1995 Genel Seçimleri

Türkiye’nin AK Partili yıllarının tohumları ’larda atıldı. Bugünün Türkiye&#;sinin siyasi hayatının ana aktörleri ’lı yıllarda sahneye çıktılar, ’lı yıllarda güçlendiler ve toplum nazarında bilinirlik kazandılar. Sağ, sol ve merkez de ’lı yıllarda değişti, dönüştü. Haritalarla Seçimler serimizin üçüncü bölümünde Türkiye’nin çehresini değiştiren ve yeni tartışmaları alevlendiren genel seçimleri var.

seçimlerinde sandıktan çıkan sonuç, aslında Türkiye’nin ve ’ten miras aldığı karanlık siyasi, iktisadi ve toplumsal gelişmelerin sonucu olarak okunabilir. Nitekim ’te Türkiye siyaseti, tarihindeki önemli aktörlerin sahneden indiğine tanık oldu. Bu aktörlerden kuşkusuz en önemlisi 17 Nisan ’te hayatını kaybeden dönemin Cumhurbaşkanı Turgut Özal’dı. Özal’ın beklenmeyen ölümüyle boşalan Cumhurbaşkanı koltuğuna Süleyman Demirel oturdu. Süleyman Demirel’in Cumhurbaşkanı olması bir anda gerçekleşseafoodplus.infol Meclis&#;te üçüncü oturumda hükümet ortağı Erdal İnönü’nün ve MHP’nin desteğiyle gerekli oyu alarak Cumhurbaşkanı seçilmişti. İnönü daha Atatürkçü bir adayın Cumhurbaşkanı seçilmesi için çaba göstermediği için eleştirilere maruz kaldı. Eleştiriler sürerken 6 Haziran ’te Erdal İnönü siyasetten çekileceğini açıkladı. Demirel’in desteğini alan Tansu Çiller ise DYP’nin genel başkanı seçildi ve başbakan oldu.

2 Temmuz Çiller hükümeti güvenoyu almak üzereyken Türkiye tarihine geçecek karanlık bir olay patlak verdi. 4. Pir Sultan Abdal Etkinlikleri için Sivas’ta bulunan çoğunluğu Alevi 33 yazar, ozan ve düşünür ile 2 otel görevlisi Madımak Oteli’nde radikal İslamcı bir grup tarafından yakılarak can verdi. Tarihe Sivas Katliamı olarak geçecek olay ansızın değil dört saat süren bir kuşatmanın sonunda, jandarma, polis ve ordu birliklerinin gözü önünde gerçekleşti. yılı, Sivas Katliamı’nın yanı sıra Uğur Mumcu suikastı ve PKK ile yaşanan çatışmaların şiddetini arttırmasıyla da karanlık bir yıl olarak Türkiye tarihine geçti.

Türkiye’de ’ların ekonomik atmosferi de siyasi atmosferi kadar bulanıktı. Hanelerde tencere kaynamıyordu.  Özal hükümetlerinin borçlanmaya dayalı neoliberal iktisadi politikaları ’de duvara toslamış, yılları arasında dış borç 41 milyar dolardan 67 milyar dolara yükselmişti. 14 Ocak ’te bir kredi derecelendirme kuruluşu olan Moody’s’in Türkiye’nin kredi notunu düşürmesiyle ekonomik bunalım tetiklendi. Dolar 15 bin TL’den 38 bin TL’ye bir anda yükseldi. Borsa çöktü. Çiller hükümeti tarafından “5 Nisan Kararları” alındı. Enflasyon yüzde yüzü aştı. Hükümet çareyi IMF’nin kapısını çalmakta buldu. IMF ile bir stand-by anlaşması yapıldı. Yaşanan yıkımın büyüklüğüne karşılık hükümet dar gelirli vatandaşın giderek yoksullaşmasını önleyemedi, hatta bu duruma kayıtsız kaldı.

