30 Günlük Muhasebe Staj Dosyası Örnekleri

1 ĠSTANBUL TEKNĠK ÜNĠVERSĠTESĠ FEN BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ RUSYA FEDERASYONU NDA Ġġ GÜVENLĠĞĠNĠN GELĠġĠMĠ, ĠNġAAT SEKTÖRÜNDE Ġġ GÜVENLĠĞĠ MEVZUATI YÜKSEK LĠSANS TEZĠ Liliya SANCAK ĠnĢaat Mühendisliği Anabilim Dalı Yapı ĠĢletmesi Programı Anabilim Dalı : Herhangi Mühendislik, Bilim Programı : Herhangi Program ARALIK 2013

2

3 ĠSTANBUL TEKNĠK ÜNĠVERSĠTESĠ FEN BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ RUSYA FEDERASYONU NDA Ġġ GÜVENLĠĞĠNĠN GELĠġĠMĠ, ĠNġAAT SEKTÖRÜNDE Ġġ GÜVENLĠĞĠ MEVZUATI YÜKSEK LĠSANS TEZĠ Liliya SANCAK ( ) ĠnĢaat Mühendisliği Anabilim Dalı Yapı ĠĢletmesi Programı Tez DanıĢmanı: Doç. Dr. Gürkan Emre GÜRCANLI Anabilim Dalı : Herhangi Mühendislik, Bilim Programı : Herhangi Program ARALIK 2013

4

5 İTÜ, Fen Bilimleri Enstitüsü nün numaralı Yüksek Lisans Öğrencisi Liliya SANCAK, ilgili yönetmeliklerin belirlediği gerekli tüm şartları yerine getirdikten sonra hazırladığı RUSYA FEDERASYONU NDA Ġġ GÜVENLĠĞĠNĠN GELĠġĠMĠ, ĠNġAAT SEKTÖRÜNDE Ġġ GÜVENLĠĞĠ MEVZUATI başlıklı tezini aşağıda imzaları olan jüri önünde başarı ile sunmuştur. Tez DanıĢmanı : Doç. Dr. Gürkan Emre GÜRCANLI... İstanbul Teknik Üniversitesi Jüri Üyeleri : Yrd. Doç. Dr. Deniz Ġlter... İstanbul Teknik Üniversitesi Doç. Dr. Ümit Dikmen... Boğaziçi Üniversitesi Teslim Tarihi : 13 Kasım 2013 Savunma Tarihi : 17 Aralık 2013 iii

6 iv

7 ÖNSÖZ Bu tezin hazırlanmasında bana desteğini esirgemeyen değerli hocam Sayın Doç. Dr. Gürkan Emre GÜRCANLI ya, çalışmamda büyük yardımlarını gördüğüm, bilgi birikimi ile yanımda olan Erhan SANCAK a, Evgeniya YEFİMOVA ya, hayat arkadaşım Ümit SANCAK a ve aileme teşekkürlerimi sunarım. Aralık 2013 Liliya SANCAK (İnşaat Mühendisi) v

8 vi

9 ĠÇĠNDEKĠLER vii Sayfa ÖNSÖZ... v ĠÇĠNDEKĠLER... vii KISALTMALAR... ix ÇĠZELGE LĠSTESĠ... xi ġekġl LĠSTESĠ... xiii ÖZET... xv SUMMARY... xix 1. GĠRĠġ Rusya İmparatorluğu nda Emek ve Emeğin Korunması Tezin Amacı İşçi Sağlığı ve İş Güvenliğinin Genel Kavramı Rusya Federasyonu Tarihindeki Anahtar Dönemler EKĠM DEVRĠMĠ ÖNCESĠ RUSYA DA Ġġ GÜVENLĠĞĠ Rusya daki İş Güvenliği Konusunda İlk Çalışmalar ve Ölüm ve Yaralanmaya İlişkin (Travmatizm) Analizler Kapitalizmin Filizlenme Döneminde Çalışanların Mücadelesi ve İş Mevzuatı nın Gelişmesi Yüzyıl Rusya sındaki İşçi Sınıfının Mücadelesi RUSYA DA YILLARI ARASI Ġġ GÜVENLĠĞĠ Rusya da Devrim Sonrası Dönemde Emeğin Korunması Sovyet Ülkelerinde İş Müfettişliğinin Oluşturulması ve Onun Görevleri Sovyet Ülkelerinde İş Mevzuatının Gelişmesi Sanayileşme ve Kolektifleştirme Döneminde İş Güvenliğinin Kontrolü ve Normlar Sendikalar, SSCB de İş Güvenliği Yönetimi Organı RUSYA DA 1941 YILINDAN SONRA BUGÜNE KADAR Ġġ GÜVENLĠĞĠ İş Güvenliğinde 2. Dünya Savaşı Dönemi ve Savaş Sonrası Gelişmesi İş Güvenliğinin Bugünkü Yasa Sistemi Rusya Federasyonu nda İstihdama Sosyo-Ekonomik Bakış RUSYA FEDERASYONU NDA ĠNġAAT ALANINDAKĠ Ġġ GÜVENLĠĞĠ DOKÜMANLARI RF nda İnşaat Alanında İş Güvenliği Alanında Kullanılan Doküman Türleri RF nda İnşaat Alanında İş Güvenliği Mevzuatının En Önemli Dokümanları RF DA ĠSĠG EĞĠTĠMĠ İSİG Eğitim Organizasyonu İSİG Eğitim Türleri ve Uygulama Şekli İSİG Bilgi Denetimi Yönetici ve Uzmanların İSİG Bilgi Denetimi RF DA Ġġ KAZASI OLAYININ ĠNCELENME SÜRECĠ RF da İş Kazası Bildiri Şekli... 41

10 7.2 İş Kazasında İşverenin Sorumluluğu RF DA ÇALIġMA YERĠ ġartlari DENETĠMĠ (SERTĠFĠKALANDIRMA) Çalışma Yeri Şartları Denetiminin Tanımı Çalışma Yeri Şartları Denetiminin Yararları Çalışma Yeri Denetim Uygulamasının Maliyeti RF DA ĠSĠG ALANINDA ĠNġAAT ġġrketlerġnġn KARġILAġABĠLECEĞĠ BAZI HARCAMALAR RF DA ĠSĠG DENETĠMĠ İSİG Devlet Denetimi İSİG İşçi Denetimi RF PROJELERĠNDE ĠSĠG DÖKÜMANTASYON PAKETĠ ĠÇĠN ÖRNEK PROJE SONUÇ VE DEĞERLENDĠRMELER KAYNAKLAR EKLER ÖZGEÇMĠġ viii

11 KISALTMALAR BYMK HĠK ĠSĠG RF RSBM RSDĠP SSCB : Birlik Yürütme Merkez Komitesi : Halk İş Komiserliği : İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği : Rusya Federasyonu : Rusya Sendikalar Birliliği Merkezi : Rusya Sosyal Demokrat İşçi Parti : Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlilği ix

12 x

13 ÇĠZELGE LĠSTESĠ Sayfa Çizelge 3.1 : İnşaat sektöründe ve inşaat malzemeleri sanayi dalında çalışanların üniforma ve önleyici araçların normları Çizelge 3.2 : SSCB deki sendikaların üye sayısı Çizelge 4.1 : Bazı ülkelerde 2011 yılı için ortalama haftalık çalışma süreleri Çizelge 4.2 : Bazı ülkelerde yılları için ortalama aylık maaş düzeyleri...24 Çizelge 4.3 : Rusya Federasyonu, yılları arası ölümle sonuçlanan iş kazaları ve Milli Hasıla verileri Çizelge 10.1 : Denetimde dikkat edilen iş güvenliği konuları Çizelge 12.1 : İnşaat öncesi, inşaat sırasında ve inşaat sonrasında İSİG prosedürlerinin çizelgesi Çizelge A.1 : İnşaat ve inşaat malzemelerinin yapımında, mesken ve toplumsal işletmecilik alanlarında faaliyet gösteren işletmeler tarafından kullanılması tavsiye edilen hukuki norm belgeleri Çizelge A.2 : İş yerinde İSİG organizasyonu ve iş güvenliği eylemleri için hazırlanan dokümantasyonun yasal kaynaklar listesi xi

14 xii

15 ġekġl LĠSTESĠ Sayfa ġekil 4.1 : SSCB ve Rusya Federasyonu nda erkekler ve kadınlarda ortalama yaşam süresi...25 ġekil 4.2 : yılları arası RF nda iş kazası sayısı...27 ġekil 4.3 : yılları arası RF nda kişi başı GSYİH nın oransal değişimi...27 ġekil 9.1 : İş güvenliği eğitim sertifikası...52 ġekil 9.2 : Oryantasyon kayıt defteri, çalışma yeri talimatnameler kayıt defteri, iş kazaları kayıt defteri, norm belgeleri, emir ve talimatname örnekleri...52 ġekil 9.3 : Yangın güvenliği sertifikası...53 ġekil 9.4 : Yangın güvenliği eğitim kayıt defteri, yangın tüpleri kayıt defteri ve norm belgeleri, emir ve talimatname örnekleri...53 ġekil 10.1: İş güvenliği denetim türleri...55 ġekil N.1: İSİG biriminin inşaat şirketinin organizasyon şemasındaki yeri ġekil N.2: İnşaat şirketinin İSİG Depatmanın Organizasyon şeması xiii

16 xiv

17 RUSYA FEDERASYONU NDA Ġġ GÜVENLĠĞĠNĠN GELĠġĠMĠ, ĠNġAAT SEKTÖRÜNDE Ġġ GÜVENLĠĞĠ MEVZUATI ÖZET Bu tez çalışmasında Rusya Federasyonu ndaki İş Güvenliği Mevzuatı araştırılmış ve araştırma sonucu edinilen bilgiler; Rusya da faaliyet gösterecek olan Türk inşaat firmalarına bir rehber niteliğinde sunulmuştur. Bu araştırma yapılırken iş güvenliği kavramının; ülkenin tarihsel dönüm noktalarına göre; Rusya İmparatorluğu döneminde, sonrasında Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği döneminde ve bugünkü Rusya şartlarında gelişimi ve uğradığı değişimler hakkında bilgi verilmiştir Ekim Devrimi öncesi dönemi; iş güvenliği açısından işçi emeğinin sömürülme dönemi olarak nitelendirilmektedir. 1. Petro döneminde sanayi sektörünün gelişmesiyle birlikte reşit olmayan çocuklar ve kadın işçiler; yıllık izinleri olmadan günde 18 saate kadar çalıştırılmaktadır. Bu dönemde iş güvenliği konusunun ilk filizleri olarak 1835 yılında Fabrika Sahibi ve İşçi Arasındaki İlişkiler ve 1845 yılında da 12 Yaşından Küçük Çocukların Fabrikada Çalışma Yasağı dökümanları sayılabilir yılları arası çıkarılan 9 farklı yasa sayesinde 12 yaşından küçük olan çocukların ve kadınların çalışma şartları ve sınırları; fabrikalarda çalışan çocukların eğitimin sağlanması; istifa ve işe alınma prosedürleri şekillendirilmiş olup çalışma günü 11,5 saate kadar indirilmiştir. Demokrat İşçi Parti sinin ortaya çıkması ve sonrasında işçi haklarını düzenleyen programlarını sunmasıyla ülkede siyasi karışıklıklar yaşanmış ve 1913 de iç savaş başlamıştır. İşsizliğin artması ve ürünlerin piyasada pahalılaşmasıyla birlikte ayaklanmalar çıkmış ve halk; 8 saatlik çalışma günü, sigortaların sağlanması ve ergenlerin emeğinin korunması gibi haklar talep etmiştir. Olayların büyümesiyle Rusya da 1917 yılında Ekim devrimi gerçekleşmiş ve iktidara Bolşevikler gelmiştir. Aynı sene işçilerin çalışma günü 8 saate indirilmiş ayrıca 16 ila 50 yaş arası çalışmak zorunlu hale getirilmiştir. Bolşevikler döneminde işsizliğin çözülmesi ve işçi sigortalarının idaresi sendikalara devredilmiştir. Ülkedeki iş güvenliği konusundan sorumlu olacak birim olarak ise Halk İş Komiserliği göreve başlamıştır yılında kadınların ve 16 yaş altındaki çalışanların haklarını koruyan ve gece çalışma yasağı getiren İş Mevzuatı oluşturulmuştur. Bu mevzuatın birçok eksiği bulunduğundan 1922 yılında iş kontratı, güvenlik, hijyen kavramlarının normlarla resmedilmesi; işverene; çalışanlara iş elbisesi temin etme, çalışma ortamını iyileştirme zorunluluğu getirilmesi ile İş Mevzuatı nın eksikleri tamamlanmıştır. Yeni mevzuata göre devlet müfettişinin (komiserinin) onayı olmadan hiçbir yeni tesis devreye alınamamakta ve yeni iş yeri açılamamaktadır. Bu dönemde ilk kez iş koluna göre yönetmelikler ve normlar yayınlanmakta; çalışma şekli; işin özelliğine göre fiziksel ve entelektüel olarak ayrılmaya başlamaktadır. xv

18 İnşaat alanındaki iş güvenliği konusu ise 1926 da İnşaat Normları ve Kuralları nın (SniP) yayınlanması ile başlamış, iş yerindeki hijyen gereçlerinin ve iş kıyafetlerinin özellikleri ile ilgili kurallar belirlenmiştir de makinelerle çalışma güvenliği konusu ele alınmış, inşaatta iş güvenliği denetimi başlatılmıştır yılında Halk İş Komiserliği iş güvenliği sorumluluğunu tamamen sendikalara devretmiştir. Sovyet dönemi süresince sendikalar olağanüstü bir çalışma sistemi geliştirmiştir. Sürekli olarak iş güvenliği denetiminin yapılmasının yanı sıra iş yerlerindeki tartışmalarının çözümü, bir işçinin işten çıkarılma onayının verilmesi, işçilere daire tahsisi ve ayrıca dinlenme tesislerinde tatil turlarının dağıtılması dahi sendikalar tarafından yapılmaktadır. İşçileri spora ve eğitime özendirerek ülkenin genel kültür seviyesinin yükselmesinde sendikaların büyük katkısı olmuştur yılları arası Rusya nın 2. Dünya savaşına katılmasından dolayı iş güvenliği konusunda herhangi bir çalışma yapılmamıştır yılları arasında ise, iş yeri standart iç tüzüğü, iş anlaşmazlıkları inceleme süreci, teknik denetim konuları hakkında önemli tüzükler geliştirilmiştir yılı sonrasında ülke genelinde yaralanma, ölüm ve meslek hastalıkları oranlarında düşüş gözlemlenmektedir yılında Sovyet döneminin bitmesiyle sendikalarca yapılan iş güvenliği denetimi devlete devredilmiştir de devlet tarafından yeni Federal İş Mevzuatı geliştirilmiş olup bu mevzuattaki bazı eksiklikler 1999 yılında düzeltilmiş ve işverenin sorumlulukları detaylıca belirlenmiştir. Bu mevzuatla yerel yönetimlere iş güvenliği konusunda geniş haklar verilmiştir. Mevzuatın diğer önemli noktaları ise; çalışanın güvenli olarak kabul etmediği işini bırakabilmesi, işverenden çalışma şartları hakkında bilgi alınabilmesi, işçinin talebi üzerine iş güvenliği denetimin yapılabilmesi, iş güvenliği eylemleri için finans kaynaklarının belirlenmesi; işçi ve işverenin işbirliği sonucu denetim komisyonlarının oluşturulabilmesidir. Günümüzde Rusya Federasyonu sınırları dahilinde faaliyet gösteren herhangi bir işletme, iş güvenliği konusunda devlet tarafından düzenlenen ve belli norm ve kuralları içeren belgelere uyarak hareket etmelidir. Araştırmada Rusya nın inşaat sektöründeki iş güvenliği mevzuatı ele alınarak konunun en önemli dokümanları bir araya getirilmiştir. Bunlar; İnşaat Norm ve Kuralları (SNiP), İş Güvenliği Kuralları (PB), Kurallar Derlemesi (Svod Pravil), İş Güvenliği Uygulama Yönetmelikleri (TOİ), Yangın Güvenliği Kuralları (PPB), Birleşik Ücret Tarifesi-Kalifiye Klavuzu (ETKS), Yapım Yöntemleri Klavuzları (MDS), Devlet Standartları (GOST) ve Sağlık Koşulları Norm ve Kuralları dır (SanPiN). Çalışmada, inşaat sektöründe iş güvenliği konusunda kullanılan bu dokümanların isim ve numaraları yazılarak liste halinde verilmiştir. Liste öneri amaçlı verilmiş olup Rusya Federasyonu nda yeni inşaat projesine başlayacak müteahhitlere, iş güvenliği mevzuatını inceleme konusunda izlenmesi gereken yolu göstermektedir. İş yerinde İSİG organizasyonu ve iş güvenliği eylemleri için hazırlanması gereken dokümantasyon ve dayanağı yasal kaynaklar (RF İş Mevzuatı, Federal Yasa, SNiP vb) bir araya getirilip bu çalışmada tablo halinde sunulmuştur. İş güvenliği konusuna (İSİG eğitimi, kişisel koruma ekipmanları vs) bağlı olarak resmi kaynakların adları, ve nihayetinde işletmede bulundurulması zorunlu olan İSİG evraklarının türleri sıralanmıştır. xvi

19 İnşaat projelerinin, uygulamada olmazsa olmazları niteliğindeki iş güvenliği eğitimi, iş kazalarının incelenme süreci, çalışma yeri şartları denetimi, devlet denetimi ve şirketin iç denetimleri başlıklarının dikkat edilmesi gereken hususları irdelenmiştir. Rusya da iş güvenliği eğitiminin en önemli yasal kaynakları; GOST SSBT İSİG eğitim organizasyonu. Genel hükümler ve 13 Ocak 2013 tarihli RF Çalışma Bakanlığının ve Eğitim Bakanlığının İSİG eğitimi ve iş güvenliği bilgi denetim organizasyonu hakkında adlı Kararnamesidir. İş güvenliği eğitimi yönetici ve uzman kadrosunun; ve işçilerin iş güvenliği eğitimi olarak ikiye ayrılmaktadır. Eğitim göreve başlanıldıktan sonra en geç 1 ay içerisinde alınmalı ve 3 senede bir tekrarlanmalıdır. Ayrıca, çalışanlar göreve başlarken oryantasyon eğitimi aldıktan sonra çalışma yerinde talimatname alarak birincil iş güvenliği eğitiminden geçmek zorundadır. Bölüm şeflerinden alınan bu eğitim sonrasında işçinin 2-10 mesailik staj yapması gerekmektedir. Tez çalışmasının devamında RF da iş kazası inceleme süreci hakkında bilgi verilmektedir. Bu süreç, İş Mevzuatının No lu Maddelerine ve Çalışma Bakanlığının 73 No lu Şirketlerde ve değişik iş kollarında iş kazaları inceleme özellikleri hakkında adlı Kararnamesine dayanmaktadır. Toplu iş kazalarında (2 kişi ve fazlası), ağır yaralanmalı veya ölümle sonuçlanan iş kazalarında işveren veya onun temsilcisi 24 saat içinde resmi makamlara resmi formları hazırlayarak durumu bildirmek zorundadır. Rusya sınırları içerisinde faaliyet gösteren tüm işletmelerde yapılması gereken diğer bir süreç, Çalışma Yeri Koşulları Denetimidir. Bu denetiminin düzenlenmesinden işveren sorumlu olup en az 5 senede bir uygulanmalıdır. Denetim komisyonu; işveren temsilcisi, işçi veya sendika temsilcisi, tarafsız sertifikalı özel denetim kurumu temsilcisi ve iş güvenliği uzmanından oluşmaktadır. Denetim komisyonu, laboratuvar ölçümleri ve çalışma yerinde iş kazası riski ölçümleri yaparak her çalışma yeri için tehlike sınıfı belirlemektedir. Çalışma yeri koşulları denetim uygulamasının 2013 yılı yaklaşık ücretleri bu çalışmada belirtilmiştir. Ayrıca, iş güvenliği alanında inşaat şirketlerinin karşılaşabileceği diğer bazı harcamalar özetlenmiştir. Bunların bazıları elektrik güvenliği sertifikası, yangın güvenliği sertifikası, çevre koruma sertifikası ve tehlikeli atıklarla çalışma sertifikası eğitim ücretleridir. İş güvenliği devlet ve şirket içi denetim konusu da bu tez çalışmasında incelenmiştir. Devlet denetimi planlı ve plan dışı olarak gerçekleştirilmekle birlikte planlı denetim istisnai projeler hariç 3 senede bir uygulanmaktadır. Plan dışı denetimin sıklığı belli olmamakta ve özel durumlara bağlı olmaktadır. Devlet iş güvenliği denetiminde kontrol edilebilecek hususlar ve dokümantasyonu tablo halinde sunulmuştur. Çalışmanın devamında büyük bir Türk inşaat şirketinin Rusya daki iş güvenliği mevzuatının gerektirdiği şekilde uygulamada örnek olabilecek dökümantasyon paketi incelenmiş ve Türk inşaat firmalarına olumlu katkısı olabileceği düşüncesiyle bu dokümantasyon üzerinden değerlendirmeler yapılmıştır. Tez çalışmasının son kısmında ise Rusya da inşaat sektöründe iş güvenliği konusu üzerine değerlendirmeler yapılmış ve burada faaliyet gösterecek olan Türk müteahhitlere bazı öneri ve ipuçları verilmiştir. Bu kısımda yer alan; inşaat öncesi, inşaat sırasında ve inşaat sonrasında iş güvenliği prosedürleri adlı çizelge, Türk müteahhitlere rehber niteliğinde sunulmuştur. xvii

20 xviii

21 THE DEVELOPMENT OF OCCUPATIONAL SAFETY IN RUSSIAN FEDERATION AND OCCUPATIONAL SAFETY LEGISLATION IN CONSTRUCTION SECTOR SUMMARY Bu araştırma yapılırken iş güvenliği kavramının; ülkenin tarihsel dönüm noktalarına göre; Rusya İmparatorluğu döneminde, sonrasında Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği döneminde ve bugünkü Rusya şartlarında gelişimi ve uğradığı değişimler hakkında bilgi verilmiştir Ekim Devrimi öncesi dönemi; iş güvenliği açısından işçi emeğinin sömürülme dönemi olarak nitelendirilmektedir. 1. Petro döneminde sanayi sektörünün gelişmesiyle birlikte reşit olmayan çocuklar ve kadın işçiler; yıllık izinleri olmadan günde 18 saate kadar çalıştırılmaktadır. Bu dönemde iş güvenliği konusunun ilk filizleri olarak 1835 yılında Fabrika Sahibi ve İşçi Arasındaki İlişkiler ve 1845 yılında da 12 Yaşından Küçük Çocukların Fabrikada Çalışma Yasağı dökümanları sayılabilir yılları arası çıkarılan 9 farklı yasa sayesinde 12 yaşından küçük olan çocukların ve kadınların çalışma şartları ve sınırları; fabrikalarda çalışan çocukların eğitimin sağlanması; istifa ve işe alınma prosedürleri şekillendirilmiş olup çalışma günü 11,5 saate kadar indirilmiştir. Demokrat İşçi Parti sinin ortaya çıkması ve sonrasında işçi haklarını düzenleyen programlarını sunmasıyla ülkede siyasi karışıklıklar yaşanmış ve 1913 de iç savaş başlamıştır. İşsizliğin artması ve ürünlerin piyasada pahalılaşmasıyla birlikte ayaklanmalar çıkmış ve halk; 8 saatlik çalışma günü, sigortaların sağlanması ve ergenlerin emeğinin korunması gibi haklar talep etmiştir. Olayların büyümesiyle Rusya da 1917 yılında Ekim devrimi gerçekleşmiş ve iktidara Bolşevikler gelmiştir. Aynı sene işçilerin çalışma günü 8 saate indirilmiş ayrıca 16 ila 50 yaş arası çalışmak zorunlu hale getirilmiştir. Bolşevikler döneminde işsizliğin çözülmesi ve işçi sigortalarının idaresi sendikalara devredilmiştir. Ülkedeki iş güvenliği konusundan sorumlu olacak birim olarak ise Halk İş Komiserliği göreve başlamıştır yılında kadınların ve 16 yaş altındaki çalışanların haklarını koruyan ve gece çalışma yasağı getiren İş Mevzuatı oluşturulmuştur. Bu mevzuatın birçok eksiği bulunduğundan 1922 yılında iş kontratı, güvenlik, hijyen kavramlarının normlarla resmedilmesi; işverene; çalışanlara iş elbisesi temin etme, çalışma ortamını iyileştirme zorunluluğu getirilmesi ile İş Mevzuatı nın eksikleri tamamlanmıştır. Yeni mevzuata göre devlet müfettişinin (komiserinin) onayı olmadan hiçbir yeni tesis devreye alınamamakta ve yeni iş yeri açılamamaktadır. Bu dönemde ilk kez iş koluna göre yönetmelikler ve normlar yayınlanmakta; çalışma şekli; işin özelliğine göre fiziksel ve entelektüel olarak ayrılmaya başlamaktadır. İnşaat alanındaki iş güvenliği konusu ise 1926 da İnşaat Normları ve Kuralları nın (SniP) yayınlanması ile başlamış, iş yerindeki hijyen gereçlerinin ve iş kıyafetlerinin özellikleri ile ilgili kurallar belirlenmiştir de makinelerle çalışma güvenliği konusu ele alınmış, inşaatta iş güvenliği denetimi başlatılmıştır yılında Halk İş Komiserliği iş güvenliği sorumluluğunu tamamen sendikalara devretmiştir. Sovyet dönemi süresince sendikalar olağanüstü bir çalışma sistemi geliştirmiştir. Sürekli olarak iş güvenliği denetiminin yapılmasının yanı sıra iş yerlerindeki tartışmalarının çözümü, bir işçinin işten çıkarılma onayının verilmesi, xix

22 işçilere daire tahsisi ve ayrıca dinlenme tesislerinde tatil turlarının dağıtılması dahi sendikalar tarafından yapılmaktadır. İşçileri spora ve eğitime özendirerek ülkenin genel kültür seviyesinin yükselmesinde sendikaların büyük katkısı olmuştur yılları arası Rusya nın 2. Dünya savaşına katılmasından dolayı iş güvenliği konusunda herhangi bir çalışma yapılmamıştır yılları arasında ise, iş yeri standart iç tüzüğü, iş anlaşmazlıkları inceleme süreci, teknik denetim konuları hakkında önemli tüzükler geliştirilmiştir yılı sonrasında ülke genelinde yaralanma, ölüm ve meslek hastalıkları oranlarında düşüş gözlemlenmektedir yılında Sovyet döneminin bitmesiyle sendikalarca yapılan iş güvenliği denetimi devlete devredilmiştir de devlet tarafından yeni Federal İş Mevzuatı geliştirilmiş olup bu mevzuattaki bazı eksiklikler 1999 yılında düzeltilmiş ve işverenin sorumlulukları detaylıca belirlenmiştir. Bu mevzuatla yerel yönetimlere iş güvenliği konusunda geniş haklar verilmiştir. Mevzuatın diğer önemli noktaları ise; çalışanın güvenli olarak kabul etmediği işini bırakabilmesi, işverenden çalışma şartları hakkında bilgi alınabilmesi, işçinin talebi üzerine iş güvenliği denetimin yapılabilmesi, iş güvenliği eylemleri için finans kaynaklarının belirlenmesi; işçi ve işverenin işbirliği sonucu denetim komisyonlarının oluşturulabilmesidir. Günümüzde Rusya Federasyonu sınırları dahilinde faaliyet gösteren herhangi bir işletme, iş güvenliği konusunda devlet tarafından düzenlenen ve belli norm ve kuralları içeren belgelere uyarak hareket etmelidir. Araştırmada Rusya nın inşaat sektöründeki iş güvenliği mevzuatı ele alınarak konunun en önemli dokümanları bir araya getirilmiştir. Bunlar; İnşaat Norm ve Kuralları (SNiP), İş Güvenliği Kuralları (PB), Kurallar Derlemesi (Svod Pravil), İş Güvenliği Uygulama Yönetmelikleri (TOİ), Yangın Güvenliği Kuralları (PPB), Birleşik Ücret Tarifesi-Kalifiye Klavuzu (ETKS), Yapım Yöntemleri Klavuzları (MDS), Devlet Standartları (GOST) ve Sağlık Koşulları Norm ve Kuralları dır (SanPiN). Çalışmada, inşaat sektöründe iş güvenliği konusunda kullanılan bu dokümanların isim ve numaraları yazılarak liste halinde verilmiştir. Liste öneri amaçlı verilmiş olup Rusya Federasyonu nda yeni inşaat projesine başlayacak müteahhitlere, iş güvenliği mevzuatını inceleme konusunda izlenmesi gereken yolu göstermektedir. İş yerinde İSİG organizasyonu ve iş güvenliği eylemleri için hazırlanması gereken dokümantasyon ve dayanağı yasal kaynaklar (RF İş Mevzuatı, Federal Yasa, SNiP vb) bir araya getirilip bu çalışmada tablo halinde sunulmuştur. İş güvenliği konusuna (İSİG eğitimi, kişisel koruma ekipmanları vs) bağlı olarak resmi kaynakların adları, ve nihayetinde işletmede bulundurulması zorunlu olan İSİG evraklarının türleri sıralanmıştır. İnşaat projelerinin, uygulamada olmazsa olmazları niteliğindeki iş güvenliği eğitimi, iş kazalarının incelenme süreci, çalışma yeri şartları denetimi, devlet denetimi ve şirketin iç denetimleri başlıklarının dikkat edilmesi gereken hususları irdelenmiştir. Rusya da iş güvenliği eğitiminin en önemli yasal kaynakları; GOST SSBT İSİG eğitim organizasyonu. Genel hükümler ve 13 Ocak 2013 tarihli RF Çalışma Bakanlığının ve Eğitim Bakanlığının İSİG eğitimi ve iş güvenliği bilgi denetim organizasyonu hakkında adlı Kararnamesidir. İş güvenliği eğitimi yönetici ve uzman kadrosunun; ve işçilerin iş güvenliği eğitimi olarak ikiye ayrılmaktadır. Eğitim göreve başlanıldıktan sonra en geç 1 ay içerisinde alınmalı ve 3 senede bir xx

23 tekrarlanmalıdır. Ayrıca, çalışanlar göreve başlarken oryantasyon eğitimi aldıktan sonra çalışma yerinde talimatname alarak birincil iş güvenliği eğitiminden geçmek zorundadır. Bölüm şeflerinden alınan bu eğitim sonrasında işçinin 2-10 mesailik staj yapması gerekmektedir. Tez çalışmasının devamında RF da iş kazası inceleme süreci hakkında bilgi verilmektedir. Bu süreç, İş Mevzuatının No lu Maddelerine ve Çalışma Bakanlığının 73 No lu Şirketlerde ve değişik iş kollarında iş kazaları inceleme özellikleri hakkında adlı Kararnamesine dayanmaktadır. Toplu iş kazalarında (2 kişi ve fazlası), ağır yaralanmalı veya ölümle sonuçlanan iş kazalarında işveren veya onun temsilcisi 24 saat içinde resmi makamlara resmi formları hazırlayarak durumu bildirmek zorundadır. Rusya sınırları içerisinde faaliyet gösteren tüm işletmelerde yapılması gereken diğer bir süreç, Çalışma Yeri Koşulları Denetimidir. Bu denetiminin düzenlenmesinden işveren sorumlu olup en az 5 senede bir uygulanmalıdır. Denetim komisyonu; işveren temsilcisi, işçi veya sendika temsilcisi, tarafsız sertifikalı özel denetim kurumu temsilcisi ve iş güvenliği uzmanından oluşmaktadır. Denetim komisyonu, laboratuvar ölçümleri ve çalışma yerinde iş kazası riski ölçümleri yaparak her çalışma yeri için tehlike sınıfı belirlemektedir. Çalışma yeri koşulları denetim uygulamasının 2013 yılı yaklaşık ücretleri bu çalışmada belirtilmiştir. Ayrıca, iş güvenliği alanında inşaat şirketlerinin karşılaşabileceği diğer bazı harcamalar özetlenmiştir. Bunların bazıları elektrik güvenliği sertifikası, yangın güvenliği sertifikası, çevre koruma sertifikası ve tehlikeli atıklarla çalışma sertifikası eğitim ücretleridir. İş güvenliği devlet ve şirket içi denetim konusu da bu tez çalışmasında incelenmiştir. Devlet denetimi planlı ve plan dışı olarak gerçekleştirilmekle birlikte planlı denetim istisnai projeler hariç 3 senede bir uygulanmaktadır. Plan dışı denetimin sıklığı belli olmamakta ve özel durumlara bağlı olmaktadır. Devlet iş güvenliği denetiminde kontrol edilebilecek hususlar ve dokümantasyonu tablo halinde sunulmuştur. Çalışmanın devamında büyük bir Türk inşaat şirketinin Rusya daki iş güvenliği mevzuatının gerektirdiği şekilde uygulamada örnek olabilecek dökümantasyon paketi incelenmiş ve Türk inşaat firmalarına olumlu katkısı olabileceği düşüncesiyle bu dokümantasyon üzerinden değerlendirmeler yapılmıştır. Tez çalışmasının son kısmında ise Rusya da inşaat sektöründe iş güvenliği konusu üzerine değerlendirmeler yapılmış ve burada faaliyet gösterecek olan Türk müteahhitlere bazı öneri ve ipuçları verilmiştir. Bu kısımda yer alan; inşaat öncesi, inşaat sırasında ve inşaat sonrasında iş güvenliği prosedürleri adlı çizelge, Türk müteahhitlere rehber niteliğinde sunulmuştur. xxi

