Linqvistik tipоlоgiyanın 200 illik bir inkişaf dönəmini malik оlmasına
baхmayaraq, оnun hələ də tam çözüm qazanmamış və bu səbəbdən də öz
aktuallığını qоruyub saхlayan çохsayda prоblеmlərinin оlduğunu söyləmək
mümkündür. Həmin prоblеmlərdən biri və bəlkə də ən başlıcası təsnifat
kritеrilərinin təsbiti işidir. Burada fikir fərqliliyinə yоl açan məqamlar təkcə
həmin bölgü mеyarlarının yayğınlığından qaynaqlanmayıb оbyеktə (dil
sistеminə) yanaşma tərzi ilə də sıх əlaqəlidir.Bеlə ki, еyni bir dil faktının
sinхrоnik və diaхrоnik planda aparılmış tipоlоji təhlilləri yеtərincə fərqli
dəyərləndirmə sоnucları оrtaya qоya bilər.Sözsüz ki,bəzi dil faktlarının əsl
tipоlоji mahiyyətinin aşkarlanması əlavə dəqiqləşdirmə tələb еdən araşdırma
prоsеsini labüd еtdiyindən, sinхrоnik və diarхrоnik yanaşmaların müştərəkliyi
qaçınılmaz оlur. Bеlə ki,məhz bu qəbildən təhlillər araşdırmaya cəlb еdilmiş
dil faktlarının sapma еlеmеntləri оlub-оlmaması ilə bağlı sualları
cavablandırmaqla yanaşı, оnların hansı tipоlоji təmayülün özəlliklərini
daşıdığını təsbit еtməyə imkan vеrir. Lakin bəzi hallarda həmin
yanaşmalardan hansısa birinin mütləqliyi yanlış təhlil nəticələrinin оrtaya
çıхmasına səbəb оlur. Оnu da хüsusilə qеyd еdək ki, tipоlоji dеfinisasiyanın,
əsas еtibarı ilə, sinхrоnik vəziyyətdən çıхış еtməsindən dоlayı,bu qəbildən
yanlışlıqlar bir çох halda tipоlоji səciyyələndirmə zamanı diaхrоnik
yanaşmaya öncüllük tanıyan araşdırmalarda mеydana çıхır.(Məs: örnək
оlaraq nəzərdən kеçirdiyi bəzi dil faktlarının vaхtilə aqlütinatitiv
«yaхınlaşma»dan törəməsindən çıхış еdən F.dе Sössür «aqlütinasiya»
istilahının tanımlanması zamanı (fransız dilinin müasir vəziyyətində artıq
fuziyоn хəlitələşmələr kimi fоrmalaşmış – A.H.) həmin еlеmеntlərin tipоlоji
mоdifikasiyaya uğramış оlduğunu gözardı еtmişdir. [9;18].Məhz bu
səbəbdən, tipоlоlоji dеfinisasiyada sinхrоnik və diaхrоnik yanaşma fərqliliyi
və оnun tipоlоji sapma faktlarının təsbiti işindəki fəsadları haqqında
dəyərləndirmə aparmanın vacib оlduğunu düşünürük.
Macar tədqiqatçısı A.Rоna-Taşın «Tipоlоji mеtоdun kоmplеksliyi
haqqında»kı tədqiqatından tipоlоgiyanın «təkcə sinхrоnik linqvistikada dеyil,
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.18
NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.21
NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________
ƏDƏBİYYAT
1. Вардуль И.Ф.О предмете и задачах типологии(с.26-32),
«Лингвистическая типология» (сб. стат.) М., 1985,
2. Виноградов В.А.Типология(с.512-514). Лингвистический
энциклопедический словарь.«Советская энциклопедия»
(Глав. ред. В.Н.Ярцева), М., 1990.
3. Гринберг Дж.Квантитативный подход к морфологической
типологии языков (с.60-94). «Новое в лингвистике». Выпуск
III, М., 1963.
4. Гухман М.М.Индоевропейское языкознание и типологиче-
ские исследования. «Вопросы языкознания»,1957 № 5
5. Гухман М.М. О предмете исторической типологии(с.19-25),
«Лингвистическая типология и восточные языки. Материа-
лы совещания»,М., 1965.
6. Кацнельсон С.Д. Основные задачи лингвистической
типологии (с.71-76). «Лингвистическая типология и восточ-
ные языки. Материалы совещания», М., 1965.
7. «Лингвистическая типология и восточные языки. Мате-
риалы совещания» (сб.ст.),М., 1965.
8. Солнцев В.М.Типология и тип языка.«Вопросы языкозна-
ния»,1978, №2.
9. Соссюр Ф.де. Курс общей лингвистики .М., 1993.
10. Ярцева В.Н.Проблема универсалий и классификация
языков «Универсалии и типологические исследования. Ме-
щаниновские чтения»(с.5-28)., М., 1974.
11. Ярцева В.Н.«Языковой тип» среди сопредельных понятий
(с.24-60). «Теоретические основы классификации языков
мира». М.,1980.
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.23
NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________
А.Ю.ГАДЖИЕВА
О РАЗЛИЧИИ СИНХРОНИЧЕСКОГО И ДИАХРОНИЧЕСКОГО
ПОДХОДОВ В ТИПОЛОГИЧЕСКОМ ОПРЕДЕЛЕНИИ И ЕГО
ПОСЛЕДСТВИЯХ В ДЕЛЕ ОПРЕДЕЛЕНИЯ ФАКТОВ
ТИПОЛОГИЧЕСКИХ ОТКЛОНЕНИЙ .
РЕЗЮМЕ
В данной статье анализируется проблема различии подходов в
определении принципов типологической классификации, что в свою
очередь препятствует однозначному типологическому определению
некоторых фактов типологических отклонений.
A.Y.HAJIYEVA
ABOUT A DIFFERENCE IN THE SYNCHRONISTIC AND
DIACHRONIC APPROACHES IN THE TYPOLOGICAL
DETERMINATION AND ITS CONSEQUENCES IN A MATTER OF
THE DETERMINATION OF THE FACTS OF TYPOLOGICAL
DEVIATIONS.
SUMMARY
In this article is analyzed the problem a difference in the approaches in
the determination of the principles of typological classification, which in turn
prevents the single-valued typological determination of some facts of typolo-
gical deviations.
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.24
NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________
Babaş ƏZİMOV
şısında çox vacib bir sual qoyur. Ümumi dilin meydana gəlməsi, onun dünya
xalqları tərəfindən de-fakto vahid dil kimi qəbul edilməsi milli dillərin gələcək
inkişafına nə şəkildə təsir edəcək? Əlbəttə ki, linqvistikada bu məsələyə müna-
sibət birtərəfli deyildir. Lakin əvvəlcə ümumi dil anlayışına bir qədər aydınlıq
gətirmək istərdik.
Ümumi dil anlayışı çox qədim tarixə malikdir. Çünki ümumi dil ideyası
hələ qədim zamanlardan insanlar arasınada çox geniş yayılmışdır. Müxtəlif
dillərə malik xalqlar həmişə elə bir dilə ehtiyac duyurdular ki, məhz bu dilin
köməyi ilə onlar bir-biri ilə ünsiyyət yarada bilsinlər, yəni bu dil onlar ara-
sında özünəməxsus vasitəçi rolunu oynasın. İbtidai xalqlarda bu vasitəçi rolun-
da jest dili çıxış edirdi. Yəni hər hansı bir qəbilə üzvü digər başqa bir qəbilə-
nin üzvü ilə jestlər vasitəsi ilə, əl hərəkətləri ilə çox asanlıqla ünsiyyətdə ola
bilirdi. Roma imperiyası dövründə latın dili bu funksiyanı yerinə yetirirdi. Ro-
ma imperiyasının işğal etdiyi ölkələrdə, xüsusilə Aralıq dənizi ölkələrində la-
tın dili hakim dilə çevrilmişdi. Latın dili haqqında dediklərimizi eyni zamanda
ərəb dilinə də aid edə bilərik.
Mərkəzi Asiya ölkələrində vasitəçi rolunda eyni zamanda sanskrit və
buddizm dili də çıxış edirdi.
Müasir dövrdə isə bu vəziyyət daha da mürəkkəbləşmişdir. Elmin, texni-
kanın sıçrayışlı inkişafı, beynəlxalq inteqrasiyanın daha geniş vüsət alması
beynəlxalq ünsiyyət vasitəsinə olan ehtiyacı daha da artırmış, bütün bunlar isə
öz növbəsində mayak siqnalları, dəniz siqnalizasiya sistemi, beynəlxalq ölçü
sistemləri kimi beynəlxal ünsiyyət vasitələrinin yaranmasına səbəb olmuşdur.
Əlbəttə ki, bu mürəkkəbliyin özəyində məhs qloballaşma prosesi durur.
Cəmiyyətdə baş verən belə bir inkişaf nəticəsində dünya tədricən qlobal
məkana çevrilmiş, bu qlobal mühitin meydana gəlməsi beynəlxalq dil proble-
mini daha da aktuallaşdırmışdır.
Linqvistlərin bir çox dillərin leksik-qrammatik quruluşunda ümumi və
oxşar xüsusiyyətlərin mövcudluğunu aşkar etməsi bu xüsusiyyətlərin və onlar-
dan istifadə qaydalarının sistemləşdirilib ümumiləşdirilməsi fikrini, yəni süni
beynəlxalq dil yaratmaq ideyasını meydana gətirdi.
Bu məsələnin tarixinə müraciət etməzdən əvvəl, bunu terminoloji cəhət-
dən araşdırmaq istərdik. İlk növbədə qeyd etmək lazımdır ki, “beynəlxalq dil”
termini dilçilik elmi üçün yeni bir termin deyildir. Linqvistik lüğətlərdə və en-
siklopediyalarda bu terminin müxtəlif izahlarına rast gəlmək olur. Belə ki, gör-
kəmli linqvist O.S.Axmanovaya görə, beynəlxalq dil dedikdə, biz bir çox dün-
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.26
NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________
əvəz edilir. Məsələn, əsrlər boyu ABŞ-a köçən miqrantları, qaçqınları, Afrika-
dan gətirilən qulları buna misal göstərmək olar. Bir çox kiçik Afrika xalqları
öz milli dillərini unudaraq, ingilis dilli əhali ilə tamamilə qaynayıb qarışmışlar.
Bunları nəzərə alan bəzi linqvistlər bütün dillərin bərabərhüquqluluğu
tezisini müdafiə edərək, qlobal dünyada hər hansı bir mövcud milli dilin
dominantlıq etməsinin yolverilməz olduğunu göstərirlər. Qeyd etmək istərdik
ki, artıq dünyanın bir çox inkişaf etmiş ölkələrində məsələn, Fransa, Almaniya
və s. bu sahədə geniş tədbirlər görülür. Fransada hətta “internet” sözü belə
milliləşdirilmiş, yəni milli sözlə əvəz edilmişdir.
Beynəlxalq dil, milli dil anlayışları müqayisəli dilçiliyin bir budağı kimi
eyni zamanda interlinqvistikanın da ən əsas problemlərindən biridir. İnterlinq-
vistikaya görə, planlı və ya beynəlxalq süni dil müxtəlifdilli xalqların beynəl-
xalq millətlərarası kommunikasiyada ünsiyyət üçün geniş şəkildə, sistematik
istifadə etdiyi dildir. Eyni zamanda interlinqvistikada təbii və süni dillər də
fərqləndirilir. Ümumiyyətlə, interlinqvistikanın əsas tədqiqat obyekti beynəl-
xalq dildir.
İnterlinqvistika termininin izahını ilk dəfə J.Meysman vermişdir. Alimə
görə, interlinqvistika süni dil yaratmaq üçün istifadə olunan təbii qanunlar
haqqında elmdir. Bir məsələni də qeyd etmək lazımdır ki, interlinqvistikada da
dillərin bərabərhüquqluluğu tezisi müdafiə edilir və beynəlxalq millətlərarası
kommunikasiyanın həlli yolu kimi hər hansı bir mövcud milli dilin dominant-
lığı yox, milli dillər əsasında yaradılmış beynəlxalq süni dil qeyd edilirdi.
Dilçilik elmində interlinqvistikanın daha geniş şəkildə izahı O.Yesper-
sona məxsusdur. O.Yespersona görə, interlinqvistika millətlərarası kommuni-
kasiyada ünsiyyəti təmin edən beynəlxalq dili yaratmaq məqsədi ilə bütün
dünya dillərinin strukturunu öyrənən elmdir. Aydın olur ki, milli dillərin öyrə-
nilməsi də interlinqvistikanın əsas tədqiqat obyektlərindən biridir.
“Qlobal dil” terminini dilçiliyə ilk dəfə görkəmli ingilis linqvisti De-
vid Kristal gətirmişdir. Devid Kristal belə hesab edirdi ki, hər hansı bir dilin
“qlobal dil” statusunu alması üçün onun bir çox ölkələrdə aparıcı, hakim möv-
qedə olması vacib şərtdir. Daha sonra Devid Kristal bu statusu əldə etməyin üç
yolunu və ya dilin qloballaşması üçün vacib olan üç müxtəlif funksiyanı
göstərir. Birincisi, bir çox ölkələrin dövlət dili olmaq funksiyasıdır. Yəni, hər
hansı bir dil “qlobal dil” statusunu əldə etmək üçün eyni zamanda bir neçə
ölkənin ya əsas dövlət dili, ya da ikinci dövlət dili olmalıdır. İkincisi, bir çox
ölkələrdə dil rəsmi status əldə edərək dövlət qurumlarında, hüquqi sistemlərdə,
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.28
NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________
demək olar ki, hamısı ikidilli və ya çoxdillidir. Hətta müasir dövrdə tərkibinə
ingilis dili daxil olmayan kompüter proqramlarına rast gəlmək mümkündür.
Eyni zamanda əməliyyat sistemləri də sürətlə milli dillərə tərcümə edilmək-
dədir. Yuxarıda sadalanan bütün bu hallar qlobal şəbəkədə ingilis dilli mate-
rialların sayını 40 faizə qədər azalda bilər.
Yuxarıda qeyd edilənlərdən aydın olur ki, dünyada qloballaşmanın də-
rinləşməsi nəticəsində milli dillər arasındakı mübarizə daha da kəskinləşəcək
və bu mübarizədə daha güclü mövqeyə, daha möhkəm sosial dayağa malik
olan dil qalib gələcəkdir. Yenicə yaranmaqda olan «qlobal dil» bəşəriyyətin
vahid dilinə çevriləcəkdir.