27 Mart Bu iklimde gerçekleşen yerel seçimlerde DYP %21,4 ile birinci ANAP %21 ile ikinci, Necmettin Erbakan’ın Refah Partisi ise %19 ile üçüncü parti oldu. Refah Partisi’nin yerel seçimlerdeki yükselişi Türkiye siyasetinde uzun yıllar etkisini sürdürecek kilit isimlerin sahneye çıkmasıyla da sonuçlandı. Refah Partisi, bu seçimlerde Recep Tayyip Erdoğan ile İstanbul belediye başkanlığını ve Melih Gökçek ile Ankara belediye başkanlığını SHP’den aldı. Tanıl Bora’ya göre Refah Partisi yerel seçimlerinde büyük parti statüsüne yükseldi ve politik sistemi kutuplaştıran bir güç hâline gelmiştir.

yerel seçimleri, değişen merkez ve sağ-sol dengelerinin sinyallerini veriyordu aslında. Önceden merkezin dışında konumlanan, İslamcı addedilen Refah Partisinin yükselişi genel seçimlerinde de sürecekti. Genel seçimler yaklaşırken partiler arasında yeni gelişmeler yaşandı. 18 Şubat ’te Erdal İnönü’nün liderliğini üstlendiği Sosyaldemokrat Halkçı Parti (SHP) CHP ile birleşti. Deniz Baykal&#;ın CHP&#;nin genel başkanı olmasıyla Çiller CHP ile koalisyona razı oldu. Fakat Baykal varlık göstermek istiyordu.  Bu anlamda Baykal&#;ın koşullarından biri erken seçimdi. Böylece 24 Aralık ’te genel seçimler yapıldı.

24 Aralık genel seçimlerinde oyların %21’ini alan Refah Partisi sandıktan birinci parti olarak ayrıldı. ANAP %20 ile ikinci parti olurken DYP %19 ile üçüncü parti oldu. Ecevit’in DSP’si oyların %15’ini aldı, CHP ise oyların %11’ini alarak beşinci parti olabildi. Öte yandan tek başına seçimlere giren MHP, tarihinin en yüksek oy oranını (%8,18) alsa da barajı geçmeyi başaramadı.

İslamcı addedilen Refah Partisi’nin birinci parti olması cumhuriyet-demokrasi ekseninde yeni tartışmaları alevlendirdi. &#;in seçim coğrafyalarını incelediğimizde ’larda kentlerde Türkiye’nin değişen çehresinin Refah Partisi’nin yükselişinde nasıl rol oynadığı görülüyor. Türkiye&#;nin daha gelişmiş batı illeri merkez sağ ve merkez sol partileri desteklerken, &#;te Refah Partisi’nin laiklikle ilişkilendirilen kentsel alanlar olan Ankara ve İstanbul&#;daki yükselişi, hem kırdan kente göçün yarattığı yeni coğrafyalar hem de değişen sınıfsal yönelimler yoluyla Türkiye siyasetinde uzun süre etkili olan merkez-çevre ayrımının çözülmekte veya en azından bulanıklaşmakta olduğunu gösteriyor.

Değişen Merkez, Değişen Çevre: Genel Seçimleri Birinci Partiler

• genel seçimlerinde Refah Partisi %21 oy oranıyla birinci parti oldu.
• Refah Partisi, ve genel seçimlerinde olduğu gibi yine İç ve Doğu Anadolu bölgelerinde ön plana çıktı. Ancak özellikle İç Anadolu bölgesinde oy oranı bazı ilçelerde bir miktar geriledi. Oy düşüşünde en büyük faktör seçimlerinde Refah partisiyle ortak listede seçime katılan ancak ’te tek başına seçimlere giren MHP’ye kaybedilen oylar oldu.
• Anavatan Partisi genel seçimlerine göre %5 oy kaybetmesine rağmen Mesut Yılmaz’ın genel başkan olmasının da etkisiyle beraber Samsun-Artvin hattında güçlendi.
• DYP, genel seçimlerine göre %8 oy kaybetti. Genel olarak öne çıktığı coğrafyalara bakıldığında ’e göre kayda değer bir değişim gözlenmiyor. DYP, Batı Anadolu’yu büyük ölçüde konsolide etmiş durumda.
• DSP’de seçimlerinde oy oranını artıran partilerden. DSP, Trakya ve Batı Karadeniz’de ön plana çıkarken Güneydoğu Anadolu bölgesinde Türkiye ortalamasının çok gerisinde yer alıyor.
• darbesiyle beraber kapanan CHP yeniden açıldıktan sonra ilk genel seçimine katıldı ve %10 oy oranıyla parlamentoya girdi. CHP’nin oyları Orta ve Doğu Anadolu bölgesiyle Antalya çevresinde yoğunlaşmaktadır. CHP’nin önde bulunduğu ilçeler ise çoğunlukla Alevi yurttaşların yoğun olarak yaşadığı bölgelerde görünüyor.
• Kürt siyasi hareketi ilk defa seçimlere kendi partileri çatısı altında katıldı.HADEP’in önde bulunduğu ilçeler incelendiğinde Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgesi ön plana çıkmaktadır. HADEP’in oyları Kürt yurttaşların varlığıyla doğru orantılı gerçekleşmiştir.