24 xxii

25 1. GĠRĠġ 1.1 Rusya Ġmparatorluğu nda Emek ve Emeğin Korunması Rusya, Büyük 1. Petro nun 1721 yılında uyguladığı yenilikler sonucu, Rusya İmparatorluğu olduktan sonra sanayi ve üretim yükseliş dönemini yaşamaktaydı. Çeşitli fabrikalarda üretim faaliyetlerinin yaygınlaşmasından dolayı yeni oluşan iş yerlerine devlet tarafından toprak köleleri, evsiz, suç işlemiş ve başka uğraşı olmayan insanlar atanıyordu. Bu dönemde sanayinin kalkınması; Rusya ekonomisinin büyük bir adım kaydetmesinin en önemli sebebidir. Büyük Petre iktidarında yaygınlaşan fabrika ve maden ocaklarındaki (Ural bölgesinde) çalışma şartları çok zor ve tehlikeli sayılmaktaydı. Ağır maden ocağı işlerine giden insanlar, savaştaymış gibi hayatlarını kaybediyorlardı. Köylerde de, toprak köleliği ancak 1861 yılında kalkacağından bu dönem çalışanları için normal çalışma şartları bir hayaldi. Bu çalışma koşullarında ortaya çıkan ölüm ve yaralanmaların yüksek değerleri ve güvenli çalışma şartlarını nasıl sağlayabiliriz sorusu; ilk defa ilerici insanları düşündürmeye başlamıştır. Ancak elbette Rusya İmparatorluğu nun bu zor tarihi sürecinde herhangi bir iş güvenliği normu veya kanunu henüz ortaya çıkmamıştır [4]. 1.2 Tezin Amacı İşçi sağlığı ve iş güvenliği (İSİG) konusunun Türkiye de geçtiğimiz yıllarda yürürlüğe giren yasalarla yeni yeni hız alması ve köklü bir tarihçesi olmayışı nedeniyle Türk şirketlerinin iş güvenliği konularında yeterli bilgi ve tecrübeye sahip olmadıkları ortadadır. Bu bilgi ve tecrübe eksikliği; özellikle iş güvenliği açısından risk taşıyan inşaat projelerinde, yurtdışında çalışan Türk müteahhit firmalarını projelerin ilerleyen safhalarında büyük kayıplara uğratmaktadır. Bu çalışmada, Rusya Federasyonu nda işçi sağlığı ve iş güvenliği konusunun gelişimi ve bügünkü durumu incelenmektedir. İş güvenliği esaslarının çıkış noktasından itibaren ülkenin tarihi dönüm noktalarına bağlı olarak Rusya daki iş 1

26 güvenliği mevzuatının gelişimi ve günümüzdeki durumuna göre dikkat edilmesi gereken hususlar anlatılmaya çalışılmıştır. Bu çalışma ile Rusya Federasyonu nda faaliyet gösteren/gösterecek olan Türk inşaat şirketlerinin günümüz iş güvenliği mevzuatı hakkında bilgi sahibi olmaları amaçlanmış olup gelecek inşaat projeleri için bu çalışmayı kılavuz olarak kullanmaları umulmaktadır. 1.3 ĠĢçi Sağlığı ve ĠĢ Güvenliğinin Genel Kavramı Rusya Federasyonu (RF) Anayasasının 7. maddesi uyarınca, RF nda insan sağlığı ve emeği devlet tarafından korunmaktadır. İş Kanunu na göre Rusya daki İSİG mevzuatı, tüm işverenleri ve sözleşmeli çalışanlarını, devlet tarafından farklı görevlere atanan askeri personeli, öğrenimi esnasında stajyerlik yapan öğrencileri ve diğer çalışan vatandaşları kapsamaktadır. Ayrıca, Rusya Federasyonu nun çeşitli ülkelerle yaptığı uluslararası anlaşmaslar ile aksi öngörülmemişse; iş güvenliği mevzuatı, Rusya yargı yetkisi altında olan yabancı işletmelerin tüm çalışanlarını da kapsamaktadır. Bugünkü Rusya Federasyonu İş Mevzuatı, iģçi sağlığı ve iģ güvenliği kavramını şöyle belirlemektedir: Emeğin korunması (iş güvenliği): iş faaliyeti süresince işçilerin sağlık ve hayatının korunmasını amaçlayan hukuki, sosyo-ekonomik, organizasyonel ve teknik, sıhhi-hijyenik, önleyici ve tedavi edici, rehabilitasyon ve diğer eylemleri içeren bir sistemdir [1]. Bunlardan ilki, hukuki eylemler adı altında güvenli ve sağlıklı çalışma koşulları konusundaki standartları düzenleyen hukuki normların ve onlara uyulmasını sağlayan ceza sisteminin oluşturulmasıdır. Bu hukuki normlar sistemi RF Anayasasına dayanmakta olup, federal yasaları, federal bölge yasalarını, RF yürütme organlarının norm belgelerini ve işletmelerin geliştirdiği lokal norm belgelerini içermektedir. Sosyo-ekonomik eylemler; devlet tarafından iş güvenliği seviyesini yükseltmeye yönelik işveren teşvik programı; ağır, zararlı ve tehlikeli işlerde tazminat ve ek ödemelerin belirlenmesi, sosyal açıdan daha zayıf olan işçi kategorisinin korunması; sosyal sigortanın bağlanması, mesleki hastalıklardan ve iş yaralanmalardan dolayı doğan tazminatların ödenmesi gibi birçok diğer eylemleri de içeremektedir. 2

27 Organizasyon ve teknik eylemler ile işletmelerde İSİG konusundaki faaliyetlerin planlanması ve iş güvenliği kurallarının sağlanması amacıyla iş güvenliği biriminin ve komisyonunun oluşturulması, yönetici ve çalışanların iş güvenliği eğitimlerinin organize edilmesi, çalışanların çalışma yerlerindeki zararlı ve tehlikeli unsurlar hakkında bilgilendirilmesi, çalışma yerlerinin sertifikalandırılması, olumsuz faktörleri azaltmak amacıyla modern ve güvenli teknoloji, malzeme, makine ve mekanizmalarının uygulamaya geçirilmesi, iş ve teknik proseslerin disiplinin yükseltilmesi kastedilmektedir. Sıhhi-hijyenik eylemler; mesleki hastalıkları önlemek amacıyla üretim sırasında oluşan zararlı faktörleri indirgemeye yönelik çalışmalardır. Önleyici ve tedavi edici eylemler; ilk ve periyodik sağlık muayenelerinin, önleyici ve tedavi edici besleme programlarının hazırlanması gibi eylemleri kapsanmaktadır. Rehabilitasyon eylemleri; işverenin ya da işletme yönetiminin, çalışanın sağlık durumuna göre daha uygun çalışma şartlarına sahip bir göreve atanması gibi zorunlu eylemleri kastetmektedir. [2] RF nda emeğin korunması terimi, birçok konudan oluşan bir sistemi tariflemektedir: Üretim sağlık koģulları; işçiler üzerinde olumsuz etkisi olan zararlı üretim faktörlerinin önlenmesini veya azaltılmasını sağlayan teknik yöntem ve eylemler bütünüdür. ĠĢ hijyeni; farklı iş kollarının çalışma koşullarını ve iş özelliklerini, bunların insan sağlığı üzerinde etkilerinin incelenmesi; çalışma ortamının işçiler üzerindeki zararlı ve tehlikeli etkilerini önlemek amacıyla bilimsel esaslı uygulama metodlarının geliştirilmesidir. Önleyici tıp olarak da nitelendirilmektedir. Elektrik güvenliği; çalışanın, elektrik akımı, elektromanyetik alanlar ve statik elektriğinin zararlı etkilerinden korunmasını amaçlamaktadır. Yangın güvenliği; bireyin, toplum ve devlet varlıklarının yangınlardan korunması ile ilgili eylemler bütünüdür. Endüstri güvenliği; bireyin ve toplumun hayati önem taşıyan unsurlarının, tehlikeli sanayi tesislerinde oluşabilecek kazalardan ve kaza sonucu olumsuz etkilerinden korunmasıdır. 3

28 ĠĢ güvenliği yönetimi; meslek hastalıklarını ve işyerindeki ölüm ve yaralanma sayısını azaltma, güvenli ve sağlıklı iş ortamını sağlama programı kapsamında çalışma şartlarını iyileştirme konusundaki iş güvenliği eylemlerinin organizasyonudur. Bu sistem, iş güvenliği standartlarının uygulanmasına dayanmaktadır. Profesyonel riskler yönetimi; işyerindeki riskleri tespit etmeye, değerlendirmeye ve azaltmaya yönelik birbirine bağlı olan eylemlerin bir bütünüdür. [3] 1.4 Rusya Federasyonu Tarihindeki Anahtar Dönemler Çalışmada incelenecek olan Rusya ya özgü iş güvenliği mevzuatının gelişimi, Rusya nın geçmişinde gerçeklemiş önemli tarihi olaylara bağlı olduğundan, aşağıda kısaca ülkenin tarihi dönemlerine değinilmiştir: Çizelge 1.1: Rusya tarihinde yer alan periodlar. GerçekleĢmiĢ olay Tarih Rusya da toprak köleliğin kalkması Ekim devrimi Askeri komünizm dönemi İç savaş dönemi SSCB nin oluşturulması Ülkenin kollektifleştirme dönemi Ülkenin sanayileşme dönemi Anayurt savaş dönemi (1. Dünya Savaşı Dönemi) Çalışmanın devamında, Rusya nın iş güvenliği konusundaki gelişimini etkileyen tarihi olayların ve olguların analizi yapılırken daha çok, kendine özgü özellikler taşıyan üç ana dönem ele alınacaktır. Bunlar: 1. dönem 1917 Ekim Devrimi öncesi; 2. dönem Bolşeviklerin iktidara gelmesinden sonra 1993 yılına kadar; 3. dönem 1993 ten bugüne kadar. 4

29 EKĠM DEVRĠMĠ ÖNCESĠ RUSYA DA Ġġ GÜVENLĠĞĠ 2.1 Rusya daki ĠĢ Güvenliği Konusunda Ġlk ÇalıĢmalar ve Ölüm ve Yaralanmaya ĠliĢkin (Travmatizm 1 ) Analizler Zamanının seçkin bilim adamlardan biri olan Mihail Lomonosov, iş yerlerinin güvenli olması konusundaki ilk çalışmalarını başlatarak 1742 yılında «Metalurji ve Madencilik Temelleri» adı altında topladığı çalışmasında; madenci işçilerin güvenlik, hijyen, çalışma ve dinlenme şartları, hafriyat kenetlemesi, merdiven geçişlerin güvenliği ve iş üniformanın uygunluğu gibi konuları ele almıştır. 19. yüzyılın ortalarında (Rusya İmparatorluğu nda toprak köleliğinin kalkmasından sonra) Rusya daki İş Mevzuatı sadece iki kararnameden oluşmaktaydı. Birincisi, 1835 yılında yayımlanmış olan «Fabrika Sahibi ve İşçi Arasındaki İlişkiler» isimli kararnameydi. İkincisi ise «12 Yaşından Küçük Çocukların Fabrikada Çalışma Yasağı» adı altında 1845 yılında yayımlanmış olan ve küçük çoçukların gece 12:00 den sabah 6:00 ya kadar çalışma yasağını açıklayan kararnameydi. Bu iki kararname; Rusya İmparatorluğu nda İş Mevzuatının ilk filizleriydi. Aynı dönemde ilk defa devlet tarafından ölümle sonuçlanan yaralanma analizi çalışmaları yapılmaktaydı yılında İçişleri Bakanlığı dergisinde; 1842 yılı içinde Rusya da ihtiyatsızlık sonucu gerçekleşmiş ölüm sayısı» adı altında makale yayımlanmıştır. Ölüm sebeplerinin arasında 6 ana sebep gösterilmiştir: 1) boğulma, 2) çarpma, 3) ezilme, 4) yanma, 5) yanlışlıkla silahla kendini vurma, 6) alkolün dozajını kaçırma gibi [5]. Görüldüğü gibi üretimle ilgili oluşan ölüm ve yaralanlar 2. ve 3. kategoride toplanmıştır. Buna paralel olarak insanların çalışma dalına, ikamet yerine, iş bölümüne göre de ölümlerin sebepleri incelenerek her analiz grubunun toplam ölüm sayısına göre oran tespidi yapılmıştı. Bu dönem için devlet tarafından yapılan ölüm ve yaralanma analizleri tekrar görülmemekte ve benzeri araştırmalar ancak 20. yüzyıl Rusya sında yeniden başlamaktadır. 1 Travmatizm belirli bir toplum grubunun belirli bir süreç içinde farklı dış faktörlerinin etki altında kalarak geçirdiği travma (yaralanma) ve ölüm sayısını yansıtan tıbbi ve sosyal bir tabirdir. 5

30 2.2 Kapitalizmin Filizlenme Döneminde ÇalıĢanların Mücadelesi ve ĠĢ Mevzuatı nın GeliĢmesi Avrupa da vahşi kapitalizm dönemi, feodalizm sonrası belirgin bir geçiş olarak lere denk gelmektedir. Sanayinin fırtınalı gelişimi, kendi iş gücünü satarak geçinebilen yeni nesli doğurmuştur. Rusya da bu dönemde köklü değişimler yaşanmış olup ekonomi, siyasi, eğitim ve diğer alanlarda reformlar yapılmıştır. Rusya ve yurtdışında iş gücünün sömürüldüğü bu dönem, işçi sınıfının yeniden doğma dönemiydi. Erkekler ile aynı düzeyde çalıştırılan kadın ve çocuklar için bu dönem ayrıca bir eziyet dönemiydi. 18 saat sürebilen çalışma saatlerine ilave olarak gece vardiyalarının olduğu ve yıllık izinlerin olmadığı bu dönemde çoçuklar 5-6 yaşından itibaren çalıştırılmaya başlatılıyordu [4]. 19. yüzyılın 80 leri ile 20. yüzyıla kadar olan süre, Rusya daki İş Mevzuatı için önemli bir period olarak kabul edilmektedir. Sanayiciler ve işçiler arasındaki ilişkilerin devlet düzeyinde belirli kurallara bağlama girişimlerinin gerçekleştiği bu dönemde, endüstri işçi hukukunun temelini oluşturan toplam dokuz yeni yasa yürürlüğe girmiştir. Bunlardan ilki olan 1 Haziran 1882 de yürürlüğe giren bu yasa ile en korunmasız sınıfı oluşturan kadın ve çocukların hakları savunulmuş ve 12 yaşın altındaki çocukların fabrikalarda çalışması yasaklanmıştır. Yasanın yerine getirilmesi için 17 bin çalışma yeri başına fabrikaları gözetleyen 20 müfettiş göreve başlatılmıştır. «Manüfaktür ve fabrikalarda çalışan çocukların eğitimi hakkında» (12 Haziran 1884) diğer bir yasa ise, fabrikalarda çalıştırmak için çocuklara eğitim vermek üzere işverenlere okul açma konusunda tavsiye vermekte ve zorunluluk kılmaktadır. 3 Haziran 1885 tarihli yasa «Reşit olmayanlar ve kadınlar için gece çalışma yasakığı»nı getirmektedir tarihli Morozov Grevi nden 2 hemen sonra kabul edilen yasa ile işveren ve çalışan arasındaki işe alınma ve istifa etme şartları düzenlenmiş, kesilen cezaların azami düzeyi maaşın %5 i olarak belirlenmiş, kesilen cezaların çalışan ödenekleri fonlarına yatırılması zorunlu kılınmıştır. 2 Morozov Grevi, 7-17 Ocak 1885 tarihlerinde Morozov tekstil fabrikasında 8 bin çalışanı tarafından gerçekleşmiş olup fabrika sahiplerinin sömürü rejimine, yıllar arasında 5 kez yaşanan maaş azaltılmasına ve işçi maaşının %50 sine varan ceza kesintilerine karşı verilmiş bir tarihi mücadeledir. 6

31 1887 tarihli yasaya göre Rusya da azami çalışma günü süresi belirlenmiş olup yetişkin erkekler için çalışma günü 11,5 saati geçmeyecek şekilde ayarlanmıştır. Bu döneme ait yürürlüğe giren diğer yasalar da Rusya da İş Mevzuatının oluşmasına katkıda bulunmuştur. 19. yüzyılın sonlarında Rusya daki ücretli çalışan sınıfının yaklaşık yarısı (%45) 23 yaşın altındaki gençlerden oluşmaktaydı. Ergenlerin nerdeyse üçte ikisi 15 yaşını, üçte biri ise 12 yaşını geçmeden fabrikalara veya başka işyerlerinde çalışmaya atılmaktaydı. Makine ve özellikle dokuma bölümlerinde çocukların da yapabileceği birçok farklı iş mevcuttu. Fakat aynı iş için ergenlere yetişkinlere göre daha düşük bir ücret ödenmekteydi [5]. Rusya da yürürlüğe giren yasalara rağmen ağır ve yıpratıcı çalışma şartları ve yüksek sayıda ölüm ve yaralanmalar, işçileri kendi haklarını savunmak zorunda bırakmaktadır. Bu özellikle, Rusya da sosyal-demokrat akımının oluşmasından sonra yeni bir güç olarak ortaya çıkmaktadır. Şöyle ki, 1903 yılında Rusya Sosyal Demokrat İşçi Parti nin (RSDİP) 2. Kongresi nde aşağıdakileri içeren Parti Programı kabul edilmiştir:...işçi sınıfının fiziksel ve manevi açıdan yok olmaktan korunması ve özgürlüğe yol açan mücadele verme kabiliyetini arttırmak adına partimiz şunları talep ediyor: -Tüm ücretli çalışanlar için iş gününün 8 saatle sınırlanması; -Tüm iş dalları ve çalışanların her iki cinsiyeti için 42 saatin altında olmayan haftalık tatilin yasa ile belirlenmesi; -Tamamen fazla mesainin yasaklanması; -Gece ( saatler arası) çalışmanın yasaklanması; İşverenin 16 yaşından küçük iş gücünü kullanmasının yasaklanması; yaşları arası olan ergenlerin iş gününün 6 saat ile sınırlanması... [6] Yüzyıl Rusya sındaki ĠĢçi Sınıfının Mücadelesi 1913 yılında iş güvenliği konusunda Rusya da olan tüm yasalar Endüstriyel çalışma hakkında isimli tüzük altında toplanmış olup Rusya İmparatorluğu nun yasalar kitabında yayımlanmıştır. Devlet tarafından atılan bu adım iş güvenliğinin 7

32 ayrı bir dal haline gelmesine yol açmıştır. Bu tüzükte ilk defa işçilerin sosyal sigorta konusu ele alınmıştır. Devrim önceki Rusya da yasalar son derece eksik ve sadece devlet dallarında işlemekteyken ekonominin tüm dallarında uygulanmamaktadır. Ergenlerin iş günü ve yetişkinlerin iş günü arasında fark olmayıp 1913 yılında yetişkinlerin azami çalışma günü 10 saati, ergenlerin ise 9,5 saati bulmaktadır. O zamanlar istihdam durumu hükümet ve çevresindekileri ilgilendiren bir sorun değildi iç savaş yıllarında işletmelerin durdurulması ve öncelikle reşit olmayan çalışanların işten atılması nedeniyle işsizlik zirveye ulaşmıştır. Sendikalar bu zamanda yarım milyonluk işsiz ordusu için devletten yardım talep etmesine rağmen olumlu bir yanıt alamamıştır. Şubat Devrimi sonucunda, gençler için bir işgücü borsası oluşturulmamış ve emek korunmasını sağlayan hiçbir yasa iyileştirme görmemiştir. Bununla birlikte 1917 yılının Mart ayından Ağustos ayına kadar yaklaşık 800 işyerinin kapandığı ve 160 bin kişinin çıkarıldığı bu ülkede, sadece Petrograd (Sankt-Petersburg un eski adı) bölgesinde işletmelerde işini kaybetmemiş olan işçi oranı %42 civarındaydı. İşsiz proleterya sınıfı için bu zor dönem, yiyecek ve günlük ihtiyaçlarını karşıladıkları diğer ürünlerin piyasada zor bulunması ve aşırı pahalılaşması yüzünden daha da zorlaşmıştır. Örneğin, 1913 ten 1917 ilkbaharına kadar Moskova da gıda ve temel gereksinim ürünlerinin fiyatları 5 kat yükselmişken diğer şehirlerde yükseliş 10 katı bulmuştur. Ergenlerin ve yetişkinlerin maaş düzeyi bu dönem aynı durumda kalmıştır. Bunların hepsi doğal olarak işçilerin ayaklanmasına, protesto ve grevler düzenlemelerine yol açmıştır. İşçiler; 1917 yazında Petrograd ve Voronej şehirlerinde fabrikaların dağılmasıyla kendi komisyonlarını kurmuş olup demokrasi şartlarına uygun ve sendikaların kontrolü altında yürütülecek olan bir işgücü borsanın oluşturulmasını talep etmişlerdir [4]. Çalışanların protestolarında istedikleri şartlar hemen hemen aynı olmaktaydı: tüm meslekler için 8 saatlik çalışma günü, iş gücünün kayda alınması ve sendikalara bağlı olarak işgücü borsa ağının oluşturulması, sosyal sigorta yasasının bir parçası olup işsizliğe karşı devlet tarafından korunulması, toplumsal işler planının hazırlanması vb. İstihdam, iş güvenliği, iş gününün kısaltılması, ergenlerin emeğinin sömürülmesi, maaşların arttırılması gibi kavramlar 20.yüzyılın ilk yirmi senesi için çok kritik ve 8

33 güncel sorunlardandı. Bu dönemde Rusya proleteryasının verdiği mücadele sadece iş ve yaşam hakları adına değildi, siyasi sorunların da çözülmesini bekliyorlardı. Rusya nın dört bir yanındaki gençlerin ayaklanmaları, siyasi ve ekonomik haklarını kazanmaya yönelik çabalardı. Ülkenin sonraki tarihi döneminde ise sert siyasi çekişmeler, Bolşeviklerin iktidar için savaşması ve 1. Dünya Savaşı yaşanmıştır. Bunların sonucu, iş güvenliği konusunda Rusya İmparatorluğu ndaki yasama faaliyetleri, Ekim Devrimine kadar tamamen durmuştur. 9

34 10

35 3. RUSYA DA YILLARI ARASI Ġġ GÜVENLĠĞĠ 3.1 Rusya da Devrim Sonrası Dönemde Emeğin Korunması Rusya da oluşan ekonomik ve siyasi durum, önce Şubat ayında sonra da Ekim ayında olmak üzere iki siyasi devrimin gerçekleşmesine neden olmuştur. Ekim Devrinden sonra ülkenin iktidarına Bolşevikler gelmiş ve Rusya Sovyet dönemine girmiştir. Yeni devlet rejimin devreye girdiği bu dönem ülke için zor ve çetin bir dönem olmuştur. Sovyet İş Mevzuatı devrim öncesi prensiplerden farklı bir yönde gelişmekteydi. Mevzuatın temelinde, Rusya sosyalist örgütlerinin ve dünya proleteryasının farklı uluslararası kongrelerinde dile getirdiği talepleri yatmaktaydı. Temel koşullar şöyleydi:...çalışan gençlerin siyasi, ekonomik ve hukuksal haklarının iyileştirilmesi; siyasi, profesyonel ve diğer iş sınıfını temsil eden örgütlerin yardımıyla çocuk çalışma yasalarının çıkarılması; yaşlar arası ergenler için çalışma gününün 6 saate kadar indirilmesi; tam gelişmemiş organizmaya sahip 18 yaşın altındaki gençler için tehlikeli olarak kabul edilen bazı mesleklerin bu yaş kitlesi için yasaklanması; reşit olmayan ve kadın çalışanlar için asgari ücretin, işsizlik ve hastalıktan dolayı ödemelerin düzenlenmesi vs [7]. Bolşeviklerin iktidara gelmesi ile kendi fikirlerini gerçekleştirme istekleri onları harekete geçirmiş ve tarihinde kabul edilen ilk kararnameler ile 8 saatlik çalışma günü kabul edilmiştir. Bu kararnameye göre Rusya da çalışma haftası 48 saat ile sınırlandırılmıştır. Böyle bir karar dünyada ilk kez alınmıştır. Diğer dünya ülkeleri ise Uluslararası Çalışma Örgütünün 1. Uluslararası Sözleşmesinin (Hours of Work (Industry) Convention, 1919) imzalanmasından sonra 8 saatlik çalışma gününü kabul etmişlerdir. Örneğin, ABD ancak 1938 yılında azami işgünü süresini ve asgari ücretini belirleyen Adil iş standartları hakkında yasanın yürürlüğe girmesiyle 8 saatlik çalışma gününü kabul etmiştir. Eğitim görmüş kadro eksikliği nedeniyle Bolşevikler devlet yönetimi için kamu güçlerinin ve örgütlerinin katılımını sağlamışlardır. Örneğin, 1917 yılının Aralık ayında işsizlik ve sağlık sosyal sigortalarının idaresi sendikalara devredilmiştir. 11

36 Böylece, 1918 yılının ortalarında Rusya da varolan 200 iş borsasının 147 sinin başında sendikalar bulunmaktadır [8]. 3.2 Sovyet Ülkelerinde ĠĢ MüfettiĢliğinin OluĢturulması ve Onun Görevleri 1918 yılından itibaren Sovyet iktidarı, iş güvenliği ve emekçilerin sosyal sorunlarını kendi takibine almaya başlamıştır. Bunun için 1918 mayıs ayında Sovyet ülkelerinde faaliyet gösterecek olan, kendi hak ve sorumluluklarına sahip İş Müfettişliklerini düzenleyen İş Müfettişliklerin kuruluşları hakkında adı altında yeni bir kararname kabul edilmiştir. Bugün Rusya da yürürlükte olan İş Müfettişliğinden söz eden hükümleri daha detaylı karşılaştırma yapabilmemiz için yukarıda bahsi geçen kararnamenin bazı alıntıları verilmiştir: Halk Komiseri ve diğer bölge Komiserleri gerçekleştirdiği teftişleri, ücretli olmayan iş yerleri dahil olmak üzere ekonomik faaliyet gösteren tüm iş yerlerini kapsamakta olup bu amaçla diğer müfettişleri de tayin etmelidir. 5. Seçilen iş müfettişlerini bölge iş müfettişlerinin onaylaması gerekmektedir. 6. Yerli müfettişliğinin faaliyet alanı ve niceliksel kadro özellikleri bölge müfettişlerinin kararıyla seçilmekte ve Halk Komiserinde onaylanmalıdır. 7. İş müfettişliğinin sorumluluklarından biri de Sovyet iktidarı çalışanlarının haklarını savunmayı amaçlayan ve kabul edilmiş herhangi bir kararnamenin veya yasanın yerine getirilmesini gözlemek ve kontrol etmektir, diğer bir ifade ile çalışanların sağlık ve hayat güvenliğine yönelik tedbirlerini almaktır. 8. Müfettişler, Sovyet ikidarının kabul ettiği iş kararnamelerinin ve çalışanların sağlık ve hayat güvenliğini sağlayan tedbirlerin yerine getirilmemesi veya ihlal edilmesi durumlarında suçluları ödeme cezasını kesme veya mahkemeye verme (talimatın belirttiği sınırların içinde) hakkına sahiptir. 9. İş müfettişleri sorumluluklarını yerine getirirken herhangi bir zamanda çalışanın ve ailesinin ikamet ettiği, dinlendiği ve iş yerine serbest bir şekilde ulaşma hakkına sahiptir. 10. İş müfettişleri görevlerini yerine getirirken Halk Komiserinin emirlerine ve talimatlarına göre hareket etmelidir. [9] 12

37 Kararname alıntılarından görüldüğü üzere bu dönemde müfettişliğin en önemli görevi, çalışanların iş ve sağlık güvenliği ve iş yerindeki koşullarının kontrolüdür. Kararnamenin analizi yapıldığında yeni oluşmuş Sovyet iktidarı tarafından müfettişliğe kontrol için verilen yetki gayet geniştir. Müfettişlerin çeşitli iş yerlerinde başlattığı çalışma koşullarının denetimi ile iş mevzuatının ve normların pek çok yerde ihlal edildiği tespit edilmiştir. Kontroller sırasında çoğu işyerinde; ödemelerde, güvenlik koşullarının uygulanmasında, işçilere üniforma sağlanmasında ve benzeri konularda aksaklıklar ortaya çıkmıştır. Örneğin, İvanovo-Voznesensk şehrinde yerli müfettişler tarafından 10 farklı büyük tekstil fabrikası kontrol edilmiş ve sonuç olarak iş komiserliği adına gönderilen raporda şunlar yer almıştır: Dar, kirli, havalandırması yetersiz olan bu eski fabrikalarda durum o kadar kötü ki onların yeniden yapılandırılması için gereken paranın harcanmasında bir anlam görülmemekte [4]. Kısacası, Sovyet ülkelerinin her köşesinde başkent dahil olmak üzere iş yerlerindeki çalışma şartları kabul edilemez durumdaydı. Diğer ülkelerin müdahalesi ve iç savaş, ülkedeki bazı çalışma koşullarının değişmesini şart kılmıştır. Bunlar arasında: yaşları arası çalışma gücüne sahip nüfus için çalışmak ve çalışma karnesine sahip olmak bir zorunluluktur. Sadece çalışma karnesi olanlar ülke içinde serbest bir şekilde seyahat edebilir ve yiyecek kuponlardan yararlanabilir. 3.3 Sovyet Ülkelerinde ĠĢ Mevzuatının GeliĢmesi Rusya daki devlet rejiminin değişmesi ve Bolşeviklerin iktidara gelmesi ile ve en önemlisi devletin Anayasasının oluşmasıyla emeğin korunması konusundaki mevzuat da değişime ve iyileştirmeye uğramıştır. İş güvenliği konusundaki yasalandırmayı desteklemek amacıyla Halk İş Komiserliği (HİK) oluşturulmuş olup, reşit olmayanlar (16 yaşına erişmemiş), 18 yaşın altında olanlar ve kadınlar için tehlikeli sayılan iş yerlerinde ve gece saatlerinde çalışma yasağını belirten ve 1918 yılın Aralık ayında yayınlanmış ilk SSCB İş Mevzuatı kabul edilmiştir. Doğal olarak kısa süre içinde tasarlanan bu mevzuat, çok ciddi eksiklikler içerdiğinden kısa zamanda değişime uğramıştır yılında SSCB Birlik Yürütme Merkez Komitesi (BYMK) varolan İş Mevzuatının eksiklerini göz önünde bulundurarak yeni mevzuat tasarısını 13

38 oluşturmuş, ilk defa iş kontratı kavramı dile getirilmiş ve böylece yasal olarak çalışma özgürlüğü presibini pekiştirmiştir. Yeni İş Mevzuatı daha önce belirtilmiş iş teftişinin normlarına ek olarak güvenlik ve hijyen normlarını açıklamaktadır. Örneğin, bu normlara istinaden herhangi yeni bir binanın veya teçhizatın işletmeye açılması; İş Müfettişliğinin onayı alınmadan mümkün değildir; çalışanları üniforma ile donatmak ve iş yeri koşullarını iyileştirmek bir zorunluluktur. Daha sonrasında HİK bu normların gelişmesi adına yangın önleyici normları, buhar kazanları kullanma talimatlarını, atık su arıtma kurallarını, madencilikte güvenlik vb konularda yönetmelikleri oluşturmuştur. Yürürlüğe giren yeni İş Mevzuatı; SSCB de HİK tarafından belli bir çalışma grubunu tıbbi incelemeye izin vermektedir [10]. Yeni İş Mevzuatı, reşit olmayanlar ve kadınların çalışması konusunda genişletilmiş yasalar içermektedir. O dönemin normları sayesinde çalışanlar entelektüel ve fiziksel çalışma türüne göre bölünmeye başlamıştır. Bu normlar bazı durumlarda çalışanlar arasında farklılıklar gösterebilmektedir. Sözgelimi fiziksel çalışmada faaliyet gösteren hamile kadının doğum öncesi izni 6 hafta ve doğum sonrası izni 6 hafta olmakla beraber entelektüel işte çalışan hamile kadının doğum öncesi ve doğum sonrası izinleri 4 der haftaya indirilmiştir. İş Mevzuatına göre 14 yaşında izin verilen istisnai durumlar hariç 16 yaş altında olan gençlere çalışmak yasaktır. Bazı konular İş Mevzuatında ilk defa ele alınmıştır, örneğin genç çalışanların yıllık izni mutlaka yazın verilmek zorundadır yılında yapılandırmadan geçen İş Mevzuatı, SSCB de yeterince uzun zaman geçerliliğini korumuştur. Fakat yılları arasında geçen Anayurt Savaşı, savaş sonrası yıkık ekonomiyi toparlama dönemi ve komünizmin kuruluşu şiarı; İş Mevzuatının geliştirilmesini gerektirmiştir. Bu ancak 1 Ocak 1971 yılında SSCB Yüksek Konseyi tarafından SSCB de İş Yasama Temelleri kabul edildikten sonra gerçekleşmiştir [4]. Bu mevzuat, önceki iki versiyonun en iyi maddelerini içermekte olup SSCB in o dönemdeki iş güvenliği konusunda en önemli ve temel hükümlerini pekiştirmektedir. Bugünkü Rusya da emeğin korumasını sağlayan yeni Rusya Federasyonu İş Mevzuatı yürürlüktedir. 21 Aralık 2001 yılında Devlet Meclisi tarafından onaylanıp ve Devlet Başkanı tarafından 30 Aralık 2001 tarihinde imzalanmıştır. Rusya sınırlarında yeni İş Mevzuatı 1 Şubat 2002 tarihinden itibaren yürürlüktedir. Emek 14

39 korunması ve işçilerin iş güvenliği konusundaki tüm yasaları içeren bu mevzuat; daha düzeltilmesi gereken çok eksiğin olduğunu da göstermektedir. 3.4 SanayileĢme ve KolektifleĢtirme Döneminde ĠĢ Güvenliğinin Kontrolü ve Normlar Rusya nın kolektifleştirme ve sanayileşme döneminde ülkenin gelişmemiş olması ve gerekli ekonomi gücüne sahip olmaması nedeniyle SSCB iktidarı iş güvenliği sorunları ile ciddi olarak ilgilenememektedir. Batı ülkelerinde bu dönemde iş güvenliği alanında aktif bir şekilde araştırmalar yapılırken (denemeler sonucunda iş yerlerinin en uygun ışıklandırılma, ısıtma, havalandırma vb. normları belirlenmiş, mesleklere göre iş yerinde ergonomi temelleri incelenmeye başlanmış) Rusya da ise bu sorular bilim adamlarının gündemine daha yeni getirilmektedir yılında kabul gören SSCB İş Mevzuatı sayesinde ülkede bir çok yeni normatif belgeler hazırlanmıştır. Bunların arasında iş yerinde kıyafet, kişisel korunma araç gereçleri, hijyenik normlar gibi konular incelenmiştir. SSCB de tehlikeli işler ile ilgili güvenlik tedbirlerine önem verilmeye başlanmıştır. Böylece, inşaat alanında iş güvenliği konusunda geliştirilmiş olan İnşaat işleri süresince güvenlik tedbirleri kuralları hakkında adı altında ilk çalışma ortaya çıkmıştır. 14 Mayıs 1926 tarihinde de HİK tarafından Mutlak Kararname ile tasdik edilmiştir. Bu hadise daha ileride, ülkenin ulusal ekonomisinde çok önemli yer alan inşaat dalının iş güvenliği konusunu ciddi bir şekilde belirleyen, tüm Sovyet ülkelerinde kullanılacak olan ve halen geçerliliğini koruyan SNİP (Stroitelniye Normı i Pravila 3 ) döküman birleşiminin temelini oluşturmuştur [11]. Sanayileşme döneminde seri üretim ile piyasaya çıkan yeni araçların ve makinelerin güvenliği çok şüpheliydi. Bu yüzden SSCB HİK kurumunun 10 Ekim 1927 tarihli Mutlak Kararname sinde makinelerin güvenliği ile ilgili bazı sorunlar ele alınmıştır. Örneğin, her tarım makinesinin detaylı talimatname ve güvenlik araçları ile donanması gerekmektedir. 1 tondan ağır taşınabilir her makinenin fren sistemi ile donanması gerekmektedir. Ayrıca bu kararname ile makine motorlarının yanında istirahat etmek ve uyumak yasaklanmaktadır. 3 Stroitelniye Normı i Pravila (SNİP) İnşaat normları ve kuralları (Rusça). 15