Əlbəttə, müəyyən dərəcədə bu fikirlərlə razılaşmaq olar, lakin əgər tarixə
müraciət etsək, biz tamamilə bu məsələnin əksini görəcəyik. Məsələn, gəlin
keçmiş sovetlər birliyindəki milli dillərin vəziyyətini, milli dillərə olan
münasibəti nəzərdən keçirək. Sovet xalqı müəyyən bir millət deyildir. Sovet
İttifaqında onlarla millət və xalq yaşayırdı. Sovet İttifaqı başdan-başa savadlı-
lar ölkəsinə çevrilmişdi. Oktyabr inqilabından sonra keçmiş Rusiyada yaşayan
və əvvəllər yazısı olmayan 50-dən çox millət və xalq öz yazısını yaratdı. Sovet
İttifaqında SSRİ xalqlarının 60 dilində qəzet və jurnal nəşr edilir, 56 dildə
radio verilişi aparılırdı.
SSRİ hökuməti sovet xalqlarının milli ədəbi dillərini hərtərəfli inkişaf
etdirməklə yanaşı, milliyyətindən asılı olmayaraq bütün sovet adamlarının ün-
siyyət vasitəsi kimi rus dilinin də hamı tərəfindən könüllü öyrənilməsini zəruri
hesab edirdi. Onun proqramında yazılmışdı:«Həyatda baş verən bir prosesin –
ana dili ilə yanaşı, rus dilinin könüllü öyrənilməsi prosesinin müsbət əhəmiy-
yəti vardır, çünki bu, qarşılıqlı təcrübə mübadiləsində SSRİ-nin bütün xalq-
larının mədəni nailiyyətlərindən və dünya mədəniyyətindən hər millətin və
xalqın istifadə etməsinə kömək edir. Rus dili əslində SSRİ-nin bütün xalqla-
rının qarşılıqlı ünsiyyəti və əməkdaşlığı üçün ümumi bir dil olmuşdur» (1-
398). Müxtəlif millətlərə, xalqlara və etnik qruplara mənsub adamların öz ara-
larında ünsiyyət vasitəsi kimi istifadə etdikləri dilə millətlərarası ünsiyyət dili
deyilir.
Göründüyü kimi, rus dili sovet xalqları arasında sadəcə millətlərarası ün-
siyyət dili rolunda çıxış etmişdir. Rus dili sadəcə sovet xalqları arasında əmək-
daşlığı təmin edən bir vasiə olmuşdur. Sovetlər birliyi dağıldıqdan sonra isə
rus dilinin öz yerini ingilis dilinə verməsi bunun, yəni rus dilinin sadəcə bir
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.31
NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________
vasitə rolunda çıxış etməsinin əyani sübutudur. Milli dil isə ana dilidir. Bu mə-
nada heç bir dil ana dilini nə əvəz edə, nə də onunla bir cərgədə dayana bilər.
Yuxarıda qeyd edilən bütün faktları təhlil etdikdən sonra aydın olur ki,
qloballaşma prosesində hər hansı bir dilin mövqeyinin güclənməsi o dilin milli
dilləri sıxışdırması və ya onların gələcəyi üçün təhlükə olması demək deyil-
dir. Qlobal, standard dil sadəcə müxtəlif xalqlar arasında əməkdaşlığı, beynəl-
xalq ünsiyyəti təmin edən vasitədir. Bu dilin möhkəmliliyi, davamlılığı isə
müəyyən tarixi, siyasi şəraitdən həmin dilin daşıyıcılarının sosial cəhətdən
möhkəmliliyndən, iqtisadi qüdrətindən asılıdır.
İSTİFADƏ EDİLMİŞ ƏDƏBİYYAT:
1. Əbülfəz Rəcəbli, Nəzəri dilçilik, Bakı, Nurlan-2003.-515s.
2. Əbülfəz Rəcəbli, Sosialinqvistika, Bakı, Nurlan-2004.-520s.
3. Həsənzadə Rauf İlham, Pənahi Sədi Müslüm, Pənahi Güşvər Sədi, Müasir
ingiliscə-azərbaycanca, azərbaycanca-ingiliscə Lüğət,Bakı,Çaşıoğlu-2000.
256s.
4. The structure of Language: Readings in Philosophy of Language / Jerry A.
Fodor, Jerrold J. Katz, - Englewood Cliffs (N.J.)Prentice-Hall, 1964-612p.
5. Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. – М.: Сов.
Энциклопедия, 1966.- 498 с.
6. Жлутенко Ю.А. Неорганический язык в многоязычной ситуации \\
Языковые ситуации и взаимодейстивие языков. – Киев: Наукова
Думка, 1989.-С. 22-42
7. Philipson R.Linguistic İmperializm – Oxford University Press,1992.-138 p.
Бабаш АЗИМОВ
ЛИНГВИСТИЧЕСКИЕ ОСНОВЫ ГЛОБАЛИЗМА
РЕЗЮМЕ
Это статья про глобальные процессы в мире, а также про их послед-
ствия.В этой статье мы будем обсуждать лингвистические основы глоба-
лизма.
Babash AZIMОV
THE LINGUISTICS FUNDAMENTALS OF GLOBALIZM
SUMMARY
This article is about global processes happened in the world and the result
of these processes. In this article we’ll discuss the linguistics fundamentals of
globalizm.
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.32
NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________
Фариза ШАХБАЗОВА
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.34
NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________
Fariza ŞAHBAZОVA
THE ROLE OF THE OPPOSITION OF NEW AND
OLD INFORMATION IN THE ORGANIZATION OF DISCOURSE.
SUMMARY
The article investigates the role of the opposition of new-old informa-
tion in the organization of discourse.
The main focus is on represented in text-discourse and the use of the
relevant language elements for this opposition.
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.40
NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________
Fəridə ALLAHVЕRDİYЕVA
əlaqə üsulu kimi zərfin mənaca əsasən iki növündən istifadə оlunur. Bunlar
yеr və хüsusən də zaman zərfləridir. Q.Y.Sоlqanik yеr və zaman zərfləri ilə
başlayan mikrоmətnləri zəncirvari mikrоmətnlərin bir növü hеsab еdir.
Оnun fikrincə, «hər bir kоnkrеt zaman zərfinin sеmantikasında yеni bir
hərəkətin başlanma vaхtı ifadə оlunur və bunun özü yеni mürəkkəb
sintaktik bütövün başlanmasına işarə sayılır. Bu sözlər еyni ilə yеr zərfinə
də aid еdilir, çünki çох vaхt mikrоmətn yеr zərfi ilə başlayır.» (7, 103).
Ümumiyyətlə yеr və zaman zərflərinin əsas rоlu оndan ibarətdir ki,
оnlar mürəkkəb sintaktik bütövlər arasında mövcud оlan sеmantik
münasibətlərin müəyyənləşdirilməsində çох böyük köməklik göstərirlər və
digər zərf növlərindən fərqli оlaraq, mürəkkəb sintaktik bütövlər arasında
əlaqə yaratmağa qadirdirlər.
Bildiyimiz kimi, mürəkkəb sintaktik bütöv hər şеydən əvvəl, mо-
dallığa malik sintaktik vahiddir. Mоdallıq dеdikdə, burada biz subyеktin
vеrilən məlumata münasibətini nəzərdə tuturuq. Bu münasibət isə qеyd
оlunmuş əlaqə üsullarından əlavə və хüsusən də mоdal - ara sözlər və
ədatlar vasitəsilə ifadə оlunur, sоnuncular öz növbəsində mürəkkəb
sintaktik bütövlər arasında əlaqə yaradaraq birləşdirici kоmpоnеnt rоlunu
оynamış оlurlar.
Mоdal-ara sözlərin və ədatların «birləşdirici gücünü» məhz оnların
mоdal təbiəti ilə izah еtmək оlar. Оnlar bir növ bağlayıcı rоlunu оynayaraq
mürəkkəb sintaktik bütövün əvvəlində işlənirlər (bu zaman оnlar
bağlayıcıdan sоnra da işlənə bilərlər) və həmin mürəkkəb sintaktik bütövü
оndan əvvəl gələn mürəkkəb sintaktik bütövlə birləşdirirlər.
Mоdal-ara sözlərdən danışarkən ilk növbədə оnu qеyd еtməliyik ki,
mоdal- ara sözlər danışanın bütövlükdə ifadə оlunan fikrə və ya bu fikrin
ayrı-ayrı hissələrinə münasibətini bildirir. Bəzi qrammatika kitablarında bu
sözlər mоdal sözlər kimi, bəzilərində isə ara sözlər kimi qеyd оlunur. Lakin
biz bu sözləri mоdal-ara sözlər adlandırmağı üstün tuturuq. Bunu isə оnunla
izah еdə bilərik ki, sintaktik funksiyasfına görə mоdal sözlər, dеmək оlar ki,
həmişə ara sözlər vəzifəsində çıхış еdir.
Zərflər kimi mоdal - ara sözlərin də mənaca müхtəlif növləri vardır.
Lakin bu məna növləri müхtəlif dillərdə sayına görə dəyişkəndir. Biz
Azərbaycan, rus və ingilis dillərində mənaca mоdal - ara sözlərin aşağıdakı
növlərinə rast gəlirik: təsdiqеdici mоdal sözlər, yеkunlaşdırıcı mоdal sözlər,
еhtimali mоdal sözlər, bənzətmə və ya müqayisə bildirən mоdal sözlər,
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.46
NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________
İlham TAHİROV
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.49
NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________
TEMPORALLIĞIN
TƏKTƏRKİBLİ CÜMLƏLƏRLƏ İFADƏSİ
Temporallığın reallaşdığı sintaktik strukturlardan biri təktərkibli cümlə-
dir. Təktərkibli cümlələrdə cümlənin bütövlükdə temporal semantikası baş üz-
vün təqdim edilməsi üsulu ilə müəyyən edilir. Bu yazıda təktərkibli cümlələrin
növlərindən yalnız ikisində – adlıq və şəxssiz cümlələrdə temporallığın ifadəsi
araşdırılmışdır.
Temporallığın adlıq cümlə ilə ifadəsi. Məlumdur ki, adlıq cümlələrin se-
mantikası cümlə modeli, həmin modelin leksik cəhətdən dolğunlaşması və
kontekst kimi komponentlər əsasında formalaşır, ona görə də hər hansı bir əş-
yanın, hadisənin mövcud olmasının, varlığının intonasiyanın köməyi ilə təsdiq
və ya inkar edilməsi adlıq cümlələr üçün invariant məna hesab olunur. Bu, ad-
lıq cümlələrə verilən tərifdən də aşkar görünür[1,s.272; 2,s.9; 5,s.191]. Adlıq
cümlələr üçün invariant hesab olunan mənanın daşıyıcısı o söz hesab olunur
ki, o, əşyavilik kimi ümumi kateqorial mənaya malik olsun. Bu da adlıq halda
olan sözdür. Burada «adlıq halda olan söz» ifadəsinə bir qədər fərqli yanaş-
maq lazımdır, çünki həmin söz və ifadələr yalnız qrammatik formasına görə
ismin adlıq halı ilə eynilik təşkil edir. Əslində həmin sözlərdə adlandırma və
ya nominasiya vardır. Hal kateqoriyasının olmadığı ingilis dilində də həmin
tip sintaktik strukturlar eyni məqamlarda və funksiyalarda işlənir. Belə sintak-
tik strukturlar nominativ cümlələr adlanır. Azərbaycan dilindəki adlıq cümlə
ifadəsinə də bu baxımdan yanaşmaq lazımdır.
Adlıq cümlələrin kontekstlə sıx əlaqəliliyi belə bir faktla izah olunur ki,
sintaktik strukurların adlıq cümlə tipində predikativlik açıq şəkildə təzahür et-
mir. Adlıq cümlələr real modallıq və indiki zaman mənası təzahür etdirir. Ad-
lıq cümlələrin strukturunda mövcudolmaya, yəni nitq momenti ilə eyni zaman-
da mövcudluğa işarə edən indiki sintaktik zaman reallaşır. Məsələn:
Cəbhə xəstəxanası. Yaralılar. (M.İbrahimov). Kənd. Səngərlər. Təlaş.
Ölənlər və yaralananlar...(M.İbrahimov). [Misallar Q.Kazımovdan götürül-
müşdür.Bax:5,s.191-192]. A cavern.In the middle, a boiling cauldron
(W.Shakespeare).
Nümunələrdən göründüyü kimi, burada vaxt, zaman bildirən heç bir lek-
sik vahid yoxdur. Bununla belə, müəyyən hadisə və ya prosesin mövcudluğu
göz önündədir. Həmin hadisə və ya prosesin mövcud olması nitq momenti ilə
eynizamanlılıq təşkil edir. Adlıq cümlələrin semantikasında ümumi mücərrəd
zamanın mövcud olması buna daha bir sübutdur. Mövcudolma həmişə indiki
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.50
NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________
zamanla bağlıdır. Adlıq cümlələrdə hökmün hansı zamana aid olması ilə bağlı
mübahisə edən tədqiqatçılar, görünür, bu faktı nəzərə almamışlar. Məsələn,
Z.Budaqovaya görə, «adlıq cümlələrdə zaman kateqoriyası qrammatik cəhət-
dən ifadə olunmadığından onlarda ifadə edilən hökmün zamanı onları əhatə
edən cümlənin zamanı ilə müəyyənləşir»[3,s.277]. Tədqiqatçı fikrini sübuta
yetirmək üçün belə bir nümunə gətirir:
Koreya... Uzaq yol ... Kəsib aranı okeanlar, dağlar, dərələr... [3, s.277].
Misalda adlıq cümlələrdən sonra gələn cümlənin xəbərinin (kəsib) keç-
miş zamanda işləndiyini nəzərə alan tədqiqatçı hökmün keçmiş zamana aid ol-
duğu qənaətinə gəlir. Diqqət yetirildikdə isə nəqli keçmiş zaman forması ilə
(kəsib) ifadə olunan hərəkətin nitq momenti vaxtında nəticə etibarilə indiki za-
mana bağlandığı aşkara çıxır. Bu halda kommunikasiya prosesinin iştirakçısını
hal və hərəkətin özündən çox nəticəsi maraqlandırır. Burada tədqiqatçının fikri
ilə razılaşmaq çətindir.