Çiller’in DYP’si ve CHP’nin Dönüşü: Genel Seçimlerinde DYP-CHP Karşılaştırması

• Haritada merkez sağın temsilcisi DYP ile merkez soldan CHP’nin birbirlerinden fazla oy aldığı alanlar gösterilmektedir.
• genel seçimlerinde DYP, CHP’den %9 daha fazla oy oranına sahip olmuştu.
• Ülke genelinde DYP’nin CHP’yi geride bıraktığını görmek mümkün ancak özellikle İç Anadolu’nun doğusu ve Doğu Anadolu’nun batısında CHP, DYP’ye net bir şekilde üstünlük kurmuş görünmektedir. Ayrıca Deniz Baykal’ın etkisiyle de Antalya’nın bazı ilçelerinde CHP’nin oyları DYP’den fazladır.

Özal’dan Sonra ANAP Mirası: Genel Seçimlerinde ANAP’ın Oy Değişimi

• Anavatan Partisi genel seçimlerinden sonra devamlı olarak oy kaybetti. genel seçimleri de oy kaybettiği seçimlerden. Anavatan Partisi genel seçimlerinde oy kaybederken ülkenin muhtelif yerlerinde oylarını artırmıştır.
• Orta Anadolu’da Sivas, Yozgat ve Kırıkkale çevresi Anavatan Partisinin genel seçimlerinde oy artırdığı alanlardan. Aynı zamanda Isparta-Burdur bölgesi ve Güneydoğu Anadolu’da da Anavatan Partisinin kayda değer oy artışları göze çarpıyor.
• Anavatan Partisinin en istikrarlı oy artışı ise Doğu Karadeniz bölgesinde yaşanmıştır. Bölgede yaşanan oy artışında Mesut Yılmaz’ın Anavatan Partisi genel başkanı olmasının çok büyük etkisi bulunmaktadır.

Çiller mi Yılmaz mı?: Genel Seçimlerinde DYP-ANAP karşılaştırması

• Merkez sağın iki partisi ANAP ve DYP genel seçimlerinde oy kaybettiler. genel seçimlerinde her iki partinin oy oranı %51 iken ’te bu oran %38’e geriledi.
• İki partinin birbirlerine karşı üstünlük kurduğu alanlar incelendiğinde ise batıda ve kent çeperlerinde DYP’nin, Karadeniz’de ve Orta Anadolu’da ANAP’ın üstünlüğü göze çarpıyor. Ayrıca Ankara, İstanbul ve İzmir gibi metropollerin de merkezlerinde ANAP DYP’nin önünde yer almaktadır.