40 Özellikle inşaat sektörüne hitap eden benzer diğer bir normatif döküman 5 Haziran 1929 tarihinde Dış iskelesi olmayan taş binaların yapım işlerinde güvenlik tedbirleri hakında adı altında yayınlanmış olup binanın çevresinde kurulması gereken saçakların boyutunu, yerleşimini, işlevini vs. özelliklerini belirlemektedir [10]. İç savaş sonrası kalkınma dönemi inşaat piyasasını doğal olarak canlandırmıştır. Fakat bu dönemdeki inşaat işlerinin çoğu, inşaat projelerinin kontrol organlarının teftişinden geçmemesine ve projelendirme aşamasında iş güvenliğinden sorumlu olan devlet kurumları tarafından onay alınmamasına rağmen başlatılmaktadır tarihli HİK in genelgesinde de altı çizildiği gibi bu dönemde inşaat sektörü çok ağır yaralanma ve ölümlerin gerçekleştiği bir sektördür. Daha sonrasında SSCB HİK tarafından kabul edilen Yeni inşaata başlayacak işletmelerin teftişinin takviye edilmesi hakkında kararname; İş Müfettişliğini aşağıdakileri yerine getirmekle zorunluluk kılmıştır: 1. İşletmelerin yeni inşaat ve esaslı onarım işlerinin proje aşamasında ön onay alınmasını ve her türlü kontrolün sıkılaştırılmasını sağlamak, 2. Ön onay konusunda kuralları çiğneyen işletmelerin cezai takibini başlatmak ve hiçbir olayı cezasız bırakmamak, 3. İnşaat süresince inşaatın iş güvenliği açısından onaylanmış projeye, HİK in yaptığı düzeltmelere, ilavelere göre yürütülüp yürütülmediğini takip etmek. 4. İnşaatın bitişinden sonra yapılmış projenin onaylanmış projede aranan tüm koşullara göre uyumluluğunu kontrol etmek ve yapılan uyumsuzlukları yansıtan tutanak düzenlenmektir. Bunun yanısıra müfettişler raporlarında projede uygulanan iş güvenliği şartları hakkında bilgi vermelidir [11]. Ülkedeki kolektifleştirme ve sanayileşme döneminin bitişi ile birlikte SSCB deki iş güvenliği konusundaki normatif-hukuki faaliyetler; yenileşme ve gelişme yoluna girmiştir yılında SSCB de Yeni İş Mevzuatının Kabul edilmesi ile iş yerinde üniforma, kişisel korunma ve hijyenik araçlar ile ilgili yeni normatif dokümanlar da yürürlüğe girmiştir. SSCB de inşaat alanında ölüm ve yaralanmaların yüksek değerleri sonucunda 4 Kasım 1926 tarihinde Halk İş Komitesi tarafından 273/384 sayılı İnşaat sektöründe ve inşaat malzemeleri sanayi dalında çalışanların üniforma ve önleyici araçların 16

41 normları adı altında çıkartılan kararnamede ilk defa hızlı aşınan iş giysilerinin dağıtma süreleri ve normlarını resmi olarak betimlenmiştir. Bu normların bazıları aşağıdaki Çizelge 3.1. de gösterilmiştir: Çizelge 3.1: İnşaat sektöründe ve inşaat malzemeleri sanayi dalında çalışanların üniforma ve önleyici araçların normları [10]. No Meslek Adı Korunma araçları Kullanma Süresi Branda bezinden eldiven 3 ay 1 Toprak kazıcı Lapti 4 2 hafta veya 3 veya ziftli keçe çizme ay Branda bezinden eldiven (kış için) 4 ay 2 Dülger Keten bezinden önlük 6 ay SSCB HİK ilerideki çalışmalarında da çeşitli mesleklerdeki çalışanların iş giysileri ve kişisel korunma araçları konusunda yeni kararnameler düzenlemiştir. Bunların arasında 12 Kasım 1927 tarihli 354 No lu Asid ürünlerin indirme bindirme işlerindeki yükçü iş üniforması hakkında ; 24 Mayıs 1923 tarihli 95 No lu Bazı iş elbiselerin, iş ayakkabı ve korunma aletlerin işletmeler tarafından perakendeden edinmesi hakkında adlı kararnameler mevcuttur [10]. İkinci kararnameye istinaden iş üniforması ve diğer araçlar, işçilere sadece mesai saatleri içinde ve mesleği normlarda belirtilen çalışanlara verilmek zorundadır. Aynı dönemde SSCB de iş hijyeni konusunda HİK tarafından çıkarılan 14 Nisan 1926 tarihli Sabunun işçilere dağıtılması hakkında adlı açıklama, HİK in listesine göre ayda bir kişi başı 400 gram sabun verilmesi gerektiğini belirtmektedir. Şu dikkat çekicidir ki, ancak 2003 yılında Rusya Federasyonu Çalışma Bakanlığı tarafından Çalışanlara ücretsiz dağıtılan dezenfekte deterjan ve sabunun normları ve dağıtım şartları hakkında adlı yeni kararname çıkana kadar bu normatif döküman neredeyse bugünlere kadar geçerliliğini korumuştur [12]. 4 Lapti (lapot - tekel) ıhlamur gibi ağaçların soymuğundan örülerek yapılan bir tür köylü pabucu (yazlık) 17

42 3.5 Sendikalar, SSCB de ĠĢ Güvenliği Yönetimi Organı İş güvenliği sorunlarını çözüme kavuşturma sorumluluğu her zaman devlet kurumlarında değildi. Sovyet iktidarı, çalışan haklarının savunma sürecine çalışanların da (özellikle sendikaların) katılması gerektiğini düşünmekteydi. İşçi hakları daha 1917 Devrimi öncesinden işletmelerde kurulan sendikalar tarafından korunmaktaydı. Fakat sendikaların gösterdiği faaliyet ancak Sovyet döneminin başlamasıyla ve proleteryanın iktidara gelmesi ile doruğuna ulaşmaktadır. Aşağıdaki çizelgede yıllara göre sendika üye sayıları görülmektedir Mart ayı için Sovyetler Birliliği içerisindeki tüm ulus ve milliyetlerden 113,5 milyondan fazla çalışanın sendika üyeliği vardır. (Çizelge 3.2): Çizelge 3.2: SSCB deki sendikaların üye sayısı. Yıl Üye sayısı Sendikalar çalışanların %98 örgütlemiş olup neredeyse tüm işçi sınıfını, köylü çalışanları ve tüm proleteryayı birleştirmektedir [13]. Sovyet sendikaları aynı zamanda devlet üretiminin yönetiminde geniş haklara ve dünya sendikalarının yaşamadığı tecrübeye sahiptir. Sendikalar ulusal ekonominin gelişme planlarının oluşturulmasında ve gerçekleştirilmesinde, bilimsel teknik kadroların geliştirmesinde, iş kalitesinin ve verilmliliğin yükselmesinde önemli rol oynamaktadır. 18

43 1933 yılında SSCB Halk İş Komitesi, Rusya Sendikalar Birliliği Merkezi (RSBM) ile birleşerek genel yönetim fonksiyonları RSBM ye devretmiştir. Böylece, 1933 yılından sonra Rusya daki işletme yerlerinde tüm iş güvenliği sorunlarıyla sendikalar ilgilenmeye başlamıştır. Devlet iş müfettişliği, kendi temsilcileri adına herhangi bir işletme yerinin denetlemesi, iş güvenliği konusunda tespit edilen eksiklerin ve yanlışların giderilmesi için zorunlu talimatların çıkartılması gibi görevler artık sendikaların takibine geçmiştir. Sendikalar iş verimliliğinin kontrolünde, maaşların planlaması ve düzenlemesinde, çalışma ücreti ve prim sisteminin oluşturulmasında yer almaktadır. İşçileri ise daha ilerici, teknik açıdan daha gerekçeli ve kaliteli çalışmanın uygulanmasına teşvik etmektedir. Sendika görevleri arasında iş güvenliğinin, emniyet tedbirlerinin ve yasaların yerine getirilmesi konusunda devlet ve kamu kontrolü bulunmaktadır. İş güvenliği şartlarını iyileştirmek adına yılları arasında devlet tarafından 15 milyar Ruble tahsis edilmiştir. Fabrika veya yerel sendika komitesinin onayı olmadan hiçbir çalışan işten çıkarılamaz. İş yerlerinde meydana gelen tüm iş sorunlarında sendika komitelerin sözü en önemli söz sayılmaktadır. Sendikaların teknik müfettişleri iş yeri yönetimine, tespit edilen ihlallerin giderilme konusunda mutlak talimatlar verebilmektedir. Sendikalar, konut ve kültür yapılarının inşaat planlarının kontrolünü, satış işletmelerin çalışma şartlarını ve iyileştirme prosedürlerini, sosyal beslenme şartlarını ve belediye hizmetlerinin sistematik kontrolünü üstlenmektedir. Devlet ekonomi kurumları ve işletmelerinin yönetimi ile birlikte sendikalar, ihtiyacı olanlara konut daire tevzi etmektedir [4] yılından itibaren devlet sosyal sigorta yönetimini sendikalar üstlenmektedir. Geçici iş göremezlik ödenekleri, diğer sosyal sigorta ödeneklerini sağlamakta, çalışanlara tıbbi yardımın, kadın ve çocukların iş güvenliğin daha üst düzeyde sağlanması için mücadele etmekte, çalışanlara emekli maaşların bağlanışında yer almaktadırlar. Sendikalar, yığınların kültür ve eğitim düzeyini yükseltmeye yönelik çalışmaları sürdürmektedir yılında sendikalara bağlı olan kurum sayısı: 21 binden fazla kültür kulübü ve kültür sarayı; 33,4 bin sinema salonu; yaklaşık 23 bin kütüphane, 19

44 305 bin okuma ve eğitim odası; bununla birlikte sanat kurslarına yaklaşık 9 milyon kişi yazılmaktadır. Beden eğitimi, spor ve turizmin gelişiminde sendikalar önemli rol oynamaktadır. Sendikaların altında binlerce gönüllü spor dernekleri, turizm kurumları ve örgütleri çalışmaktadır. Sürekli olarak sendikalar işçiler arası spor müsabakaları düzenlemekte ve spora her sene 200 milyon Rubleye kadar harcamaktadır [13]. Bununla birlikte sendikalar proleteryanın dinlenme ve istirahat koşullarından da sorumludur. Ücretsiz veya düşük ücretle ülkenin her yerinde bulunan dinlenme ve tedavi evlerine (sanatoryum, içmeler, kaplıca yerleri, çocuklar için şehir dışı kamplar gibi) işçiler sendikalar tarafından gönderilmektedir. İş güvenliğinin sendikalar tarafından sağlandığı böyle bir idare oldukça uzun zaman sürmüştür. Sendika kurumları bu süre içinde belirli bir çalışma sistemini geliştirmiş ve zengin tecrübe kazanmıştır. İş güvenliği kontrolü ve yönetimi, özellikle iş kazaların incelenme süreçlerinde daha çok toplumsal iktidarlı tarz edinilmiştir. Fakat ülkede kapitalizm ilişkilerinin araya girmesiyle sendikalar otoritesini kaybetmiş, giderek dağılmış ve sonuç olarak 1993 yılında tüm iş güvenliği konusundaki fonksiyonlar yeniden devlet eline geçmiştir de iş güvenliği idaresini üstlenen devlet kurumu Rusya Çalışma ve Sosyal Gelişme Bakanlığı dır. İş güvenliği denetimi de devlet iş müfettişliğine yüklenmiştir. 20

45 4. RUSYA DA 1941 YILINDAN SONRA BUGÜNE KADAR Ġġ GÜVENLĠĞĠ 4.1 ĠĢ Güvenliğinde 2. Dünya SavaĢı Dönemi ve SavaĢ Sonrası GeliĢmesi yıllar arası SSCB de geçen Büyük Anayurt Savaşı döneminde yasama durdurulmuş olup hiçbir hukuki normatif kararname kabul görmemiştir. Ancak ulusal ekonominin kalkınmasıyla bu faaliyetler aktif olmaya başlamış ve 1957 yılından sonra çalışma şartlarının iyileştirilmesi, iş kazası ve buna bağlı ölüm ve yaralanma düzeyinin alçaltılması ve meslek hastalıklarını önlenmesi tedbirleri yönünde önemli kararlar alınmıştır. Savaş sonrası toparlanma döneminde SSCB de önemli sayıda yeni kararnameler çıkarılmıştır. Bunların arasında: İşletmelerin Sendika Komitesinin haklarını belirleyen tüzük (1971); İşletmelerin standart iç tüzüğü (1972); İş anlaşmazlıklarını inceleme tüzüğü (1974); Teknik denetiminin tüzüğü (1977) gibi tüzükler bulunmaktadır. Şu dikat çekicidir ki, bu dönemde SSCB de okulunu ve işini aynı zamanda yürütmek isteyen çalışanlara kolaylıklar sağlamak adına bazı adımlar atılmıştır. O dönem yasalarına göre yüksek eğitim almak isteyen çalışanlara giriş sınavlara hazırlanmak ve girmek için ücretsiz 15 günlük ekstra yıllık izin verilmektedir. Üniversitede açık öğretim kazanan çalışanlara sömestr sınavı dönemi için ücretli, 1. ve 2. sınıf öğrencilerine 20 gün, ileri sınıf öğrencilerine 30 gün izin verilmektedir [4]. Doğal olarak, okuyan çalışanlara sağlanan bu kolaylıklar, ülke serbest piyasa ekonomisi rejimine geçtikten sonra kalkmıştır. 4.2 ĠĢ Güvenliğinin Bugünkü Yasa Sistemi Rusya'da daha sonrasında İş Mevzuatının gelişimi 1993 yılında "Rusya Federasyonu'nda Emek Koruma Mevzuatı Esasları" dokümanının kabul edilmesi ile devam etmektedir. Değişim döneminden geçen ülke için bu yeni mevzuat ilerici etki sağlamıştır. İş güvenliği ve diğer konularda kabul görmüş mevzuatların üzerinde 1999 yılına kadar yapılan çalışmalar sonucunda bir takım eksiklik ve uyuşmazlıklar ortaya çıkmıştır. Bunlardan ilki, denetim ve kontrol organları tarafından yapılan devlet emek koruma faaliyetlerinin sadece genel federal ve federal bölgeler 21

46 (Tataristan Cumhuriyeti, Krasnodar bölgesi vb. gibi) düzeyinde değil yerel yönetimler (Kazan, Krasnodar şehir belediyesi vb.) düzeyinde de gerçekleştirilmesi gerekliliğidir. Belli işletmelerin denetimini gerçekleştirecek olan kurumlar yerel yönetimlere bağlı olduğundan bu eksikliğin mevzuatta önemli bir boşluk olduğu anlaşılmıştır. İkinci olarak, mevzuat maddelerinin birinde şöyle ifade kullanılmıştır: "... Gerektiğinde iş yerlerinde emek koruma özel hizmetleri oluşturulabilmektedir." [8] İş sahipleri kendilerince bu ifadeyi tavsiye olarak algılmışlar, doğal olarak da tasarruf amacıyla ve böyle hizmetlere işletmeciler tarafından ihtiyaç duyulmadığı için iş güvenliği uzmanlarının sayısı minimuma indirilmiş veya böyle departmanlar tamamen iş yerlerinden kaldırılmıştır. Tarım, inşaat, sanayi ve ulaşım sektöründe aynı tablonun yaygınlaşması iş güvenliği koruma sistemini çökertmektedir. Bununla birlikte 1993'teki mevzuat; 17 Temmuz 1999 tarihinde kabul edilen, bugünlere kadar geçerliliğini sağlayan ve 181 No'lu federal yasaya göre faaliyet gösteren, "Rusya Federeasyonu'nda Emek Koruma Mevzuatı Esasları" yeni dökümanının oluşmasına yol açmıştır [4]. Kabul edilmiş mevzuat yine de içerdiği eksikliklere rağmen Rusya'daki iş güvenliği konusunu daha modern ve ilerici bir seviyeye yükseltmiştir. İşçinin çalışma ortamındaki güvenliği ve hakları arttırılıp işverenin sorumluluk alanı genişletilmiş, meslek hastalıkları ve kazaları önlem çalışmalarına yol açılmıştır yılı mevzuatında yapılmış hatalar yeni mevzuaatta giderilmiştir. İş yerlerinde iş güvenliği hizmetlerinin oluşturma ve çalışma şartları detaylı olarak belirlenmiştir. Örneğin, bir işletme100 kişiden fazla işçi çalıştırıyorsa bu işletmede iş güvenliği bölümünün bulunması şarttır, 100 kişiden az ise işveren iş güvenliği uzmanı veya kurumu ile anlaşmak zorundadır. Üstelik işletmenin türü (özel veya devlet) önemli değildir, diğer ifade ile herkes için zorunludur. Devlet müfettişliği ise bu yasaya göre böyle işletmeleri kontrolden geçirme hakkına sahip olmaktadır. Yerel yönetimlere iş güvenliği konusunda verilen geniş haklar, yeni mevzuatın bir kere daha şüphesiz avantajı olarak görülmektedir. Şimdiki sistemde belli bir işletmenin denetiminin belli bir belediye kurumunun elinde olması, iş güvenliği sisteminin daha düzgün ve hızlı çalışmasını sağlamaktadır. İleride de iş kazalarının inceleme fonksiyonunun yerel yönetim düzeyine devredilmesi beklenmektedir (Şu 22

47 anda ise özellikle ölüm ile sonuçlanan tüm iş kazalarının inceleme süreci federal denetim kurumların sorumluluğundadır). Rusya'nın bugünkü iş mevzuatını incelediğimizde "iş güvenliğini sağlayan şartların yerine getirilmemesi nedeniyle işçinin sağlık ve hayatını tehlikeye atabilecek herhangi bir duruma karşı işçinin görevini yapmama hakkı" [1] gibi işçi hakları ilgimizi çekmektedir. Bahsedilen işçi hakkı, bu durumda disiplin suistimali olarak kabul edilmemektedir. Diğer bir örnek ise, "çalışma şartları ve iş yerinde iş güvenliği durumu hakkında işçinin doğru bilgi alma hakkı"dır [1]. Önceden işçilerin böyle hakkı olmamakla beraber bu malumatı işçi sadece işverenden değil devlet kurumlarından ve sendika gibi diğer kamu örgütlerinden de edinebilmektedir. RF İş Mevzuatında ilk kez İSİG prosedürlerinin finans kaynakları açıkça belirlenmektedir. Örneğin, "işçinin kişisel korunma araçlarının (iş elbisesi, özel araçgereçler vs.) masrafları işverene ait olmakta ; "masrafları işverene ait olmak üzere her işçi İSİG eğitiminden ve sürekli sağlık kontrolünden geçmek zorundadır" [1]. İşveren işçiye, görevini yerine getirirken güvenli ve sağlıklı yöntemleri öğretmeli, güvenlik talimatları eğitimi vermeli ve eğitim sonrası sınavdan geçirmelidir. Eski mevzuata göre progresif haklardan biri, "işçi talebi üzerine iş yerinin şartların kontrol edilmesi" dir. Bu hakkı sayesinde işçi bizzat kendisi devlet ve kamu kurumlarına danışarak iş yerinin kontrolden geçirilmesini isteyebilmektedir. RF mevzuatına istinaden her türlü işletmelerde çalışma koşullarının kontrol ve denetimini Rusya Devlet İş Müfettişliği gerçekleştirmektedir. Denetim iki tipe ayrılmaktadır: hukuki ve teknik kontrol. Hukuk müfettişleri işletmelerde İş Mevzuatı maddelerinin, teknik müfettişler ise normatif-teknik döküman maddelerinin yerine getirilip getirilmediğini denetlemektedir. Rusya'da mevzuata göre her iş yeri, işveren ve işçi kollektifi temsilcilerini içeren iş güvenliği komiteleri oluşturma hakkına sahiptir. Fakat gerçek hayatta çoğu iş yeri iş güvenliği sorunlarına gereken gayreti sarf etmemekte ve bu yüzden işçilerin kendi hakları konusundaki mücadelesi olması gerektiği gibi etkili olamamaktadır. 23

48 4.3 Rusya Federasyonu nda Ġstihdama Sosyo-Ekonomik BakıĢ Rusya daki çalışma mevzuatı ve güncel istihdam verileri; diğer yabancı ülkeler ile kıyaslandığında çalışanlar açısından bir çok olumlu nokta bulunmasıyla birlikte bir takım eksiklikleri de mevcuttur. Bunlar arasında ülke bazında geçerli asgari haftalık çalışma süreleri incelenebilir. Çizelge 4.1. de bazı ülkeler için ortalama haftalık çalışma süreleri [14] verilmiştir. Çizelge 4.1: Bazı ülkelerde 2011 yılı için ortalama haftalık çalışma süreleri. Ülke Ortalama haftalık çalıģma süresi, saat Fransa, Belçika, İsveç, Almanya 38 Avusturya, Kanada, Rusya, İsveçre 40 ABD, Yunanistan 42 Türkiye 52 Çin (Hong Kong) 45 Japonya 43 Uluslararası Çalışma Örgütü nün (International Labour Organization ILO) yayımlamış olduğu ve Çizelge 4.2. de yer alan ortalama aylık çalışma ücretleri istatistiği diğer ayırdedici bir gösterge olarak ele alınabilir: Çizelge 4.2: Bazı ülkelerde yılları için ortalama aylık maaş düzeyleri. Ülke Ortalama aylık maaģ düzeyi, Euro Belçika 2600 Rusya 500 Finlandiya 2800 Fransa 2300 Almanya 2736 Çin Japonya 2400 Çizelgede de görüldüğü gibi Rusya vatandaşları, en az Avrupa ülkeleri işçileri kadar çalışmalarına rağmen en az maaş alanlar sınıfında bulunmaktadırlar. SSCB döneminden bu yana Rusya daki ortalama yaşam süresi göstergeleri incelendiğinde ise (Şekil 4.1 [15]) nüfusun ortalama yaşının ülkedeki önemli sosyopolitik değişimlerden etkilendiği gözlemlenmektedir. Örneğin, 1991 yılında SSCB nin dağılması sonucunda iş güvenliği ve sağlık kontrol sisteminin yavaş yavaş 24

49 çökmesiyle kadınların ortalama yaşam süresi 74 ten 71 e, erkeklerin 63 ten 57 ye kadar inmiştir. Yaş Kadın Erkek Yıl ġekil 4.1: SSCB ve Rusya Federasyonu nda erkekler ve kadınlarda ortalama yaşam süresi. Diğer bir veri, SSCB ve Rusya Federasyonu nda yıllar arası ölümle sonuçlanan iş kazalarının istatistiğidir (Çizelge 4.3, Şekil 4.2, Şekil 4.3 [14], [16]). Görüleceği üzere SSCB nin dağılmasından itibaren 1998 de yaşanan krizin etkisiyle 1999 a kadar üretim ve dolayısıyla Gayri Safi Yurtiçi Hasıla (GSYİH) düzeyi 2,7 kat azalmış fakat iş kazaları ancak yarısı kadar azalmıştır. Kriz sonrasında üretimin tekrar canlanması ile birlikte yukarıda da belirtilen 17 Temmuz 1999 tarihinde güncellenip kabul edilen Emek Koruma Mevzuatı sayesinde, çalışma yerlerinde İş Güvenliği Biriminin oluşturulması ve denetimler ile ilgili detayların daha da belirginleştirilmesi sonucu iş kazaları günümüze kadar azalmaya devam etmiştir. Yıl Çizelge 4.3: Rusya Federasyonu, yılları arası ölümle sonuçlanan iş kazaları ve Milli Hasıla verileri. Kaza sayısı, kişi GSYİH 5, milyar USD (Eylül 2013) GSMH 6, milyar USD (Eylül 2013) Kişi başına GSYİH nın değişimi, % GSYİH: Gayri Safi Yurtiçi Hasıla 6 GSMH: Gayri Safi Milli Hasıla 25

50 , , , ,38 507,93-5, ,21 455,75-14, ,06 430,67-8, ,09 393,21-12, ,53 392,14-4, ,72 386,29-3, ,93 391,64 1, ,95 314,75-5, ,91 258,14 6, ,71 250, ,61 259,62 5, ,11 305,70 5, ,35 373,91 7, ,02 490,58 7, ,00 638,04 6, ,93 829,60 8, ,7 1078,3 8, ,8 1378,5 5, ,6 1318,7-7, ,9 142,37 4, , , ,8 1822,7 3,03 26

51 ġekil 4.2: yılları arası RF nda iş kazası sayısı. ġekil 4.3: yılları arası RF nda kişi başı GSYİH nın oransal değişimi. Birçok araştırmacının kaydettiği gibi Rusya Federasyonu nda yürürlükte olan İSİG Mevzuatının analizi yapıldığında iki önemli nokta vurgulanmaktadır: Rusya daki Medeni Kanun, dünyanın en iyilerinden sayılmaktadır; 27

52 RF İş Mevzuatında beyan edilen temeller ve hedeflenen amaçlarının çoğu gerçek hayatta uygulama bulamamaktadır. Ayrıca bugünkü İş Mevzuatı gelişme aşamasını tamamlayamamıştır. Rusya İş Mevzuati nin önemli eksilerden biri, sıkı kontrol ve müfettişlik uygulanarak baskıcı rejim ve ceza sisteminin kanunlarla desteklenmesidir. Fakat dünyada, baskıcı kontrolün uygulandığı yerlerde ancak %4 lük bir olumlu etki yarattığı ispat edilmiştir. Ayrıca, gelişmiş ülkelerde sıkı ceza sistemi iş sektöründe olumlu bir etki yaratmamakla kalmayıp tam tersine korkutucu ve hakaret edici bir yöntem olarak algılanmaktadır. [4] Bugünkü Rusya hükümetinin politikası iş güvenliği ve işçi emeğini koruma konusunda mükemmelikten uzak bir durumdadır. İş kazaları sonucu oluşan zararların giderilmesi için harcanan bütçenin çok daha azıyla yapılabilecek önleyici tedbirlerinin geliştirme çalışmaları ihmal edilmektedir. Doğal olarak, Rusya da ölümle sonuçlanan iş kazalarının analizi yapıldığında, gelişmiş ülkelere nazaran 2-10 kat daha yüksek olduğunu görülmektedir. Bununla birlikte Rusya nın iş güvenliği konusunda, kimi zaman olumlu kimi zaman olumsuz tecrübeler edinerek ama neticesinde ilerleme kaydettiği belirtilmelidir. 28

53 5. RUSYA FEDERASYONU NDA ĠNġAAT ALANINDAKĠ Ġġ GÜVENLĠĞĠ DOKÜMANLARI 5.1 RF nda ĠnĢaat Alanında ĠĢ Güvenliği Alanında Kullanılan Doküman Türleri RF sınırları dahilinde faaliyet gösteren herhangi bir işletme, devlet tarafından düzenlenen ve belli norm ve kuralları içeren belgelere (Norm Belgeleri) uyarak hareket etmelidir. İş Güvenliği Norm Belgeleri; Federal yasa, Emir, Kararname, GOST 7 (Gosudarstvennıy Standart), SNİP 8 (Stroitelnıye normı i pravila), TOİ 9 (Tipovıye instruktsii po Ohrane Truda) ve işletmenin yasal bir şekilde faaliyetini gerçekleştirilmesi için uyulması zorunlu olan diğer resmi belgelerinin bir bütünüdür. Norm Belgeleri, çalışma yerlerinde, iş sürecinin her katılımcısı tarafından İSİG normlarına ve kurallarına uyulmasını sağlamaktadır. Norm Belgeleri; işçilerin korunmasını, kuralların yerine getirilmesi konusunda kontrolun sağlanmasını, İSİG uzmanlarının teorik ve pratik bilgilerle donatılmasını, iş yerlerinde oluşan İSİG sorunlarına kolay ve hızlı bir şekilde çözüm bulunmasını amaçlamaktadır. Norm Belgeleri aşağıda sıralanan birkaç ana bölümden oluşmaktadır: 1) ĠSĠG organizasyonunu düzenleyen belgeler. Bu bölümdeki dokümanlar herhangi bir işletmede İSİG biriminin oluşturulması ve faaliyette bulunması hakkında ana prensipleri resimlemektedir. Bu konudaki en önemli belge: GOST SSBT İSİG bölümünün yönetim sistemi. Genel koşullar dır. [17]; 2) ĠSĠG eğitimini düzenleyen belgeler. GOST lar, emirler, talimatnameler ve eğitim kitapçıkları ve işçilerin eğitim sırasında kullanılan tüm diğer norm belgeleri; 3) ĠĢçi sağlık muayenelerini düzenleyen belgeler; 4) Özel iģ elbisesi, ayakkabısı ve kiģisel korunma ekipmanlarının özelliklerini düzenleyen belgeler; 7 GOST Devlet Standardı. RF da standartlar sistemi. 8 SNİP İnşaat Kuralları ve Normlar. 9 TOİ İş Güvenliği Talimatnameleri. 29

54 5) Özel iģçi grupların (kadınlar, ergenler, engelliler) korumasını düzenleyen belgeler; 6) ÇalıĢma Ģartlarından dolayı ek ödeme alanlar hakkında belgeler; 7) Sosyal Sigortalar hakkında belgeler vb. Genel olarak inşaat projelerinde iş güvenliği kapsamında sıkça kullanılan resmi döküman türleri şöyle sıralanabilir: SNİP (Stroitelnıye Normı i Pravila) İnşaat Kuralları ve Normlar; Teknik, ekonomik ve hukuki açıdan inşaat, mimarlık, mühendislik ve projelendirme alanındaki faaliyetleri tanzim eden, devlet yürütme organları tarafından kabul edilmiş norm belgelerin bir bütünüdür. Bu belge sistemi SSCB de 1955 yılından itibaren öncelikle inşaat standartizasyon sisteminde kullanılmaya başlanmıştır. SNİP sistemi birkaç ana bölümünden oluşup inşaat organizasyonu, yönetimi ve ekonomisi; projelendirmesi, yapı işlerinin organizasyonu, üretim ve kabulu, keşif normları, işgücü ve malzeme sarfiyatı konusunda kapsamlı ve detaylı kuralları düzenlemektedir. [18] PB (Pravila Bezopasnosti) İş Güvenliği Kuralları; Bu kurallar, yapı işlerinde faaliyet gösteren ve şirket yapısı gözetmeksizin RF sınırları içerisinde faaliyet gösteren tüm yerli, yabancı şirket veya özel kişiler için; ayrıca RF sınırları dışında Rusyalı teknik uzmanlarının tarafından yapılan projeler için geçerli olan İSİG konusundaki koşulları içermektedirler. [19] SP (Svod Pravil) Kurallar Derlemesi. Etüt, projelendirme, yapım, montaj, devreye alma, kullanım, geri dönüşüm, depolama ve nakliye konusundaki teknik kuralları içeren ve SNİP lerin altında geliştirilmiş ve onların tamamlayıcısı niteliğindeki standardizasyon dokümanlar bütünüdür. Kurallar Derlemesi tescil edilirken kuralın, baş harflerden oluşan SP kısaltılması, kayıt numarası, kuralı onaylayan geliştiricinin kodu ve onaylama senesini içeren özel bir ad oluşturulmaktadır. Örneğin, СП (SP ). [20] TOİ (Tipovıye instruktsii) Standart İSİG Uygulama Yönetmelikleri /Talimatnameleri; Üretim binalarında, çalışma alanlarında, şantiyelerde ve yapım işlerinin veya herhangi bir hizmetin gerçekleştirildiği diğer yerlerde İSİG gereksinimlerini belirleyen talimatname türüdür. TOİ; Standart (Tipik) talimatnameler ve alınan göreve göre talimatnameler olarak iki gruba ayrılmaktadır. 30

55 TOİ Standart talimatnameler, özel sendika uzmanlarına danışalarak federal yürütme organları tarafından hazırlanmaktadır. Standart TOİ ler mesleğe göre (mühendis, marangoz, laborant v.b) talimatları içerdiği gibi yapılan iş türüne göre de (yüksekte çalışma, montaj işleri, deneyler v.b) talimatlar geliştirilmiştir. TOİ Standart talimatnameler; - Genel iş güvenliği koşulları, - İşe başlama güvenlik koşulları, - Acil durumda güvenlik tedbirleri, - İş bitişinde güvenlik tedbirleri, başlıkları altında talimatları içermekte olup devlet organları tarafından onaylanmaktadır. Alınan göreve göre talimatnameler (İD Doljnostnıye İnstruktsii) İD talimatnameleri Standart TOİ lerden farklı olarak, direkt bölüm yöneticisi tarafından kendi astları için hazırlanmakta ve iş yeri müdürü tarafından onaylanmaktadır. İD talimatnamesi, çalışanın üstlendiği görevle ilgili olarak çalışandan beklenen davranışların el kitabıdır. Bu talimatnamede ayrıca, işçinin performansının hangi kriterlere göre değerlendirileceğini ve alınan görev çerçevesinde vasıf düzeyini ne yönde yükseltebileceğini anlatmaktadır. İD talimatnamelerinde, işçinin üstlendiği sorumluluk ve görevleri, hakları ve bilmesi gerekenler ile ilgili bilgi verilmektedir. [21] PPB (Pravila Pojarnoy Bezopasnosti) Yangın Güvenliği Kuralları; Yangından korunmaya ilişkin tüm gereksinimleri, kuralları ve yangın önleme tedbirlerinin organizasyonunu içeren hukuki ve standart bir talimatname türüdür. Bu talimatnameler, yapıların, binaların, elektrikli aletlerin ve sistemlerin işletilmesi/çalıştırılması sırasında yangının yaşanması durumunda yapılması gerekenleri ve güvenli kullanım kurallarını belirtmektedir. [21] ETKS (Yedinıy Tarifno-Kvalifikatsionnıy Spravoçnik) Birleşik Ücret Tarifesi Kalifiye Klavuzu. Kalifiye Kılavuzu, yönetici, uzman ve diğer kademeli çalışanların listesidir. Bu norm belgesi, çalışanlarının kalifiye sınıfını ve iş türüne göre işin adamsaat tarifesini belirlemek için kullanılmaktadır. İşin tarifelendirilmesi, iş yapısı ve zorluk derecesine göre coğrafi çalışma bölgesi şartları hesaba katılmadan 31