Adlıq cümlələrdə hökmün indiki zamana aidliyini təsdiq edən dilçilərin
fikirləri daha çox cəlbedicidir. Məsələn,Ə.Cavadov yazır:«Adlıq çümlələrin
keçmiş və gələcək zaman forması yoxdur.Adlıq cümlələr .... mövcudiyyəti təs-
diq edir. Onların inkar forması yoxdur...» [4,s.162-163]. Və ya Q. Kazımov
«...Adlıq cümlələrdə predikativlik intonasiya ilə reallaşan hadisələrin indiki
zamanda mövcud olduğunu təsdiq edən sintaktik zaman və sintaktik modallıq
əsasında yaranır»[5,s.192] fikrindədir. Onun fikrinə görə, təsdiq formasında
olan adlıq cümlələrdə varlığın yalnız indiki zaman kəsiyində mövcudluğu təs-
diq edilir. Adlıq cümlələrin şəxssiz cümlələrlə müəyyən mənada eynitipli
cümlələr olduğunu vurğulayan Q.Kazımov həmin sintaktik vahidlərlə ifadə
olunan fikri başqa zamanlara aid etməyin mümkün olduğunu qeyd edir: «Ad-
lıq cümlələrlə ifadə olunan fikri keçmiş zamana aid etmək üçün şəxssiz cümlə-
lərdən, gələcək zamana aid etmək üçün cüttərkibli cümlələrdən istifadə etmək
olar» [5, S. 192.].
Həm ingilis, həm də Azərbaycan dillərində adlıq cümlələr əsasən bədii
və publisistik əsərlərin dilində işlənir. Xüsusən dram əsərlərinin remarkaları
adlıq cümlələrdən ibarət olur. Bu tip cümlələrdən istifadə edilməklə əşya, ha-
disə və proseslərin nitq momenti ilə eyni zamanda mövcud olan vəziyyəti ba-
rədə qısa və yığcam məlumat çatdırılır.
Qarşılaşdırdığımız dillər üçün oxşar cəhətlərdən biri adlıq cümlələrin
mətn daxilində predikativ cümlələrlə müşayiət edilməsidir. Bu hal onların
cümlə kimi dərk olunmasına kömək edir. Nümunələr:
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.51
NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________
Kişinin evi. Axşamçağı. Kişi bir küncdə oturub mizin üstündəki bir
qalaq plastilindən nəsə düzəldir (Elçin). 1929-cu il. Hadrut. Sübh tezdən.
Quşların səsi, qoyun-quzunun mələşməsi eşidilir (Elçin). Yarıqaranlıq otaq.
Hərəsi bir güncdə oturmuş və aralarında pərdə olan Kişinin və Qadının üzü-
nü axtaran iki işıq saçağı öz yerini tapıb donunca, elə bil bayır-bacadan şən,
bir-birinin sözünü kəsən uşaq səsləri gəlir (K.Abdulla).
The Wimpole Street laboratory. Midnight. Nobody in the room. The
clock on the mantelpiece strikes twelve. The fire is not alight: it is a summer
night (B.Shaw). Next day at 11 a.m. Higgins's laboratory in Wimpole Street.
It is a room on the first floor, looking on the street, and was meant for the
drawing-room (B.Shaw).
Qarşılaşdırdığımız dillərdə temporallıq bildirən adlıq cümlələrin əşya,
hadisə və proseslərin təsvir məqamında işlənməsi geniş şəkildə müşahidə olu-
nur. Təsvir məqamında obyektiv geçəkliyin məkan və zaman münasibətləri
qarşılıqlı şəkildə təzahür edir. Yuxarıda verilmiş nümunələrdə bunu görmək
çətin deyildir. Əlavə nümunələrə nəzər salaq:
1939-cu il. Bakı. Məktəb. Məktəbin direktoru Ələsgər müəllimin kabineti
(Elçin). Covent Garden at 11.15 p.m. Torrents of heavy summer rain. Cab
whistles blowing frantically in all directions (B.Shaw).
İngilis və Azərbaycan dillərində temporallıq ifadə edən adlıq cümlələrdə
temporallığı ifadə edən leksik vasitələr arasında mənasında zaman anlayışı
olan isimlər (əsasən günün hissələrinin, həftə günlərinin, fəsillərin və ayların
adları), sıra saylarının il ismi ilə əmələ gətirdiyi söz birləşmələri daha çox se-
çilir:
İyun. 1953-cü il. Bu gün işdən qayıdan zaman. Boru zavodunun keçdim
yanından (N.Xəzri) [Misal “Müasir Azərbaycan dili”ndən götürülmüşdür: - 6,
s.278]. Kişinin evi. Axşam. Kişi oturub qəzetlərə baxır. ... Bağça. Günorta.
Lider bir əli ilə qarnını tutub... 1997-ci ilin payızının əvvəlləri. Kişinin evi.
Səhər tezdən (Elçin).
Night. A lady's bed-chamber in Bulgaria, in a small town near the
Dragoman Pass, late in November in the year 1885 (B. Shaw). The sixth of
March, 1886 (B. Shaw). Another five days. Then Brenda came to Hilton
again (E.Waugh).
Sonuncu cümlədə adlıq cümlə cümlənin sonrakı hissəsi ilə then zərfi va-
sitəsilə bağlanmışdır.
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.52
NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________
Deyilənləri yekunlaşdırmaqla, belə bir qənaətə gəlmək olar ki, adlıq cüm-
lələrdə temporal semantika ismin kateqorial mənası ilə təsbit olunur, adlan-
dırma eyni zamanda adlandırılanın mövcudluğunu müəyyən edir.
Temporallığın şəxssiz cümlə ilə ifadəsi. Azərbaycan və ingilis dillərində
temporallığı cümlə səviyyəsində reallaşdıran sintaktik strukturlardan biri şəxs-
siz cümlələrdir. Sintaktik temporallığın şəxssiz cümlələrlə ifadəsi zaman bildi-
rən söz və ifadələrin predikativ vəzifədə işlənməsi ilə bağlıdır. Bu məsələdə
ingilis və və Azərbaycan dillərində oxşarlıq özünü büruzə verir. Oxşarlıq za-
man bildirən söz və ifadələrin predikativ vəzifədə işlənməsində təzahür edir.
Azərbaycan dilinə dair qrammatika kitablarında şəxssiz cümlələr elə cümlələr
adlandırılır ki, mübtədası olmasın və ya təsəvvür edilməsin[Bax:1,s.262; 5,s.
186; 6,s.266]. Q.Kazımov haqlı olaraq göstərir ki, şəxssiz cümlələrdəki məz-
mun, fikir predmeti xəbərlə birlikdə təsəvvür edilir [5, S. 186].
İngilis dilindəki şəxssiz cümlələrdə isə Azərbaycan dilindəkindən fərqli
olaraq həmişə mübtəda vardır, lakin bu mübtəda formal xarakter daşıyır, heç
də real subyekt bildirmir. Məntiqi cəhətdən yanaşdıqda, aydın olur ki, şəxssiz
cümlələrlə (və ya cümlələrdə) elə situasiyalar təqdim olunur ki, onlardakı hə-
rəkətin törədicisi və ya yaradıcısı insan ola bilməz. Başqa sözlə desək, təktər-
kibli cümlələrin bu növündəki prosesin, vəziyyətin səbəbkarı insanın iradəsin-
dən kənarda olan təbii qüvvələrdir.
Hər iki dildə şəxssiz cümlələr üzərində aparılan müşahidələr onların xeyli
hissəsinin zaman bildirdiyi qənaətinə gəlməyə əsas verir. Zaman bildirən şəxs-
siz cümlələr hər iki dildə ismi xəbərli şəxssiz cümlələrdən ibarət olur. Onların
yaranmasında temporal söz və söz birləşmələri iştirak edir. Azərbaycan dilində
şəxssiz cümlələrdə xəbərlə təsəvvür edilən fikir predmetinin, məzmunun indi-
ki zamana aidliyi -dır4 xəbərlik şəkilçisi, keçmiş zamana aidliyi idi, imiş bağ-
lamaları, gələcək zamana aidliyi isə olmaq feli ilə reallaşır. İngilis dilində isə
indiki zamana aidlik to be felinin üçüncü şəxsin təkində işlənən is forması,
keçmiş zamana aidlik həmin felin was forması, gələcək zamana aidlik isə will
be forması ilə reallaşır. Nitq prosesində hər iki dildə əsasən indiki və keçmiş
zamanlara aid şəxssiz cümlələr istifadə edilir. Azərbaycan dilində keçmiş za-
manda idi bağlaması ilə işlənən şəxssiz cümlələrə daha çox rast gəlmək olar,
imiş bağlaması ilə olan şəxssiz cümlələrə isə təsadüf edilmir. Eyni fikri gələ-
cək zamanı olmaq feli ilə əmələ gələn şəxssiz cümlələrə də şamil etmək olar.
İngilis dilində də gələcək zamana aid şəxssiz cümlələrə təsadüf edilmir.
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.53
NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.54
NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________
ƏDƏBIYYAT
1. Abdullayev Ə. Z., Seyidov Y. M., Həsənov A. Q. Müasir Azərbaycan dili.
Sintaksis. IV hissə, Bakı, Maarif, 1985.
2. Adilov M.İ., Verdiyeva Z.N., Ağayeva F.M. İzahlı dilçilik terminləri (sor-
ğu lüğəti). Bakı, Maarif, 1989.
3. Budaqova Z.İ. Təktərkibli cümlə // Müasir Azərbaycan dili, III cild, Sin-
taksis, Bakı, Elm, 1981, s. 258-293.
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.55
NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________
Ilham TAHIROV
THE EXPRESSION OF TEMPORALITY
WITH ONE-MEMBERED SENTECES
SUMMARY
The article deals with the issues of expression of temporality with one-
membered sentences, namely with nominative and impersonal sentences. In
the nominative sentences, the temporal semantics is appointed to by the
categorical meaning of the noun, and the nomination is defined by the
existence of the designated. The expression of temporality in impersonal
sentences connects with using the temporal words and combinations in the
predicative functions.
Kamilə VƏLİЕVA
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.56
NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________
arasındakı əlaqəni göstərmək оlar. Burada оnlara хas оlan əsas münasibət –
prеdikativlikdar.
Qеyd еtməliyik ki, sintaktik münasibətlər binar və müəyyən səmtə yö-
nəlmiş, yеni istiqamətləndirilmiş хaraktеr daşıyır. Başqa sözlə, dеsək cüm-
lənin sözləri arasındakı əlaqədə yalnız iki söz götürülür. Sözlərdən biri
tabееdici, digəri isə mütləq tabе оlunandır. Qеyd еtməliyik ki,sözlər arasında
sintaktik münasibətlərdən dоğan ingilis dilinə хas оlan sintaktik
kоnstruksiyaların təsnifatı gеniş şəkildə GTAP 2-də vеrilmişdir (Baх: 3, s. 71-
121).
Biz burada sadəcə оnların tiplərini sadalamaqla kifayətlənirik.
Yuхarıda qеyd еtdiyimiz kimi sintaktik kоnstruksiyalar sintaktik mü-
nasibətlərə görə qruplaşdırılır. Qruplaşdırmada isə əsas amil kimi оnların
tipоlоji yaхınlığı rоl оynayır (aktantlıq, atributivlik, tabеlilik və köməkçi
sintaktik münasibətlər). Bu amillər nəzərə alınmaqla ingilis dilində aşağıdakı
kоnstruksiyalar ayrılmışdır:
1. Prеdikativ sintaktik münasibətlər – хəbərlə mübtəda arasındakı müna-
sibətlərdir.
2. Mütləq-prеdikativ münasibətlər – bağlayıcısız tərkiblərdə vaş vеrir.
3. Agеntiv sintaktik münasibətlər. Bu kоnstruksiyada prеdikat by və ya fоr
önlüyü ilə işlənir.
4. Kvazigеntiv sintaktik münasibətlər. Bu kоnstruksiyada ismi хəbərlə önlük
əlaqədəоlur.
5. Birinci kоmplеktiv münasibət. Bu kоnstruksiyada prеdikatla aktant ara-
sında əlaqə yaradılır.
6. Ikinci kоmplеktiv münasibət. Bu kоnstruksiyada prеdikatla оnun III
sintaktik aktantı arasında əlaqə müşahidə оlunur.
7. Ücüncü kоmplеtiv münasibət. Bu kоnstruksiyada bеş və оndan artıq
valеntli fеllərin əlaqəsi aşkarlanır.
8. Köməkçi fеllərin iştirakı ilə yaranan sintaktik münasibətlər. Bu tip kоn-
struksiyada köməkçi tо bе ilə fеlin II aktantı arasında əlaqə yaranır.
9. Müqayisəli sintatik münasibət. Bu kоnstruksiyalarda than və ya as bağ-
layıcılardan istifadə оlunur.
10. Еlеktiv sintaktik münasibətlər. Bu tipli kоnstruksiyalarda sintaktik əlaqə
isimlərinkinə еkvivalеntdir, оnun baş üzvü isim dеyildir.
11. Önlüklü sintaktik münasibət. Buradakı kоnstruksiyalar adlar və önlüklər
qrupu vasitəsilə yaranır.
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.58
NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.59
NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________
ƏDƏBİYYAT
1. Мельчук И. А., Перцов Н. В. Поверхностно-синтактические отно-
шения в английском языке. Препр. Ин-та рус. яз. АН СССР
(Пробл. группа по эксперим. и прикл. лингвистике) № 43 М., 1973.
2. Мельчук И. А., Перцов Н. В. Модель английского поверхностного
синтаксиса. Препр Инс-та русс.яз.АН СССР (Пробл. группа по
эксперим. и прикл. лингвистике) № 64/66 М., 1995.
3. Лингвистическое обеспечение системы ЭТАП-2, М., 1989.
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.60
NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________
Кямиля ВЕЛИЕВА
ФОРМАЛЬНОЕ ОПИСАНИЕ СИНТАКСИЧЕСКИЕ СВЯЗИ В
АЗЕРБАЙДЖАНСКОМ И АНГЛИЙСКОМ ЯЗЫКЕ.
РЕЗЮМЕ
В статье рассматриваются синтаксические отношения в синтакси-
ческих конструкциях.
Kamila VALIYEVA
FORMAL DESCRIPTION OF THE AZERBAIJANI
AND ENGLISH LANGUAGES
SUMMARY
This article studies the syntactical relations in the syntactical
constructions.