Yılmaz'ın ANAP'ı Karşısında Erbakan’ın RP’si: Genel Seçimlerinde ANAP-RP Karşılaştırması

• Refah Partisi ve Anavatan Partisi arasında yapılacak bir karşılaştırmada Türkiye’de sekülarizm ve muhafazakarlık coğrafyasına benzer bir tablo ile karşılaşıldığı söylenebilir.
• Refah Partisi, Doğu Karadeniz hariç bugün AK Parti’nin güçlü olduğu bölgelerde Anavatan Partisinden fazla oya sahipken, Anavatan Partisi ise metropollerde ve batı bölgelerde öne çıkmaktadır. Ayrıca Anavatan Partisi Güneydoğu Anadolu bölgesinin de bazı ilçelerinde Refah Partisinin önünde. Bunun temel nedeni ise Refah Partisinin genel seçimlerinde MÇP ile ittifak yapmasının bölgede yarattığı rahatsızlıktır.

Ecevit’in Dönüşü: Genel Seçimlerinde DSP’nin oy değişimi

• DSP, genel seçimlerinde %10 oy oranı ile parlamentoya girmişti. seçimlerine gelindiğinde ise DSP’nin oy oranı %4 artış göstererek %14’e yükseldi. Ancak DSP, Orta Anadolu’da ve Doğu bölgelerde oy kaybetti.
• Hiç şüphesiz ki bu düşüşte genel seçimleri öncesi Ecevit’in SHP-HEP ittifakına verdiği sert tepkiler ve bu ittifak üzerinden batıda oy kazanma politikası var. Bu hususun dışında birde CHP’nin yeniden siyaset sahnesine dönmesi özellikle Orta Anadolu’nun doğusunda DSP’yi zayıflattı.
• Batı ve Orta Anadolu’da oy kaybetse de DSP batıda, güneyde ve Karadeniz’de oy artışını sürdürdü.

Kaynaklar:

Akşin, S., Boratav, K., & Tanör, B. (). Türkiye Tarihi 5 Bugünkü Türkiye  İstanbul: Cem Yayınevi.

Bora, T. (). Cereyanlar: Türkiye’de siyasi ideolojiler. İletişim yayınları.

Secor, A. J. (). Ideologies in crisis: political cleavages and electoral politics in Turkey in the s. Political Geography, 20(5),

Haritalar ve analiz: Mert UZUNSOY

Mert UZUNSOY: Türkiye’deki seçimler ve siyasi coğrafyada yaşanan değişimlere ilgi gösteren ve bu yönde araştırmalar sürdüren bir araştırmacıdır. yılında Trakya Üniversitesi Ekonometri bölümünde lisans eğitimini tamamladı. Lisans eğitimi devam ederken Ordu, Adana, Edirne ve Ankara’da değişen seçim aritmetiği üzerine çalışmalar yaptı. Ocak Şubat tarihleri arasında Türkiye Raporu’nda genel ve yerel seçimler üzerine araştırmalar yaptı. Daraltılmış bölge, dar bölge seçim sisteminin Türkiye’de uygulanması durumunda ortaya çıkması muhtemel sonuçları çalıştı. Araştırmalarını seçimlerde yanlış oy kullanımı, seçim sistemleri, Türkiye’nin siyasi coğrafyası, seçmen davranışını etkileyen faktörler, tarımda yaşanan gelişmelerin seçimlere etkisi, göç hareketlerinin seçim coğrafyasına etkileri konularında sürdürmektedir. Mert UZUNSOY, Mart ’den beri TEPAV’da Araştırmacı olarak çalışmaktadır.

Giriş yazısı ve yayına hazırlayan: Serenay SASA

Serenay SASA: Galatasaray Üniversitesi Siyaset Bilimi bölümünden mezun oldu. Değişim öğrencisi olarak bir yıl Paris Siyasal Bilgiler Enstitüsü’nde (Sciences Po Paris) eğitim aldı.   yılında Fransa’daki Aix-en-Provence Siyasal Bilgiler Enstitüsü’nde (Sciences Po Aix) karşılaştırmalı siyaset alanında yüksek lisans eğitimini tamamladı. Sasa, Şubat ’den bu yana Türkiye Raporu’nda araştırmacı olarak görev yapmakta ve ODTÜ’de siyaset bilimi alanında doktora eğitimine devam etmektedir. Araştırma ilgi alanları arasında Ortadoğu siyaseti, siyasal İslam, oy davranışı ve sosyal eşitsizlikler yer almaktadır.