56 belirlenmektedir. Bir mesleğin tarife-kalifiye özellikleri resmedilirken bilgiler üç bölüme ayrılmakta ve İşin özellikleri, Bilinmesi gerekenler (bilgi ve beceriler), İşin örneği başlıkları altında toplanmaktadır. Bu da, işçinin kalifiye sınıfını tespit etmeye yardımcı olmaktadır. Farklı iş ve meslek dallarının değişik coğrafi çalışma bölgesi şartlarını hesaba katabilmek için mesleğe göre daha farklı ve detaylı norm belgeleri kullanılmaktadır. [22] MDS (Metodiçeskiye Dokumentı v Stroitelstve) Yapım Yöntemleri Klavuzları. MDS; devlet yürütme organları, Rusya Teknik Müfettişliği, işletmeler ve şirketler tarafından geliştirilen ve bir birine bağlı olan norm belgeler sistemidir. MDS, inşaat malzemelerinin hazırlanması, yapımı ve pratikte kullanım süreci boyunca kullanılması gereken en güncel ve eksiksiz inşaat teknik normlarını içermektedir. RF yasama sistemi tarafından belirlenmiş bu normlar derlemesi, ülkenin güncel ekonomik şartları ve yürürlükte olan teknik normları çerçevesinde hazırlanmaktadır. Ayrıca, derleme hazırlanırken devletin inşaat alanındaki kural ve standartları göz önünde bulundurulmaktadır. [23] GOST (Gosudarstvennıy Standart) Devlet Standartları. SSCB döneminde oluşturulmuş ve halen geliştirilmekte olan özel standartlardır. Uluslararası Standardizasyon ve Sertifikasyon Kurulu tarafından kabul edilerek BDT ülkelerinde de geçerliliğini korumaktadır. SanPiN (Sanitarnıye Pravila i Normı) Sağlık Koşulları Norm ve Kuralları. RF Devlet Salgın Dairesi tarafından toplumun sağlık refahını arttırmak ve sağlıklı çevre koşullarını sağlamak amacıyla geliştirilen kriterler sistemidir. FZ (Federalnıy Zakon) Federal Yasası. RF Anayasasına uygun olarak, RF genelinde ve federatif özerk bölgelerde uygulanan yasadır. [24] 5.2 RF nda ĠnĢaat Alanında ĠĢ Güvenliği Mevzuatının En Önemli Dokümanları Ek A da verilmiş olan İnşaat ve inşaat malzemelerinin yapımında, mesken ve toplumsal işletmecilik alanlarında faaliyet gösteren işletmeler tarafından kullanılması tavsiye edilen hukuki norm belgeleri [25], [26] adlı Çizelge A.1 de; iş güvenliği yönetim ve denetiminde önemli yer tutan resmi dökümanların listesi verilmiştir. Listede yer alan dökümanlar iş güvenliği konusunda öncelikli önem taşımaktadır. Listedeki dökümanların hepsi kullanılması zorunlu dokümanlar olmamakla birlikte 32

57 bazıları otoriteler tarafından tavsiye amaçlı oluşturulmuştur. Devlet denetimi sırasında işletmenin tüm zorunlu standart ve norm belgelere uyup uymadığı denetlenmekte ve tavsiye amaçlı oluşturulmuş, uygulamada kullanılması zorunlu olmayan dökümana aykırı bir durum varsa bile müffetiş işletmeye ceza uygulayabilmektedir. Dolaysıyla, bu liste öneri amaçlı verilmiş olup RF da yeni inşaat projesine başlayacak müteahhitlere, iş güvenliği mevzuatını inceleme konusunda izlenmesi gereken yolu göstermektedir. Ek A Çizelge A.2 de iş yerinde İSİG organizasyonu ve iş güvenliği eylemleri için hazırlanması gereken dokümantasyon ve dayanağı yasal kaynaklar (RF İş Mevzuatı, Federal Yasa, SNiP vb) verilmiştir. İş güvenliği konusuna (İSİG eğitimi, kişisel koruma ekipmanları vs) bağlı olarak resmi kaynakların adları, ve nihayetinde işletmede bulundurulması zorunlu olan İSİG evraklarının türleri sıralanmıştıır. İSİG lokal dokümantasyon listesi tavsiye amaçlı verilmiştir. Liste, iş yerinin faaliyet alanına bağlı olarak birçok diğer lokal belgelerle tamamlanabilmektedir (Örneğin, Rusya Teknik Müfettişliği kontrolu altında olan projeler için İş Güvenliği Kuralları gibi). Çalışmanın 11. Bölümünde örnek proje olarak ele alınan X Construction şirketinin RF Kaluga şehrindeki bir inşaat projesinin İSİG dökümantasyon paketi incelenerek belgelerinin asılları Ek K kısmında verilmiştir. 33

58 34

59 6. RF DA ĠSĠG EĞĠTĠMĠ 6.1 ĠSĠG Eğitim Organizasyonu İSİG eğitimi aşağıdaki resmi standart belgelere göre düzenlenmelidir: 1) GOST SSBT İSİG eğitim organizasyonu. Genel hükümler. ; 2) 13 Ocak 2013 tarihli RF Çalışma Bakanlığının ve Eğitim Bakanlığının İSİG eğitimi ve iş güvenliği bilgi denetim organizasyonu hakkında adlı Kararnamesi. Yukarıda belirtilen kararname ve GOST standardı; sektör ayırımı gözetmeksizin RF da iş yapan tüm kamu ve özel şirketlerdeki yönetici, uzman, işçi ve diğer personellerin İSİG eğitimleri ile ilgili oryantasyon ve eğitimin türüne, yapılış ve raporlama şekline, eğitimin içeriğine ve düzenlenmesine ilişkin kuralları içermektedir. Bu kararname ve standarda göre; İşe yeni başlayan yönetici ve uzman kadrosundaki çalışanlar 1 ay içerisinde; işçi kadrosundaki çalışanlar ise en az 3 senede bir eğitim ve bilgi düzeyleri ile ilgili denetime tabi tutulmalıdır. Oryantasyon ve eğitim programı, çalışanın çalışma hayatı boyunca aşamalar şeklinde devamlılık arz etmelidir. Aşamalı iş güvenliği eğitim süreci, aşağıda belirtilen safhalardan oluşmakla birlikte standartta bunların düzenlenmesi ile ilgili kurallar yer almaktadır; 1) İş güvenliği genel eğitiminin, öğrenim kurumlarında (ilk, orta ve yüksek öğrenim) uygulanması ile ilgili genel hükümler; 2) İşyerinde çalışanlar için iş güvenliği eğitiminin uygulanmasına dair genel hükümler, 3) İşyeri tehlike derecesine göre özel iş güvenliği eğitiminin ve denetimlerinin uygulanmasına dair genel hükümler; 35

60 4) Yönetici ve uzman personelin iş güvenliği eğitiminin ve denetimlerinin uygulanmasına dair genel hükümler; 5) İşçi yetkinlik ve vasıflarının yükselmesi durumunda iş güvenliği eğitiminin ve denetimlerinin uygulanmasına dair genel hükümler; 6) İşyerinde iş güvenliği talimatlarının hazırlanması ve uygulanması eğitimi ile ilgili hükümler. Eğitim düzeyi, tecrübe, meslek ve görev tanımı farketmeksizin yeni başlayanlar dahil olmak üzere tüm çalışanlar, iş güvenliği talimatlarının hazırlanması ve uygulanması eğitim sürecinden geçmelidir. Bu eğitimin zamanında düzenlenmesi, organizasyonu, yönetimi ve eğitim kalitesinden öncelikli olarak işyeri yöneticisi, sonrasında ise bölüm yöneticileri sorumludur. 6.2 ĠSĠG Eğitim Türleri ve Uygulama ġekli Nitelik ve uygulama süresine göre iş güvenliği eğitimi; oryantasyon, çalıģma yerinde birincil, tekrarlanan, program dıģı ve özel amaçlı eğitim türleri olarak ayrılmaktadır. Oryantasyon eğitimi, işe yeni başlayan herkes için yapılmaktadır. Oryantasyon eğitimi, iş güvenliği mühendisi veya bu göreve sorumlu olarak atanan kişi tarafından düzenlenmektedir. Oryantasyon eğitimi, çağdaş teknik eğitim araçları kullanarak en az 2 saat boyunca yapılmalıdır. Oryantasyon eğitimi; işe alınma emrinde (form T-1), oryantasyon kayıt defteri ve kişisel eğitim kartlarında eğitim alanın ve eğitim verenin imzası alınarak tescil edilmektedir. İşe yeni alınan, bir bölümden diğer bir bölüme geçiş yapan, verilen iş ile ilgili tecrübesi olmayan, geçici göreve başlayan ve yapı-montaj işlerine başlayacak olan tüm çalışanlar, göreve başlamadan önce çalıģma yerinde birincil eğitim programından geçmelidir. Çalışma yerinde birincil, tekrarlanan, program dışı ve özel amaçlı eğitimi bizzat bölüm şefleri vermek zorundadır. Tüm çalışanlar (meslek okulu mezunları dahil), çalışma yerinde birincil eğitiminden geçtikten sonra 2-10 mesai boyunca (çalışan kalifikasyonu ve işin tipine bağlı olarak) 36

61 emirle atanan sorumlu kişinin kontrolü altında staj yapmalıdır. İşçi stajdan ve bilgi kontrolünden başarılı bir şekilde geçtikten sonra bağımsız olarak çalışma hakkını kazanmakta ve bu durum çalışma yerinde birincil eğitim kayıt defterine ve kişisel kartına tescil edilmektedir. Öğrenim durumu, kalifikasyon, tecrübe ve işin tipine bağlı olmadan tüm işçiler tekrarlanan eğitiminden en az 6 ayda 1 geçmelidir. Tekrarlanan eğitim, çalışma yerinde birincil eğitim programına takiben yapılmaktadır. Eğitim kontrolü sonucunda başarılı olamayan çalışanlar görevden uzaklaştırılarak yeni eğitim sürecine başlatılmalıdır. Program dıģı eğitimi ise: İş güvenliği konusunda yeni veya revize edilmiş standart, kural ve talimatmatların yürürlüğe konulması durumunda; İşin güvenliğini etkileyecek bir şekilde teknolojik süreclerin değişmesi, daha önce kullanılan teçhizatının, araç, alet, hammadde, malzemeler ve diğer faktörlerin yenilenme veya değişime uğraması durumunda; İş güvenliği kurallarının çalışanlar tarafından, ölüm veya yaralanmaya, iş kazası, yangın ve patlamaya yol açmış veya açabilecek şekilde ihmali durumunda; Göreve günlük ara verilmek zorunda kalındığında yapılmaktadır. Program dışı eğitim kayda geçirilirken eğitimin yapılma sebebi gösterilmelidir. Özel amaçlı eğitim; çalışanın direkt sorumluluğunda olmayan işlerin yapılması (yükleme, boşaltma, şantiye, atölyenin temizlik işleri gibi); doğal afet, kaza sonuçlarının yok edilmesi; kısa süreli görevlerin üstlenilmesi durumlarında bölüm şefi tarafından yapılmaktadır. Özel amaçlı eğitim, kısa süreli görevin yapılması öncesi kısa süreli iş emrinde kayda geçmelidir. 6.3 ĠSĠG Bilgi Denetimi İş güvenliği bilgi denetimi gerektiren meslek listesini ve denetim komisyonunun kadrosunu işletmenin yöneticisi belirlemektedir. İş güvenliği bilgi denetim süreci protokol ile bitirilmektedir. 37

62 İş güvenliği bilgi denetiminde başarılı olan çalışana bağımsız çalışma hakkını kazandıran sertifika verilmektedir. Çalışan denetim sonucu, geçerli olmayan bir not aldığı takdirde en geç 1 ay sonra yeni denetime tabi tutulmalıdır. Yeni denetim süreci başlayana dek çalışan görevinden uzaklaştırılmaktadır. Sıradaki denetim yapılmadan önce iş yerinde iş güvenliği dersleri, seminer ve toplantılar düzenlenmektedir. Daha önce alınan görevde, iş kolunda veya mesleki faaliyette 3 seneden fazla (tehlikle işlerde ise 1 seneden fazla) ara vermek zorunda kalan tüm çalışanlar yeni iş güvenliği bilgi denetiminden geçmelidirler. 6.4 Yönetici ve Uzmanların ĠSĠG Bilgi Denetimi Göreve yeni başlayan yönetici ve uzmanlar, üretim koşulları, meslek hastalıkları, iş yerinde ölüm ve yaralanma riskleri ve mevcut iş güvenliği dokümantasyonunun anlaşılması amacıyla iş güvenliği oryantasyon eğitiminden geçmelidirler. Ayrıca, göreve yeni atanan kişi, oryantasyon dışında, kendi sorumuluğuna geçmiş olan tesis ya da bölümde çalışma koşulları, kişisel koruyucu ekipmanların mevcudiyeti, bölümdeki yaralanma ve meslek hastalıkların durumu hakkında üstü tarafından bilgilendirilmelidir. Göreve başlatıldıktan sonra en fazla 1 ay içerisinde uzman ve yöneticiler iş güvenliği bilgi denetiminden geçmelidir. Denetim sonuçları protokol ile belgelendirilmelidir. Görevini doğrudan iş sahasında gerçekleştiren uzman ve yöneticilerin bilgi denetimi en az 3 senede 1 yapılmalıdır. Uzman ve yöneticilerin sıradaki denetimi yapılmadan önce iş güvenliği programı doğrultusunda iş yerinde iş güvenliği dersleri, seminer ve toplantılar düzenlenmektedir. Üst düzey yöneticiler (müdür, baş mühendis gibi) ve iş güvenliği bölümü personelinin periyodik bilgi denetimi bir üst bölüm veya kurum tarafından düzenlenmektedir. Uzman ve yönetici eğitim ve denetimi iş yeri komisyonu tarafından veya öğretim lisansı ve teknik altyapısı olan profesyonel kurumlar tarafından yapılmaktadır. RF federal bölge sınırlarında organize edilen eğitim ve denetim süreçleri, federal yürütme organları ve bölge iş güvenliği yönetim organları tarafından tüm ruhsatlı öğrenim kurumlarının listesi oluşturularak takip edilmektedir. 38

63 İşçi, uzman ve yöneticilerin iş güvenliği bilgi denetiminin zamanında yapıldığının kontrolü iş güvenliği federal müfettişliği tarafından yapılmaktadır. [27], [28] 39

64 40

65 7. RF DA Ġġ KAZASI OLAYININ ĠNCELENME SÜRECĠ İş yerinde yaşanan iş kazasının incelenmesi; çalışan ve işveren arasındaki hak ve sorumluluklar doğrultusunda, çalışanın yaralanmasına veya ölümüne yol açan sebep ve koşulları resmi olarak araştırma şeklidir. İş kazası ve ölümlerin incelenme kuralları, RF İş Mevzuatının No lu Maddelerinde (6 Ekim 2006 tarihli düzeltme) ve 24 Ekim 2002 tarihli RF Çalışma Bakanlığının 73 No lu Şirketlerde ve değişik işkollarında iş kazaları inceleme özellikleri hakkında adlı Kararnamesinde yer almaktadır. 7.1 RF da ĠĢ Kazası Bildiri ġekli RF İş Mevzuatı 228 No lu Maddesi uyarınca, toplu iş kazalarında (2 kişi ve fazlası), ağır yaralanmalı veya ölümle sonuçlanan iş kazalarında işveren veya onun temsilcisi 24 saat içinde aşağıdaki makamlara resmi formu doldurarak durumu bildirmek zorundadır. Federal Bölge Devlet Çalışma Müfettişliği ne (Örnegin, Tataristan Cumhuriyeti Devlet Çalışma Müfettişliği); Yerel Savcılığa; İşverenin kayıtlı olduğu bölgenin yerel yürütme organlarına (örneğin, Tataristan Cumhuriyeti Kazan Şehir Belediyesi); İş kazasını geçiren çalışanın kayıtlı işverenine (Taşeronlu çalışmalarda); Şirketin gösterdiği faaliyet türüne göre o alandaki Federal Bölge Müfettişlik Birimine (Örneğin, Tataristan Cumhuriyeti Devlet İnşaat Müfettişliği); Sosyal Güvenlik Birimine. Ayrıca, toplu yaralanma, ağır yaralanma veya ölümle sonuçlanan iş kazalarında işveren veya onun temsilcisi 24 saat içinde Federal Bölgenin Sendikalar Federasyonu na bilgi vermelidir (Örneğin, Tataristan Cumhuriyeti Sendika Örgütleri Federasyonu). 41

66 Yaralanma ağırlığı zamanla değişen iş kazası (iş kazası, zaman içinde ağır yaralı veya ölümle sonuçlanan iş kazası kategorisine geçmiş ise) hakkında işveren iş kazasını haber aldığı andan itibaren, yukarıda bahsi geçen makamlara en fazla 3 gün içinde bilgi vermek zorundadır. [29] RF Çalışma ve Sosyal Gelişim Bakanlığı; RF İş Mevzuatı 229 No lu Maddesi ve 31 Ağustos 2002 tarihli RF Hükümeti nin 653 No lu İş kazaların araştırma ve kaydı için gereken belge formları ve iş kazaları inceleme süreci özellikleri hakkında adlı Kararnamesi uyarınca iş kazası gerçekleştiği takdirde kullanılması ve doldurulması zorunlu olan 9 tip ihbar belge formunu onaylamıştır. Yukarıda yer alan devlet makamları listesine uyularak 24 saat içinde telefon, faks, telgraf veya diğer irtibat araçlarıyla ulaştırılması gereken formlar: Form 1. Toplu yaralanma, ağır yaralanma veya ölümle sonuçlanan iş kazası ihbarnamesi, bknz. Ek B; Form 2. Form Н-1 (İş kazası tutanağı :...), bknz. Ek C; Form 3. Form Н-1ПС (Spor alanlarında gerçekleşen iş kazası tutanağı :...), bknz. Ek D; Form 4. Toplu iş kazası inceleme tutanağı (Ağır yara ve ölümle sonuçlanan iş kazaları için), bknz. Ek E; Form 5. Devlet İş Müfettişinin Sonuç Raporu, bknz. Ek F; Form 6. İş kazası sonucu yaralanan kişi için soruşturma protokolü (İş kazası tanığı ve diğer sorumlu kişilerin de soruşturulması esnasında kullanılması için), bknz. Ek G; Form 7. İş kazasının gerçekleştiği yerin inceleme protokolü, bknz. Ek H; Form 8. İş kazası sonuçları ve alınan tedbirler hakkında bildiri (Yaralananın durumu, oluşan toplam zararın miktarı, tazminatın ödenme şekli v.b), bknz. Ek I; Form 9. İş kazaları işyeri kayıt Defteri, bknz. Ek J. Form 2 ve 3 için: Formun 1. nüshası iş kazasında yaralanana veya onun temsilcisine verilmelidir. Formun 2. nüshası ve tüm iş kazası araştırma belgeleri işveren tarafından 45 sene boyunca muhafaza edilmelidir. 42

67 7.Zamanında bildirilmeyen iş kazaları için sorumluluk; RF İdari Suç Mevzuatı nın 5.27 maddesi uyarınca, RF İş Mevzuatı nda belirtilen süre içerisinde iş kazasının bildirilmemesi idari suç olarak kabul edilmektedir. İş güvenliği ve emek koruma mevzuatının maddelerini çiğneme adlı 5.27 maddesi uyarınca, şirket yöneticileri için 1000 ila 5000 Ruble (30 ila 150 Dolar); şahıs (tüzel kişi olmayan) şirketleri için 1000 ila 5000 Ruble (30 ila 150 Dolar) veya 90 güne kadar faaliyet durdurma; diğer şirketler için ila Ruble (900 ila Dolar) veya 90 güne kadar faaliyet durdurma seklinde cezalar uygulanmaktadır. [30] Şirket yöneticisinin aynı şekilde iş kazasını ikinci defa bildirmemesi durumunda bir seneden üç seneye kadar faaliyetinden men edilme cezasına çarptırılmaktadır. [31] 43

68 44

69 8. RF DA ÇALIġMA YERĠ ġartlari DENETĠMĠ (SERTĠFĠKALANDIRMA) Çalışma ve İstihdam Federal Dairesi eski başkanı Yuriy Gertsıy nın vurguladığı gibi, RF nda son yıllarda toplam kişinin çalıştığı işyerinde çalışma yeri koşulların denetimi düzenlenmiş ve denetim sonucu ancak çalışanın uygun olarak kabul edilen şartlarda çalıştığı tespit edilmiştir yılı denetim istatistiğinde ise denetimden geçen iş yerlerinin %60 ının çalışanları için sağlıklı ve güvenli şartları sağlayamadığı ortaya çıkmıştır. İş yerlerinin çoğunda çalışma şartlarının zararlı veya tehlikeli kategorisinde olduğu, bazılarında ise temel kişisel korunma ekipmanlarının dahi bulunmadığı gerçeği, son dönemde Çalışma ve İstihdam Federal Dairesi ni endişelendirmekte ve kurumu denetim konusunda yeni düzenlemelere gitmeye teşvik etmektedir. [32] 8.1 ÇalıĢma Yeri ġartları Denetiminin Tanımı RF İş Mevzuatı nın 209 No lu Maddesinde belirtildiği gibi, çalıģma yerleri koģullarının denetimi; zararlı ve tehlikeli faktörleri tespit etme amacıyla, çalışma yerlerindeki koşulların değerlendirilmesidir. Şirketin türüne (şahıs veya sermaye şirketi) bakılmaksızın işverenin en önemli sorumluluğu; çalışanlar için sağlıklı iş ortamını sağlamaktır (RF İş Mevzuatı, 212 No lu Maddesi). Denetim sürecinin uygulama düzeni, RF Sağlık ve Sosyal Gelişim Bakanlığı nın çıkardığı 26 Nisan 2011 tarihli 342н numaralı Emrinde ve onu tamamlayan tarihli 590н numaralı Emrinde yer almaktadır. İşyerindeki tüm çalışma yerleri, çalışma yeri denetimine tabi tutulmaktadır. Bir şirkette çalışma yeri sayısı, genel olarak personel sayısına uymamaktadır. Bir çalışan aynı zamanda 2 farklı görevi üstleniyorsa, denetim sırasında 2 görevin ve dolayısıyla 2 çalışma yerinin farklı denetim kartı oluşturulmaktadır. Eğer 1 çalışma yerinde görevi vardiyalı olarak birkaç çalışan sürdürüyorsa böyle bir çalışma yerinin sadece 1 denetim kartı olacaktır. 45

70 Çalışma yeri denetim sıklığı, tüm çalışma yerleri için 5 senede 1 i geçmemelidir, Fakat son yapılan denetimde, çalışma yerinin tehlikeli ve zararlı faktörleri içermediği tespit edilmiş ise ve bu çalışma yerinde çalışanlar görevini sadece bilgisayar ve diğer ofis teçhizatları (fotokopi makinası, faks vb) kullanarak gerçekleştiriyorsa, böyle bir çalışma yeri tekrar denetime tabi tutulmaz. Ancak, faaliyetini sadece ofiste bulunarak ve sadece ofis makinalarıyla temasa geçerek sürdüren muhasebeci, programcı gibi çalışanların herhangi bir tehlikeli ya da zararlı faktöre maruz kalmadıklarını ve onların çalışma yerlerinin güvenli olduğunu ispatlamak için yine de bir defa çalışma yeri koşulları denetiminden geçmesi gerekmektedir. Çalışma yeri denetimi; Varolan ve daha önce denetimden geçmiş ve son denetimde tehlikeli veya zararlı faktöre maruz kalınabileceği tespit edilmiş olan çalışma yerleri için en az 5 senede 1 defa yapılmalıdır. Varolan ve daha önce denetimden geçmiş ve son denetimde tehlikeli veya zararlı faktöre maruz kalınmayacağı tespit edilmiş olan çalışma yerleri için tekrar yapılmaz. Yeni oluşturulmuş, teknolojisi değişmiş, prosesi revize edilmiş çalışma yerleri için çalışma yeri devreye alındıktan sonra 1 sene içinde yapılmalıdır. Şikayet veya çalışanın resmi talebi üzerine yapılan program dışı denetimler için özel bir süre kısıtı bulunmamaktadır. Çalışma yeri denetimi organizasyonundan ve zamanında yapılmasından işveren sorumludur. İşveren tarafından; işveren temsilcisi, çalışanların veya sendikanın temsilcisi, özel sertifikalı denetim kurumu temsilcisi ve iş güvenliği uzmanının katılımıyla özel bir denetim komisyonu kurulmaktadır. Dışarıdan özel sözleşme ile katılan denetim kurumu temsilcisi, ancak çalışma yeri değerlendirme konusunda uzman ve tarafsız olan, devlet tarafından akredite edilmiş tüzel kişi temsilcisi olabilmektedir. Çalışma yeri denetimi, 4 farklı açıdan yapılmaktadır: - Çalışma yerinin hijyen gereksinimlerine/normlara uyup uymadığı, - Çalışma yerinde iş kazası riskinin değerlendirilmesi; 46

71 - Çalışanların kişisel korunma ekipmanları ihtiyacının karşılanıp karşılanmadığı; - Çalışma koşullarının kapsamlı analizi. Çalışanın işyerindeyken maruz kaldığı/kalacağı zararlı ve tehlikeli faktörlerin niceliksel ve niteliksel özelliklerini tespit etmek için işverenin anlaştığı denetim kurumu tarafından laboratuvar metodları kullanarak aşağıdaki koşullar ölçülmektedir; Kimyasal unsurlar (Havadaki kurşun, civa, krom oksidin gibi maddelerin konsantrasyonu ölçülmektedir.); Havadaki aerosol ve toz miktarı (Daha çok çimento fabrikaları gibi çalışma yerleri için gereklidir); Biyolojik unsurlar (Bakteri, virüs konsantrasyonu ölçülmektedir.); İyonik alanlar ve ışınımlar (Radyason ölçülmektedir) ; İyonik olmayan alanlar ve ışınımlar (Radyo, bilgisayar, mikrodalga, elektrikli aletler gibi doğal olmayan kaynaklardan oluşan elektromanyetik alanlar ölçülmektedir.); Akustik unsurlar (Gürültü, infrasound (sesötesi), temaslı ultrason, temassız ultrason ölçülmektedir.); Vibrasyon unsuru (Genel ve lokal vibrasyon ölçülmektedir.); Aydınlatma koşulları (Doğal ve suni aydınlatma kaynaklarının ve bilgisayar monitörlerinin parametreleri ölçülmektedir.); İç mekan iklimi (Hava derecesi, nem oranı ve havanın hareket hızı ölçülmektedir.); İş sürecinin ağırlığı (Yük taşıma, uzun süre dar alanda çalışma, ayakta kalma gibi çalışma yerinde yapılan hareketlerinin analizi yapılmaktadır.); İş sürecinin yoğunluğu (Kişiyi zihinsel, duygusal ve duyusal (işitme, görme) olarak zorlayan faktörlerin yoğunluğu ölçülmektedir. Fakat ileride planlanan yasa değişikliğiyle, denetim uzmanının şahsi görüşüne bağlı olduğundan dolayı yoğunluk unsurunun ölçümünün iptal edilmesi planlanmaktadır); 47

72 Çalışma yerinde iş kazası riski (Çalışma yerinde kullanılan alet, teçhizat, makinaların durumu, standartlara uyup uymadığı, çalışma yeri talimatnamelerin nasıl uygulandığı, çalışma yerinin iş güvenliği ve yangından korunma standartlarına uyup uymadığı tespit edilmektedir); Kişisel korunma ekipmanları (Mevcudiyeti ve standarlara uygunluğu tespit edilmektedir). [33] 8.) resmi olarak belirli oranlarda olmak üzere sigorta fonundan geri alınmasının sağlanmasıdır. ÇalıĢma yeri denetiminin yapılmamasından iģveren sorumludur. Bu denetim her işveren için zorunlu olmasına rağmen çoğu iş yerlerinde işverenin bilgisizliğinden dolayı çalışma yeri denetimi yapılmamıştır. Oysa ki, RF İdari Suç Mevzuatı nın

73 maddesi uyarınca, çalışma yeri denetiminin düzenlenmemesi İSİG mevzuatında idari suç olarak kabul edilmektedir. Bu maddeye göre, iş güvenliği müfettişi çalışma yeri denetiminin zamanında yapılmadığını tespit ederse işverene 5 ila 50 asgari ücret tutarında para cezası uygulayabilmektedir. Ayrıca işveren daha önce de aynı sebepten dolayı ceza aldıysa 1 ila 3 seneye kadar faaliyetinden men edilebilmektedir. [34] Zamanında yapılmamıģ çalıģma yeri denetimi için cezalar; Şahıs şirketleri (tüzel kişi olmayan) için 1000 ila 5000 Ruble (30 ila 150 Dolar) veya 90 güne kadar faaliyet durdurma; Diğer şirketler için ila Ruble (900 ila Dolar) veya 90 güne kadar faaliyet durdurma; Şirket yöneticisi için 1000 ila 5000 Ruble (30 ila 150 Dolar) dır. 8.3 ÇalıĢma Yeri Denetim Uygulamasının Maliyeti Daha öncesinde de söz edildiği gibi, çalışma yeri denetimi için işveren tarafından organize edilmek sureti ile iş güvenliği mühendisi, işveren temsilcisi, işçi temsilcisi ve yetkilendirilmiş özel denetim kurumu temsilcisinden oluşan bir denetim komisyonu kurulması gerekmektedir. Özel denetim kurumu, çalışma yeri koşullarını incelemek için bir takım teknik alet ve ölçüm cihazlarıyla, laboratuvar ve saha analizini yaparak denetim sürecini gerçekleştirmektedir. Bu süreç, zaman ve maliyet gerektiren bir uygulamadır yılı için, Rusya piyasasında faaliyet gösteren özel denetim kurumlarının çalıģma yeri baģına teklif ettiği ortalama işlem ücretleri 1000 Rubleden 3500 Rubleye (30 Dolar ve 100 Dolar arası) kadar değişmektedir [35], [36]. Bu rakam, çalışma yerinin türüne ve dolaysıyla denetim kurumunun yapacağı işin hacmine göre değişmektedir. Örneğin, kaynakçının çalışma yeri denetim ücreti, ofiste çalışan mimarın çalışma yeri denetim ücretine göre daha yüksektir. Çalışma yerlerini kabaca 3 tipe ayırırsak, ücret grupları şöyle sıralanmaktadır: 1. Bilgisayar kullanılmayan çalışma yeri (kurye, kapıcı vs) 1000 Ruble (30 Dolar); 2. Bilgisayar kullanılan ofis tipi çalışma yeri (mühendis, mimar, sekreter, pazarlamacı vs) 1500 Ruble (45 Dolar); 49

74 3. Teknik ve sanayi faaliyet gösterilen çalışma yerleri (kaynakçı, montajcı, kalıpçı vs) 3500 Ruble (100 Dolar) Ayrıca güncel piyasa fiyatlarına göre, 50 çalışma yerinden fazla denetim uygulaması istendiğinde %20; 200 çalışma yerinden fazla denetim uygulaması istendiğinde %30 oranında indirim sağlanmaktadır. Üstelik, RF Hükümetinin 22 Aralık 2011 tarihli 1082 No lu Kararnamesine göre, şirketin Sosyal Sigortacılık Fonu na (SSF) bir önceki yıl boyunca yatırdığı toplam işçi sigorta ödemelerinin %20 sini geçmemek şartıyla, SSF; çalışma yeri denetimi masraflarının bir kısmını karşılayabilmektedir. [37] Fakat sağlanan indirimlere ve desteklere rağmen, büyük ölçekli ve karışık teknik faaliyetler içeren bir inşaat şirketi için çalışma yeri denetim süreci günümüz RF şartlarında maliyet açısından yük, ve bunun için teklif aşamasında bütçe ayrılmamışsa zorluk getirebilecek zorunlu bir uygulamadır. 50

75 9. RF DA ĠSĠG ALANINDA ĠNġAAT ġġrketlerġnġn KARġILAġABĠLECEĞĠ BAZI HARCAMALAR RF da herhangi bir işletmede, işveren kendi personelini sağlıklı ve güvenli çalışma metodları ve genel olarak iş yerindeki elektrik güvenliği konusunda eğitmelidir. Personelin olması gereken elektrik güvenliği bilgi düzeyi, çalışanın görev tipine göre değişmektedir. Meslek grubu ve görevine göre çalışana; birden beşe kadar (I V) elektrik güvenliği grubu sertifikası sağlayacak olan elektrik güvenliği eğitimi verilir. Görevinde elektrikle direkt işi olmayan çalışanların (sekreter, muhasebeci vb) elektrik güvenliği grubu I olmalıdır. Bu personele elektrik güvenliği eğitimi senede bir kez III veya IV elektrik güvenliği grubu sertifikasına sahip olan elemanlar (elektrik teçhizatından sorumlu kişi, elektrik mühendisi) tarafından verilmelidir. II, III, IV, V gruplarının elektrik güvenliği eğitimi, resmi eğitim kurumları tarafından yapılmakta ve eğitim sonunda sınava tabi tutularak başarıyla bitirenlere elektrik güvenliği sertifikası ve grup numarası verilmektedir. Ortalama 20 saat süren eğitimin piyasa ücret düzeyi kişi başı Ruble ( Dolar) civarındadır. Çalışanlar iş güvenliği eğitimini iş yerinde yetkili kişilerden oryantasyon ve özel kursları dinleyerek alabiliyorken yönetici ve uzmanlar iģ güvenliği eğitimini en az 3 senede 1 olmak üzere lisanslı eğitim kurumlarında almak zorundadırlar. Bu zorunluluk RF İş Mevzuatının 212 ve 225 No lu Maddelerinde belirlenmiştir. Bu tür eğitimin sonunda, dinleyicinin adı, soyadı, şirketin bilgileri yazılarak devlet standartında eğitim sertifikası verilmektedir (bknz. Şekil 9.1). 51