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.61
NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________
Гюней МАГЕРРАМОВА *
О ЗНАЧЕНИИ ПОРЯДКА СЛОВ
В СИНТАКСИЧЕСКИХ ЕДИНИЦАХ С ПАРАЛЛЕЛИЗМОМ
*
Научный руководитель: член-корр.НАН Азербайджанской Республики, заслуженный
деятель науки, д.ф.н.,проф. К.М.Абдуллаев
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.62
NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________
*
С развитием лингвистической науки о синтаксисе текста ученые-языковеды изменили свой
взгляд на предложение как предельную целостную единицу речевого общения и пришли к
выводу «о значительной обусловленности порядка слов в предложении его связями с
соседними предложениями» [117, с. 8]. Однако эта обусловленность, на наш взгляд, возможна
в русском языке благодаря свободной постановке как главных, так и второстепенных членов
предложения, тогда как в азербайджанском языке действует, по утверждению Н.З.Гаджиевой,
«твердый закон порядка слов «определение + определяемое», вследствие которого «сказуемое,
как неспособное выступить в роли определения, оттесняется к концу и вместе с тем может
выступать в роли своеобразного определяемого» [22, с. 48 и след.].
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.64
NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________
А. Формальная соотнесенность
1 ПЕ 2 ПЕ 3 ПЕ
односоставное односоставное односоставное
(определенно-личное) (определенно-личное) (определенно-личное)
распространенное распространенное распространенное
вопросительное повествовательное повествовательное
членимое членимое членимое
полное полное полное
реальной модальности реальной модальности реальной модальности
неосложненное неосложненное неосложненное
Б. Семантическая соотнесенность
1ПЕ Семантическое 2 ПЕ 3 ПЕ
соотношение
ня субституция оьлы олан гызы олан
евяримиш кючцримиш
В. Функциональная соотнесенность.
Соотношение
1 ПЕ членов 2 ПЕ 3 ПЕ
предложения
ня прямое оьлы олан гызы олан
дополнение евяримиш кючцримиш
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.65
NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________
**
Данная конструкция схожа с таким примером: Ня эюрди, султаным?! Эюрди эюэ чайырын
цзяриня бир гырмызы отаг дикилмиш (Что он увидел, султан мой?! Он увидел, что на зеленом
лугу разбит красный шатер), где обращение султаным является S по отношению к а1 (ня
эюрди) и а2 (эюрди эюэ чайырын цзяриня бир гырмызы отаг дикилмиш).
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.66
NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________
Günеy MƏHƏRRƏMОVA
ABOUT THE ROLE OF THE WORD ORDER
IN THE SYNTACTIC UNITS WITH THE PARALLELISM
SUMMARY
The word order plays important role in forming of the syntactic
parallelism. Due to allote the direct and revers word order in the syntacsis we
can speak about two types of the syntactic parallelism (the direct and the
revers parallelism). The revers parallelism is also called a hiasmus. Our
material let to allote 3 types of the revers parallelism: a complete hiasmus, an
incomplete hiasmus and a quasihiasmus. The complete and the incomplete
hiasmuses are characterizing the text of “Igor’s Tale”, quasihiasmus is typical
of the text of “The Book of the dede Gorgud”.
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.67
NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________
Muharrem TANRIVEREN
mâna vermemizi etkileyen bir vasıtadır da diyebiliriz. Aklımıza şöyle bir soru
gelebilir. Hiç mi düşünce dili kullanmaz (yönlendirmez)? Elbette insan zihni
Lineer bir bakış açısıyla bunu cevaplayamaz. Elbette ki, düşünce de dili
yönlendirir. Örneğin; Dil mi düşünceyi belirler, düşüncemi dili belirler? Eğer
buna lineer bir cevap verirsek cevap veremeyiz. Sonunda varılan nokta,
herkesin vardığı noktadır. İkisi de birbirini yönlendirir. Yani birbirini tamam-
lar. Bu mevzuda, Dilcilerimizden Sayın Dücane Cündüoğlu, düşüncelerini
şöyle ortaya koyar; “Bir toplumun sahip olduğu dil, o toplumun sadece kendisi
aracılığıyla konuştuğu dil değil, aynı zamanda kendisi aracılığıyla düşündüğü
dil’dir. Bu nedenle dil’i basit bir ifade aracı olarak görmek veya insanoğlunun
önce düşünüp sonra dilediğince sözcüklerin aracılığına başvurduğunu sanmak,
–hiç çekinmeden söyleyebiliriz ki– her şeyden önce dil’in mahiyetini ve
yapısını anlamamak demektir. Çünkü düşünme ediminin kendisi, dil’den
bağımsız bir surette gerçekleşmez; aksine düşünme, daha başlangıcı itibariyle
dil vasatında gerçekleşir, dil’in kendisiyle kurulur, hatta belirlenir.
Bu bakımdan daha düşünme safhasında iken dil’le ilişkiye gireriz, öyle
ki henüz düşünürken dil tarafından tutuklanır ve ister istemez dil’in sınırları
içerisinde düşünüp anlamaya başlarız. O halde bilmek gerekir ki bir toplumun
gerçekliği kavrama biçimini, bilincinin derinliklerinde yer edinip kök salmış
eğilimleri, refleksleri, arzu ve tutkuları, hâsılı bir yığını, yığın olmaktan
çıkarıp toplum haline getiren mukavim unsurları o toplumun dilinin sınırları
dışında aramaya kalkışmak, hiç kuşkusuz beyhûde bir çaba olacaktır.*
Bir varlığın tarifinde ya da tasvirinde, varlık ile dil arasındaki
münasebetin, dilsel gerçekliğin varlık kategorileri içerisindeki yerinin açıklık
kazanması gerekmektedir. Düşünme ile dilin birlikteki gerçekleri bize bir ol-
gunun düşünce ve dil gerçeğini yansıtan sonuçtur. Düşünme; felsefe, psikoloji,
mantık gibi konuları zorlar ve kararlarından sonra da dili devreye koyar. Örne-
ğin, İmamı Gazali’nin İlcâm’ul–Avâm adlı eserindeki varlığın mertebelerine
(merâtib’ul– vucûd’a) ilişkin açıklamalarına baş vuracağız.
İmamı Gazâli, adı geçen eserinde “her şeyin varlığı dört mertebededir”
der.
1– Hariçteki varlığı (vücûd fi’l–a yân)
2– Zihindeki varlığı (vücûd fi’l– ezhân)
3– Dildeki varlığı (vücûd fi’l – lisan)
4– Yazıdaki varlığı (vücûd fi’l – beyaz’il mektub)
*
Cündüoğlu, Anlamın Tarihi Kur’an Tetkikleri–4 Kitabevi 114 İstanbul.
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.71
NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________
Umut Bulut: Ben kaçırınca 'saç baş yoldurdu' diyorlar
"Özellikle lig tv'de DEMBA BA kaçırınca 'imkansızı başardı', ben kaçırınca 'saç baş yoldurdu' diyorlar. Yeter artık bu haberleri yaparken biraz dikkatli olunmalı. «Hürriyet, Сен 15»
Saç dökülmesi deyip geçmeyin!
Saç dökülmesinin demir eksikliğinin işareti olduğunu belirten Dermatoloji Uzmanı Doktor Fulya Tezel, iyi bir uzman tarafından konulan teşhisin ardından demir ... «Kanal A Haber, Сен 15»
Saç boyası bu hale getirdi!
30 yaşındaki İngiliz vatandaşı Ann-Marie Hyde saçındaki beyazları kapatmak için saç boyası kullanmaya karar verdi. Saçını boyadıktan birkaç saat sonra yüzü o ... «Hürriyet, Авг 15»
CANLI VE GÜÇLÜ SAÇLAR İÇİN “SAÇ MEZOTERAPİSİ”
Dermatoloji Uzmanı Dr. Yüksel Oltulu, “Saç mezoterapisi mevcut saçların dökülmesini engellerken, diğer yandan saçların ömrünü uzatarak onları sağlıklı, parlak, ... «Milliyet, Авг 15»
Saç ektireceklere uyarı!
Uzmanlar merdiven altı olarak bilinen yerlerde saç ekimi yaptıran kişilerin bir çok hastalığa yakalanma riskinin olduğu uyarısında bulunarak, saç ekiminin bir ... «Milliyet, Июл 15»
Saç dökülmesine karşı doğal çözüm
İnönü Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Kimya Mühendisliği Bölümü Öğretim Üyesi Yrd. Doç. Dr. Yunus Önal, saç dökülmesine iyi geldiği bilinen selenyumun ... «Milliyet, Июн 15»
Yaz mevsimine özel 7 saç bakımı önerisi
Yaz mevsimi sonrasında oluşan saç dökülme sorununun önüne geçmek için özellikle yaz boyunca yapılması gerekenleri Estetik International Sağlık grubu ... «Sabah, Июн 15»
Uyuması için açılan saç kurutma makinesi, bebeği yaktı
BOLU'nun Yeniçağa İlçesi'nde anne karnındaki sesleri çağrıştırdığı düşünülerek bebeğin uyuması için yanı başında açılan saç kurutma makinesi battaniyeyi ... «Milliyet, Май 15»
Bolu'da saç kurutma makinesi 13 günlük bebeği yaktı
Bolu'da bir anne, 13 günlük bebeğinin ısınması için yanına saç kurutma makinesini koydu. Bir süre sonra alev alan beşikte bulunan 13 günlük erkek bebeğin ... «Ensonhaber, Май 15»
İran'dan apaçi saç modeline yasak
İran saçları dik dik şekillenecek şekilde kestirmeyi ve dövme yapmayı ... Türkiye'de de gençler arasında yaygın olan saç modeli İran'da da sıklıkla kullanılıyor. «Hürriyet, Май 15»
ССЫЛКИ
« EDUCALINGO. Saç [онлайн]. Доступно на <https://educalingo.com/ru/dic-tr/sac-1>. Июн 2023 ».
Bakıtsız Jamal, which was published in 1910 as a novel by Mirjakıp Duvlatulı, has a big importance in the history of Kazak literature while it has been the first work used that name till that time. In the work, oral expression- especially the meddah stories- was so dominant, the author did not focus on the details so much and did not give very much space for long descriptions. Bakıtsız Jamal can be considered as a short novel comparing to the novel type and reflect the properties of transition from poetry to prose and from folk story to story. In fact, Ali and Cemile’s love told in Bakıtsız Jamal has no difference from other publicly known love stories such as Leyla and Mecnun, Ferhat and Şirin or Kerem and Aslı. Although there exists such a similarity with folk stories, Bakıtsız Jamal can be considered as a step forward for a new era while this work had an important difference inside. Injustice toward women in society was put forward to be discussed in the novel which is very important in order to reflect the society began to change and opened to West. As a result, in spite of the deficiencies, Mirjakıp Duvlatulı’s Bakıtsız Jamal has an important function as a new stage in transition to novel, which is a new type in Kazak literature.
В течение многих лет работает специалистом по акушерству и гинекологии в Анталии, соч. Др. Неслихан Хазар Она успешно осуществляет планирование родов и наблюдение за беременностью в своей клинике.
Первые 3 месяца (12 недель) периода
Первым признаком беременности является отсутствие менструаций.
Когда вы впервые узнаете о беременности, вы должны отказаться от своих вредных привычек, таких как алкоголь и сигареты, так как это может быть рискованно во время беременности.
Вы должны пить много воды. В среднем рекомендуется выпивать 2-3 литра воды в день.
Для поддержки развития мозга и нервной системы ребенка в этот период важно адекватное потребление фолиевой кислоты матерью.
Если это не было начато ранее, начинают принимать 400 мкг фолиевой кислоты в день.
Поскольку недели беременности отсчитываются, начиная с первого дня последней менструации, это будет 4 недели, когда оплодотворенная яйцеклетка имплантируется в матку. С момента имплантации оплодотворенной яйцеклетки в матку в крови повышается уровень гормона бета-ХГЧ. До четырех недель не может быть и речи о беременности или ребенке в утробе матери. Поскольку овуляция происходит через 2 недели после последней менструации, оплодотворение происходит именно в эти дни. Поэтому в дни, называемые 1-й или 2-й неделей беременности, беременности фактически еще нет. Третья неделя проходит с оплодотворением и прокладыванием пути к матке. Однако на 4-й неделе оплодотворенная яйцеклетка достигает матки и оседает там. На четвертой неделе анализ крови на бета-ХГЧ подтвердит, беременны вы или нет. В этот период могут быть небольшие кровянистые выделения, боли в паху, как будто это будет менструация, болезненность молочных желез, полнота, слабость, сонливость и частое мочеиспускание. В этот период следует обязательно обратиться к врачу. На четвертой неделе трансвагинальное УЗИ (TV-USG) еще не показывает плодного яйца, но видна толщина эндометрия (внутренняя оболочка матки), которая поддерживает беременность. В этот период толщина эндометрия составляет 15 мм и выше, а бета-ХГЧ составляет около 100 МЕ/л. Визуализация плодного яйца по ТВ-УЗИ, 5-6. находит недели.
На пятой неделе бета-ХГЧ составляет примерно 600 МЕ/л, а размер плодного яйца составляет примерно 10 мм при ТВ-УЗИ. Желточный мешок имеет диаметр 2 мм. Длина от головы до крестца (CRL) на пяти неделях беременности составляет около 2-3 мм. Это видно с ТВ-УЗИ. Он виден возле желточного мешка. Мы называем это изображение кольцом solitaire. Даже если его не видно, это не должно беспокоить, и в будущем его следует рассмотреть еще раз. Циркуляция зародыша начинается на 21-й день после оплодотворения. По этой причине сердцебиение иногда можно увидеть с помощью TV-USG. Развиваются амниотический мешок (водяной мешок) и плацента, обмен между матерью и ребенком ускоряется. Образуются клетки крови и увеличиваются проходы в каналах. Воздушно-подобная структура рядом с ребенком называется «желточный мешок (желточный мешок)», и ребенок питается желточным мешком в течение этих недель, пока мать не начнет кормить. У малыша начинают развиваться сердечно-сосудистая, мозговая, нервная и другие системы органов.
На 5-й неделе беременности в матери могут произойти некоторые изменения как в физическом, так и в психологическом плане из-за быстрой смены гормонов. Мать более утомлена, чем обычно, вялая и все время спит. Герметичность в груди, болезненность и потемнение сосков могут быть первыми симптомами. Позывы к мочеиспусканию часто возникают из-за увеличения матки. Могут быть боли в паху и судороги, похожие на менструальные боли. Это нормально. Иногда могут быть мажущие выделения или легкое кровотечение. Даже если оно небольшое, при появлении кровотечения необходимо обратиться к врачу из-за риска выкидыша. Могут развиться газы и проблемы с пищеварением. Утренняя тошнота является обычным явлением.