76 ġekil 9.1: İş güvenliği eğitim sertifikası. Eğitim sertifikasıyla birlikte katılımcılara, şirketlerinde kullanılmak üzere oryantasyon kayıt defteri, çalışma yeri talimatnameler kayıt defteri, iş kazaları kayıt defteri, iş güvenliğinde kullanılan en güncel norm belgeleri, emir ve talimatname örnekleri (CD halinde) verilmektedir (bknz. Şekil 9.2). ġekil 9.2: Oryantasyon kayıt defteri, çalışma yeri talimatnameler kayıt defteri, iş kazaları kayıt defteri, norm belgeleri, emir ve talimatname örnekleri. Yönetici ve uzman iş güvenliği eğitim programının piyasa ücreti kişi başı yaklaşık 3000 Ruble (90 Dolar) dır. Yönetici ve uzmanların aynı zamanda, güncel bir yangın güvenliği sertifikası bulunmalıdır. Bu sertifika geçerliliğini sadece 3 sene boyunca koruduğundan bu süre geçtikten sonra yangın güvenliği bilgilerinin lisanslı eğitim kurumunda güncellenmesi gerekmektedir. Eğitimin sonunda, katılımcının adı, soyadı, şirketin bilgileri yazılarak devlet standartında eğitim sertifikası verilmektedir. (bknz. Şekil 9.3) 52

77 ġekil 9.3: Yangın güvenliği sertifikası. Eğitim sertifikasıyla birlikte dinleyicilere, şirkette kullanılmak üzere yangın güvenliği eğitim kayıt defteri, yangın tüpleri kayıt defteri ve yangın güvenliği alanında kullanılan en güncel norm belgeleri, emir ve talimatname örnekleri (CD halinde) verilmektedir (bknz. Şekil 9.4). ġekil 9.4: Yangın güvenliği eğitim kayıt defteri, yangın tüpleri kayıt defteri ve norm belgeleri, emir ve talimatname örnekleri. Yönetici ve uzman yangın güvenliği eğitim kursun piyasa ücreti kişi başı yaklaşık 3500 Ruble (100 Dolar) dır. Şirketinin, çevre kirliliğinde etkisi olan sabit (tesisat, tank, rezervuar gibi) ya da mobil (araba, makine gibi) kirletme kaynakları varsa ya da şirketin doğal su kaynaklarından alınan suyu, iş proseslerinde kullandıktan sonra işlenmiş suyun tahliyesi gerçekleştiriyorsa ya da çevre kirliliğinde herhangi başka bir rolü varsa; İşverenin Çevre koruma hakkında FZ-7 yasasının maddelerinde belirtilen yükümlülükleri yerine getirmek zorundadır. 53

78 Yukarıda sözü geçen federal yasanın 73 No lu maddesi uyarınca şirket yöneticileri, ekoloji ve çevre koruma uzmanları, periyodik olarak (en az 5 senede 1 kez) kalifikasyon eğitim kurslarından geçmelidirler. Çevre koruma sertifika eğitiminin piyasa ortalama ücreti kişi başı yaklaşık Ruble (360 Dolar) dır. Sürdürülen herhangi bir faaliyet sonucunda üretim atıkları oluşmaktadır. İşletmenin atıkları hakkında adlı FZ-89 yasasında, I-IV tehlike sınıfı atıklarla temasa geçebilecek her çalışana tehlikeli atıklar ile çalışma kuralları öğretilmelidir. Üretim sonucu oluşan atıkların toplanması, stoklanması, işlenmesi, dezenfekte edilmesi, nakliyesi ve dağıtımı süreçlerinde yer alan her çalışanın tehlikeli atıklarla çalışma iznini gösteren sertifikası olmalıdır. Tehlikeli atıklarla çalışma eğitimi alınarak ilgili sertifika edinilmektedir. Eğitimin piyasadaki ortalama ücreti kişi başı yaklaşık Ruble (420 Dolar) dır. [33] 54

79 10. RF DA ĠSĠG DENETĠMĠ Şirketlerin iş güvenliği denetim türleri aşağıda belirtilen 2 ana başlık altında incelenebilir iç denetim ve dış denetim (Şekil 10.1). İSİG DENETİMİ ĠÇ DENETĠM DIġ DENETĠM İdari üç basamaklı denetim Operatif denetim İşçi denetimi Devlet denetimi ġekil 10.1: İş güvenliği denetim türleri. İdari üç basamaklı denetim: Şirketin iş güvenliği uzmanı, birim amirleri ve işçi/sendika temsilcileri ile yapılan günlük, haftalık ve aylık iş güvenliği iç denetimidir; Operatif denetim: Proje müdürleri ve diğer yönetici pozisyonundaki kişiler tarafından yapılan denetimdir; İşçi denetimi: İşçi temsilcileri veya işçi sendikaları tarafından gerçekleştirilen kontroldür; Devlet denetimi: Devlet iş müfettişliğinin veya diğer devlet denetim organlarının gerçekleştirdiği kontroldür ĠSĠG Devlet Denetimi Rusya Federasyonu FZ-294 No lu Federal Yasasına göre devlet denetimi; devlet ve belediye birimleri tarafından özel ve tüzel kişi faaliyetlerinin yasalara uygun olup olmadığının kontrolu amaçlı yapılan eylemlerin bütünüdür. [38] 55

80 RF da devlet kurumları tarafından sağlanan İSİG denetimini aşağıdaki devlet birimleri gerçekleştirmektedir: RF İş Güvenliği Federal Müfettişliği, GİT yada RosTrud (RF Çalışma ve Sosyal Gelişim Bakanlığı na bağlı olarak çalışmaktadır); RF Madencilik ve Sanayi Teknik Müfettişliği, GosGorTehNadzor (Madencilik, gaz, kimya ve ağır sanayi sektörlerinde, basınç altında çalıştırılan kazan ve vinç mekanizmaları ile çalışmalarda, geçerli iş güvenliği norm ve kurallarının uygulanıp uygulanmadığını kontrol etmektedir); RF Enerji Devlet Müfettişliği, GosEnergoNadzor (Sanayi sektöründe ve elektrik tesislerinde elektrik ve termik ekipman ünitelerinin güvenli kullanım kurallarının sağlanıp sağlanmadığını kontrol etmektedir); RF Sıhhi ve Salgın Devlet Müfettişliği, GosSanEpidNadzor (RF Sağlık Bakanlığı na bağlı olan sıhhi ve salgın merkezleri tarafından işyerlerinin kontrolu yapılmaktadır). Kurumun faaliyeti, RF Hükümeti nin tarihli ( tarihinde düzeltilmiş) 322 No lu Kararnamesinde düzenlenmiştir; RF Nükleer Devlet Müfettişliği, GosAtomNadzor (Nükleer madde kullanan işletmelerde nükleer ve radyasyon güvenlik kurallarının uygulanıp uygulanmadığını kontrol etmektedir). Kurumun faaliyeti, RF Hükümeti nin tarihli ( tarihinde düzeltilmiş) 401 No lu Kararnamesinde düzenlenmiştir; RF Yangın Devlet Müfettişliği, GosPojarNadzor (İşyerlerinde yangın güvenliği ve inşaat projelerinde yangın norm ve kurallarının uygulanıp uygulanmadığını kontrol etmektedir). Kurumun faaliyeti, RF Hükümeti nin tarihli 290 No lu Kararnamesinde düzenlenmiştir; Ek olarak, RF nda İş Mevzuatı nın yasalarına uyulup uyulmadığının kontrolünü en üst düzeyde RF genel savcısı ve ona bağlı olan RF federal bölge savcıları gerçekleştirmektedir. [39] İş güvenliği ve iş mevzuatı açısından inşaat şirketlerinin faaliyetlerinin kontrolü, diğer kurumlara nazaran en fazla RF İş Güvenliği Federal Müfettişliği tarafından gerçekleştirilmektedir. RF İş Güvenliği Federal Müfettişliği, gerçekleştirdiği 56

81 denetimini FZ-294 No lu tarihli ( tarihinde düzeltilmiş) federal yasaya ve İş Mevzuatı nın 360. Maddesine göre uygulamaktadır. [38] İş Mevzuatı nın 360. Maddesinde belirtilen işverene uygulanacak denetimin gerçekleştirilme kurallarına göre, çalışma yeri denetimin koşulları ve düzeninin ana hatları aşağıdaki gibi belirlenmiştir. Devlet iş müfettişleri; federal devlet denetimi kapsamında RF sınırları dahilinde, şirketin organizasyonel ve hukuki yapısına bakmaksızın tüm işyerlerinin İş Mevzuatı ve İş Hukuku kural ve standartlarını uyguladığına dair planlı ve plan dışı kontrolleri federal yasalar ve İş Mevzuatı çerçevesinde gerçekleştirmektedir. Yasaya göre, devlet denetimi planlı ve plan dışı olarak ikiye ayrılmaktadır. Planlı denetim, şirketin belgelerini incelemek amacıyla uzaktan (işyeri ziyareti yapılmaksızın belge kontrolü), veya denetim kurumunun kontrol edilen iş yerini ziyaret edilmesiyle yapılmaktadır. Denetim sıklıklığı, 294-FZ No lu yasanın 11. ve 12. Maddelerinde, işletmenin kuruluş tarihinden veya önceki gerçekleşmiş denetimin tarihinden itibaren en fazla 3 senede bir olarak belirlenmesine rağmen aynı yasada iş koluna göre denetim sıklıklığıyla ile ilgili istisnalar mevcuttur. Örneğin, sağlık, eğitim ve sosyal sektörlerde; ısınma, elektrik, enerji verimliliği projelerinde faaliyet gösteren işletmeler için planlı denetim 3 senede iki veya ikiden fazla kez yapılabilmektedir. Bu özel faaliyetlerin listesi RF Hükümeti tarihli Kararnamesinde yer almaktadır. Denetim kurumları, planlı denetimin yapılacağı iş yerini, denetim başlangıç tarihinden 3 işgünü önce haberdar etmelidir (294-FZ 12.Bölüm, 9. Madde). Plan dıģı denetim sırasında ise, işletme faaliyetinin yasalara ve standartlara uyup uymadığı; planlı denetim sırasında tespit edilen ihmalleri ortadan kaldırmak amacıyla müfettişin verdiği düzeltme, emir ve yönergelerin yerine getirilip getirilmediği; çalışanlara zarar verebilecek ve hayati tehlike oluşturabilecek unsurların düzeltilmesi ile ilgili organizasyonların yapılıp yapılmadığı kontrol edilmektedir. Plan dışı denetimin başlangıç tarihinden en az 24 saat önce işveren, müfettiş tarafından haberdar edilmelidir (294-Fz 16. Bölüm 10. Madde). Planlı denetimler şirket bazında genel olarak 3 senede bir yapılmaktadır. Bir sonraki yılın planlı denetim programı her sene 31 Aralığa kadar RF Genel Savcılığı veya 57

82 Devlet İş Müfettişliği tarafından belirlenmekte ve resmi internet sitelerinde yayımlanmaktadır. Eğer devlet veya belediye kontrol organlarına şikayet veya ihbarı ulaştıran şahsın kimliği ve 294-FZ yasasının 2.bölüm, 10. maddesinde sözü edilen bilgiler tespit edilemiyorsa plan dışı denetim gerçekleştirilmez [38], [40]. Gerçekleştirilen denetimlerin (planlı ve plan dışı) süresi toplam 20 iş gününü geçmemelidir (294-FZ 13. Madde). Ancak tehlikeli olarak tespit edilen projelerde işverenler için sürekli devlet denetim rejimi uygulanabilmektedir. Böylece, projesi tehlikeli kategorisine dahil edilen ve özel denetim rejiminin uygulandığı iş yerlerinde 58

83 müfettiş; şirketin belgelerine, tesislerine ve bu tesislerin güvenlik sistemlerine devamlı ve serbest bir şekilde erişebilmektedir. Ayrıca, 294-FZ yasasının maddelerinde aksi belirtilmesine rağmen, bazı durumlarda iş müfettişleri iş yeri denetimini uygulayacaklarına dair işverene bilgi vermeme hakkına sahiplerdir. Örneğin, denetimin yapılacağına dair duyuru; uygulanacak kontrolün etkinliğinin azalmasına veya iş yerindeki ihlallerin gizlenmesine yol açıyorsa; veya plan dışı denetim iş yeri çalışanının şikayeti üzerine yapılacaksa; bu gibi durumlarda işverenin haberdar edilmemesi mümkündür. (RF İş Mevzuatı nın 7., 9. Maddeleri). Böylece, işletmeler ve özellikle komplike inşaat projeleri devlet denetimlerine neredeyse beklenmedik zamanlarda tabi tutulabilmektedir. İşverenin; iş güvenliği konusundaki dokümantasyonu, işyeri koşullarını ve iş güvenliği ekipmanlarını proje başlangıcından itibaren kusursuz bir hale getirmesi ve ayrıca denetimler sırasında hukukçu ve profesyonel iş güvenliği uzmanı bulundurması, şirketi maddi ve zamansal kayıplar yaşamaktan kurtarabilir. İş güvenliği dokümantasyon denetimi sırasında devlet müfettişinin resmi talebi üzerine işveren, istenilen tüm belgeleri, tasdiklenmiş kopya veya elektronik şeklinde müfettişe 10 işgünü içinde ulaştırmalıdır. Gönderilen belgelerde eksik ya da yanlış tespit edildiği durumda işveren denetim kurumuna 10 işgünü içinde açıklama getirmek veya düzeltme yapmak zorundadır [38]. Genel olarak, müfettişlerin kontrolden geçirdiği en önemli iş güvenliği konuları ve dikkat ettiği noktalar Çizelge 10.1 de [41] özetlenmiştir. İşverenin, Rusya koşullarında her an başlayabilecek denetime eksiksiz hazır olması açısından çizelgedeki konulara dikkat etmesi tavsiye edilmektedir. Aynı zamanda aşağıdaki tabloda işveren ve çalışan arasındaki İSİG yükümlülüklerinin dağılımı gösterilmektedir. Çizelge 10.1: Denetimde dikkat edilen iş güvenliği konuları. Denetimde dikkat edilen iģ güvenliği konuları KiĢisel ve kollektif (ortak) korunma ĠĢverenin sorumlulukları (RF ĠĢ Mevzuatı 212.Madde) ÇalıĢanın sorumlulukları (RF ĠĢ Mevzuatı 214.Madde) Masrafları işverene ait olmak üzere sertifikalandırılmış özel iş KKE doğru bir şekilde kullanmak. 59

84 ekipmanları (KKE) kıyafetleri, ayakkabıları ve diğer KKE temin etmek; tehlikeli, zararlı özel sıcaklık ve kirlenme koşullarında çalışanlar için ilgili normlara göre temizleyici ve dezenfekte edici gereçleri almak ve dağıtmak. 2. Sadece sertifikalandırılmış KKE kullanmak. Eğitim, staj, talimat Sağlık kontrolleri 3. Çalışanların KKE doğru şekilde ve zamanda kullanmalarını kontrol etmek. 1. Güvenli çalışma şekli ve metodları, iş kazalarında ilk yardım hakkında eğitimi; İSİG konusunda talimatnameleri vermek; çalışma yerinde staj ve iş güvenliği bilgi denetimini sağlamak. 2. Onaylanmış programa göre verilen iş güvenliği eğitimi, staj ve bilgi denetiminden geçemeyen kişileri işten uzaklaştırmak. 1. İş Mevzuatında ve diğer norm belgelerde belirtilen durumlarda çalışanın ilk (işe alınmadan önce) ve periyodik (çalışma süresi boyunca) genel sağlık muayenelerini; zorunlu psikiyatrik tetkiklerini; çalışanın isteği üzerine görevi ve maaşı değişmeksizin program dışı sağlık muayenelerinin masrafları işverene ait olmak üzere organize etmek. Güvenli çalışma şekli ve metodları, iş kazalarında ilk yardım hakkında eğitimi zamanında almak; çalışma yerinde staj ve iş güvenliği bilgi denetiminden geçmek, İSİG konusunda talimatnameleri almak ve doğru şekilde uygulamak. Zorunlu ilk (işe alınmadan önce) ve periyodik (çalışma süresi boyunca) genel sağlık muayenelerine, ayrıca işverenin talebi üzerine (İş Mevzuatı ve diğer federal yasaların belirttiği durumlarda) program dışı sağlık muayenelerine katılmak. Acil durumlarda çalıģanların güvenliği 2. Zorunlu genel sağlık ve psikiyatrik muayenesi yapılmayan veya muyeneden geçemeyen çalışanı işten uzaklaştırmak. 1. Yapı ve binaların işletilmesi ve teknik süreçlerin uygulanması süresince; iş esnasında araç, gereç ve Çalışanların sağlığı ve hayatlarına tehlike oluşturan herhangi bir durumu; gerçekleşmiş 60

85 malzemelerinin kullanılması esnasında çalışanların güvenliğini sağlamak. 2. Acil durumlarda işçi sağlıgı ve hayatını koruma tedbirlerini almak, ilk yardımı sağlamak. her iş kazasını; kendi sağlığı ile ilgili sorunun yaşandığını veya meslek hastalığına işaret eden belirtilerin meydana geldiğini derhal kendi amirine veya üstüne bildirmek. Diğer iģ güvenliği kuralları 1. Her çalışma yerinde iş güvenliği kurallarına uygun koşulları sağlamak. 2. Çalışma yerleri koşullarının kontrolünü ve iyileştirilmesini sağlamak. 3. Çalışma yerlerindeki koşullar, riskler, verilmesi gereken KKE, hakkı olan ödenek ve tazminatları hakkında çalışanlara bilgi vermek. 4. İşçi temsilcisinin önerileri dahilinde iş güvenliği kurallarını, talimatlarını geliştirmek ve onaylamak. 5. Çalışanları iş güvenliği kuralları hakkında bilgilendirmek. 6. Gerçekleştirilen faaliyetin özelliklerine bağlı olarak gereken tüm iş güvenliği norm belgelerini düzenlemek ve onaylamak. Gerçekleştirilen faaliyetin özelliklerine bağlı olarak İş Mevzuatının ve işverenin belirttiği iş güvenliği kurallarına uymak. Yukarıdaki tablodan da görüldüğü üzere, işverenin ve çalışanın iş güvenliği alanındaki sorumlulukları birbirine bağlıdır. Bir tarafın sorumluluğu diğer tarafın sorumluluğunu doğrudan etkilemektedir. İşveren, çalışanını güvenli çalışma metodları hakkında eğitmek zorunda olduğu gibi çalışan da bu eğitimi almak ve bilgi denetiminden geçmek zorundadır. İşveren çalışanların sağlık muayenesini organize etmekle sorumluyken çalışan da bu muayenelere katılmayı esgeçmemelidir. 61

86 Tablodan da fark edildiği gibi, işverenin sorumlulukları çalışandan daha fazladır. Bu demek oluyor ki, çalışandan iş güvenliği kurallarına uymasını talep etmeden önce işveren tüm çalışma koşullarını güvenli ve standartlara uygun bir hale getirmekle yükümlüdür. Dikkat çekebilecek ve ele alınması gereken diğer bir konu, işçiler tarafından gerçekleştirilen iş güvenliği iç denetimi ĠSĠG ĠĢçi Denetimi İş yerinde işçi iç denetimi, sendika üyeleri ve iş güvenliği temsilcileri tarafından yapılmaktadır. İSİG işçi denetimi ile ilgili hükümler, 10-FZ No lu tarihli ( tarihli revizyonlu) Sendikalar; sendika hakları ve sendika faaliyetinin güvencesi hakkında adlı federal yasada yer almaktadır. İş yerlerinde işçi haklarının korunması ve çıkarlarının gözetilmesi amacıyla işçiler arasından iş güvenliği sorumlusu/ temsilcisi seçilmektedir. İSİG mevzuatı işçi temsilcilerine aşağıdaki görevleri yüklemektedir; - İşverenin İSİG yasa ve standartlarına uyup uymadığını; işçilerin iş güvenliği sorumluluklarını yerine getirip getirmediğini (KKE kullanımı, talimatnamelere uyma vb.) ve iş yerindeki iş güvenliği genel durumunu kontrol etmek; - Bina, yapı, makine ve mekanizmalarının İSİG standartlarına uygunluk, havalandırma sistemlerinin verimlilik ve KKE nın kontrolleri sırasında denetim komisyonunda ve İSİG iyileştirme eylemlerinde yer almak; - Meslek hastalıkları ve iş kazalarını önleme, çalışma yeri koşullarını iyileştirme organizasyonlarında yer almak; - İşveren tarafından yapılması gereken iş kazası ihbarlarının zamanında yapılmasını, mesai ve izin sürelerine uyulmasını, tehlikeli çalışma şartları için ödenmesi gereken tazminatların verilmesini takip ve kontrol etmek; - İş kazalarında ilk yardımda bulunmak; - Sendika talimatı üzerine iş kazası inceleme sürecine katılmak; 62

87 - Sorumlu olduğu bölümlerde işçilerin, iş güvenliği durumu, eksiklik ve ihlalleri konusunda bildilendirme ve danışmanlık yapmak; Sendikalar ise; işveren ve sorumlu kişilerin iş mevzuatına göre davranmalarını; mesai ve izin sürelerine uyulmasını; ekstra ücretlerin ve tazminatların tam ve zamanında ödenmesini denetlemektedir. Ayrıca diğer sosyal ve çalışma sorunları ile ilgilenmekte, ihlal ve eksikliklerin giderilmesini işverenden talep etmektedir. İşveren, ihlal ve eksikliklerin giderilmesi talebini aldıktan sonra 1 hafta içerisinde yapılan düzeltmeler hakkında sendikaya bilgi vermelidir. Ayrıca sendikalar, devlet denetim kurumlarıyla işbirliği çerçevesinde, iş mevzuatına göre işyerlerinin denetlenmesi amaçlı kendi bağımsız iş güvenliği teftiş komisyonunu oluşturma hakkına sahiptir. Sendika; işverenin İSİG kurallarına, iş mevzuatına ve iş kontratının maddelerine uyup uymadığını denetlerken, tüm işletme bölümlerine ve departmanlara serbest bir şekilde erişebilme hakkına sahiptir. İşletmenin İSİG iç denetimi yapılırken sendika temsilcileri komisyon üyelerine dahil edilir ve işverene; departmanlardaki iş güvenliği eksikliklerini fark ettirmeyi, bu eksiklikleri gidermeyi ve işçilerin taleplerini iletmeyi amaçlar. Fakat SSCB nin dağılmasından sonra kapitalizmin şekillendirdiği RF şartlarında sendika kültürü etkinliğini yitirdiğinden dolayı uygulamada bu durum çoğu zaman kağıt üzerinde kalmakta ve İSİG yönetiminde sendikaların rolü minimuma indirilmektedir. 63

88 64

89 11. RF PROJELERĠNDE ĠSĠG DÖKÜMANTASYON PAKETĠ ĠÇĠN ÖRNEK PROJE 5. Bölümde RF da çalışacak olan inşaat firmalarının İSİG dökümantasyonu konusunda dikkat etmesi gereken noktalar incelenmiş ve işletmenin iş güvenliği biriminin hazırlaması gereken belgelerinin yaklaşık listesi verilmiştir. Bu bölümde ise RF nda faaliyet gösteren inşaat projelerinde hazırlanması zorunlu olan iş güvenliği konusundaki dökümanların listesi, X Construction şirketinin RF Kaluga şehrindeki bir inşaat projesinden alınarak örnek olarak gösterilmiştir. Aşağıda söz konusu belgelerinin isimleri ve kısa içerikleri verilmiştir. Dökümanların asılları ise ekler kısmında bulunmaktadır. Belgelerin bir kısmı çok hacimli ve kapsamlı olduğundan, bir kısmı da birçok ayrı dokumanın birleşiminden oluştuğu için eklerde asılları gösterilememiştir. 1. X Construction İSİG politikası (Şirketin OHSAS Standardları kapsamında şekillenmiş olup ilgili standarları sağlamak amaçlanmıştır), bknz. Ek K1. 2. ZAO 10 X Construction firmanın İş Güvenliği Birimi Tüzüğü (İş Güvenliği Biriminin Amaç, Görev, Yetki ve Sorumluluklarını belirtmektedir), bknz. Ek K2. 3. İş Güvenliği Mühendisliği Talimatnamesi. 4. İş içtüzüğü (İşe alma iş akdinin feshi, işçinin temel hak ve görevleri, yönetimin temel görevleri, işveren ve işçinin birbirlerine karşı sorumlulukları, iş disiplini ve iş uyuşmazlıkları ile ilgili prosedürler belirtilmektedir), bknz. Ek K3. 5. Şantiye sorumlu personelin göreve atanması ile ilgili emirler: - Şantiye şefi; - Şantiye elektrik teçhizatından sorumlu kişi; - İş güvenliğinden sorumlu kişi; - Yük kaldıraç mekanizmaların çalışmasından ve kurulumundan sorumlu kişi; 10 ZAO Zakrıtoye Aktsionernoye Obşestvo (Rusça) Halka Kapalı Anonim Şirket 65

90 - Şantiyede ve şantiye binalarında (yatakhane, tuvalet, yemekhane vs) yangın koruyucu tedbirlerin alınmasından sorumlu kişi; - Taşeron şeflerinden sorumlu kişi. 6. İşçiler için Oryantasyon Programı (Şirket hakkında genel bilgiler; İSİG mevzuatının ana hükümleri; işletme, üretim ve yardımcı tesisleri içinde davranış kuralları; işyerindeki tehlikeli ve zararlı faktörlerin önlenmesi için yöntem ve araçlar hakkında genel bilgiler; ilk yardım, sağlık, güvenlik ve kişisel hijyen temel gereksinimleri, kişisel koruyucu ekipmanlar; prosedür ve standartlara değinilmektedir), bknz. Ek K4. 7. Oryantasyon eğitiminden geçmiş işçilerin kayıt defteri (Defter numaralanmış, dikilmiş, defterden sorumlu kişi tarafından imzalanmış ve kaşelenmiş olmalıdır). 8. Oryantasyon eğitiminden muaf tutulan meslek ve görev listesi (muhasebe, insan kaynakları personeli, çevirmenler v.b), bknz. Ek K5. 9. Meslek ve iş türlerine göre birincil iş güvenliği eğitim programı (İşyerinde süreç ve ekipmanlar hakkında genel bilgiler; işin içeriği ve işyeri iş güvenliği organizasyonu; tehlikeli bölgeler (red-zone); işe hazırlık prosedürü; iş güvenliği teknikleri ve çalışma yöntemleri; kişisel koruyucu ekipmanlar ve kullanma talimatları; yükleme, boşaltma ve malzemelerin taşınması için güvenlik gereksinimleri; kazaları önlemek için önlemler; sorumluluklar ve acil durumlarda eylemler anlatılmaktadır), bknz. Ek K Meslek ve iş türlerine göre birincil iş güvenliği eğitimini tamamlamış işçiler için kayıt defteri. 11. Meslek ve iş türlerine göre iş güvenliği talimatnamelerin listesi. (Her iş kolundaki çalışanlar için mesleksel bazda talimatların listelendiği dokumandır. Örneğin, marangoz için talimat başlığı İ OT-012 dir. Depocu için talimat başlığı İ OT-033 tür), bknz. Ek K Meslek ve iş türlerine göre iş güvenliği talimatları. (Madde 11 de ana başlıkları belirtilen talimatlardır. Talimat dosyası; güvenlik ana gereksinimleri, işe hazırlık gereksinimleri, işin yapımı esnasındaki güvenlik gereksinimleri, acil durum emniyet gereksinimleri ve iş sonrası güvenlik gereksinimleri ile ilgili talimatları içermektedir), bknz. Ek K8. 66

91 13. Meslek ve iş türlerine göre iş güvenliği talimatları kayıt defteri. 14. Meslek ve iş türlerine göre iş güvenliği talimatları teslim-tesellüm kayıt defteri. 15. İşe alım öncesi ve iş sürecinde periyodik sağlık kontrolü gerektiren meslek ve iş türlerinin listesi. 16. Periyodik sağlık muayenesine tabi tutulan kişilerin isim listesi (Devlet Sıhhi Epidemik Müfettişliği ile mutabık kalınarak her sene hazırlanmaktadır.) 17. Bölüm yöneticisi tarafından yayınlanan ve işe yeni başlayan personelin kimin sorumluluğu altında staj yapacağını belirten görevlendirme yazısı, bknz. Ek K Yönetici, uzman, mühendis ve teknikerlerin iş güvenliği bilgilerini, işin yapım süreci boyunca kontrol eden eğitim ve denetleme komitesinin oluşturulması konusundaki emir, bknz. Ek K Yönetici, uzman, mühendis ve teknikerlerin iş güvenliği bilgilerinin kontrolü esnasında kullanılan tutanak formu, bknz. Ek K Şantiye personelinin meslek ve iş türlerine göre bulunması zorunlu sertifika ve belgeleri (Belgelerde eksik bulunması halinde şantiye personeli göreve başlatılmamaktadır.): - Şantiye Şefi: 1) Diploma, 2) Şantiye şefliği ehliyeti, 3) İş ve yangın güvenliği sertifikası, 4) Vinç işleri ve endüstriyel iş güvenliği sertifikası; 5) Yapım ve kazı işleri güvenliği sertifikası, 6) Elektrik güvenliği sertifikası (1000 V kadar, III sınıftan aşağı olmamalı (özel komisyon ile verilmektedir)). - İş Güvenliği Mühendisi: 1) İş güvenliği sertifikası, 2) Yangın güvenliği sertifikası, 3) Elektrik iş güvenliği sertifikası (1000 Volta kadar IV sınıf (eğitim merkezinde denetlenmektedir)). - Elektrik teçhizatından sorumlu kişi: 1) İş güvenliği sertifikası, 2) Yangın güvenliği sertifikası, 3) Elektrik iş güvenliği sertifikası (1000 Volta kadar IV sınıf (eğitim merkezinde denetlenmektedir)). - İşçiler (Sapancı, kaynakçı, elektrikçi, iş makinesi operatörü vb.): İş dalları ile ilgili sertifikaları (Eğitim ve kalifikasyon denetimi eğitim merkezinde yapılmaktadır.) 21. Yönetici, uzman, mühendis ve teknikerlerin iş güvenliği bilgilerinin kontrolü esnasında kullanılan tutanak protokolleri. 67

92 22. Tehlikeli işlerin listesi, bknz. Ek K ZAO X Construction şantiyelerinde tehlikeli unsurların bulunduğu yerlerde çalışmaların organizasyonu konusundaki emir, bknz. Ek K Tehlikeli unsurların bulunduğu yerlerde çalışma izni formu (SNİP ), bknz. Ek K ZAO X Construction şantiyelerinde çalışan işçilere dağıtılması gereken özel iş elbisesi, ayakkabı ve diğer kişisel korunma ekipmanlarının listesi, bknz. Ek K Kişisel Korunma Ekipmanları teslim kayıt kartları, bknz. Ek K Çalışma koşullarından dolayı avantajlı emekli maaşı ödenen meslek ve görevler listesi. 28. Elektrik güvenliği döküman listesi (GOST ve Uluslararası Standartlara göre). 29. Çalışma koşullarına göre işçilerin sertifikalandırma prosedürünü belgeleyen dokümanlar (RF Sağlık ve Sosyal Gelişim Bakanlığı nın tarihli 569 No lu ve tarihli 342н No lu Emri) 30. ZAO X Construction Yangından Korunma Genel Talimatnamesi (Genel Hükümler; Yangın güvenliğinin sağlanması için organizasyon önlemleri; Tesisler, binalar ve işyerlerindeki yangın güvenliği gereksinimleri; Elektrik tesisatı için yangın güvenlik gereksinimleri; Yangın durumunda yapılması gerekenler belirtilmektedir). 31. ZAO X Construction şantiyelerinde yapım ve montaj işleri sırasında yangından korunma talimatnamesi. 32. Projeye özel şantiye iş güvenliği programı: - İş güvenliği eylem planı (İş güvenliği personeli alımı, atanması; iş ve yangın güvenliği ekipmanlarının organizasyonu, iş yerlerinin periyodik kontrollerinin planlanması vb); - Yapım işleri esnasında sıhhi kurallara uyulmasına dair denetim programı; - Şantiye sihhi denetim çizelgesi; - Şantiye risk belirleme ve değerlendirme sonuçları; - Acil durum eylem planı; 68

93 33. İşçi temsilcisi seçim tutanağı (İşçilerce yapılan toplantıda, işveren ile gerekli görüşmeleri yapmak ve işçileri temsil etmek amacı ile seçilen kişi veya kişilerin kayda geçirildiği tutanaktır), bknz. Ek K İşçi temsilcisi hakkında tüzük (Genel koşullar, işçi temsilcisinin görevleri, hak ve sorumlulukları, çalışma şartları anlatılmaktadır), bknz. Ek K ZAO X Construction şantiyelerinde taşeron firmalarının çalışma izni hakkında tüzük (Genel koşullar, taşeron firmaların işverene ve kendi çalışanlarına karşı sorumlulukları, kendi personeli üzerindeki denetim organizasyonu ve denetim şartları belirtilmektedir), bknz. Ek K Şantiye yapım ve montaj işlerine başlama izin formu (SNİP ). 37. İş yerlerinin çalışma şartlarının denetimini düzenleyen dokumanlar (İç denetiminde işyerinin denetimi esnasında kullanılan çizelge ve belgeler). 5. Bölümde ve Çizelge A.2 de vurgulandığı gibi, iş yerinde İSİG organizasyonu ve iş güvenliği eylemleri için hazırlanan dokümantasyon listesi ile yukarıda X Construction firması tarafından hazırlanan liste mukayese edildiğinde, listenin birkaç farklılık dışında hemen hemen aynı olduğu göze çarpmakta, ve firmanın İSİG konusuna verdiği önem anlaşılmaktadır. Firma özellikle Rusya ve BDT ülkelerinde çok uzun sürelerdir iş yapmakta olduğundan, inşaat konusunda olduğu gibi İSİG konusunda da profeyonelleştiğini göstermektedir. Ancak ilgili listeye; çalışma yeri şartları ve işyeri sağlık koşulları denetimi ile ilgili dokümanlar ve şirketin iş güvenliği sertifikasının ilave edilmesi önerilebilir. 69