На пятой неделе бета-ХГЧ составляет примерно 600 МЕ/л, а размер плодного яйца составляет примерно 10 мм при ТВ-УЗИ. Желточный мешок имеет диаметр 2 мм. Длина от головы до крестца (CRL) на пяти неделях беременности составляет около 2-3 мм. Это видно с ТВ-УЗИ. Он виден возле желточного мешка. Мы называем это изображение кольцом solitaire. Даже если его не видно, это не должно беспокоить, и в будущем его следует рассмотреть еще раз. Циркуляция зародыша начинается на 21-й день после оплодотворения. По этой причине сердцебиение иногда можно увидеть с помощью TV-USG. Развиваются амниотический мешок (водяной мешок) и плацента, обмен между матерью и ребенком ускоряется. Образуются клетки крови и увеличиваются проходы в каналах. Воздушно-подобная структура рядом с ребенком называется «желточный мешок (желточный мешок)», и ребенок питается желточным мешком в течение этих недель, пока мать не начнет кормить. У малыша начинают развиваться сердечно-сосудистая, мозговая, нервная и другие системы органов.
На 5-й неделе беременности в матери могут произойти некоторые изменения как в физическом, так и в психологическом плане из-за быстрой смены гормонов. Мать более утомлена, чем обычно, вялая и все время спит. Герметичность в груди, болезненность и потемнение сосков могут быть первыми симптомами. Позывы к мочеиспусканию часто возникают из-за увеличения матки. Могут быть боли в паху и судороги, похожие на менструальные боли. Это нормально. Иногда могут быть мажущие выделения или легкое кровотечение. Даже если оно небольшое, при появлении кровотечения необходимо обратиться к врачу из-за риска выкидыша. Могут развиться газы и проблемы с пищеварением. Часто может присутствовать утренняя тошнота.
На этой неделе бета-ХГЧ отслеживается на уровне примерно 26 700 МЕ/л. ЧСС эмбриона составляет в среднем 120-160 ударов в минуту на 7-й неделе беременности. На семи неделях беременности длина головы ребенка (CRL) составляет около 9-10 мм. Размер плодного яйца составляет 22-24 мм, его ручки и ножки в виде зачатков продолжают формироваться. Однако руки, ноги и пальцы не образовались отдельно от тела. Начали развиваться такие органы, как головной мозг, позвоночник и щитовидная железа, крупные сосуды, глаза, желудок, кишечник, почки, легкие, печень, желчный пузырь и поджелудочная железа. Глазницы, уши становятся более выпуклыми, появляются веки. Костные структуры рук и ног начинают развиваться, но еще не полностью сформированы.
Увеличение груди и болезненность продолжаются. Могут возникать различные жалобы, такие как низкое кровяное давление и головная боль. Тошнота может начаться в эти недели, особенно сразу после утреннего пробуждения, и может быть активной в течение дня. В этот период одни беременные могут набрать 1-2 кг, а другие потерять 1-2 кг из-за рвоты. Особенно, если у вас есть проблемы с питанием из-за тошноты или частой рвоты, вам обязательно следует получить рекомендации по питанию и некоторым лекарствам от своего врача. Для уменьшения тошноты могут подойти частые и редкие приемы пищи, сухие обезжиренные продукты, крекеры, нут и крекеры.
Движения тела ребенка можно увидеть на УЗИ , но матери требуется 18-я неделя, чтобы это почувствовать. На восьми неделях беременности длина головы-крестца (CRL) эмбриона составляет около 15 мм. Его вес составляет около 2 граммов. На 8-й неделе беременности кончик носа, веки и нижняя челюсть эмбриона становятся выступающими. На этой неделе у малыша увеличиваются ручки, начинают формироваться пальчики и локти. Пальцы до сих пор склеены. Возникает нервная проводимость рук. Зачатки ног растут, и начинают формироваться выемки на пальцах. Продолжается формирование глаз, носа и ушей на лице. Трахея отделяется от пищевода. Почки развиваются. Спинной мозг также продолжает развиваться. Кости начинают твердеть. Под нёбом начинают формироваться почки, из которых позже сформируются зубы. Мышцы спины ребенка становятся заметными вокруг позвоночника. Вены в пуповине, соединяющей мать и ребенка, начинают функционировать.
На этой неделе вы можете время от времени испытывать боль и спазмы в животе и паху из-за увеличения матки. Могут возникнуть жирная кожа, прыщи и шелушение. Из-за повышенного содержания гормонов беременности пищеварительная система работает медленнее. Это приводит к расстройству желудка, запорам и жалобам на газы. Поэтому следует избегать газообразных и неудобных продуктов. У вас все еще могут быть жалобы на частое мочеиспускание вместе с тошнотой.
На девяти неделях беременности длина головы ребенка составляет (CRL) 23-24 мм, а его вес составляет около 2-3 граммов. Девятая неделя – последняя неделя эмбрионального периода. После этого начнется фетальный период и эмбрион после десятой недели будет называться плодом. На девятой неделе лицо эмбриона становится более выраженным. Глаза становятся выпуклыми, формируется сетчатка, развиваются веки, начинают формироваться ушная раковина, ноздри, кончик носа и язык. Формируются хрящевые и костные ткани. Пальцы сформированы, но еще прикреплены. Семенники или яичники, структуры, которые сформируют внутренние половые органы, начинают развиваться. Становится очевидным гребень, который сформирует строение малыша (девочка — мальчик), но половые органы еще недостаточно развиты, чтобы понимать пол. Пол ребенка сказать нельзя. Кишечник, выпячивавшийся вокруг пуповины ребенка на первых этапах формирования в предыдущие недели, теперь начинает мигрировать в брюшную полость. Формируются сердечные клапаны. Ребенок впервые на этой неделе начинает глотать и пьет амниотическую жидкость (воду, в которой находится ребенок). На этой неделе видно, что ребенок шевелится.
В эти недели талия утолщается, а одежда начинает стягивать. Помимо тошноты, у вас могут быть изжога, газы и расстройство желудка. Для здоровой беременности у матери должно быть регулярное и сбалансированное питание. Ежедневное потребление калорий должно увеличиться на 250-300 калорий по сравнению с до беременности. Следует принимать продукты, содержащие белок, фрукты, овощи и кальций. Под влиянием повышения уровня гормонов во время беременности может ухудшиться психология матери. Повышается склонность к депрессии. Могут быть эпизоды эмоциональности, раздражительности и даже плача. Супруги и родственники должны быть более понимающими. Снова продолжается слабость, быстрая утомляемость и сонливость.
На десяти неделях беременности рост ребенка по голове и крестцу (ХТР) составляет около 30 мм, а вес – 4-5 грамм. Если до этой недели ребенка называют эмбрионом, то с 10-й недели до рождения его называют плодом. Хотя его развитие продолжается и в последующие недели, все жизненно важные органы завершают свое основное развитие к 10-й неделе. Сердце развито и способно регулярно обеспечивать кровообращение. Пищеварительная система и репродуктивные органы более развиты. Складки тела, локти, колени, пальцы ног и пальцы довольно заметны. Мышцы стали укрепляться и подвижность стала увеличиваться. Движения хорошо видны на УЗИ. Ребенок приобрел рефлекс удерживать предмет, который касается его руки. Ушная раковина и верхняя губа имеют форму. Ребенок совершает глотательные движения, заглатывает амниотическую воду и впервые начинает мочиться.
Закончился самый ответственный процесс в развитии органов и тканей малыша. Потому что первые 10 недель — самый критический и чувствительный период в развитии ребенка. Этот период (первые 10 недель беременности) является периодом, когда ребенок наиболее чувствителен к лекарствам и токсическим веществам.
Эмоциональные колебания — одна из главных жалоб на этой неделе. К концу третьего месяца, когда уровень бета-ХГЧ достигает пика, эта сверхэмоциональная чувствительность значительно снизится. Беременной женщине важно чувствовать себя комфортно и спокойно для продолжения беременности. Из-за усиленного кровотока во время беременности больше ощущается температура тела. Повышается непереносимость жары.После этого периода следует носить не обтягивающее хлопчатобумажное белье и бюстгальтеры, которые не затягиваются более комфортно из-за увеличения груди. Вместо остроносых и высоких каблуков следует отдавать предпочтение плоской и удобной обуви.
На одиннадцатой неделе беременности длина головы ребенка по прикладу составляет (CRL) примерно 40-41 мм, а его вес составляет 7 грамм. Размер головы младенца составляет половину его роста. Период с одиннадцатой недели до рождения называется фетальным периодом. Все детали плода можно увидеть на УЗИ. В эти недели начинается кровообращение между ребенком и маткой матери и начинает функционировать плацента (партнер ребенка). Ребенок мочится, поэтому количество амниотической жидкости в плодном пузыре также увеличивается. Сердце малыша, сосуды, головной мозг, нервная и костная системы заработали. Волосы и ногти ребенка начинают развиваться. С 11-й недели малыш вступает в процесс быстрого роста и созревания с наступлением внутриутробного периода и готовится к рождению.
В эти недели чувство тошноты и рвоты может сохраняться, хотя может и уменьшиться. Как всегда, следует быть очень осторожным с едой и питьем. Головные боли могут усиливаться из-за гормональных изменений. Для предотвращения головных болей необходимо избегать стрессов, регулярно спать и регулярно питаться. Нормальным считается наличие бело-прозрачных выделений без запаха, которые могут присутствовать на протяжении всей беременности, а их количество может быть чрезмерным. Если к этому добавляется цвет, запах или зуд, обратитесь к врачу!
На двенадцатой неделе гестации длина головы ребенка по крестцу (CRL) составляет приблизительно 52-53 мм, а его вес составляет около 15 граммов. Теперь плод выглядит как полноценный ребенок. На этой неделе формируются все органы малыша. Все эти сформировавшиеся органы будут продолжать расти до самого рождения. Пальцы рук и ног отделены друг от друга. Ногти продолжают формироваться. Укрепляется нервная система и мышечная система. Наружные половые органы малыша начинают формироваться и становятся различимыми на УЗИ в течение недели-двух, будь то мальчик или девочка. К концу двенадцатой недели заканчивается первый триместр беременности.
К концу двенадцати недель мать может набрать около 1-2 кг. В редких случаях он может не прибавлять в весе в течение этих месяцев. Жалобы на тошноту, рвоту и болезненность молочных желез постепенно уменьшаются. По мере того, как ребенок растет в матке, матка теперь поднимается над тазом. Талия заметно утолщается. Черные линии (linea nigra) начинают появляться на передней брюшной стенке ниже пупка. По мере того, как потребности ребенка в питании возрастают, а чувство тошноты у матери уменьшается, кормление облегчается, и начинается прибавка в весе. Головная боль, изжога, жалобы на запоры могут сохраняться. Наряду с запорами может возникнуть геморрой. Чтобы предотвратить эти жалобы, следует принимать много жидкости и употреблять волокнистую пищу на протяжении всей беременности. Окончание самых мучительных первых 3 месяцев беременности, включающих в себя угрозу выкидыша, облегчает будущую маму.
На тринадцатой неделе гестации длина головы ребенка (ГТР) примерно 67-68 мм, вес 16-20 грамм. На этой неделе лицо ребенка начинает выглядеть как обычное детское лицо. У ребенка начинают формироваться голосовые связки, небо и зубы. Инсулин может секретироваться поджелудочной железой и желчью печени. С помощью усовершенствованного ультразвукового устройства можно увидеть глазные линзы и выбрать их пол. Если раньше глаза малыша были далеко друг от друга, то на этой неделе они начинают сближаться, уши перемещаются на свои привычные места. На этой неделе пол ребенка достаточно развит, чтобы его можно было определить по наружным половым органам. Ребенок заглатывает амниотическую жидкость, в которой она присутствует, и снова выделяет ее в виде мочи, причем моча смешивается с амниотической жидкостью. В этот период по мере укрепления мышц и суставов их движения значительно увеличиваются.
С 13-й недели беременности начинается второй триместр и для матери вступает в наиболее комфортный период беременности. Уменьшаются тошнота, рвота и раздражительность. Проходит усталость и сонливость. К матери возвращается прежняя энергия. Изжога и чувство жжения могут сохраняться. Матка быстро растет, и по мере ее роста органы брюшной полости немного смещаются со своих нормальных мест. По этой причине будет напряжение в мышцах и волокнах, удерживающих органы на месте, что вызовет боль в паху. Это нормальная боль. Из-за напряжения брюшной стенки в животе могут возникнуть трещины, для предотвращения которых рекомендуется использовать специальные кремы против трещин. К сожалению, трещины, которые могут возникнуть в этот период, никогда не заживают. По этой причине необходимо принять меры предосторожности, прежде чем это произойдет, потреблять много жидкости и клетчатки, а также обращать внимание на увеличение веса, выполняя соответствующую гимнастику. Не следует забывать, что трещины могут быть связаны и со структурой кожи. В этот период на коже могут быть пятна из-за повышенного эстрогена. Чаще всего это происходит в области сосков, живота и паха. Это может быть процент у некоторых беременных женщин. Потемнение кожи также может усиливаться под воздействием солнечного света и ультрафиолета. Беременные женщины не должны подвергаться чрезмерному воздействию солнца и должны использовать средства с защитным фактором. Потемнение кожи исчезает после родов.
На четырнадцатой неделе беременности длина головы ребенка (ГТР) составляет около 80-81 мм, а его вес составляет 45 граммов.
На этой неделе ребенок начинает дышать как movements . Дыхание происходит амниотической жидкостью. Ребенок набирает амниотическую жидкость в легкие, а затем снова извергает ее через рот, выполняя, таким образом, дыхательную гимнастику. В то время как форма ребенка и особенно голова всегда были изогнуты на всех ультразвуковых изображениях до сих пор, ребенок может стоять вертикально и поднимать голову на 14-й неделе беременности. Ребенок может делать глубокие вдохи и глотать. Он питается питательными веществами, принимаемыми матерью, и насыщает ее кровь кислородом с воздухом, которым она дышит. Его мышцы теперь очень сильны. Все его тело покрыто бесцветными и тонкими волосками. Шея ребенка удлиняется, а его подбородок начинает отдаляться от груди. Малыш начинает шевелить ручками и ручками. Сердцебиение ребенка можно прослушать с помощью доплеровского устройства. Пищеварительная система малыша начинает двигаться как бы переваривая съеденную им пищу. У ребенка очень тонкие ногти. В эти недели малыш может сосать палец. Костный мозг ребенка начинает вырабатывать клетки крови.