94 70

95 12. SONUÇ VE DEĞERLENDĠRMELER Bu çalışmada, Rusya Federasyonu nda iş güvenliği esaslarının çıkış noktasından itibaren iş güvenliği mevzuatının gelişimi ve günümüzdeki durumu araştırılmış ve Rusya da iş yapmak isteyen Türk firmalarının dikkat etmesi gereken hususlar anlatılmaya çalışılmıştır. Çalışmanın başında, Rusya nın iş güvenliği konusundaki gelişimini etkileyen tarihi olayların ve olguların analizi yapılırken daha çok, kendine özgü özellikler taşıyan üç ana dönem ele alınmıştır. Bunlar: 1917 Ekim Devrimi öncesi; Bolşeviklerin iktidara gelmesinden sonra 1941 yılına kadar; 1941 den bugüne kadar. Rusya da toprak köleliğinin kalkmasından sonra 19. yüzyılın ortalarında yayımlanmış olan «Fabrika Sahibi ve İşçi Arasındaki İlişkiler» ve «12 Yaşından Küçük Çocukların Fabrikada Çalışma Yasağı» isimli kararnameler Rusya İmparatorluğu nda İş Mevzuatının ilk filizleri olmuştur Ekim Devrimi sonrası Rusya daki devlet rejimi değişmiş ve Bolşevikler iktidara gelmiş ve en önemlisi devlet Anayasasının oluşmasıyla emeğin korunması konusundaki mevzuat da değişime ve iyileştirmeye uğramıştır. Bu dönemde özellikle rejimin doğası gereği emeğin korunması ile ilgili çalışmalar hız kazanmış, yeni kanunlar yayınlamış ve özellikle sendikalar sayesinde emeğin korunması ile ilgili çalışmalar doruğa ulaşmıştır. SSCB nin dağılmasından sonra Rusya Federasyonunda İş Mevzuatının gelişimi 1993 yılında "Rusya Federasyonu'nda Emek Koruma Mevzuatı Esasları" dokümanının kabul edilmesi ile devam etmiş ve günümüze kadar gelişimini sürdürmüştür. Çalışmanın devamında, özellikle Türk firmalarının Rusya daki öncü sektörü olan inşaat sektöründeki iş güvenliği konusu araştırılmış ve konu örnek proje ile pekiştirilmeye çalışılmıştır. Rusya daki tüm işletmelerde olduğu gibi inşaat sektöründe de, Rusya Federasyonu İş Mevzuatına ve diğer yasalarına; ve bu yasalar baz alınarak hazırlanmış olan yürürlükteki iş güvenliği kurallarına ve standartlarına uyulması zorunludur. Bu yasal 71

96 standartlarının en önemlileri, inşaat sektöründeki değişik teknik proseslerinin güvenlik tedbir ve koşullarını düzenleyen, İnşaat ve Toplum Federal Acentası tarafından geliştirilmiş ve tarihinde yürürlüğe girmiş SNiP İnşaatta iş güvenliği. Bölüm 1. Genel koşullar. ve tarihli SNiP İnşaatta iş güvenliği. Bölüm 2. İnşaat üretimi. adlı kurallardır. Bu SNİP ler Rusya da inşaatta iş güvenliği ile ilgili anayasa sayılmakla birlikte günümüze kadar bu kuralları tamamlayıcı bir çok yönetmelik ve uygulama yönetmeliği düzenlenmiş ve sonuçta iş güvenliği konusunda çok gelişmiş bir mevzuat oluşturulmuştur. Rusya Federasyonu nda işçi sağlığı ve iş güvenliği konusundaki bu kurallar sadece resmi belgelerde yer almaktan ziyade uygulamada büyük önem taşıdığından özellikle inşaat sektöründe aşağıda belirtilen konularda özen gösterilmelidir: İş güvenliği biriminin kurulması ve iş güvenliği departman sorumlularının atanması, İşçilere iş güvenliği oryantasyonunun ve iş güvenliği talimatnamelerin verilmesi, Çalışma yeri şartları denetiminin zamanında yapılması ve ilgili sertifikanın edinilmesi, İşçilerin düzenli olarak sağlık muayenelerinin düzenlenmesi, Kişisel ve toplu korunma ekipmanlarının sağlanması, İş güvenliği dokümantasyonunun eksiksiz hale getirilmesi. Rusya Federasyonu nda is yapmayı düşünen firmaların tekliflerini hazırlama aşamasında bile iş güvenliğini ayrı bir şekilde değerlendirmeleri ve bunun için bir bütçe ayırmaları önemle tavsiye edilmektedir. Proje uygulama safhasında iç ve dış denetimleri ile ilgili sorun yaşamamaları için işin en başında dokümantasyonu doğru bir şekilde hazırlamalı, standartları incelemeli ve pratikte uygulanmasını sağlamalıdırlar. Bu konuda bir çok Türk inşaat firmasının yaptığı gibi iş güvenliği biriminde o coğrafyayı ve yasalarını iyi bilen deneyimli yerli iş güvenliği uzmanları çalıştırmalı veya danışmanlık hizmeti almalıdırlar. Türkiye de işyeri tehlike sınıfının tespitinde işyeri asıl işinin niteliğine veya işyerinin kuruluş amacına bakılır ve Bakanlık tarafından yayınlanan Tehlike Sınıfları Tebliğine göre tehlike sınıfı işverence seçilir. Diğer bir değişle, tehlike sınıfları 72

97 işyerinin çalışma şartlarına (coğrafi, iklim vs) bakılmaksızın sadece iş türüne göre tespit edilir. Ancak, RF da işyerindeki her çalışma yeri için ayrı ayrı tehlike tespiti yaptırılarak çalışma yeri şartları sertifikalandırılması yapılmak zorundadır. Bu işlemden işveren sorumlu tutulmakta olup piyasadaki yetkili ve lisanslı sertifikalandırma şirketi ile anlaşarak ve özel denetim komisyonunu oluşturarak her çalışma yerinin tehlike derecesinin tespiti yapılmaktadır. Çalışma yeri koşulları sertifikalandırılması, varolan ve daha önce denetimden geçmiş ve son denetimde tehlikeli veya zararlı faktöre maruz kalınabileceği tespit edilmiş olan çalışma yerleri için en az 5 senede 1 defa yapılmalıdır. Yeni oluşturulmuş veya revizyona uğramış çalışma yerleri için ise çalışma yeri devreye alındıktan sonra 1 sene içinde yapılmalıdır. Ayrıca dışarıdan davet edilen yetkili; şitket çalışma yeri sayısına göre hizmet ücreti aldığından dolayı, bu sertifikalandırma işlemi çok maliyetli sayılmaktadır. Bu hususu Rusya da iş yapmayı düşünen müteahhitler henüz tekliflendirme aşamasında hesaba katmalıdırlar. RF da İSİG eğitimi ile de ilgili yine sıkı kurallar ve standartlar mevcuttur. İşe yeni başlayan yönetici ve uzman kadrosundaki çalışanlar 1 ay içerisinde; işçi kadrosundaki çalışanlar ise en az 3 senede bir eğitim ve bilgi düzeyleri ile ilgili denetime tabi tutulmalıdır. Eğitimin ve bilgi denetiminin nasıl yapılması gerektiğine dair GOST standardı rehber olarak baz alınmalıdır. İşçi, uzman ve yöneticilerin iş güvenliği bilgi denetiminin zamanında yapıldığının kontrolü iş güvenliği federal müfettişliği tarafından yapılmaktadır. Devlet iş güvenliği müfettişi tarafından, çalışma yerleri koşulları sertifikalandırılmasının yapılması, İSİG eğitimin verilmesi gibi konuların dışında ilk sırada kontrol edilecek hususlardan bir diğeri, işyeri tüm personelinin elektrik güvenliği grubu sertifikasına sahip olması, yönetici ve uzmanların ise elektrik güvenliği sertifikası, yangın güvenliği sertifikası, çevre koruma sertifikalarının da bulunmasıdır. Sertifikalar bulunmadan çalışma yaptırılmayacağından hem sertfika ücreti hem de iş başlatılana kadar geçen zamanda iş gücü kaybı firmaya mali olarak yansımaktadır. Ayrıca bu eksileri devlet müfettişinin tespit etmesi işyeri faaliyetinin durdurulmasına veya işverene ceza kesilmesine yol açmaktadır. İşyerinde iş güvenliği dokümantasyonunun eksiksiz hale getirilmesi konusunda Türk müteahhitleri için örnek alınabilecek dökümantasyon paketi, bu çalışmanın Ekler 73

98 kısmında detaylı olarak sunulmuştur ve İSİG eylemlerinin organizasyonu konusunda yardımcı olması amaçlanmaktadır. Diğer bir konu, uygulamada (şantiyede) İSİG konusunda karşılanabilecek potansiyel zorluklardır. Rusya Federasyonu nda uzun sürelerdir iş yapan X Construction firmasının Kaluga şehrindeki X Şantiyesi İş Güvenliği Şefi, Rusya daki iş güvenliği konusunda yapılan ankette tecrübelerini paylaşmış olup bu anket Ek L de sunulmuştur. Örneğin, bazı Türk müteahhitlerince kullanılan vinç ile kaldırılan manbasket'lerin kullanılması, yaşanabilen sıkıntılardan biridir. RF standartlarına göre yüksekte çalışmalarda bel tipi emniyet kemeri kullanılmasına izin verilirken diğer standartlarda (Avrupa veya Amerika) paraşütçü tipi emniyet kemerleri zorunludur. Ancak Rusya Federasyonu nda işveren kontrolörleri, daha güvenli olduğunu düşündükleri için, bazı uygulamalarda is güvenliği açısından yabancı standartların uygulanmasını isteyebilmektedir. RF standartlarında çalışan yerel taşeron firmalar ile yapılan kontratlarda genellikle RF iş güvenliği kurallarına uyulacağı taahhüt edildiğinden taşeron firmaya RF standardı dışında ekipman aldırılması, kullandırılması güç olmaktadır. Bu sebepten dolayı ilgili giderleri Türk firma karşılamak durumunda kalabilmektedir. Genel olarak ankette de vurgulandığı üzere, henüz ihale aşamasındayken iş güvenliği konusunun ciddiye alınması ve bütçe planlanırken; ülke şartları, dokümantasyon gereksinimleri, personel miktarı, kullanılacak ekipman tip ve adetleri ve güvenli iş yapım yöntemleri gözetilerek iş güvenliği bütçesi oluşturulması firmaların yararına olacaktır. Bu çalışmada sözü geçen tüm İSİG önerileri, inşaat projesinin 3 ana safhasına dayanarak bir araya getirilmiş, sunulan bilgiler kullanım açısından daha pratik olabilecek düşüncesiyle aşagıdaki Çizelge 12.1 oluşturulmuştur. Çizelge 12.1: İnşaat öncesi, inşaat sırasında ve inşaat sonrasında İSİG prosedürlerinin çizelgesi. AĢama Yapılacaklar Süre İNŞAAT ÖNCESİ İSİG Mevzuatının incelenmesi - Teklif aşamasında İSİG bölümü için ayrılan yaklaşık bütçenin hesaplanması - 74

99

TÜRKÇE-RUSÇA SÖZLÜK

1

TURKISTON KUTUBXONASI www.turklib.uz www.turklib.com www.turklib.ru

2

3

A aa! – выражает удивление. abajur - абажур abanmak – опираться, облокачиваться. abartı – гипербола, преувеличение. abartmak – преувеличивать. abece – азбука. abi – 1) старший брат; 2). обращение к старшему по возрасту abide – памятник, монумент abla – 1) старшая сестра, 2) обращение к девушке, женщине старшей по возрасту. abluka – осада, блокада, iktisadi ~ экономическая блокада. abone – абонент, подписчик acaba – (в вопросительных предложениях выражает удивление, сомнение, нерешительность) интересно; разве; неужели; ли; а; ~ kim geldi? интересно, кто пришел? acayip(bi) – 1. удивительный, странный, ~ bir hava странная погода 2. удивительно,странно acele – 1. спешка, поспешность, торопливость; 2. срочный, спешный; ~ telefon konuşması срочный телефонный разговор. acemi – 1. неопытный, новобранец, 2.новичок acente - 1)агентство, vapur ~si; 2)агент, sigorta ~si страховой агент. acı I 1. 1) горький, 2) перен. пронзительный, пронизывающий; 2. в разн. знач. горечь acı II 1) боль, dış ~ sı зубная боль; 2) страдание; 3) горе. acıbadem – 1. горький миндаль; 2. арго хитрый, пронырливый. acıklı - 1)печальный, горестный, скорбный; 2) досадный; 3)носящий траур, в трауре. acılı – печальный, скорбный, горестный, грустный, ~ gözler печальные глаза. acıkmak – проголодаться, acıktınız mı? вы проголодались?, karnım acıktı я проголодался. acıma – жалость, сострадание, ~ duygusu чувство жалости. acımak – 1)болеть (например, о руке, голове);2) жалеть, сочувствовать, сожалеть;3)прогоркнуть acil – срочный, спешный, экстренный, acil çıkış – запасный выход aciz (aczi) – 1) бессилие, немощность, слабость, вялость, 2)неплатёжеспособность 4

aç – 1) голодный, ~ kalmak голодать, 2) в разн. знач. жадный açı - угол açık(ğı) – 1. 1) открытый, ~ pencere открытое окно,2)просторный, широкий, ~meydan широкая площадь,3) непокрытый; 4) ясный, ~ hava ясная погода,5) светлый (о цвете) ~ mavi светло-голубой, 6) вакантный; 7) включенный 2. откровенно, прямо ~ konuşmak говорить откровенно, прямо. açıkça – прямо, откровенно. açıkgöz – 1. ловкий. расторопный, хитрый 2. ловкач, пройдоха, плут. açıklama – 1) разъяснение, пояснение; 2) заявление, сообщение;3) дикторский текст к фильму. açıklamak – разъяснять, объяснять açıklık (ğı) – 1. простор, 2) открытое место, лужайка 3) астр. азимут 4)отверстие, 5)промежуток, интервал 6) светлый оттенок (тон) 7)ясная (безоблачная) погода 8)ясность, четкость 9) откровенность, прямота 10) оголенность, обнаженность, неприкрытость açılış - открытие açılmak 1)открываться (напр. о магазинах, зрелищных мероприятиях) 2) вести, выходить, (напр., о дверях, окнах) kapı balkona açılır дверь выходит на балкон. açıortay биссектриса açlık(ğı) голод, ~grevi голодовка açmak 1) открывать 2) включать, radyoyu aç включи радио 3) доверять (напр., тайну) 4)рыть 5) сверлить açmaz 1. замкнутый, скрытный 2. 1) трудное положение, 2) махинация, плутовство. ad 1) имя, adınız ne(dir)? как вас зовут? как ваше имя? ad koymak давать имя, называть 2. наименование, название, 3. репутация, слава ada остров adale мышца, мускул adalet 1) справедливость, 2) юстиция, правосудие adam 1)человек, devlet ~ı государственный деятель, iş ~ları деловые люди, бизнесмены, 2) мужчина aday - кандидат adçekmek - тянуть жребий adet 1) число, количество 2) штука âdet 1) обычай, ~olduğu gibi как водится, 2) привычка, 3) менструация. âdeta прямо, прямо-таки, просто adım шаг 5

adi 1) простой, обычный, заурядный 2) низменный, вульгарный âdil справедливый adli судебный, юридический adliye юстиция af(ffı) 1) прощение, извинение, affınızı dilerim прошу извинения (прощения)2)помилование, амнистия afaroz отлучение (от церкви) afet 1. катастрофа, бедствие 2. красавица affetmek 1)извинять, прощать, affedersiniz извините, простите, 2) миловать, амнистировать. afiş афиша, объявление afiyet здоровье, ~olsun! на здоровье! приятного аппетита afyon опиум ağ сеть, сетка ağa господин ağabey старший брат ağaç(cı) 1. дерево, elma ~ı яблоня, 2. деревянный ağaçkakan дятел ağır 1. 1) тяжёлый, ~bir yük тяжёлая ноша, груз; 2) трудный, ~bir iş трудная (тяжёлая) работа, 3)медленный, 2. 1) тяжело, 2) медленно, неторопливо; ~ ~ медленно, потихоньку, важно. ağırlık 1) тяжесть, 2) серьёзность ağız(ğzı) 1) рот, 2) острие, лезвие, 3) устье, 4) говор, диалект, наречие. ağızbirliği единодушие, согласованность, сговор, ~ etmek договориться, сговориться ağızlık 1) мундштук, 2) намордник. ağlamak плакать ağrı боль; baş ~sı головная боль ağrılı 1) болезненный, причиняющий боль (страдания), больной, ~ dişi больной зуб; 2) печальный, скорбный, страдающий. ağrımak болеть ağrısız 1) безболезненный, 2) не знающий печали (забот), неунывающий, ◊ ~baş беззаботный человек. ağtabaka ретина, сетчатая оболочка, сетчатка. ağustos август. ah (выражает сожаление, раздражение, тоску, радость) ах!, ох!, ой!; ahlar çekmek охать, вздыхать. 6

ahali жители, население. ahlâk мораль, нравственность. ahlâklı нравственный, благовоспитанный. ahlâksız безнравственный, аморальный; непристойный. ahşap(bı) деревянный; ~ ev деревянный дом. ahtapot(tu) 1) спрут, осьминог; 2) полип, опухоль; 3) приживальщик, нахлебник. ahu дикая коза; антилопа. ahududu(nu) малина, aile семья, семейство; ~ durumu семейное положение; ~ sahibi семейный человек. ait 1) касающийся, относящийся; size ~ bir mesele вопрос, касающийся вас; 2) принадлежащий; ona ~ toprak принадлежащая ему земля; olmak а) касаться, относиться; b) принадлежать. ajans агентство. ajurlu ажурный; ~ çorap ажурные чулки. ak белый (чаще в переносном значении). akademi академия. akarsu 1) река, речка, ручей, арык. 2) нитка алмазов или жемчуга. akaryakıt жидкое топливо, горючее. akasya акация. akbaba 1) седовласый старец, глубокий старик; 2) чёрный гриф, бородач. akciğer лёгкое; ~zarı плевра; ~zarı kovuğu плевральная полость. akdetmek заключать (напр., мир, договор). akıcı 1) текучий, жидкий; 2) плавный, гладкий; 3) ровный (о почерке); 4) лёгкий (напр., походка). akıl(klı) 1) ум, разум, рассудок; 2) память. akılcılık рационализм. akıllı умный. akılsız неумный, глупый. akım 1) течение, поток; 2) elektrik ~ электрический ток; doğru ~ постоянный ток. akın 1) приток, наплыв, поток; 2) налёт, нападение, набег. akıntı течение, поток. akışkan текучий. akide 1) вера, вероучение; 2) доктрина; принцип; 3) пустословие, болтовня. 7

akis(ksi) 1) отклик, эхо; 2) отражение; 3) обратное; ~ini iddia ediyor он утверждает обратное (тому, что говорилось). akit(kdi) 1) заключение; 2) акт, договор, соглашение, контракт; 3) союз, брак. akkan лимфа; ~ dolaşımı циркуляция лимфы; düğümü лимфатический узел. aklamak 1) делать белым, отбеливать; 2) оправдывать, реабилитировать; прощать. aklanmak 1) становиться белым; 2) перен. выходить чистым; 3)быть реабилитированным. akmak 1) течь, протекать; литься; 2) сыпаться, высылаться. akort(du) муз. 1) аккорд,- 2) настройка (инструмента). akraba родственник, родственники. akrep скорпион, aksak 1) хромой, прихрамывающий; 2) плохо идущий; отстающий. aksamak прям, и перен. хромать. aksan 1) акцент; 2) ударение. aksırmak чихать. aksi 1) обратный, противоположный; ~ takdirde в противном случае, иначе; ~nе наоборот; 2)упрямый. akşam 1. вечер; 2) вечером. aktarma 1) пересадка, (пассажиров); 2)перегрузка (товаров). aktüalite 1) актуальность, злободневность;2) текущие события; 3) кинохроника. akustik(ği) акустика. akyuvar лейкоцит. al алый; ~ bayrak алый флаг (стяг). alabalık разновидность форели. alabildiğine насколько можно, как только можно, вовсю. alaca пёстрый (о цвете, ткани). alacak(ğı) долг, (который следует получить с кого-л.); sizden ~ım var мне причитается с вас, вы мне должны. alacakaranlık(ğı) сумерки. alacaklı заимодавец. alan 1) площадь, площадка; hava ~ аэродром; 2)отрасль, область, поприще, арена; spor ~ında в области спорта; diploması ~ında на дипломатическом поприще; her ~da во всех областях. alaşım сплав. 8

alay I 1) шествие, процессия; 2) толпа; bir ~ много; толпами, массами; 3) воен. полк. alay II насмешка, издёвка; ~ etmek (ile) насмехаться, издеваться; ~а almak поднять на смех. alaycı насмешник. albeni привлекательность, обаяние, очарование, прелесть. albüm альбом. alçak 1)в разн. знач. низкий; ~ iskemle низкая скамейка; ~ ses низкий голос, бас; 2) низкий, подлый. alçaklık 1) низкое положение; 2) низость, подлость. alçı гипс; ~уа almak наложить в гипс; положить в гипс. aldatıcı 1. обманщик, лжец; 2. ложный. aldatmak обманывать; водить в заблуждение. âlem 1) мир, вселённая; 2) мир, круги; spor ~i спортивный мир, спортивные круги; 3)люди, посторонние. alet орудие, инструмент. alev прям, и перен. пламя. alevlenmek прям, и перен. воспламеняться. alfabe азбука, алфавит; ~ sırasıyla в алфавитном порядке. algı восприятие, перцепция. algılamak воспринимать, познавать. alıcı 1) покупатель; клиент; 2) приёмник; televizyon ~sı телевизионный приёмник. alık 1. глупый, придурковатый; 2. глупо, ошалело. alım 1) взятие; 2) покупка, закупка. alımlı привлекательный, симпатичный, приятный. alın(lnı) лоб. alındı расписка, квитанция. alıngan 1) впечатлительный, слишком чувствительный, быстро и бурно реагирующий; 2) мнительный; обидчивый alışkan привычный; приученный. alışmak привыкать, свыкаться, приучаться. alışveriş купля-продажа, торговля. alkış аплодисменты, овация. alkollü алкогольный. 9

alkolsüz безалкогольный; ~ içki безалкогольный напиток. Allah аллах, бог; ~ ~ ! боже мой!, бог ты мой!;  ~ bilir бог его знает, неизвестно; ~ senden razı olsun спасибо тебе; ~а ısmarladık до свидания; ~а şükür слава богу. almak 1) брать; 2) получать; 3) покупать. almanak 1) альманах (сборник); 2) календарь (содержащий астрономические, метеорологические и другие сведения). alo алло!; ~ ... ~ ... neresi orası? алло ... алло ... откуда говорят? alt 1. низ, нижняя часть; 2. нижний; ~ kat нижний этаж; 3) под; внизу; yer ~ında под землёй, altderi дерма, кожа. altgeçit подземный переход altı шесть. altıgen шестиугольник; düzgün ~ правильный шестиугольник. altın 1. золото; 2. золотой. altıncı шестой. altışar по шести; ~ lira по шести лир. altmış шестьдесят. altmışıncı шестидесятый. alyuvar эритроцит, ama но, однако. amaç(cı) в разн. знач. мишень, цель. aman ох!, о боже мой!; помилуй! amansız беспощадный, amatör 1. любитель; 2. любительский, ambalaj упаковка; ~ etmek упаковывать. ambar 1) склад, хранилище. ambargo эмбарго. ambulans скорая помощь amca 1) дядя, (со стороны отца); ~ kızı двоюродная сестра (со стороны отца); ~ oğlu двоюродный брат (со стороны отца); 2) дядя (почитательное обращение к старшим). ameliyat операция. аmir начальник. amortısman 1) амортизация; 2) постепенная выплата долга; 3) выкуп облигаций. 10

ampul 1) лампочка (электрическая); 2) ампула. an миг, момент, мгновение. ana 1. мать; ~ dili родной язык; ~ baba родители; 2. главный, основной; ~ cadde основная (главная) магистраль anahtar ключ. analık 1) материнство; материнское чувство; 2) матушка; 3) мачеха. anayasa конституция. anayurt(du) редина, отечество. anemi анемия, малокровие anestezi анестезия, наркоз; yerli ~ местный наркоз angarya принудительные работы. anıt памятник, монумент. anjin ангина anlam смысл, значение. anlamak 1) понимать; 2) разбираться; анализировать anlamdaş синоним. anlamlı 1) имеющий какое-л. значение; 2) многозначительный; знаменательный; anlamsız бессмысленный, абсурдный. anlaşma соглашение. anlaşmak объясняться; договариваться. anlatmak объяснять; рассказывать; anlatabildim mi? понятно? anlayış понимание, сообразительность karşılıklı ~ взаимопонимание. anlayışlı понятливый, сообразительный. anmak упоминать; вспоминать, отмечать. anne мать, мама. anomali аномалия, отклонение от нормы. anonim анонимный. anormal анормальный, ненормальный. ansızın внезапно, вдруг. ansiklopedi энциклопедия. ant(dı) клятва. 11

antarktik антарктический. antika 1. редкая вещь, редкость; 2. 1) антикварный; 2) странный, чудной. antikor антитело. antipati антипатия. antiseptik антисептический. antlaşma договор. antrenman тренировка. antrenör тренер, anus анальное (заднепроходное) отверстие. apandisit аппендицит. apartman дом (многоквартирный) apse абсцесс, нарыв, гнойник. aptal идиот, дурак. ага 1. 1) расстояние, промежуток (во времен. пространстве); 2) отношение (между людьми ~lаrı açıktır они в ссоре; 2. onlar ~sında cpеди них. araba повозка, телега; экипаж; автомашина автомобиль. arabacı извозчик, кучер. aracı посредник. aracılık(ğı) посредничество. araç(cı) средство. araçsız 1. непосредственный, прямой непосредственно, прямо. aralık(ğı) I 1. 1) промежуток, пространство, промежуток времени, время; 2. приоткрытый. Aralık(ğı) II декабрь. aralıksız беспрерывный, безостановочный aramak искать. araştırma исследование. araştırmak 1) обыскивать; 2) исследовать, изучать. araz симптом, признак. arazi земля, территория. argo арго, жаргон, сленг. arı пчела. 12

arıza поломка, неисправность; авария. arife канун; bayram ~sinde накануне праздника aristokrasi аристократия. aritmetik 1., арифметика; арифметический. ark I оросительный канал. ark II 1) арка, свод; 2) Эл. электрическая дуга. arka 1. 1) спина; спинка; 2) задняя, обортная сторона; 3) продолжение; ~sı var продолжение следует; 2.: ~sında за чём-л., позади чего-л. evin ~sında bahçe var за домом есть сад задний, находящийся за чем-л. arkadaş товарищ; mesai ~ı соратник, колл arkadaşlık дружба, дружные отношения arktik арктичеcкий. armağan дар, подарок; премия. armatör судовладелец. armut(du) rpyшa, arpa ячмень. arsa земельный участок (под постройку). arsen(ik) мышьяк arsız бессовестный, нaхaльный, навязчивый. artı 1. плюс; 2. 1) положительный, позитивный; 2) прибавочный artık(gi) I 1.остающийся, лишний; 2. oстаток, излишек artik II уже, нaконeц artım увеличение, рост. artırma аукцион. artırmak увеличивать, повышать artmak увеличиваться, повышаться arya ария. arzetmek 1) представлять; 2) докладывать, сообщать arzu желание, охота. asalak паразит asansör лифт asayiş 1) порядок, спокойствие; 2) безопасность 13

asbest(ti) асбест asfalt 1. асфальт; 2. асфальтовый. asgarî минимальный asıl(slı) 1. 1) оригинал, подлинник; 2) основа, сущность; ~ında В своей ocновe (сущности); 2.подлинный, истинный; 3. именно, как раз. asılmak 1) быть повешенным; 2) виснуть. asilstz беспочвенный, необоснованный. asır(srı) век. asi 1. непокорный, мятежный, бунтарский; 2.бунтовщик, мятежник; повстанец. asil 1) знатный; аристократический; 2) благородный asistan ассистент. asit Кислота. asker воин, солдат askı 1) вешалка; 2) подтяжки asla ни за что, никогда, никоим образом aslan 1) лев; 2) перен. Мужественный, храбрый человек asma висячий; ~ koprü висячий мост asmak вешать. aspirator 1) пылесос; 2) всасыватель. astar подкладка astragan каракуль aş еда, пища. aşagı 1. низ; ~da внизу; 2 низкий, нижний; ~ kat нижний этаж; ~ fiyat низкая цена 3. вниз;  ~yukarı около, приблизительно. aşağılamak 1) понижаться, снижаться, опускаться, падать (о цене, качестве и т.д.); 2) унижаться, опускаться aşağılık(ğı) 1. 1) низкое качество; 2) низость; подлость; 3) унижение; 2. простой, грубый. aşama чин, ранг, звание; сан, класс, ступень, степень aşçı повар. aşı прививка; вакцина. âşık влюбленный; ~olmak быть влюбленным aşılamak прям. и перен. прививать 14

aşınmak изнашиваться, протираться, рваться; 2) делать слабым, слабеть; 3) разъедаться, разрушаться aşırı 1. чрезмерно, очень; 2. чрезмерный, крайний aşırılık(ğı) 1) чрезмерность, крайность, излишество, излишек; 2) крайняя степень aşk любовь aşmak преодолевать, переваливать, превышать at 1) лошадь; 2) конь ata 1) oтeц; 2) дед, дедушка. atak атака. atamak назначать кого (на должность и т.н.) atardamar 1) артерия; 2) магистраль, магистральная улица atasözleri пословицы, поговорки. ataşe атташе. atelye 1) мастерская, ателье; 2) цex. ateş 1) огонь; ~ etmek стрелять, вести огонь; 2) прям. и перен. Жар, пыл; ~i var у него есть температура;  ~ pahasına по бешенной цене; ~le oynamak играть с огнем. ateşböceği светляк обыкновенный ateşkes прекращение огня ateşlemek 1) зажигать; sobay ~ затопить печь; 2) совершать поджог; 3) стрелять, вести огонь ateşli 1) огненный; огневой; горящий; 2) имеющий жар; температуру 3) перен. Горячий; пламенный, пылкий, 4) перен. Возбужденный, взволнованный. atılgan 1)смелый, отважный, бесстрашный; 2) напористый, предприимчивый, ловкий; 3)дерзкий atılmak 1) быть брошенным; 2) бросаться, устремляться atış стрельба. atik 1. ловкий, проворный, расторопный; 2) ловко, проворно, быстро atlama прям. и перен. Прыжок, скачок atlamak прыгать, перепрыгивать. atlet атлет. atlı всадник; кавалерист. atlıkarınca Kapyсель. atma метание c.; disk ~ метание диска. atmaca ястреб. atmak 1) бросать, метать; 2) стучать, биться (напр. о пульсе, сердце); 3) стрелять. 15

av oxoтa; рыбалка. aval 1) поручительство в платеже по векселю, аваль; 2) поручитель. avanak дурень, простофиля, простак; остолоп. avans аванс. avare 1. праздношатающийся, шалопай, бездельник; 2. порывистый (о ветре). avarya авария. avcı охотник avize люстра. avlamak охотиться; balık ~ ловить рыбу avlu двор avuç 1)ладонь; 2) горсть, пригоршня avukat адвокат avunçутешение avundurmak утешать ay 1) луна; 2) Mecяц; bugün ayın kaçı? Какое сегодня число?; hangi aydayız? Какой сейчас месяц?; şubat ayındayız сейчас февраль. ayak(ğı) 1) Hoгa; 2) ножка (нaпp. стола); 3) ступень, ступенька. ayakkabı обувь. ayar 1) проба (на благородных металлах); 2) точность, верность. ayarlamak выверять, регулировать. ayaz мoрoз. aybaşı месячный, менструация. ayçiçeği подсолнечник. aydın 1. светлый; ясный; 2. интеллигент. aydınlatma освещение aydınlatmak 1) освещать, делать светлым; 2) освещать, разъяснять aydınlık(ğı) 1. светлое, освещенной место; 2. светлый ayı медведь ayıp(bı) 1. стыд, срам; 2. постыдный, позорный ayıplamak стыдить, корить; осуждать, порицать 16

ayırmak 1) отделять, разъединять, разлучать; 2) различать, видеть разницу; 3) занимать, держать, выделять (напр. место, билет); bu sandalyeyi size ayırdı он занял этот стул для вас aykırı 1. противоречащий, идущий вразрез; 2. вопреки, наперекор, вразрез aylık(ğı) 1. жалование, плата (за месяц); 2. месячный ~ dergi ежемесячный журнал; üç~ трехмесячный ребенок ayna зеркало aynen в точности, точь-в-точь, буквально aynı тот же самый, точно такой же; идентичный; ~ zamanda одновременно ayrı отдельный, особый, другой; ~ ~ отдельно, особо, врозь ayrıca 1) отдельно, врозь; 2) кроме того ayrılık 1) отделение, разделение; 2) расставание, разлука; 3) разногласие, расхождение ayrılmak 1) расставаться; уезжать, уходить; 2) расходиться (o супругах) ayrıntı подробность ayrışmak 1 ) разлагаться на составные части; 2) расходиться az 1. малый, незначительный, небольшой; 2. мало, немного; biraz немного azalmak уменьшаться, сокращаться azaltılma уменьшение, сокращение azaltmak уменьшать, сокращать azami максимальный; ~ sürat максимальная скорость azap(bı) мука, страдание azar оскорбление, обида azgın 1) разъяренный; бешенный, свирепый; 2) непослушный, непоседливый, шкодливый; 3) с незаживающими ранами azınlık меньшинство azim(zmi) твердое намерение, решимость aziz 1) дорогой; ~ dostum мой дорогой друг; ~im дорогой мой; 2) уважаемый

17

B Baba отец, папа Babaanne бабушка (по отцу) Babacan добродушный, приятный, симпатичный Babalık(ğı) отцовство Babayiğit(ği) богатырь, молодец Baca труба (дымовая) Bacak(ğı) нога Bacanak(ğı) свояк Bacı 1)сестра; 2) (обращение) тетушка, тетка Badana побелка Badanacı маляр Badanalamak белить Badem миндаль Bademcik(ğı) миндалевидная железа Bagaj багаж; el ~i ручной багаж, ручная кладь Bağ I 1) виноградник; 2) сад. Bağ II 1) связка; 2) шнурки. Bağbozumu 1) сбор винограда; 2) время сбора винограда Bağcı виноградарь Bağımlı зависимый Bağımsız независимый Bağımsızlık(ğı) независимость, самостоятельность Bağıntı 1) отношения; 2) Связь, отношение; 3) пропорция Bağırmak кричать, орать Bağırsak(ğı) кишка; kalın ~ толстая кишка Bağış 1) Дар, подношение; пожертвование; 2) прощение, помилование Bağışıklık(ğı) 1) иммунитет, 2) броня; льгота, привилегия 18

Bağışlamak1) прощать, миловать; 2) дарить, жертвовать. Bağlaç 1) скрепка; 2) союз; 3) тире, дефис Bağlam связка, вязанка, пучок; букет Bağlama соединение; скрепление Bağlamak завязывать; завязывать узлом; привязывать; связывать Bağlanmak 1) быть связанным; 2) перен. Привязываться Bağlantı связь Bağlı 1) привязанный; связанный; 2) зависящий, зависимый Bahane предлог, повод; ~siyle под предлогом Bahar весна Baharat специя Bahçe сад; nebatat ~si ботанический сад; sebze ~si огород; gül ~si розовая плантация Bahçıvan садовник Bahşiş чаевые, подачка Baht(tı) судьба, доля Bahtiyar счастливый Bakan министр Bakanlık(ğı) министерство Bakıcı смотрящий, наблюдающий Bakım 1) уход, присмотр, надзор; 2) взгляд, точка зрения Bakır 1. медь; 2. медный Bakış Взгляд Bakışmak смотреть друг на друга, переглядываться Bakire дева, девственница Bakiye остаток Bakkal бакалейщик Bakkaliye 1) бакалейные товары; 2) бакалейный магазин Bakla бобы Baklava баклава (род турецкого пирога с орехами - сладость). Bakmak 1) смотреть, глядеть; 2) выходить (напр. об окнах); bu oda sokağa bakıyor эта комната выходит на улицу; 3) заботиться о ком-л., ухаживать 19

Bal мёд Balad баллада Balçık глина Baldır голень Baldız свояченица Balgam мокрота; слизь Balık(ğı) рыба Balıkçı рыболов, рыбак; торговец рыбой Balina кит Balmumu воск balo бал balon аэростат; воздушный шар. balozu нектар. balta топор. balyoz кувалда. bambaşka 1. совсем другой, совершенно другой; 2. совсем по-другому, совсем иначе. band плёнка, лента (для магнитофона); bandıra штандарт; флаг. bandrol этикетка. bando оркестр, banka банк. banker банкир. banket сиденье (напр, в трамвае, в автобусе). banliyö пригород. bant лента, скотч banyo ванна; купанье. baraj плотина. baraka барак. bardak(ğı) стакан. barış мир; примирение. barışmak мниться, примириться.