На 14-й неделе беременности изжога усиливается из-за выхода желудочной кислоты, называемой рефлюксом, в пищевод у матери. В таких случаях беременным рекомендуется не наклоняться после еды и сразу не ложиться спать. Если они собираются спать, рекомендуется держать подушку немного выше. С помощью этих мер можно предотвратить попадание желудочной кислоты в рот. Грудь продолжает расти. На самом деле из ваших сосков может начать выделяться молоко желтого и кремового цвета, называемое молозивом. На этой неделе мать может столкнуться с болью в пояснице и спине. Из-за расслабляющего действия гормонов при беременности на гладкие мышцы всего тела в эти недели могут возникать запоры. Для предотвращения жалоб на запоры рекомендуется регулярно употреблять волокнистую и водянистую пищу. В зависимости от роста ребенка в матке живот становится более выраженным по мере того, как матка поднимается над тазом.
На пятнадцатой неделе беременности длина головы ребенка по крестцу (CRL) составляет приблизительно 91-92 мм, а его вес составляет 70 граммов. Тонкие волоски (лануго) покрывают всю кожу ребенка, и для их развития требуется до 26 недель. Кожа ребенка очень тонкая. В эти недели малыш может сосать палец. Также начинает развиваться чувство вкуса у ребенка. На этой неделе мышечное и костное развитие ребенка продолжается, укрепляясь и укрепляясь. Иногда он может шевелить руками или ногами, и эти движения редко ощущаются матерью. Хрящевые кости во внутренней части уха хорошо созревают. Веки ребенка в эти недели плотно закрыты. Он регулярно пьет околоплодные воды и иногда может икать.
Ваша беременность теперь начинает проявляться снаружи. Вы можете наносить кремы против растяжек и пить много воды, чтобы избежать растяжек на животе. Также будет увеличиваться талия и боли в спине. Во время беременности суставы между костями в области бедра расслабляются, готовясь к родам, вес матки увеличивается, а центр тяжести изменяется. В результате изменяются форма тела и походка, а изменения, направленные на компенсацию этих изменений, вызывают боли в спине. Чтобы уменьшить боль в спине, лягте, подтянув колени к животу лицом в одну сторону. Поместите подушку между коленями и под живот. Делайте упражнения для укрепления мышц живота. В этот период может начаться кровоточивость десен, что является нормальным явлением.
На шестнадцатой неделе беременности длина головы ребенка (CRL) примерно 10 см, вес 80-100 грамм. Теперь ребенок может держать голову прямо. Движения рук и ног происходят с определенным ритмом и более сильные. Мать также может ощущать это как газообразование или шевеление ребенка. На этой неделе плацента (партнерша ребенка) весит столько же, сколько плод (ребенок) . Наружные половые органы ребенка (мужского или женского пола) можно увидеть очень легко. Нервная проводимость усиливается благодаря миелину (веществу, покрывающему нервные волокна). Ребенок становится чувствительным и может даже реагировать на свет.
Матка матери теперь хорошо видна снаружи. Распознавание беременности со стороны бывает разным. Причинами этого являются строение тела матери и количество родов. По сравнению с первой беременностью вторая и третья беременности проявляются раньше из-за ослабления мышц живота. Некоторые беременные женщины говорят, что на этой неделе чувствуют шевеления ребенка. Движения ребенка обычно 19-20 при первой беременности. ощущается во время беременности. Движения ребенка могут ощущаться раньше во время второй или третьей беременности. На лице, животе, сосках становятся все более заметными изменения цвета, которые потом пройдут. У вас могут быть носовые кровотечения и заложенность носа из-за действия ваших гормонов. Также могут развиться такие проблемы, как варикозное расширение вен и геморрой. В этом случае рекомендуются компрессионные чулки для профилактики варикоза. Кроме того, при проблемах с варикозом и геморроем следует лечь так, чтобы ноги были на уровне сердца.
На семнадцатой неделе беременности длина головы и ягодиц ребенка (CRL) составляет примерно 11 см, а вес - 110-140 граммов. На семнадцатой неделе запасы подкожного жира у ребенка увеличиваются. По этой причине малыш начинает быстрее набирать вес. Накопление жира важно для контроля температуры тела ребенка. Ребенок может выполнять такие рефлексы, как моргание, глотание и сосание. Превращение хряща в костную ткань продолжается. Его сердце может перекачивать 25-30 литров крови и бьется 120-160 раз в минуту.
Матка растет ниже пупка. В результате тело естественным образом начинает расширяться. Поэтому следует выбирать удобную одежду. Соответственно, грудь становится больше. Сейчас вам может быть неудобно лежать на спине, так как растущая матка начинает давить на крупные сосуды, поэтому рекомендуется лежать на левом-правом боку. Лучшее положение для сна – на левом боку. В положении лежа на боку рекомендуется подкладывать тонкую мягкую подушку под живот и между ног.
На восемнадцатой неделе гестации длина головы и крестца ребенка составляет примерно 12 см, а его вес составляет 190-200 граммов. На этой неделе ребенок более активен. Он начинает жить жизнью регулярного сна и бодрствования. Плацента продолжает быстро развиваться. Кишечник начинает вырабатывать меконий (первый стул ребенка). Развитие предстательной железы начинается у младенцев мужского пола. На пальцах рук и ног ребенка есть следы. Части сердца видны на УЗИ, но развитие сердца продолжается.
Если это не первая ваша беременность, на этой неделе мамы заметно почувствуют шевеления ребенка. Матери с нетерпением ждут этого момента. Ощущение шевелений ребенка при первой беременности 20-22. может занять неделю. На самом деле ваш малыш активен с 7-й недели. Но ваше восприятие будет на этой неделе и далее. Ваша беременность слишком велика, чтобы ее скрывать. Мать может набрать около 4 кг. Теперь вы должны носить удобную и свободную одежду. Не забудьте нанести на живот крем против растяжек. Помимо пятен на лице могут стать видны тонкие вены. Поэтому ваше лицо может казаться более красным. Ребенку нужен кальций для развития костей, и он получает его из запасов кальция матери. Мать должна принимать продукты, богатые кальцием, чтобы избежать дефицита кальция. В этот период могут усилиться выделения из влагалища. Носите хлопчатобумажное белье, старайтесь содержать его в чистоте и сухости! Проконсультируйтесь с врачом, если ваши выделения приобретают цвет, запах и зуд!
На девятнадцатой неделе беременности длина малыша составляет около 15 см, включая ножки, а вес — 270 грамм. Он может чувствовать посторонние звуки. Начинают формироваться структура неба и очертания молочных зубов. Нервные окончания развиты полностью. Если это девочка, в ее яичниках начали формироваться примитивные яйцеклетки. Так как мочевыводящая система полностью развита, он мочится через равные промежутки времени и заглатывает околоплодные воды. Кожа ребенка покрыта веществом, называемым первородной смазкой. Это вещество имеет консистенцию белого творога и покрывает все тело малыша. Когда дети рождаются, на них появляется это белое вещество первородной смазки. Vernix caseosa защищает кожу ребенка. Плацента (партнер ребенка) продолжает расти и обеспечивает питание ребенка.
Пупок уплощается. К этому периоду мать может набрать 5 кг. В этот период рекомендуется начать делать легкие физические упражнения. Регулярная ходьба, плавание при подходящих условиях – лучший вид спорта во время беременности. Регулярные физические упражнения также регулируют кровообращение. Ваша проблема с рефлюксом может возникнуть из-за давления растущей матки на желудок и повышенного гормона прогестерона, расслабляющего мышцы между пищеводом и желудком. Чтобы уменьшить проблему рефлюкса, ешьте чаще и меньше и не ложитесь на спину после еды!
На двадцатой неделе беременности рост малыша составляет около 24 см, а вес – 330 грамм. Тонкие волоски, называемые лануга, покрывают все тело. Формируются влагалище и матка младенцев женского пола (womb). Волосы на голове увеличиваются. Чувства вкуса, обоняния, слуха и зрения вашего ребенка продолжают быстро развиваться. Теперь он может реагировать на громкие звуки.
На двадцатой неделе вы находитесь на полпути беременности. Матка находится на уровне пупка. Кожа живота может слегка чесаться из-за напряжения. Для предотвращения этого можно использовать увлажнители. Из-за беременности у вас будет расшатываться все суставы. Это может показаться вам болью в спине. Чтобы уменьшить боль в спине, ложитесь и отдыхайте, когда можете! Держитесь подальше от обуви на высоком каблуке, чтобы облегчить проблемы с равновесием и уменьшить боль в спине! Матери, переживающие первую беременность, могут чувствовать шевеления ребенка. Теперь с помощью ручного допплера можно прослушать сердцебиение ребенка. На этой неделе ваши иммунные клетки передаются вашему ребенку, и в этот период начинается иммунологическое созревание. Сердце, которое работает в 2 раза интенсивнее, чем обычно, чтобы перекачивать кровь, может вызвать затруднение дыхания. Обучение дыхательным упражнениям и их регулярное применение расслабят мать.
На двадцать первой неделе беременности рост малыша составляет около 26,7 см, а вес – 360 грамм. Хотя кожа вашего ребенка очень тонкая, она начинает постепенно утолщаться. Его язык полностью развит. Ножки ребенка приобретают нормальные пропорции в соответствии с его телом. В эти недели малыш, стоящий на более широкой площадке, лучше двигается и эти движения легко наблюдаются со стороны. В этот период он чувствует сильный свет и звук, исходящие из внешнего мира. Теперь она вас слышит, поэтому мама может поговорить с малышом, включить музыку. Это также важно для общения матери и ребенка и для эмоционального развития ребенка. Он спит и просыпается регулярно.
Ваша матка достигает дюйма выше вашего пупка. Боль в паху может возникать из-за растяжения связок, удерживающих матку на месте из-за быстрого роста матки, это нормально. Однако, если к этому добавляются кровотечения и слезотечение, немедленно обратитесь к врачу! Поскольку живот матери продолжает расти, могут появиться зуд и трещины. Лучший способ расслабиться в этом плане – регулярно пользоваться кремами. Кремы будут способствовать росту живота, смягчая и растягивая кожу. Используйте крем против растяжек и увлажняющий крем, чтобы уменьшить зуд! Отеки могут возникать на ступнях и лодыжках из-за увеличения количества крови в вашем кровообращении. Время от времени слегка приподнимая ноги, отдыхая и обильное питье уменьшают эти жалобы. Поэтому не забывайте пить много воды в течение дня! Возможно, вы набрали 6 фунтов за двадцать первую неделю. Во избежание отеков, которые могут возникнуть в области запястий и лодыжек, необходимо не оставаться на месте длительное время. Вы должны быть осторожны, регулярно измеряя свое кровяное давление. Если артериальное давление превышает 140 мм рт.ст. в большом и 90 мм рт.ст. в малом, обязательно обратитесь к врачу!
Не забывайте гулять, заниматься дыхательной гимнастикой и принимать препараты железа!
При болях в пояснице и спине можно использовать массаж и горячие аппликации.
На двадцать второй неделе беременности рост ребенка составляет примерно 27,8 см, а вес – 430 грамм. До этой недели голова становится крупнее туловища, но с 22-й недели развивается и туловище, обеспечивающее свою пропорцию с размером головы. Ребенок начал принимать форму рождения. Мозг вашего ребенка продолжает быстро развиваться. Веки, ноздри оформлены. Брови и ресницы полностью раскрыты. Отпечатки пальцев ребенка полностью сформированы. На этой неделе яички младенцев мужского пола начинают опускаться из брюшной полости в мешки. Малыш подвижен. Он часто двигает руками и ногами.
Ваша матка находится на 2 пальца выше пупка. Теперь ваш малыш лучше понимает вашу речь. Слышит вас, когда вы говорите, читаете или поете. Под действием гормонов происходит расширение всех вен. Может быть варикозное расширение вен на ногах и геморрой в заднем проходе. Запор усугубляет эту проблему. Геморрой может вызвать ректальное кровотечение, зуд и боль. В этом случае обратитесь к врачу! Десны становятся чувствительными и могут опухать.
Bebeğin boyu yaklaşık 28,5 cm, ağırlığı 501 gram kadardır. Bebek geçtikçe daha fazla büyür ve tombullaşır. Yenidoğan bebeğe benzemeye başlar. Orta kulaktaki kemikleri sertleştiği için daha iyi duyar. Göz pigmentleri oluşmaya başlar. Pankreas bezi gelişir ve insülini daha düzenli salgılar. Bebeğin bütün vücudu yoğun şekilde ince tüyleriyle (lanugo) kaplanmıştır.
Bel ve sırta binen yük arttığı için, bel ve sırt ağrılarında artış söz konusudur. Bel kıvrımı biraz daha içe doğru dönebilir. Bu ağrılar, ağırlık merkezinin değişmesiyle alakalıdır. Bacaklara kramp girmesi bu haftalarını yaşayan gebelerde sıkça görülebilir. Bu kramplar özellikle gece sabaha karşı anneyi uykudan uyandırabilecek kadar şiddetli olabilir. Kalsiyum ve magnezyum alımı, bol süt içmek bu yakınmaları ve krampların sıklığını azaltacaktır.
Bebeğin boyu yaklaşık 30 cm, ağırlığı 600 gramdır. Bu haftada akciğerde solunum yollarının gelişimi hızlanır. Akciğerlerde sürfaktan yapımı başlar. Sürfaktan, akciğerlerde havalanmayı sağlayan hava keseciklerinin iç yüzeyini kaplar ve kesecik içindeki havayı boşalttıktan sonra kesecik duvarlarının birbirine yapışmasını önleyen maddedir. Yirmi dört haftadan önce akciğer gelişimi çok az olduğu için bebeklerin yaşama şansı hemen hemen hiç yoktur. Bebek bilincini kazanmaya başlar. Hafızası bilgileri depolamaya başlar. Zihinsel fonksiyonları bu hafta daha fazla ve hızlı gelişecektir. Bebeğiniz hızla kilo almaya devam eder. Bu da kas ve yağ dokusunda artışa neden olur. Tat duyusu gelişir. Burun delikleri açılır.
Annenin iştahı bu haftalarda fazlaca açılır. Gebelerin en büyük korkusu kontrol edemedikleri iştah açılmasıdır. Normal seyirde kilo alan gebeler, gebeliğin başından beri 6-7 kilo alır. Diş eti kanamaları görülebilir. Diş etleriniz çekilebilir. Bu nedenle eğer benzer yakınmalarınız varsa ihmal etmeden diş hekiminiz ile görüşmelisiniz. Bu haftalarda vücudunuz su tutmaya başlar ve ayak bileğinde ödem oluşabilir. Özellikle ayakta çok kalıyorsanız ayak bileğinde ve ayakta ödem gelişir. Bu fizyolojik ödemdir. Eğer ödem bacağınızı yukarısına çıkıyorsa doktorunuza başvurun! Bu dönemde tansiyonunuz da 140//90 mmHg’nin üzerinde ise bu preeklampsinin belirtisi olabilir. Bu durumda acil olarak doktorunuza başvurun.
Yirmi beşinci haftada bebeğin boyu yaklaşık 34,6 cm, ağırlığı 660 gramdır. Omurga yapısı güçlenmiş ve omurilikteki sinir yapısı gelişmiştir. Damak tam anlamıyla oluşmuştur. Akciğerlerinde kan damarları oluşur. Vücut için çok önemli olan ter bezleri gelişir. Bebek yakalama hareketleri yapmaya başlar. Bebeği sık sık hıçkırık tutmaya başlar.
Büyüyen rahimin bası yapması ve dolaşımın bozulması nedeni ile bacaklarda varisler, bel ve sırtta ağrılar olabilir. Bazı gebelerde ise bütün vücutta, el parmakları da dahil, ağrılar olabilir. Bu ağrıları azaltmak için ayakta iken sık sık pozisyon değiştirmeli, fırsat buldukça uzanılmalı ve ılık suyla duş alınmalıdır. Bu dönemlerde vajinal akıntı artabilir. Kokusuz ve renksiz akıntı gebelikte normaldir.
Yirmi altıncı haftada bebeğin boyu yaklaşık 35,6 cm, ağırlığı 760 gramdır. Bu haftada görme siniri gelişir. Karına yoğun ışık tutulursa ışığı görür ve başını o yöne çevirebilir. Gözlerini açıp kapayabilir. Bebeğin göz rengi de oluşur, fakat gerçek göz rengi doğumdan sonraki 4-6 ay da belli olur. Ses ve ışığa duyarlıdır. Dışardan dokunduğunuzda veya sizi duyacağı için konuştuğunuzda size yanıt verir. Bebeğinizin diğer bebeklerden ayırt edilmesini sağlayan el ve ayak izleri oluşmaya başlar. Akciğer gelişimine devam eder. Akciğer hava keseciklerinde sürfaktan denilen madde yapılır. Bu gelişim bebeğin erken doğması durumunda soluk alabilmesi için faydalıdır fakat yeterli değildir.
Bu hafta gözlerinizin ışığa karşı oldukça duyarlı olduğunu fark edebilirsiniz. Gebeliğe bağlı göz kuruluğu, pek çok anne adayının ortak yakınmasıdır. Sorunun üstesinden gelebilmek için yapay gözyaşı preparatları kullanabilirsiniz. Bu gebelik haftasına kadar yaklaşık 6-7 kilo almış olabilirsiniz. Bu haftalarda birden bire ve durup dururken karnınızda bir sertleşme ve ani kasılmalar hissedebilirsiniz. Bu kasılmalara “Braxton-Hicks” denir. Bu kasılmalar bütün gebelerde olabilir. Endişelenmeyin!
Erken doğum belirtileri:
-Rahim çevresinde dolgunluk hissi,
-Adet sancısına benzer kramp tarzı ağrılar,
-Pozisyon değiştirmekle geçmeyen bel ağrıları,
-Vajinal akıntının artması ya da niteliğinin değişmesi (daha sümüksü, daha sulu ya da kanlı akıntı ortaya çıkması),
-İshalle beraber olan ya da tek başına ortaya çıkan bağırsak krampları
Bu belirtiler kasılma olmadan tek başlarına erken doğum tehdidi açısından bir anlam taşımazlar. Ancak bu belirtilerden biri varsa ve kasılmalarınızın olup olmadığından emin değilseniz yine doktorunuza başvurmalısınız.
Yirmi yedinci haftada bebeğin boyu yaklaşık 36,6 cm, ağırlığı 835 gramdır. Yirmi yedinci haftada akciğer gelişmeye devam eder. Bebek suyun içinde hava olmasa da, küçük solunum hareketleri yapar. Beyin gelişimi de devam eder ve bilinci kuvvetlenir. Sese verdiği tepkiler iyice artar. Bu haftadan itibaren gözlerini açıp kapama hareketlerini yapar. Bebek aydınlık ve karanlık arasındaki farkı ayırt edebilir.
İkinci trimesterin son haftasına girdiniz. İkinci 3 aylık dönem bitirdiniz. Büyüyen rahmin göğüs kafesine yaptığı bası sonucu diyafram yukarı doğru yer değiştirir. Bu akciğerlerin yeterli miktarda havalanmasına engel olacağından solunum ve uyku problemleri yaşanır. Sırtüstü yatmalarda başınızın altına koyacağınız yastık, sizi rahatlatır. Uyku problemi için ılık duş almanızın faydası olacaktır. Büyüyen rahmin karın boşluğunda toplardamara yaptığı bası sonucu, ayak ve bacaklarda şişmeler olabilir. Bunu önlemek için kısa yürüyüşler yapılmalı ve bacakları yukarı kaldırarak dinlenmelidir. Ödemin varlığında tansiyon yüksekliği problemi olmadığından emin olunmalıdır. Bu dönemde tansiyonu kontrol etmekte fayda vardır. Tansiyon 140/90 mmHg’nin altında olmalıdır. Göbeğin ortasından aşağıya doğru uzanan çizgi de iyice belirginleşir. Bunun oluşumu engellenemez ama doğumdan belli bir süre sonra kaybolur.
Yirmi sekizinci haftada bebeğin boyu 37,6 cm, ağırlığı 1000 gram kadardır. Bu haftada yağ ve kas dokusu artışı devam eder. Kilosu artar. Kaslar gelişimini tamamlar. Saçlar uzamaya devam eder, kaş ve kirpikler belirginleşir, Göz kapağı hareketleri tamamlanmıştır. Kulaklara giden sinirlerin gelişimi tamamlandığı için yedinci ayın sonuna doğru, seslere verdiği tepki daha da artar. Bebeğiniz sizin sesinizi tanıyabilir. Bu dönemde onunla konuşabilir şarkı söyleyebilirsiniz. Bebek sürekli uyuma ve uyanma dönemleri geçirmektedir. Bu haftalarda doğan bebeklerde solunum sıkıntısı yaşanır fakat yaşam destek ünitesinde bebeğin yaşam şansı yaklaşık %85’dir.
Yirmi sekizinci hafta ile 41. hafta arası gebeliğin son üç aylık dönemini (3. trimester) kapsar. Bu haftadan itibaren 3. trimestere girdiniz. Bu dönem, 2. döneme göre nispeten daha zor geçebilir. Bu haftada büyüyen rahim neredeyse kaburgalarınzın seviyesine ulaşır. Bu son 3 ayda gebelikte artan hormonlar ve rahmin içinde büyüyen bebeğin mesaneye yaptığı bası nedeniyle egzersiz yapmakla, ani pozisyon değişikliği ve öksürme ile idrar kaçırma olabilir. Daha önce doğum yapmış anne adaylarında bu daha sık ve daha erken olabilir. İdrar kaçırma yakınmasını azaltmak için kegel egzersizi önerilir. Kegel egzersizi pelvik tabanı kaslarını güçlendirir ve aynı zamanda doğum kanalındaki kasları da doğuma hazırlar. Bu egzersizi gün içinde yapılabildiği kadar çok yapılmalısınız. Bu haftada bacaklarınızdaki varislerde artış ve şişme fark edebilirsiniz. Hemoroid probleminiz varsa bu da artabilir. Bacaklarınızda sık sık kramplar yaşayabilirsiniz.
Yirmi dokuzuncu gebelik haftasında bebeğin boyu yaklaşık 38,6 cm, ağırlığı 1153 gramdır. Bebeğin bağışıklık sistemi gelişmeye başlar ve bu doğum sonrası anne sütündeki antikorlarla daha da gelişecektir. Bebeğin beyni, bebeğin yaşamsal olaylarını, yani nefes alıp vermesini ve kendi vücut ısısını kontrol edebilecek kadar gelişmiştir. Cilt altında yağ depolanması devam eder. Gözlerini sağa sola hareket ettirebilir. Bebeğin görme, işitme, koku ve tat alma gibi duyuları iyice gelişir Bebeğiniz artık sizin sesinizi tanıyabilir. Kemik iliği kan hücreleri yapımını gerçekleştirebilir. Bebek günde yaklaşık 500 mililitre idrar yapar ve bu idrar amnion sıvısına karışır. Bu haftalarda doğan bebeklerde hala solunum sıkıntısı yaşanır.
Bu haftalarda, rahmin de iyice yukarı çıkmasıyla diyaframa yapılan basının artması nedeniyle nefes darlığı artabilir. Midede yanma hissi olabilir. Bacaklarda kramplar gelişebilir. Buna hafif masajın faydası olur. Bu kramplar artarsa kalsiyum eksikliği akla gelmelidir. Bu durumda kalsiyum ve magnezyum takviyesi yapılmalıdır. Bu haftalardan itibaren el parmaklarınızdaki ödem ellerinizi yumruk yapmanızı zorlaştırabilir. Yüz ve ellerdeki şişmeler aşırıysa mutlaka doktorunuza başvurun. Bu dönemde en güzel egzersiz yürüyüş ve yüzmedir. Ciltteki gerilmeler bağlı olarak karında kaşınmalar olabilir. Nemlendirici kremlerin faydası olur.
Otuzuncu gebelik haftasında bebeğin boyu 39,5 cm, ağırlığı 1315 gram kadardır. Kemik iliğinde kırmızı kan hücreleri yapımı başlar. Bebek büyüdüğü için hareket alanı daralır, bu nedenle hareketleri eskisi kadar sık değildir, ancak daha güçlü hissedilir. Bebeğin el ve ayak tırnakları uzamaya devam eder. Bebek gözlerini açıp kapatma hareketlerini sıkça yapar. Bebek etrafının farkına varmaya başlar. Bebeğin damağının altında kalıcı dişleri gelişmiştir. Bebeğin gözyaşı bezinde gözyaşı yapımı başlar. Bebeğin cildinde erken dönemlerde ortaya çıkan ve lanugo adı verilen yumuşak ince tüyler yavaş yavaş kaybolur.
Uyuyamamak ve mide yanmaları sık görülen problemlerdir. Zaman zaman kasıklarınızda bir ağrı ya da kasılma (Braxton Hicks kontraksiyonları) hissedebilirsiniz.
Otuz birinci haftada bebeğin boyu 41 cm, ağırlığı 1500 gram kadardır. Bebeğin kilo alması boy uzamasından daha fazla olur ve bebeğin görüntüsü cilt yapısı yeni doğan bebeğin görüntüsüne çok yakındır. Bebeğin akciğerleri ve sindirim sistemi hemen hemen tamamen gelişmiştir. Bebeği beyin gelişimi de hızla devam eder. Bebeğin göz bebeği ışığa reaksiyon verir. Gözlerini sıkça açar kapar. Kemik gelişimi hızlanan bebeğin kalsiyum ihtiyacı artar.
Rahmin karın boşluğunda bulunan damarlara yaptığı baskıya bağlı olarak uzun süre ayakta kalma ve hareketsizlik nedeniyle ayak bileklerinde ödeminiz olabilir. Bu nedenle uzun süre hareketsiz olarak aynı pozisyonda kalmamalı ve kısa topuklu (2-3cm) olan ortopedik ayakkabılar ve bedeninizi sıkmayan geniş kıyafetler tercih etmelisiniz. Özellikle bu dönemde yürüyüşün size ve gebeliğinize çok faydası olacaktır. Bebeğin en hareketli zamanı 30-32. haftalardır. Daha sonra yeri daralıp, amnion sıvısı da azaldığı için hareketleri belki daha az, fakat daha kuvvetli ve rahatsız edici olabilir.
Otuz ikinci haftada bebeğin boyu 42 cm, ağırlığı 1700 gram kadardır. Erkek bebekte testisler aşağı iner. Bu haftada bebek doğum pozisyonunu almalıdır. Başı aşağı iner ve normal doğum pozisyonunu alır. Bebek günün önemli bir kısmını uyuyarak geçirir. Rüya görebilir. Bebeğin saçları iyice uzar. Bebeğin hareketleri çok belirgindir. Cilt altı yağ dokusu gelişmeye devam eder ve cilt pembeleşir. Tırnakları parmak ucuna kadar uzar.
Bu haftaya kadar yaklaşık 8-9 kg almış olmanız sağlıklıdır. Çalışan annelerin doğum öncesi izni bu haftadan itibaren başlayabilir. Eğer siz çalışmak isterseniz ve doktorunuz uygun görürse 37. haftaya kadar çalışabilirsiniz. Ve bu beş haftalık süre doğum sonrası izninize eklenebilir. Rahminizin hızla büyümeye devam etmesine bağlı, karın cildinde gerginlik daha çok hissedilir. Bu nedenle cilt nemlendiricilerini düzenli olarak kullanmalısınız. Gebeliğin 32. haftası bebeğin doğum şeklini almaya başladığı zamandır. Genellikle baş aşağı iner. Bu da anneyi daha zorlar.
Otuz üçüncü haftada bebeğin boyu yaklaşık 43 cm, ağırlığı 2000 gramdır. Akciğerlerine daha hızlı soluma hareketleri yaparak amnion alıp verir. Bu soluk alıp verme sürfaktan yapımını hızlandırır.Bu da akçiğerlerinin gelişiminde çok önemlidir. Bebeğiniz duyabilir, hissedebilir ve görebilir. Otuz üçüncü hafta amnion sıvısının en fazla miktara ulaştığı haftadır. Bu haftadan sonra amnion sıvısı hafif azalmaya başlar. Amniotik sıvı bebeğin idrarından oluşur ve her 3 saatte bir yenilenir. Bebek idrar yaparak oluşturduğu amnion sıvısını yutarak ve cildinden emerek sürekli yeniler. Ciltte pembe renk değişikliğine neden olan yağ depolanması, aynı zamanda doğum sonrası vücut ısısının korunmasını da sağlar. Bebeğin bağışıklık sistemi gelişir ve bu doğuma kadar devam eder.
Bu haftadan itibaren bebek hızla kilo almaya başlar. Bebeğin hıçkırıklarını hissedebilirsiniz. Bebeğinizin artan kalori, vitamin ve kalsiyum gibi mineral gereksinimi nedeniyle, süt ve süt ürünlerini düzenli kullanmaya özen göstermelisiniz. Rahimin büyümesine bağlı sırt ve bel ağrıları artabilir.