:

20

barışsever миролюбивый, bari хоть, хотя бы. barikat баррикада. bariz ясный, явный, очевидный. baro коллегия адвокатов. barut порох. basamak(ğı) ступенька, подножка. basık сдавленный, сплюснутый. basılı напечатанный, печатный. basımevi типография. basın пресса, печать. basınç(cı) давление. basit простой. baskı 1) давление, нажим; 2) тираж, baskın 1. превосходящий, доминирующий; 2. 1) нападение ; su ~ı наводнение ; 2) обыск. baskül весы для тяжёлых грузов. basma ситец. basmak 1) ступать; 2) печатать; 3) наступить, нагрянуть; 4) жать, нажимать. basur геморрой. baş 1. 1) голова; глава; 2) начало; 2. главный; старший başak колос. başarı успех, удача. başarılı успешный, удачный, преуспевающий. başarısız безуспешный, неудачный. başarmak успешно выполнять, справляться. başbakan премьер-министр. başka 1. другой; 2. кроме, помимо; sizden ~ кроме вас. başkan председатель; глава; президент. başkanlık(ğı) председательство. başkent столица, главный город. başkomutan главнокомандующий. başkonsolos генеральный консул 21

başlamak 1) начинать, приступать; 2) начинаться. başlangıç начало. başlıca главный, основной. başlık(ğı) заголовок, заглавие. başşehir(hri) столица, главный город. batak топь, трясина, болото. bataklı болотистый. bataklık(ğı) болото. batarya батарея. batı запад. batmak 1) тонуть; 2) садиться, заходить (о солнце). battaniye одеяло (тканьёвое, шерстяное). bavul чемодан. bay господин. bayan госложа; дама. bayat 1) чёрствый; несвежий; с душком. 2) старый. bayılmak 1) лишаться чувств, падать в обморок; 2) обожать кого-что-л., очень нравиться. baykuş сова. bayrak(ğı) 1) флаг; знамя; 2) эстафета. bayram праздник. baytar ветеринарный врач, ветеринар. baz база, основа. bazan, bazen иногда, порою. bazı некоторые, иные; иногда, порою; ~ ~ иногда, порою, временами. bebek грудной ребёнок, младенец. beceri 1) способность, ловкость, умение; 2) успех, удача. becerikli умелый, ловкий, искусный. becermek выполнять, справляться. bedava бесплатный. bedbin пессимист. bedel стоимость; цена. 22

beden тало, туловище. beğeni вкус. beğenmek одобрять, нравиться. bej беж, бежевый. bekar холостой, неженатый. bekâret(ti) девственность. bekârlık(ğı) холостая жизнь. bekçi стброж; страж. bekleme ожидание. beklemek 1) ждать; 2) сторожить, караулить, belâ несчастье, беда; горе. belediye муниципалитет. belge документ. belgesel документальный. belirli определённый. belirmek 1) показываться; 2) становиться belirsiz неопределённый; неясный; неизвестный. belirti признак, симптом. belkemiği позвоночный столб, позвоночник. belki мoжет быть, возможно. bellek память. belli очевидный, ясный, известный. belsoğdcluğu гонорея. bembeyaz совершенно белый. ben I я. ben II рoдинка. bencil эгоист. benimsemek 1) усваивать; 2) присваивать. benzemek походить, быть похожим. benzer похожий; подобный; аналогичный. benzetmek 1) делать похожим; 2) путать, принимать за другого; sizi bir başkasına benzettim я принял вас за 23

другого. benzin бензин. beraber вместе, сообща. beraberlik(ğ) ничья; maç ~le sona erdi матч закончился вничью. beraet(ti) оправдание. berbat скверный, дрянной, паршивый, berber парикмахер. bere берет. bereket - изобилие bereketli – изобильный; благодатный beri – 1. эта (ближайшая) сторона; 2. лежащий сторону, ближе; ırmağın ~ yakası этот (ближний) берег реки; 3. (исходный пункт во времени) от, с; dünden ~ cо вчерашнего дня. berrak – прозрачный, чистый; ~ su прозрачная вода. besbelli – 1. совершенно ясный, очевидный; 2. совершенно ясно, очевидно. besin - питание, пища beslemek – 1) кормить, вскармливать; 2) разводить, выращивать; 3) прям. и перен. лелеять, вынашивать; fikir ~ вынашивать мысль; ümit ~ питать надежду. beste – 1) мелодия; музыка; 2) привязанный. besteci, bestekâr - композитор beş - пять beşinci - пятый bestonarme - железобетон bevlıyeci - уролог bey – господин, бей beyan - ~ etmek cообщать, заявлять. beyanat – заявление; ~ta bulunmak, ~ vermek – делать заявление. beyanname – заявление, декларация; gümrük ~ si таможенная декларация beyaz – белый; ~ kağıt белая бумага; ~ ayı белый медведь; ~ a çekmek переписать набело beyazpeynir - брынза beyefendi – господин, сударь (вежливая форма обращения). beygir – лошадь, ломовая лошадь. 24

beyin (yni) - мозг bez – полотно, холст, бязь beze – тесто в виде кругляша. bezelye – зелёный горошек bezgin – апатичный, вялый bıçak(ğı) – нож; лезвие (безопасной бритвы keskin ~ острый нож; kör ~ тупой нож bıkmak - надоедать bırakmak – 1) оставлять, покидать; бросать; 2) переносить (на другой срок); 3) пускать, отпускать. bıyık(ğı) - усы biber – перец; kara ~ чёрный перец; kırmızı ~ красный перец. biberon – 1) рожок (бутылочка) для кормления; 2) мундштук ( для курения). biçare – несчастный, бедняга biçerdöğer - комбайн biçim – покрой, фасон, форма; ne ~ adam? Что за человек? biçmek – 1) резать;2) кроить;3) косить. biftek(ği) - бифштекс bilanço - баланс bilârdo - бильярд bildiri – сообщение, заявление, коммюнике bildirilmek – сообщать, уведомлять, извещать. bile - даже bilek(ği) - запястье bilemek - точить bileşik – 1. составной, сложный, комбинированный;2. соединение. bileşim – состав, смесь; соединение bileşke – физ.равнодействующая сила. billet - билет biletçi – 1) билетный кассир;2) кондуктор. bilezik(ği) - браслет bilgi – знание; сведение. bilgin - учёный 25

bilhassa – в особенности, особо bilim - наука bilimsel - научный bilinç – сознание; разум, рассудок bilinçaltı – 1. подсознание; 2. подсознательный; 3. подсознательно. bilirkişi - эксперт billur – 1) кристалл;2) хрусталь. bilmece - загадка bilmek – 1) знать; 2) уметь. bilya, bilye - 1) детская игра в шарики;2) подшипник. bin - тысяча bina - здание binbaşi(sı) - майор bindirmek – 1) посадить (на поезд и т.п.) ;2) наскочить, наехать. binici - наездник binicilik(ği) – верховая езда bininci - тысячный binmek – 1) садиться (на поезд и т .п.); 2) садиться верхом. bir - 1) один;2) какой-то; некоторый. bira - пиво birader – 1) брат;2) братец, браток (при обращении) biraz - немного birçok(ğu) – многие, большое количество. birden - сразу, разом; вдруг, неожиданно. birer – по одному birey - индивид biri(si) – некто; кто-то biricik - единственный birikmek – скопляться, собираться. biriktirmek – копить, собирать birim - единица 26

birinci – 1) первый; ~ gelmek прийти первым, стать первым; ~ si во-первых;2. наилучший; ~ mal наилучший товар; 3. первые ряды(в кинотеатре). birincilik(ği) – 1) первое место; 2. первенство. birkaç - несколько birleşik – соединённый, объединённый. birleşmek – соединяться, объединяться. birleştirmek – соединять, объединять. birlik(ği) – 1) единение, единство; iş ~ сотрудничество; 2) союз; 3) подразделение. birlikte - вместе birtakım - ряд birterimli - одночлен bisiklet - велосипед bisküvi(t) – бисквит, печенье bit - вошь bitik – слабый, немощный bitim – 1)всходы;2) окончание; конец bitirmek –заканчивать, оканчивать, завершать. bitişmek - соприкасаться, быть смежным, смыкаться bitki – растение bitkisel - растительный bitmek – 1) кончаться, иссякать;обессилевать, выбиваться из сил. bitmek – расти (о растениях, волосах) bitpazarı(nı) – толкучка, барахолка Biz - мы; ~e нам; ~сe, ~e göre по-нашему, по-нашему мнению, на наш взгляд; ~e gelince что качается нас; ~de у нас, при нас. Bizim Наш Bizmut Висмут Bizzat cам, персонально , лично ; ~kendisi лично он сам Blok 1) блок; 2) блочный Bobin Катушка, бобина, барабан Bodrum Подвал; ~ katı подвальный этаж 27

Bodur Низкорослый, карликовый Boğa Бык Boğaz 1) горло; 2)горлышко ( напр. бутылки); 3) пролив Boğmaca Удушье, удушливый кашель Boğmak 1.)душить, давить 2.) топить Boğucu Удушающий, удушливый Boğuk Сдавленный, глухой ( о голосе, звуке) Boğulmak 1.)быть задушенным, задохнуться 2.)утонуть Boğum Узел, сочленение Boğuntu Удушье Boğuşmak 1.)схватить друг друга за глотку, сцепиться 2.)спорить, ссориться Boks Бокс Bol 1.)свободный, широкий 2.)обильный, изобильный Bolluk(ğu) Обилие, изобилие Bomba Бомба, граната Bomboş Пустым пустой, совершенно пустой Bonbon Конфеты Boncuk Бусы Bonfile Филе, филейная часть Bono Бона, чек, квитанция Bora Предгрозовой вихревой ветер Boran Грозовой дождь, буря Borat Бура, тетраборат натрия Borazan Труба, горн Borç(cu) Долг, заём, задолженность Borçlu Задолжавший, должник Borda Борт (судна) Bordro Бордеро: ведомость Bornoz 1.) купальный халат 2)бурнус Borsa Биржа Boru В разн. знач. труба 28

bölge Район, сектор, зона Bölme 1) секция, отделение 2) перегородка 3) отсек Bölmek Делить Bölüm 1) разделение, распределение ; ış ~ü разделение труда 2) раздел , глава ( о книге) 3)отделение (напр. в больнице) Bölünmez Неделимый, неотъемлемый; ~parça неотъемлемая часть Börek(ği) Пирог, пирожок Böyle 1) такой, такого рода 2) так, таким образом Bronşit Бронхит Brüt 1) брутто 2) валовой Bu Этот; bununla birlikte вместе с этим; однако; несмотря на это Buçuk с половиной Budak Ветка Budala Дурень Bugün Сегодня Bugünkü Сегодняшний, нынешний Buğday Пшеница Buğu Пар Buhar Пар Buharlaşmak Испаряться, выпариваться Buji Свеча Bulamak Намазывать, обмазывать Bulandırmak Прям. и перен. 1) пачкать 2)мутить Bulanık 1)Прям. и перен.: мутный : ~su мутная вода; 2) неясный, пасмурный( о погоде) Bulanmak 1) покрываться чем-л.; пачкаться 2) мутиться, становиться мутным Bulantı Тошнота Bulaşıcı Заразный bulaşık 1) заразный ; ~hastalık заразная болезнь 2) грязная посуда; ~makınası посудомойка Bulaşmak Пачкаться, грязниться Bulgur Крупномолотая пшеница Bulmaca Кроссворд 30

Bulmak 1) находиться, доставать 2) разведывать, открывать 3) достигать Bulundurmak Иметь (держать) наготове, иметь в запасе Bulunmak 1) быть найденым; Bavul bulundu нашелся чемодан 2) находиться; 1. evde bulunuyor он находиться дома 2. в соединение с существительным в местном падеже выполняет функцию вспомогательного глагола : yardımda ~ оказывать помощь, помогать Buluntu Находка Buluş Открытие ; ilmi ~ научное открытие Buluşmak Встречаться, sinizle ne zaman buluşuruz? когда мы с вами встретимся? Bulut Облако, туча Bulutlu Облачный Bunak Впавший в детство, выживший из ума Bunalım Кризис, затруднение Bura Это место; ~da здесь; ~ya сюда ; ~dan отсюда; ~larda здесь, в этих местах( краях); ~sı это место, здесь; ~sı okul здесь школа ; ~sını okuduk artık это мы уже прочитали; ~sına kadar вот во сих пор, вот до этого места Buralı Здешний Burç Знак зодиака Burçak Горошек посевной Burgu 1) бурав, буравчик, сверло; 2) штопор Burkmak Вертеть, крутить Burkulmak Подвёртываться (о ноге) Burun (rnu) 1)в раз.знач. нос; носовая часть, носок 2) мыс Buruşmak 1) покрываться морщинами, морщиться 2) мяться (о материи) ;bu kumaş buruşur mu?эта материя мнется? Buruşturmak 1) морщить, yüzünü buruşturdu он морщил лицо 2) комкать, мять Buruşuk ( ğu) 1) сморщенный 2) мятый But(du) Ляжка, tavuk ~u куриная ножка Buyruk Приказание, приказ, распоряжение Buyurmak 1) приказать, повелеть 2) вежл. Говорить, сказать bır şey mı buyurdunuz ? вы что то сказали? 3) вежл. buyurun пожалуйста :gene buyurun! заходите ( приезжайте) снова! kahvenızı buyurunuz! извольте ваш кофе! Sofraya buyurunuz! прошу за стол Şöyle buyurun сюда, пожалуйста ( садитесь, 31

пройдите) 4) вежл. в значение служебного глагола etmek: teşrıf ~ оказать честь своим посещением Buz Лёд Buzdolabı холодильник Buzlamak Покрываться льдом Buzlu Покрытый льдом Büfe Буфет Bükmek 1) вить, скручивать , сучить 2) гнуть, сгибать Bülbül Соловей Bülten Бюллетень Bünye Структура Büro Бюро, контора Bütçe Бюджет Bütün Весь, целый, всё ,целиком, совершенно, полностью Bütünlk(ğü) Целостность; территориальная целостность Büyü Колдовство, волшебство, чародейство Büyük 1) большой, крупный 2) великий ; ~ devlet великая держава 3) старший , ~ ana (anne) бабушка, ~ baba дедушка Büyükelçi Полномочный посол Büyültmek Увеличивать; fotoğrafı ~ увеличивать фотографию Büyümek Становиться большим ; увеличиваться ; расти, вырастать Büyüteç Увеличительное стекло, лупа Büyütmek Увеличивать, делать большим Büzmek Стягивать, сжимать, суживать Büzülmek Стягиваться, сжиматься, суживаться, сокращаться, садиться

32

C Cacık Салат из свежих огурцов и йогурта Cadaloz Сварливая женщина, мегера, фурия, старая карга Cadde Улица, проспект Cahil 1) невежественный, тёмный 2) неграмотный 3) неопытный , зелёный Caiz Дозволенный, разрешённый Cam 1) стекло 2) стеклянный Cambaz 1)акробат 2) канатоходец 3) жонглёр Cami(î) мечеть Camia 1) община 2) содружество Camlı Стеклянный ( например о шкафе) Can 1) душа, жизнь 2) прелестный , милый Ne ~ çocuk ! какое милое дитя! ; ~a yakın симпатичный, приятный : ~ım дорогой, милый ( при обращение) : ~dan а) от всей души, от всего сердца , искренне ; б) искренний : ~dan dılerım.... желаю от всего сердца .... ; ~ı sıkılmak а) скучать, тосковать б) (исх.) надоесть, наскучить : bundan ~ı sıkıldı это ему надоело : ~ı ıstemek хотеться : ~ı bır şey ıstımıyordu ему ничего не хочется Canavar Хищник, зверь Cankurtaran ~ кemerı спасательный пояс : ~ otomobili машина скорой помощи : ~ sandalı спасательная лодка : ~ sımıdı спасательный круг : ~ yeleğı спасательный жилет: Canlandırmak 1) оживлять, приводить в чувства 2) возрождать 3) воскрешать в памяти Canlanmak 1) оживать, приходить в себя 2) оживляться Canlı 1) живой ; ~ оlarak живо 2) одушевлённый 3) подвижный, бойкий 4) выразительный Cansız 1) бездыханный , бесчувственный, мертвый 2) вялый, интертный, безжизненный 3) неодушевлённый Casus Шпион Casusluk(ğu) Шпионаж Caz ~ müzığı джазовая музыка Cazip (bi) cazibeli Привлекательный , вызывающее интерес предложение Cebir (bri) Алгебра 33

Cehalet Невежество, незнание Cehennem Ад Ceket Пиджак, куртка Cemaat (ti) 1) приход, община 2) прихожане Cemiyet Общество, ассоциация, лига Cenabet Осквернённость, ритуальная нечистота Cenaze Покойник ; ~ alayı похоронная процессия : ~ arabası катафалк Cendere Пресс, вал Cenin Зародыш, плод, эмбрион Cennet Рай Cep (bi) 1) Карман ~ telefonu мобильный телефон Cephane Боеприпасы, боекомплект Cephe 1) лоб, чело 2) фасад 3) фронт 4) сторона Cerahat 1) рана 2) гной, сукровица Cereyan 1) в разн. знач. течение: solcu ~lar полит. левые движения: 2) поток, ток ; hava ~ı поток воздуха, сквозняк ; elektrik ~ı электрический ток; 3) движение, ход. cerrah хирург. cesaret смелость, храбрость, отвага, мужество; ~ almak (bulmak) набраться смелости. cesaretli смелый, храбрый, отважный, мужественный. ceset(di) труп, тело (покойника) cesur смелый, храбрый, отважный, мужественный. cetvel 1) таблица; список; 2) линейка; ~ tahtası линейка. cevap(bı) ответ cevher 1) руда; bakır ~i медная руда; 2) драгоценность. ceviz 1) орех; ~ ağacı ореховое дерево; 2) ореховый, из орехового дерева. ceza 1) наказание, кара; ~ evi тюрьма; 2) взыскание cezalandırmak наказывать, карать. cezve кофейник (для варки кофе по-турецки). cılız 1) чахлый, худой; 2) в разн. знач. слабый. cımbız ~ пинцет. cırcırböceği сверчок домовой. 34

cırlak фистула, фальцет. cıva ртуть. cıvata болт, винт. cıvıltı щебетание, чирикание. cızıltı шипение. cızırdamak шипеть cici красивый, прелестный. cidden серьезно, не на шутку, всерьез. ciddi серьезный. ciğer 1) печень; 2) ливер. cihaz аппарат, прибор cilâ лак cilâlamak лакировать, полировать; наводить глянец. cilt(di) 1) кожа; 2) переплет; 3) том. cilve кокетство. cimri скупой, скаредный. cin джин, дух, демон. cinayet преступление, злодеяние. cins 1. 1) род; сорт; 2) пол; erkek ~si мужской пол; 3) порода; 2. породистый; ~ bir köpek породистая собака. cinsel половой, сексуальный. cip джип cips чипсы, хрустящий картофель. cirit дротик, метательное копьё. cisim(smi) тело. civar 1) окрестность, предместье; округа; ~ında а) в окрестностях чего-л.; б) около, приблизительно; beş milyon lira ~ında около пяти миллионов лир; 2) соседство, близость. civciv цыплёнок (только что вылупившийся из яйца). cop дубинка (полицейская). coşku 1) энтузиазм, воодушевление; 2) экстаз, волнение. coşkun 1) возбужденный, взволнованный; пылкий, буйный; 2) бушующий (о ветре, море и т.н.). 35

coşmak возбуждаться, волноваться; 2) расходиться, разбушеваться (о ветре, море и т.н.). cömert в разн. знач. щедрый; ~ toprak щедрая земля. Cuma пятница. Cumartesi суббота. cumhurbaşkanı президент. cumhuriyet республика; Türkiye cumhuriyeti турецкая республика. cumhuriyetçi республиканец. cüce 1. карлик, лилипут; 2. маленький, низкорослый, карликовый. cümbüş развлечение, веселье. cümle 1) фраза, предложение; 2) весь. cüzdan 1) бумажник; 2) папка; 3) удостоверение, свидетельство. hüviyet ~ı удостоверение личности, evlilik ~ı свидетельство о браке

Ç çaba усилие; старание; усердие. çabalamak прилагать усилия, стараться; силиться. çabuk 1. быстро, скоро, живо. 2. быстрый, скорый. çadır палатка, шатёр. çağ период, эпоха, век, возраст, время. çağdaş 1.современник; 2. современный. çağırmak 1) звать, вызывать; 2) созывать; призывать; приглашать; askere ~ призывать в армию; düğüne ~ приглашать на свадьбу; geri ~ отозвать (напр. посла). çağrı 1) приглашение; 2) воззвание; призыв. çakıl галька, мелкий окатыш; гравий. çakmak(ğı) I зажигалка. çakmak II 1) забивать; çivi ~ забивать гвозди; 2) сверкать (о молнии); şimşek çaktı сверкнула молния. çalgı музыкальный инструмент. 36

çalgıcı музыкант; оркестрант. çalı кустарник, кусты. çalıkuşu птичка певчая. çalışkan трудолюбивый, прилежный, старательный. çalışma работа; ~ saatleri рабочие часы. çalışmak 1) работать, трудиться; 2) стараться; 3) заниматься; derse ~ готовить уроки; matematiğe ~ заниматься математикой, готовить уроки по математике. çalkalamak, çalkamak 1) взбалтывать, взбивать; 2) полоскать. çalmak 1) бить, стучать; kapıyı ~ стучать в дверь; 2) воровать, красть; 3) играть (на музыкальном инструменте); keman ~ играть на скрипке; 4) звонить; telefon çalıyor телефон звонит. çam сосна. çamaşır 1) бель; 2) стирка; ~ makinası стиральная машина. çamur 1) грязь; 2) глина. çan колокол; ~ çalıyor звонит колокол. çanak глиняная чашка, миска. çanta сумка; портфель. çap 1) диаметр, поперечник; 2) калибр; размер. çapa 1) цапка, мотыга; киркомотыга; 2) рыхление. çapak 1) глазной гной; 2) обсечки; 3) заусенец, гарт, окалина (на металле). çapalamak копать, рыхлить. çapkın 1. волокита, женолюб, распутник, бабник; 2. блудливый, похотливый. çapkınlık волокитство, распутство, блудливость. çаргаz перекрещивающийся, скрещивающийся. çapul грабёж, разбой. çaput лохмотья, ветошь; тряпка. çarçabuk быстро-быстро, мигом, молниеносно. çаге средство; выход (из положения); başka ~si yok дригoго выхода нет; ~sine bakmak найти выход из положения; ◊ ne ~! ничего не поделаешь! çaresiz 1. безвыходный, беэнадёждный; ~kalmak быть в безвыходном (безнадёждном) положении; 2. поневоле. çark колесо. 37

çarkıfelek 1) пассифлора, страстоцвет; 2) фейерверк; 3) перен. судьба. çarpık кривой, перекошенный. çarpıntı удар, биение, yürek ~sı сердцебиение. çarpışma столкновение, стычка çarpışmak 1) сталкиваться, наталкиваться друг на друга; 2) (ile) сражаться, биться, бороться. çarpma столкновение. çarpmak 1) налететь, наскочить, наехать; 2) биться. çarşaf простыня. Çarşamba среда (день недели). çarşı рынок (крытый), торговые ряды. çatal 1. вилка (столовая); 2. раздвоенный, разветвлённый. çatallanmak раздваиваться, разветвляться. çatı кровля; ~ altı мансарда. çatık нахмуренный (о бровях). çatırtı треск. çatlak(ğı) 1. треснувший; 2. прям, и перен. трещина. çatlamak прям, и перен. треснуть, лопнуть. çatmak 1) нападать, выступать с нападками; 2) примётывать. çavdar рожь. çay чай. çayevi, çayhane чайная. çayır луг. çayırkuşu жаворонок. çaylak(ğı) коршун. çek чек. çekecek(ği) рожок (для надевания обуви). çekici тягач, буксир. çekiç(ci) молот; молоток. çekiliş тираж, розыгрыш. çekilme 1) оставка; 2): geri ~ отступление. çekim притяжение; yer ~i земное притяжение. 38

çekimser воздержавшийся (при голосовании). çekingen 1) стеснительный; 2) осторожный; сдержанный. çekinmek (исх.пад.) 1) воздерживаться; 2) стесняться. çekirdek(ği) 1) косточка, зёрнышко, семечко (в плодах); 2) ядро; ~ enerjisi ядерная энергия; atom ~ i атомное ядро. çekirge саранча; ~ kuşu скворец. çekmece 1) ящик 2) бухта. çekmek 1) тянуть, тащить; привлекать; birinin dikkatini ~ привлекать чье-л. внимание; 2) вытаскивать, выхватывать; 3) втягивать, вдыхать; sigara dumanını ~ втягивать дым папиросы; 4) отзывать (напр, посла); 5) брать, снимать со счёта; bankadan para ~ брать деньги из банка; 6) чертить, проводить (напр. линию); 7) выносить, испытывать; bu adam çok çekti этот человек много пережил; 8) подвергать, привлекать; sorguya подвергать допросу; 9) натягивать, надевать (напр, обувь); 10) садиться (о материи); ◊ bayrak ~ поднимать флаг. 11) принимать (о сигнале тел.) burada telefonum çekmiyor. – у меня тут телефон не ловит (сигнал). çelenk(ği) венок. çelik(ği) 1. сталь; 2. стальной. çelimli хорошо сложенный, статный, осанистый. çelişiklik 1. противоречивый; 2. противоречие. çelme подножка. çember 1) круг, окружность; 2) обруч; железное кольцо; 3) котёл. çemen тмин обыкновенный. çene челюсть; подбородок. çengel крючок. çentik выемка, зарубка, щербина; насечка. çerçeve 1) рамка; 2) рамки. çerez закуска (перед едой). çeşit 1) вид, сорт; 2) ассортимент. çeşitli разные, различные, разнообразные. çeşitlilik(ği) разнообразие. çeşme источник (воды). çete отряд (партизан, повстанцев) банда, шайка. 39

çeteci повстанец, партизан. çetin в разн. знач. трудный, сложный; ~ mezele сложный вопрос; ~ mizaç трудный характер; ◊ ~ ceviz крепкий орешек. çevik быстрый, подвижный. çevirme 1) жаренный на вертеле; kuzu ~si жареный барашек, барашек, жареный на вертепе; 2) перевод; Türkçe’den ~ bir eser произведение, переведённое с турецкого языка. çevirmek 1) поворачивать, переворачивать; 2) крутить, вращать; 3) возвращать, отправлять обратно; 4) переводить (на другой язык); 5) перелицовывать (одежду); 6) превращать во что-л. çevre 1) круг, окружность; 2) округ, округа. çevriyazı транскрипция. çeyiz приданое. çeyrek четверть. çıban чирей, нарыв. сığ лавина (снежная). çığırtkan зазывала. çığlık крик, вопль. çıkar 1) расчёт, выгода, польза, интерес; 2) путь, способ; выход. çıkarmak 1) вынимать, вытаскивать, извлекать; 2) выводить; выдворять; увольнять; 3) протянуть, дожить; 4) воен.: asker высаживать десант; 5) опубликовывать, издавать, выпускать; 6) производить, добывать; 7) вывозить (товары); 8) вымещать (напр, злобу); ◊ ses çıkarmamak не возражать, молчать, 9) вычитасть. çıkık(ğı) 1. 1) вывихнутый; 2) выступающий (наружу); 2. вывих. çıkış выход. çıkmak 1) выходить; 2) подниматься, взбираться; 3) отправляться; yola ~ отправляться в путь; 4) появляться (неожиданно); 5)стоить, обходиться; 6) исполнять роль; Otelloya ~исполнять роль Отелло; 7) вести, следовать; bu yol nereye çıkar? куда ведёт эта дорога?; 8) оказаться; bu kumaş çürük çıktı эта материя оказалась гнилой; 9) выходить, издаваться, выпускаться; bu gazete nerede çıkıyor? где издаётся эта газета?; 10) кончаться, проходить, завершаться; kış çıktı зима кончилась; 11) повышаться (о цене); 12) всходить, восходить (о небесных светилах); 13) получать вывих; ayağım çıktı я вывихнул ногу; paradan ~ издержаться, истратиться; ortaya ~ возникать, вставать (о вопросе). çıkmaz тупик, безвыходное положение. çıldırmak сходить с ума, лишаться рассудка. 40

çılgın 1. 1) безумный, сумасшедший; 2) безрассудный; 2. безумец. çınar чинара, платан. çıplak голый, обнаженный. çıra смольё, сосновая щепа (лучина). çırak(ğı) ученик, подмастерье çırçır 1) хлопкоочистительная машина; 2) родничок; 3) треск. çırpınmak 1) трепетать, трепыхать; 2) биться, извиваться; 3) метаться. çıtırdamak издавать треск (хруст); трещать; хрустеть. çiçek(ği) 1) цветок; 2) оспа. çiçekçi продавец цветов. çift 1. пара 2. парный. çiftçi земледелец. çiftçilik(ği) земледелие, сельское хозяйство. çifte 1. 1) парный, двойной; 2) двухвесельный; 2. двустволка. çiftleşmek 1) соединяться в пары; делаться парным, сдваиваться; 2) случаться, спариваться. çiftşik(ği) ферма, хозяйство, поместье. çiğ сырой, не варённый, недоваренный. çiğnemek 1) жевать, разжёвывать; 2) топтать, мыть (ногами); 3) давить. çiklet жевательная резинка. çikolata шоколад. çil I рябчик. çil II веснушки. çile моток (ниток и т.п.). çilek(ği) земляника, клубника. çilingir слесарь. çim трава в саду (на газонах). çimdiklemek щипать, отщипывать. çimen 1) зелень, трава, мурава; дёрн; 2) луг, лужайка, газон. çimento цемент. çingene цыган. çini 1) изразцы (для облицовки стен и т.н.); изразец, кафель; 2) фарфор; фаянс. 41

çinicilik керамика, гончарное искусство. çinko 1. цинк; 2. цинковый. çinli китаец. çirkin 1. некрасивый, безобразный; 2. некрасиво, безобразно. çiselemek моросить. çiş моча. çit изгородь, плетень, забор; ограда. çivi гвоздь. çiy роса. çizelge 1) разлинованная бумага; 2) расписание, график; таблица. çizgi линия, черта. çizme сапог. çizmek 1) проводить линию, линовать; 2) вычёркивать, стирать. çoban пастух. çocuk(ğu) ребёнок, дитя; парень. çocukluk(ğu) 1) детство, детские годы; 2) ребячество. çoğalmak увеличиваться, расти (в числе), размножаться. çoğaltmak увеличивать (в числе), размножать. çoğunluk(ğu) большинство. çok(ğu) много; очень. çorak(ğı) 1. солончаковый, неплодородный (о почве); 2. солончак. çorap(bı) чулки, носки. çorba суп, похлёбка. çökelti осадок, отстой. çökmek 1) опускаться; 2) обваливаться, обрушиваться; 3) впадать, вваливаться (о щеках, глазах). çöküntü 1) оседание; обвал; 2) обломки, развалины, руины, разрушения; 3) отложения; подонки; 4) впадина; 5) перен. падение, крушение, крах. çöl пустыня. çömlek(ği) горшок (глиняный). çöp 1) щепочка; былинка; 2) мусор. çöplük свалка. 42

çörek(ği) чурек (лепёшка из пресного теста). çözmek 1) развязывать, распутывать; расстёгивать; 2) решать, разрешать (напр. проблему, задачу). çözülmek 1) развязываться; 2) растворяться. çözüm решение, разрешение (напр. проблемы, задачи). çubuk(ğu) 1) прут; 2) трубка, чубук. çuha сукно. çukur 1) яма, впадина; овраг; 2) ямочка (на щеках); 3) могила. çul 1) грубая шерстяная ткань; 2) шерстяная попона. çuval мешок. çünkü потому что, так как. çürük(ğü) 1. 1) гнилой, прогнивший; испорченный; 2) непрочный; 2. синяк. çürümek гнить, разлагаться, портиться.