Annede hızla kilo almaya başlar ise, bu dönemde hızlı ve aşırı kilo alımı ile birlikte 2-3 gün içerisinde yüzde elde ve bacaklarda da aşırı şişme, ensede ve başta şiddetli baş ağrısı, gözde sinek uçuşması hissi, karın ağrısı, bulantı–kusma olması durumunda gebelik zehirlenmesi (preeklampsi) olabileceğinizden, acilen doktorunuza başvurmanız gerekir. Preeklampsi, tansiyon yükselmesi, idrarda protein ve vücutta şişmeyle seyreden ciddi bir durumdur.
Otuz dördüncü gebelik haftasında bebeğin boyu yaklaşık 45 cm, CRL 30 cm, ağırlığı 2150 gram kadardır. Bu haftada bebek uyurken göz kapaklarını kapatır ve uyandığında açar. Bebeğin cilt altı yağ dokusu artışı nedeniyle, bu haftaya kadar buruşuk görünen derisi düzgün ve gergindir. Bebeğin el tırnakları parmak uçlarına ulaşır. Kafa kemikleri oluşmuştur ama hala yumuşaktır. Bebek eliyle cisimleri sıkıca tutabilir. Bu haftada bebeğin akciğerlerinde sürfaktan yapımı yeterli miktara ulaşmış olabilir. Bu yüzden bu haftadan itibaren doğan bebeklerde solunum sıkıntısı ve diğer problemler daha az olabilir. Bebeğinizin bağışıklık sistemi gelişmektedir, basit ve hafif enfeksiyonlarla mücadele edebilecek yeteneği kazanmıştır. Bebekler son 2 ayda haftada yaklaşık 200 gr alabilirler.
Bebek zaman içerisinde doğum şeklini aldığı için kasıklardaki baskı artar. Anne, bebeğin kafatasının aşağıda olduğunu ve kaçınılmaz baskısını hissedebilir. Bu baskı mesaneyi de etkileyeceği için sık idrara çıkma hissi ortaya çıkacaktır. Bununla birlikte vücuttaki şişlikler devam eder. Özellikle yüz bölgesinde, boyunda ve ellerde şişlikler görülebilir. Su içmeye devam etmeniz gerekiyor, yeteri kadar su içmeye özen gösterin. Hormonların etkisi ile göğüslerde süt üretimi başlar. Kasılmalar ve ağrılar devam eder. Uyumak gerçekten büyük bir sorun olur. Bu sorunu çözmek için ancak doğal yollar deneyebilirsiniz. Ilık duş, yatmadan önce süt ya da rahatlatıcı bitki çayları içmek ve hafif masajlar yaptırmak faydalı olabilir. Bu haftalarda halsizlik ve yorgunluk pek çok hamile kadının en önemli yakınmaları arasındadır. Uyuma güçlüğü, kilo artışı ve buna bağlı olarak hareket yeteneğinde azalma sorun yaşamanıza neden olacaktır.
Otuz beşinci haftada bebeğin boyu yaklaşık 45- 46 cm, ağırlığı 2350 gram kadardır. Yağ dokusundaki artış belirgindir. Bebeğin kol ve bacakları tombullaşır. Erkek bebeklerde testisler dışarıya çıkışlarını tamamlamıştır. Bebek çok büyüdüğü için hareket edecek fazla alan kalmaz, bu yüzden bebeğin hareketi annenin canını acıtacak kadar sert olabilir. İşitme duyusu çok güçlüdür, etrafı çok rahat dinler. Akciğer ve diğer iç organlar neredeyse tamamen olgunlaştığı için bu haftadan itibaren doğan bebeklerde solunum sıkıntısı ve diğer problemler yaşanmayabilir.
Bu haftaya kadar yaklaşık 10 kilo almış olmanız gerekir. Bebeğin iyice büyümesi ve ağırlığının da artmasıyla, annenin hareket kabiliyetinde azalma belirginleşir. Basit hareketler bile zorlaşır. Yürüyüşünüzü yapmaya özen gösteriniz. Anne, yorgun ve halsiz hissedebilir. Büyüyen rahim, mide pozisyonunu değiştirir. Ayrıca hamilelikteki hormonlarının etkisi ile gevşemiş olan mide üst kısmından yemek borusuna doğru, yoğun asit yapıda olan mide içeriği kaçışı olabilir. Reflü olarak adlandırılan bu durum, son ayına girmek üzere olan çoğu gebede ciddi boyuta ulaşır. Bu durumda antiasitler doktorunuz tarafından tavsiye edilebilir. Bebeğin hareketlerini takip etmelisiniz. Bebeğin hareketleri bebeğinizin sağlığı hakkında bize çok güzel bilgi verir. Bebek hareketlerinde azalma hissedilirse anne, kan şekerini artırıcı tatlı yiyecekler almalıdır. Bebeğin kan şekeri de yükseleceği için bebeğin aktivasyonu artar. Aynı zamanda bol su tüketmeniz de gerekir. Bebeğin hareketinde belirgin azalma varsa doktorunuza başvurun. Artık doğum çantanız hazır olmalıdır.
Otuz altıncı gebelik haftasında bebeğin boyu yaklaşık 47 cm, ağırlığı 2550 gram kadardır. Bu hafta da tüm organ sistemleri gelişim ve olgunlaşmasını tamamlamıştır. Bebek doğum kanalına inmeye başlar. Anne bunu karnının biraz aşağıya indiğini söyleyerek tanımlar. Yağ birikiminden dolayı bebeğin diz, dirsek, boyun, bilek bölgelerinde katlanmalar oluşur. Bebeğin damağı sertleşir. Bu andan itibaren doğan bebekler genellikle bir sıkıntı yaşamaz.
Otuz altıncı haftadan sonra haftalık muayeneler gerekir. Rahmin büyümesinin yapmış olduğu basıyla birlikte ağrılar artar. İdrar kaçırmaları olabilir. Uykusuzluk yakınmaları artar. Rahmin göğüs kafesine yaptığı bası nedeniyle göğüste sıkışma ve nefes darlığı yakınmalarında artış görülür. Bu dönemde doktorunuz tarafından, halk arasında çatı olarak isimlendirilen pelvis genişliğini değerlendirmek için vajinal muayene yapılır. Çatı doğum için müsait bile olsa, doğumun normal vajinal yolla mı yoksa sezaryenle mi olacağına, doğum esnasında yapılan muayene ve bebeğin kalp atımlarının takibi ile karar verilir. Bebek haftalık NST ile takip edilir
Otuz yedinci haftada bebeğin boyu yaklaşık 48 cm, ağırlığı 2750 gram kadardır. Bebeğinizin diş etleri de olgunlaşmasını tamamlayıp ve artık sertleşmiştir. Solunum hareketleri de sık yapılan hareketlerdendir. Bu hareketlerle akciğerlerin içi havayla dolu olmasa da gün boyunca yüzlerce kez yinelenen bu hareketlerin amacı, solunum kaslarının güçlendirilmesidir. Bebek sıkça hıçkırır ve parmağını emer. Başı artık doğum kanalınıza yerleşmeye başlar. Kasıklarınızda dolgunluk, vajeninizde basınç hissi, yürüyüşlerinizde artan kasık ağrıları, huzursuzlukları ve daha sık idrara çıkma yakınmalarınız görülebilir. Bu haftada bebeğin ince tüyleri tamamen kaybolmuştur. Ayağının tırnakları parmak ucuna erişir. Bebeğin kilo alımı giderek artar. Bebek ışık ve sese doğru dönebilir.
Bu haftalarda bebek ve annedeki kilo artışı çok hızlı olabilir. Doktorunuz, vajinal enfeksiyon araştırması, çatı (pelvis) muayenesi gibi normal doğuma hazırlık muayeneleri yapmak isteyebilir. Bu haftalarda karnınızın üst kısmında bir boşluk ve rahatlama hissedebilirsiniz. Bu, bebeğinizin doğum kanalına doğru indiğini belirtir ve angajman olarak adlandırılır. Midenizdeki bası ortadan kalkacağı için iştahınız yeniden açılabilir. Benzer şekilde akciğerlerinizdeki baskı da olmayacağından soluk alıp vermeniz kolaylaşır. İdrara çıkma sıklığınız angajman sonrası tıpkı hamileliğinizin ilk başlarındaki gibi iyice artacaktır. Bebeğinizin hareketleri dışarıdan rahatlıkla izlenebilir. Bebeğinizin hareketleri özellikle göğüs kafesinizin altında size acı verebilir, canınızı yakabilir.
Otuz sekizinci gebelik haftasında bebeğin boyu yaklaşık 50 cm, CRL 34 cm, ağırlığı 2900 gram kadardır. Bu haftalarda bebek artık oldukça büyümüştür ve kilo alımı dışında pek bir değişiklik olmaz. Otuz sekizinci haftada bebeğin görünümü normal bir bebek gibidir. Kafa çevresi ve karın çevresi nerdeyse eşittir. Bebeğin akciğer gelişimi tamdır. Yumuşak tüyler (Lanuga) ve vernix caseosa denilen kremimsi madde yok olmuştur. Bebeğinizin bağırsaklarında mekonyum adı verilen ilk dışkı da giderek birikmeye başlar. Mekoyum yeşil-siyah renkli ilk kakadır ve bebek herhangi bir nedenle sıkıntıya girdiğinde ilk olarak kakasını yapar. Bu durum fetal distress olarak adlandırılır. Bu dışkı normal şartlarda doğumdan sonraki ilk 24-48 saatte yapılır.
Bu haftadan itibaren bebek her an gelebilir. Rahim ağzı şekillenerek doğum için hazırlanır. Bu haftaya kadar rahim ağzı mukus bir tıkaç tarafından kapatılmaktadır. Halk arasında sümüksü bu mukus tıkaca nişan adı verilir. Bu mukus tıkacın amacı rahminizin içini ve bebeğinizi vajinadan gelebilecek mikrop ve enfeksiyonlara karşı korumaktır. Bu mukus tıkacın vajenden gelmesi doğumun belirtilerinden biridir ve halk arasında “nişan gelmesi” olarak adlandırılır. Nişan doğumdan birkaç hafta önce gelebileceği gibi sadece bir kaç saat önce de gelebilir. Nişanı genelde kanlı sümüğümsü bir akıntı şeklinde hissedersiniz. Son 2-3 haftada sürekli yalancı sancılar çekebilirsiniz. Bunları gerçek doğum sancısından ayırt eden bulgu, sancının düzenli aralıklarla gelmemesidir. Eğer, sancılar 3 dakikada bir kez geliyorsa, her sancı 50 saniye sürüyor ve sancının şiddeti gittikçe artıyorsa, bu gerçek doğum sancısıdır. Bu durumda hemen doktora başvurmalısınız. Doğumların büyük bir bölümü, 38 ve 42. haftalar arasında gerçekleşir.
Otuz dokuzuncu haftada bebeğin boyu yaklaşık 50-51 cm, ağırlığı 3200 gram kadardır. Bebeğin kilo alımı devam eder. Fakat yağ birikimi giderek azaldığından kilo alımı da yavaşlar. Yeri daraldığı için fazla hareket edemez. Emme kasları iyice gelişmiştir. Bağışıklık sistemi de gün geçtikçe güç kazanır. Anneden plasenta yardımı ile bebeğe geçen antikorlar bebeğin bağışıklık sistemini güçlendirir. Bebeğin bağışıklık sistemi anne sütü sayesinde doğumdan sonrada güçlenmeye devam edecektir. Her an doğum başlayabilir.
Bu haftalarda bebek gibi siz de daha az kilo almaya başlarsınız. Tıbbi nedenlerle Sezaryen kararı verilen annelere bu haftadan sonraki herhangi bir gün doğum yapabilir. Bebek hareketlerinde azalma olması, kanama olması, su gelmesi durumunda doktorunuza başvurun! Normal doğum bekleyen anneleri bu dönemde sık sık gelen yalancı sancılarla yorabilir. Annenin sık idrara gitme yakınmaları devam eder. Sırt üstü yatış pozisyonunda oluşabilecek tansiyon düşmelerinizi önlemek için sol yan yatış pozisyonunu tercih edin.
Kırkıncı gebelik haftasında bebeğin boyu yaklaşık 51-52 cm, ağırlığı 3400 gram kadardır. Normalde bu hafta doğumun tam zamanıdır. Bazı bebekler 40 haftadan önce doğabilir, bazısı 41. haftaya ulaşabilir. El parmaklarında tırnaklar parmak uçlarını geçer. Bebek kilo almaya devam eder.
Doğumun gerçekleşme olasılığının en yüksek olduğu haftaya girdiniz. Bebeğinizin hareketlerini sürekli takip edin ve bebek hareketleri azalırsa muhakkak doktorunuza başvurun. Son haftada bebeğin su kesesi (amniyon zarı) her an açılabilir ve sularınız gelebilir. Bazen fazla miktarda gelen amnion sıvısı bazen de sızıntı tarzında olabilir. Hatta az geldiğinde idrar kaçırmış gibi hissedebilirsiniz. Miktarı ne olursa olsun amnion sıvısının geldiğini düşünüyorsanız zaman kaybetmeden doktorunuzu aramalı ya da hastaneye gitmelisiniz.
Kırk birinci haftada bebeğin boyu yaklaşık 52 cm, ağırlığı 3500 gram kadardır. Bebeklerin çoğu bu haftadan önce doğar.
Hamileliklerin az bir kısmında doğum 41. haftada gerçekleşir. 40. haftadan sonrası gün aşımı olarak değerlendirilir. Bebek hala doğmamışsa sizin ve bebeğinizin durumu için en kısa zamanda doktorunuza başvurmalısınız. Normal şartlarda artık bebeğiniz doğmuş olmalıdır.
Yeni doğan; Anneden salgılanan hormonların bebeğinizin dolaşımında da bulunması nedeniyle erkeklerde torbalar, kızlarda da labiumlar normalden daha büyük görünecektir. Hatta doğum sonrası memelerinden süt dahi gelebilir. Bu hem kız hem de erkek bebeklerde rastlanabilen bir durumdur ve bir kaç gün içinde kendiliğinden kaybolur. Kız çocukların da anneden geçen hoonlar nedeniyle bazen vajinal kanama da olabilir. Bunlar normaldir.
Antalya’da muayenehanemde gebelik takibi ve doğum planlaması yapmaktayım. Hemen 0 532 050 24 74 numarasından kliniğimle iletişime geçip randevu alabilirsiniz. Muayenehanem İsmet Gökşen cad No:28/6 Şirinyalı Lara/Antalya.