D dadı няня, нянька. dağ гора. dağcı альпинист. dağılmak 1) рассеиваться, расходиться; 2) быть розданным, быть распределённым. dağınık 1) рассыпанный; распылённый; 2) разбросанный; неубранный, в беспорядке. dağıtmak 1) рассеивать, развеивать, разгонять; 2) раздавать, распределять. dağlı горец. daha 1) ещё; всё ещё; 2) более; ~ güzel более красивый, красивее. dahi и, также, даже; bunu ben ~ biliyorum этого и я знаю. dâhi 1. гениальный (чаще о человеке); 2. гений (о человеке). dahil 1. внутренность, внутренняя часть; 2. включая, включительно. daima постоянно, всегда. daimi постоянный. dair о, относительно. daire 1) круг, окружность; 2) квартира; 3) департамент, отдел; ~sinde в рамках чего-л.; bu esaslar ~sinde в 43

рамках этих положений. dairevi круглый. dakik 1) тонкий; 2) точный, dakika минута, daktilo 1) (~bayan, ~hanım, ~kız) машинистка; 2) машинопись; ~ makinesi пишущая машинка. dal 1) ветвь, ветка; 2) отрасль; bilim ~ отрасль науки. daiak(ğı) селезёнка. dalga в разн. знач. волна; вал (водяной); uzunluğu длина волны; ses ~sı звуковая волна. dalgakıran волнорез. dalgalandırmak 1) волновать; 2) развевать, колыхать. dalgalanmak 1) волноваться, покрываться волнами; 2) колыхаться, развеваться. dalgıç(cı) водолаз. dalgın задумчивый; рассеянный. dalgınlık задумчивость; рассеянность. dalkavuk льстец; подлиза. dalmak погружаться, опускаться; denize нырять, погружаться в море; işe погружаться в работу. dalya георгин. dam крыша. dama шашки (игра). damak(ğı) нёбо. damar 1) в разн. знач. жила; altın ~ı золотая жила; 2) вена. damat(dı) зять (муж дочери). damga штемпель; клеймо; печать; ~, ayar ~sı проба (на серебре, золоте);  ~ pulu гербовая марка. damıtmak дистиллировать, перегонять. damızlık 1) семенной, селекционный; 2) племенной (о животных), damla прям, и перен. капля, damlalık(ğı) пипетка, damlamak капать, damping демпинг, dana телёнок; ~ eti телятина. danışma консультация, 44

danışmak консультироваться, советоваться. danışman советник, консультант, dans танец, пляска, dansöz танцовщица, балерина, dantel, dantelâ кружево, dar 1) узкий, тесный; 2) недостаточный; ~ gelirli малооплачиваемый; vaktim ~dır у меня время ограничено;  ~da bulunmak испытывать денежные затруднения, нуждаться, daralmak сужаться, становиться узким, darbe в разн. знач. удар; переворот. dargın сердитый, обиженный, darı просо. darılmak обижаться, dâva 1) иск, тяжба, судебное дело. davacı истец, жалобщик, dâvâlı ответчик, davar мелкий рогатый скот. davet 1) приглашение; ~ etmek приглашать, звать; ~i üzerine gelmek приехать по приглашению кого-л; 2) банкет, davetiye пригласительный билет, davetli приглашённый, гость, davranış I) отношение, обращение; 2) поступок, поведение, действие, davranmak 1) держаться, вести себя; 2) действовать, поступать. davul барабан, davulcu барабанщик. dayak(ğı) 1) папка; ~ atmak бить, избивать; yemek быть побитым; 2) подпорка. dayamak подпирать, прислонять. dayanıklı 1) крепкий, прочный; 2) выносливый, стойкий. dayanıksız 1) непрочный; 2) невыносливый, слабый. dayanışma солидарность, сплочённость. dayanmak 1) опираться, облокачиваться; 2) переносить, выносить, выдерживать, dayı дядя (со стороны матери). 45

dazlak лысый, плешивый. de и, а, же; тоже; ben de я тоже, и я; yoruldum da, acıktım da я и устал, и проголодался. dede дед, дедушка. dedikodu сплетни, пересуды, слухи. defa раз; bazı ~ иногда; bir ~ один раз, однажды; birkaç ~ несколько раз; bu ~ на этот раз; ~larca неоднократно. defile демонстрация, показ (мод). defne лавр, лавровое дерево. defter тетрадь; hâtıra ~i дневник. değer i 1) цена, стоимость; ~i biçilmez неоценимый; 2) достоинство; заслуга; 2. стоящий, достойный; dikkate ~ достойный внимания. değerli 1) ценный, драгоценный, дорогой; 2) уважаемый. değersiz ничего не стоящий, малоценный. değil не, Ben doktor değilim я не врач değirmen мельница. değirmenci мельник. değişebilme изменчивость. değişik 1) изменившийся; 2) разный, различный. değişikîik(ği) перемена, изменение. değişmek 1) меняться, изменяться, сменяться; hava değişti погода изменилась; 2) обмениваться; onunla saatlerimizi değiştik мы обменялись с ним часами; 3) переменить, сменить. değiştirmek менять, обменивать. değmek касаться, прикасаться. değnek(ği) палка, трость, dehliz вестибюль, прихожая; коридор. dehşet 1) страх, ужас; 2) диво!, чудо! dehşetli ужасный, страшный, dek до. dekan декан. dekont вычет. dekor декорации. 46

dekoratif декоративный. deli сумасшедший. delik(ği) 1. дыра, отверстие; 2. дырявый. delikanlı юноша, молодой человек. delil доказательство, довод, аргумент. delmek продырявливать, просверливать. demagoji демагогия. demeç(ci) заявление; интервью. demek 1) говорить; ne diyorsunuz? что вы говорите?; bununla ne ~ istiyorsunuz? что вы хотите этим сказать?; 2) называть; buna ne dersiniz? как вы это назовёте?; 3) значить, означать; ~ ki, ~ oluyor ki значит (стало быть, выходить), что ...; bu ne ~ ? что это значить?;  ne diye ? зачем?, чего ради? demet букет; пучок; сноп. demin только что, сейчас, недавно. demir 1. 1) железо; 2) якорь; 2. железный. demirbaş инвентарный фонд, инвентарь. demirci кузнец. demiryolcu Железнодорожник demiryolu Железная дорога demlenmek 1. завариваться ( о чае) 2. разг. дойти до «кондиции» demode Вышедший из моды, устаревший demokrasi Демократия demokratik Демократический deneme Испытание, опыт, проба denemek Испытывать, пробовать denetim Наблюдение, контроль denetlemek Наблюдать, контролировать deney Опыт, эксперимент, испытание deneyim Экспериментирование denge Равновесие deniz Море, волнение в море, bugün ~ var сегодня море неспокойно denizaltı Подводная лодка 47

denizaşırı Заморский denizci Моряк, мореплаватель denizcilik(ği) Мореходство denk Противовес, контр груз 2)равный, эквивалентный denklem Уравнение depo Склад, бак deprem Землетрясение depresyon Депрессия dere Речка, ручей (горный),ущелье, долина, пересыхающее русло реки derece Градус, температура 2)градусник ,термометр 3)ступень, степень, уровень dereotu(nu) Укроп dergi Журнал, сборник derhal Сейчас же, тотчас, немедленно dri Кожа, шкура, кожица (плодов) derialtı Подкожный derin Глубокий derinlik(ği) Глубина derken Вдруг, в этот момент, в это время dernek(ği) Общество, кружок ders Урок dersane Класс, аудитория dert(di) Страдание, мучение, несчастье dertli Страдающий, горестный, печальный desen Рисунок, ~li kumaş набивная ткань destan Дестан, эпический сказ deste Пачка, связка, букет destek(ği) Прям. и перенос. Поддержка,опора. desteklemek Поддерживать dev Гигант, великан 2)див, злой дух devam Продолжение, длительность, продолжать devamlı Продолжительный, длительный 48

deve Верблюд devekuşu Страус devir(vri) Время, эпоха, период devir(vri) Вращение, оборот, круг, виток devirmek Валить, опрокидывать 2)свергать правительство devlet Государство, держава devlet Счастье, благополучие devletleştirmek Национализировать, передавать в руки государства devre Период, стадия; спорт. Период, круг devrim Революция devrimci Революционер, революционный devriye Патруль deyim Выражение dezenfekte ~ etmek дезинфицировать dış 1.внешняя,наружная сторона, 2.внешний,наружный~ siyaset внешняя политика, ~ kapı наружная дверь, ~ında вне,снаружи, bunun ~ında кроме этого, ~ından извне,şehir ~ı загородный. dışarı Внешняя (наружная сторона),вне ,снаружи. ~çıkmak выйти на улицу. dışarda во дворе, на улице dışişleri ~ bakanı министр иностранных дел, ~bakanlığı министерство иностранных дел dışkı Эксперименты didaktik Дидактический diferansiyel Дифференциал difteri Дифтерит, дифтерия diğer Другой, иной, простой dik Отвесный, крутой, вертикальный, перпендикулярный diken Шип,колючка dikey вертикальный dikiş Шитье, ~yeri шов, ~makinesi швейная машинка dikkat Внимание, ~le внимательно, ~le almak принять во внимание, ~ etmek обращать внимание dikkatli внимательный dikkatsiz Невнимательный dikmek Сажать(растение),втыкать, вставлять,bayrak ~ воздвигнуть знамя, шить, ставить ,сооружать, 49

воздвигать diktatörluk(ğü) Диктатура dikte Диктовка, диктант dil В разн. Знач. Язык, ~inizi uzatınız покажите язык,Türk ~i турецкий язык,küçül ~ анат.язычок,геогр. Коса, ~ balığı камбала. dilber Красавица, красивый dilek(ği) Желание, пожелание, просьба dilekçe Заявление, прошение dilemek Желать, высказывать пожелание,size başarılar dilerim желаю вам удачи, dilenci Нищий, попрошайка dilenmek Нищенствовать, попрошайничать dilim Ломоть, кусок, долька (цитрусовых) dilsiz Немой, тихий, кроткий, бессловный din Религия, вера dinamik Динамика, динамический, динамичный dinç Здоровый, крепкий (о пожилом человеке) dinar Религиозный, набожный dingil Ось, колесной вал, шпиндель dini Религиозный, ~ bayram религиозный праздник dinlemek Слушать, слушаться dinlenmek Отдыхать dinleyici Слушатель dinmek Прекращаться, переставать, успокаиваться dinsiz Неверующий dip(bi) Дно, основание,salonun ~inde в глубине зала 2)рядом, около, в близости dipkocanı(nı) Корешок diploma Диплом diploması Дипломатия diplomatlık(ğı) Дипломатия,тонкий расчет dipnot Сноска dipsiz Бездонный 50

diyaret сообразительность diyaretli- умный, смышленый direk(ği)- 1)столб, мачта,древко;2)перекладина, стойка direksiyon Руль (автомобиля)  direksyon simidi баранка руля direktif директива direnç сопротивление direniş упорство diri 1)живой,   заживо, живьем, 2)недоваренный ,жесткий, твердый; et biraz  olmuş мясо жестковато dirsek(ği) локоть dizi 1) Нить (бус), шеренга (солдат), ряд предметов 2) сериал dizmek Нанизывать (бусы) выстраивать, расставлять, располагать в ряд, набирать doğa Природа, натура doğal Естественный doğan сокол doğaüstü Сверхъестественный doğma Рождение, рожденный doğmak Рождаться, восходить (напр. о солнце) doğramacı Плотник doğru Прямой, верный правильный, правдивый, честный 2)Правда, истина, верно, правильно, по направлению к..akşama doğru к вечеру ~ dan ~ya прямо, непосредственно doğrulamak Подтверждать doğrulmak Выпрямляться, исправляться, становиться правильным, направляться к. doğrultu Направленность doğu Восток doğum Рождение, роды doğumevi Родильный дом doğumlu Родившийся, рожденный doğurgan Плодовитый doğurmak Рожать doksan Девяносто doksanıcı Девяностый 51

doktora Докторская степень, ~ tezi докторская диссертация doku Ткань dokubilim Гистрология dokuma Тканьё,ткань, ~ Tezgahı ткацкий станок dokumacı Ткач dokumak Ткань dokunaklı Трогательный, проникновенный dokunma Биол. осязание, касание dokunmak 1)Прикасаться, касаться,трогать2)наносить вред, вредить здоровью Bu yemek bana dokunur эта пища мне вредна dokunulmazlık(ğı) Неприкосновенность Milletvekili ~ ı депутатская неприкосновенность dokuz Девять dokuzuncu Девятый dolambaç Лабиринт dolandırıcık Обман, мошенничество dolap(bı) Шкаф dolaşım Обращение, циркуляция dolaşmak Бродить, гулять, обходить, обсматривать dolay Округа, окрестность dolayı Вследствие, по причине, в силу, в связи, bundan ~ yı вследствие, по причине этого dolayısıyla Косвенным (окольным)путем, через посредство,onu kardeşi ~ tanıdım я познакомился с ним через его брата 2)вследствие, ввиду ,в связи 3) следовательно dolaylı косвенный dolaysız Непосредственный, прямой doldurmak Наполнять, набивать, заряжать (ружье), пломбировать, заполнять dolgu Пломба dolgun Полный, наполненный dolma Голубцы dolmak Наполняться, быть полным, исполняться, истекать (о сроке) dolmuş Маршрутное такси dolu I град 52

dolu II Полный, наполненный, заряженный (о ружье) dolunay Полнолуние domates Томат, помидор domuz Свинья; yaban ~u дикий кабан dondurmak замораживать (прям. и перен.) donmak мёрзнуть, стынуть donuk матовый, непрозрачный dopdolu полный-преполный doruk вершина; верхушка dost 1.друг, приятель; 2.дружественный dostane 1.дружеский; gayri ~ недружеский, недружелюбный; 2.дружески, дружелюбно dostluk(ğu) дружба dosya 1) досье, дело; 2) папка для дел doymak насыщаться; karnım doydu я наелся doyurmak насыщать, кормить dökme 1. литьё; чугун dökmeci литейщик dökmek 1) лить, проливать; 2) сыпать, просыпать; 3) ронять (листья); 4) терять (волосы); 5) tüy ~ линять (о птицах); 6) появляться (о нарывах, сыпи); 7) плавить (металл) dökülmek 1) быть пролитым; разливаться; проливаться 2) опадать, 3)выпадать döl плод, зародыш döllemek 1) оплодотворять, осеменять; 2) опылять dölüy эмбрион dölyatağı матка dölyolu влагалище dömisek полусухой (о вине) döndürmek вращать, вертеть, вскруживать dönemeç(ci) поворот (дороги) döner вращающийся, вертящийся döngel мушмула обыкновенная dönmek 1) прям. и перен. Вращаться, кружиться; başım dönüyor у меня кружится голова; 2) возвращаться; 53

3) поворачиваться; bana döndü он повернулся ко мне; arkasını (sırtını) ~ повернуться спиной; 4)отказываться (от своего лова); 5) превращаться во что-либо; стать кем-либо. dönüm поворот dönüş 1)возвращение; ~te на обратном пути; 2) поворот. dördüncü четвёртый. dört(dü) четыре dörtgen четырёхугольник döşek(ği) тюфяк, матрац döşeli 1)устланный, покрытый; 2) меблированный. döşeme пол, настил. döşemek 1)стлать, расстилать; 2) мостить (дорогу); 3) укладывать, класть (трубы, рельсы); 4)меблировать. döviz 1)валюта; 2) девиз, лозунг. dövmek бить, колотить. dua молитва; ~ etmek молиться. duba 1) шаланда; 2) понтон. duble двойная порция (спиртных напитков) dudak(ğı) губа ~larından öpüyorum целую в губы dul вдова, вдовец. duman – 1) дым;2) туман. dumanlı 1)дымный; 2) туманный; 3) копченный: ~ balık копчённая рыба. duraç(cı) фазан durağan неподвижный, закрепленный. durak(ğı) остановка, стоянка; otobüs ~ı автобусная остановка; son ~ конечная остановка. durdurmak 1)заставлять стоять; 2)останавливать. durgun 1)спокойный, тихий; deniz bügün ~ море сегодня спокойно; 2)неподвижный, стоячий; ~ su стоячая вода; 3) пришедший в застой (напр. о торговле) durgunluk неподвижность; покой. durmadan безостановочно, непрерывно. durmak 1)стоять; 2)останавливаться; 3)прекращаться; yağmur durdu дождь кончался; 4) находиться; kitaplar masanın üzerinde duruyor книги лежат на столе duru чистый, прозрачный. 54

durulamak полоскать бельё durum 1)положение, обстановка; 2)состояние (здоровья). duruşmа судебное разбирательство. duş душ dut(du) тутовая ягода duvar стена duy 1)эл. патрон; 2)втулка. duyarlık чувствительность duygu чувство duygulu чувствительный duygusal чувствительный duygusuz нечувствительный duymak 1)ощущать, чувствовать; 2)слышать. duyu 1)чувство; 2)интуиция. duyum ощущение, восприятие. duyurmak давать знать, доводить до сведения. düdük(ğü) 1)свисток, гудок; 2)дудка, свирель. düğme 1)пуговица; 2)кнопка, выключатель. düğmelemek застёгивать. düğüm узел düğümlemek завязывать узлом düğün свадьба dükkân 1)лавка, магазин (небольшой); 2) мастерская (небольшая). dükkâncı лавочник, торговец. dümen руль. dümenci рулевой dün 1.вчерашний день; 2.вчера. dünkü 1. 1)вчерашний; 2)новенький; 2.новичок. dünür сват, сватья dünya 1)мир; свет; 2) Dünya Земля dürbün бинокль 55

dürüst 1)правильный, точный; 2)порядочный; честный (о человеке). düş сон, сновидение düşey вертикальный düşman враг, неприятель. düşmek 1)в разных значениях падать; kabine düştü кабинет пал; fiyatlar düşüyor цены падают; yere düştü он упал на пол (на землю); bayram pazara düşüyor праздник приходиться на воскресенье; 2) идти, следовать; arkama düş иди за мной; önüme düş иди впереди меня düşük 1)низкий; ~ fiyat низкая цена; ~ seviye низкий уровень; ~ kaliteli mal товар низкого качества; 2)опущенный, покатый; 3)свергнутый; ~ hükümet свергнутое правительство. düşünce 1) мысль, идея, мнение; 2)дума, раздумье; озабоченность; ~ye dalmak задуматься. düşünmek 1)думать, обдумывать; 2)придумывать; çıkar yolu ~ придумать выход из положения. düşürmek 1)обронить, уронить (на пол, на землю); 2) сбивать, снижать (цену); 3)сбивать (напр.самолёт); сшибать, стряхивать (напр. фрукты); 4) приводить к падению, низвергать (напр. правительство). düz 1. ровный, гладкий; 2.равнина; ровное место düzülmek налаживаться, улучшаться, приходить в норму. düzeltmek 1)приводить в порядок; 2) исправлять, править. düzen 1)в разн. значениях порядок, строй; 2) аккорд. düzenlemek 1)приводить в порядок; 2) регулировать, налаживать; 3)устраивать; basın toplantısı ~ устраивать пресс-конференцию. düzey уровень düzgün ровный, гладкий. düzlem 1.плоский; 2.плоскость. düzine дюжина düzyazı проза

E e (выражает удивление, интерес, одобрение) э! ну!; ee; e sonra? ну, а дальше? ну, а потом? ebat меры; измерения, размеры, габариты. 56

ebe повивальная бабка, повитуха. ebedi вечный. ebediyen навеки; вечно eczaci аптекарь, фармацевт eczane аптека edebi литературный edebiyat литература edepli воспитанный; вежливый edepsiz 1. невоспитанный; невежливый; 2. нахал, грубиян. edib писатель efektif наличный efendi господин, эфенди efendim 1) сударь (при обращении); 2) что? что вы сказали? простите, не расслышал. efsane легенда efsanevi легендарный egemen суверенный egemenlik(ği) суверенитет eğer если eğik наклонный eğilim 1) наклон; склон, скат; 2) тенденция eğilmek гнуться, наклоняться, склоняться eğim наклон; склон, скат eğitim воспитание, образование eğlence забава, развлечение, увеселение eğlenmek 1) забавляться, развлекаться, веселиться, весело проводить время; 2) (ile) подшучивать, насмехаться над кем/чем – л. eğmek гнуться, наклоняться eğri кривой, согнутый, дугой ehli домашний; ~ hayvanlar домашнее животное ehliyet компетентность; söför ~i шофёрские права ek добавление; дополнение; приложение. 57

ekili засеянный ekim I сев Ekim II октябрь ekin посевы ekip(bi) команда, бригада ekipman экипировка, снаряжение; оборудование ekiem соединение, связь ekli добавленный, приложенный к чему-либо ekmek I 1) сеять, засевать; 2) посыпать (напр. солью, перцем) ekmek(ği) II хлеб ekonomi 1)экономия; 2) экономика ekran экран eksen ось eksi 1. минус; 2. отрицательный eksik(ği) 1. недостающий, неполный; 2. недостаток; ◊ ~ olma спасибо ekpres экспресс ekstra первосортный, наилучший, экстра ekşi кислый ekşimek становиться кислым, прокисать el рука (кисть) ; el etmek делать знак рукой, звать; el sıkmak жать руку; el sürmek трогать руками, прикасаться; ◊ ele almak рассматривать (напр. вопрос); ele geçirmek схватить, поймать, завладеть elâ карий elâstiki эластичный elâstikiyet эластичность elbet, elbette несомненно, конечно, разумеется elbirliği единение, объединение elbise одежда; платье elçi дип. посланец, посол elçilik(ği) посольство eldiven перчатки, руковицы elektrik(ği) электричество; ~i yakınız включите (зажгите) электричество; ~i söndürünüz выключите 58

(погасите) электричество. eleman в разн. значениях элемент eleme отбор elemek просеивать eleştirme критика eleştirmeci критик eleştirmek критиковать elişi рукоделие ellemek трогать; касаться руками; щупать elli пятьдесят ellinci пятидесятый elma яблоко elveda прощай (навсегда) elyaf волокна; нити; жилки emanet 1)хранение; 2) вещь, оставленная на хранение emaye эмалированный emdirmek давать сосать emeç мицелий, грибница emek(ği) труда, работа emeklemek ползать (напр. о ребёнке) emekli 1. заслуженный; 2. пенсионер; находящийся в отставке, отставной; ~ maaşı пенсия emel стремление; желание, чаяние emici всасывающий, впитывающий, поглощающий emin 1)надёжный; 2) уверенный, убежденный emir(mri) приказ, распоряжение emisyon эмиссия, выпуск emlâk строения, недвижимое имущество emmek сосать; высасывать; meme ~ сосать грудь emniyet 1)безопасность; 2) доверие

59

F Faaliyet деятельность Fabrika фабрика Fabrikaci фабрикант Facia трагедия, драма; несчастье; катастрофа Fahişe проститутка; распутница Fahri почетный Faiz проценты Fakat однако, но; только Fakir бедный, нищий Fal гадание, предсказание Falan 1) такой-то; 2) и тому подобное, и прочее; ~ filân и прочее, и тому подобное Familya семья; семейство Far фара (напр. автомобиля) Fare мышь; крыса Fark различие, отличие, разница Farklı отличительный, отличный Farz предположение Farzetmek предполагать, допускать Fasulye фасоль Fatura счет Favori фаворит Fayans фаянс; керамическая плитка Fayda польза; выгода Faydalanmak пользоваться; извлекать пользу Faydalı полезный, выгодный Fazla 1. более, больше; 2. много, слишком много; 3. лишний, превышающий; o burada ~ он здесь лишний; 4. излишек, остаток Feci 1) трагический; 2) ужасный 60

Felâket несчастье, бедствие, катастрофа Felç(ci) паралич Fen(nni) 1) техника; 2) науки Fena 1. плохой; 2. плохо, дурно Fenalaşmak ухудшаться Fener фонарь; маяк Fenni 1) технический; 2) научный Ferahlık 1) ширь, простор; 2) просторность; 3) хорошее настроение Ferdi индивидуальный, личный Feribot паром, пароход-паром Fermuar молния (застжёка) Fıçı бочка Fıkra 1) анекдот; фельетон; 2) параграф (напр. закона) Fındık фундук, лесной орех Fırça 1) щётка; 2) кисть, кисточка Fırçalamak чистить щёткой Fırın 1) печь; 2) пекарня, булочная Fırınсı пекарь, булочник Fırlatmak 1) бросать, швырять; 2) запускать Fırsat удобный (благоприятный) случай Fırtına буря, шторм Fısıltı шепот, шушуканье Fıskıye фонтан Fıstık(ğı) фисташки Fidan росток; саженец Fiil 1) дело; действие; 2) глагол Fikir(kri) 1) мысль, идея; 2) мнение Fil слон File сетка, авоська Filika шлюпка, гребная лодка Filim(lmi) 1) фильм, кинокартина, кинолента 61

Filter фильтр Final(li) финал Fincan 1) чашка; 2) изолятор Firar 1) бегство, побег; 2) дезертирство Firkete шпилька (для волос) Fiş 1) жетон, фишка; 2) карточка (в картотеке); 3) Эл. вилка Fişek(ĝi) 1)патрон, заряд; 2) ракета Fitil фитиль, шнур Fiyasko фиаско Fiyat цена, стоимость Flaş фото вспышка Flört 1) флирт; 2) поклонница Flüt флейта Fok обыкновенный тюлень Fon фонд Form спортивная форма Formalite формальность Fotoğraf фотография, фотоснимок Fötr фетр Fren тормоз Frengi сифилис Frenlemek прям. и перен. тормозить Frigorifik охлаждающий; холодильный Fuar ярмарка Fuhuş 1) безнравственность, распущенность; 2) разврат, проституция Futbol(lü) футбол Füme копчёный Füze ракета

62

G gaddar жестокий, лютый gaf неуместный поступок, бестактность gaga клюв gala торжественный прием galeri 1) галерея; 2) штрек galiba вероятно, по всей вероятности, должно быть gar вокзал garanti гарантия gardırop(bu) гардероб м, платяной шкаф; 2) гардероб (раздевальня) gargara полоскание горла garip 1) странный, удивительный, чужой; bu bana ~ geliyor мне это кажется странным; 2) одинокий, несчастный garson гарсон, официант gaspetmek узурпировать gâvur гяур, неверный, немусульманин gaye цель; стремление gayet очень, весьма gayret старание; усилие ayretli старательный, усердный gayrı, gayri – другой; прочий. gayrimenkul – недвижимый. gayrimeşru – незаконный. gaz – газ. gazete – газета. gazeteci – газетчик, журналист. gazoz – газированная вода. gazyağı – керосин. gebe – беременная. 63

gebelik – беременность. gece – 1. ночь; 2. ночью; bu ~ сегодня ночью. gecebekçisi – ночной сторож. gecekondu – лачуга, хибарка (сооруженная в течение одной ночи). gecelemek – 1. переночевать, заночевать; 2. провести бессонную ночь. geceleyin – ночью. gecelik(ği) – 1.ночной; 2. ночная рубашка; kadın ~i женская ночная рубашка. geceyarısı – в полночь. gecikmek – опаздывать, запаздывать. geç – 1. поздно; 2. поздний; ~ kalmak опаздывать. geçen – прошлый, прошедший. geçirmek – 1. в разных значениях – проводить; onu gara kadar geçirdik мы проводили его до вокзала; geceyi sokakta ~ проводить ночь на улице; 2. переживать, переносить, претерпевать; hastalık ~ перенести болезнь; ◊ gözden ~ пробежать глазами, бегло просмотреть. geçis – прохождение, проход, переход. geçit(di) – 1. проход; переход; ~ yok прохода (проезда) нет; 2. военный смотр, парад. geçmek – 1. проходить, проезжать; 2. менять место; переезжать; 3. оставлять позади, обгонять; 4. переходить, пересекать; 4. проходить, кончаться; kış geçti зима прошла. geçmiş – прошедший, прошлый; ~ olaylar прошедшие события; ~te в прошлом; ◊ geçmis olsun! выздоравливайте! поправляйтесь! gelecek(ği) – будущий, наступающий; ~ yıl а) будущий год; б) на будущий год; ~te в будущем. gelenek(ği) – традиция. gelgit – 1. хождения; 2. прилив и отлив. gelin – 1. невеста; 2. невестка, сноха. gelincik – 1 мак-самосейка; 2 ласка. gelinlik – 1 положение невесты; 2 свадебный наряд. gelir – доход. gelişim – рост, развитие. gelişme – в разных значениях – развитие. gelişmek – развиваться. gelişmiş – развитый. 64

geliştirmek – развивать, совершенствовать. gelmek – 1. приходить, приезжать, прибывать, идти; benimle gel пойдем со мной, buraya gel иди (подойди) сюда; 2 наступать, начинаться; bayram geliyor наступает праздник 3) казаться; bana öyle geldi мне так показалось. gemici – матрос, моряк. gemicilik – 1 судоходство; 2 судостроение. gen – ген. genç(ci) – молодой. gençlik(ği) – юность, молодость; молодежь. gene – опять, снова. genel – общий, всеобщий, генеральный. genelev – публичный дом. genellikle – в общем. geniş – просторный. genişlemek – расширяться. genişletmek – расширять. genişlik – ширина, широта. genleşme – расширение, растяжение. gensoru – запрос, интерпелляция. gerçek(ği) – 1 истинный, достоверный; настоящий, действительный, неподдельный; 2. правда, истина; 3. да, кстати; ~ sizr bir şey söyliyecektim да, я хотел вам что-то сказать. gerçekleştirmek – осуществлять. gerçeklik(ği) – истинность, достоверность. gerçeküstü – феноменальный. gerdanlık(ğı) – ожерелье. gerdek – комната новобрачных. gereç – материал. gerek(ği) – 1 нужно, необходимо, надо; 2. нужный, необходимый. gerekçe – аргумент, мотивировка, довод. gerekli – необходимый. gereksiz – ненужный, бесполезный. 65

gergedan – носорог. gergin – в разных значениях – напряженный, натянутый. gerginlik(ği) – напряженность, обостренность, milletlerarası~ международная напряженность. geri – 1. 1) задняя сторона (часть); ~de позади; ~den сзади; ~ye назад; 2)тыл; 2.отсталый, отстающий; bu saat beş dakika ~dir эти часы отстают на пять минут; 3. назад, обратно; ~ almak брать обратно; возвращать. gerici – 1. реакционный; реакционные силы; 2. реакционер. gerilim – 1) натяжение; 2) напряжение. gerinmek – потягиваться. getirmek – приносить, привозить, приводить. gevelemek – 1) жевать; 2) говорить вокруг да около. gevrek(ği) – хрупкий, ломкий, баранка. geyik(ği) – олень, лань. gezegen – планета; ~lerarası межпланетный. gezgin – много странствующий. gezi – прогулка; поездка; экскурсия. gezinmek – 1) прогуливаться; 2) расхаживать. gezmek – 1) гулять; 2) расхаживать; 3) осматривать (например город, музей). gıda – питание; продукты. gıdıklamak – щекотать. gıpta – зависть. gırtlak(ğı) – глотка, горло (дыхательное). gıyabi – заочный. gibi – как; такой же как; aslan ~ как лев; benim ~ yapınız делайте как я. gider – расход. gidermek – удалять; устранять. gidiş – ход. girgin – пробивной. girift – хватание, поимка. girilmek – входить; girilmez – входа нет. girinti – углубление, впадение. giriş – 1) вход; 2) въезд. 66

girişim – предпринимательство. girişmek – браться, приниматься, приступать; işe ~ взяться за работу. girmek – входить; поступать (например, в школу). gişe – окошечко; касса. gitmek – уходить, уезжать; идти. gittikçe – постепенно. giyim – одежда, платье. giyinmek – одеваться. giymek – надевать. giyim – платье, одежда. giz – тайна, секрет. gizlemek – скрывать, прятать. gizlenmek – скрываться, прятать. gizli – 1. секретный, тайный; 2. секретно, тайно; ~ tutmak держать в секрете. gizlice – тайно, секретно. glüten – клейковина. gocuk – кожух, тулуп, баранья шуба. gol(lü) – гол. göbek(ği) – пуп, пупок; ◊ ~ atmak танцевать танец живота. göç – 1) переселение; 2) миграция. göcebe – кочевник. göçmek – переселяться, переезжать. göçmen – переселенец. göğüs(ğsü) – грудь. gök(ğu) – 1. небо; ~ yüzü небосвод; ~ler воздушное пространство; 2. голубой; синий; ~ gözlü голубоглазый. gökdelen – высотное здание, небоскрёб. gökkuşağı – радуга. gökyüzü(nü) – небосвод, небо. göl – озеро, пруд. gölge – тень. gölgeli – тенистый. 67

gömlek(ği) – рубашка, сорочка. gömmek – закапывать, хоронить. göndermek – отправлять, посылать. gönül(nlü) – 1) сердце; 2)желание; okumaya ~ü yok у него нет желания читать. gönüllü – 1. добровольный; 2. доброволец. göre – по, судя по, согласно, сообразно; bize ~ по нашему мнению; kanuna ~ согласно закону. görev – обязанность. görgü – опыт, опытность. görkemli – великолепный, блестящий, пышный. görmek – видеть. görsel – 1) зрительный; 2) визуальный. görümce – золовка. görünmek – 1) показываться, быть видным; 2) выглядеть; siz iyi görünüyorsunuz вы хорошо выглядите. görüntü – 1) призрак; 2) изображение. görünüş – вид, наружность, внешность; ~te по виду, внешне, по внешности. görüş – взгляд, зрение, точка зрения, aksi ~ противоположный взгляд, realist ~ реалистический взгляд; ~ birliği единство взглядов. görüşme – 1) встреча; 2) беседа, разговор; 3) обсуждение; ~ler переговоры мн.; ~ler yapmak, ~lerde bulunmak вести переговоры. görüşmek – 1) (ile) видеться, встречаться; 2) (ile) беседовать, разговаривать, совещаться; 3) обсуждать, рассматривать (например, проблему, вопрос). gösterge – 1) показатель степени; коэффициент; 2) индикатор. gösteri – в разных значениях – демонстрация показ. göstermek – демонстрировать, показывать. götürmek – 1) уносить, относить; 2) уводить, увозить; провожать, доводить; sizı evinize kadar götürebilir miyim? могу ли я вас проводить до дома? gövde – 1) тело, туловище; 2) ствол. göz – глаз; ~ doktoru глазной врач, окулист; ◊ ~ atmak взглянуть, заглянуть; ~ önünde tutmak иметь в виду, учитывать; ~e çarpmak бросаться в глаза; ~ boymak пускать пыль в глаза; ~den geçirmek просматривать, проверять; çıplak ~le невооруженным глазом; ~üm! милый! дорогой! gözaltı – наблюдение, надзор. 68

gözdağı – устрашение, угроза. gözde – фаворит. gözetlemek – наблюдать. gözkapağı – веко. gözlem – наблюдение. gözlemci – наблюдатель. gözlemek – ждать, ожидать, выжидать. gözlük – очки. gözyaşı – слеза. granül – зёрнышко. grev – забастовка; ~ yapmak бастовать, проводить забастовку. grevci – забастовщик. gri – серый; koyu ~ тёмно-серый. grip – грипп; ~ olmak заболеть гриппом; ~ geçirmek перенести грипп. guartr – зоб. gudde – железа. guguk – кукушка. gurbet – чужбина. gurur – гордость; надменность; ~ duymak испытывать гордость. gururlanmak – гордиться. gururlu – гордый, надменный. guya – будто бы, якобы; как будто, словно; ~ büyük bir iç yapmış da öğünüyor он похваляется так, словно сделала большое дело. gübre – навоз; удобрение. güc – 1) сила; мощь; мощность; 2) способность. güç(cü) – трудный. güçlü – сильный, крепкий. güçlük(ğü) – трудность, затруднение; ~ çekmek испытывать затруднения. güseri – замша. güdük – недостаток, нехватка. güfte – либретто. 69

gül – роза; ~ yağı розовое масло. güldürmek – смешить. güle güle – всего хорошего!, до свидания! (пожелание уходящему). gülle – ядро; ~ atma толкание ядра gülmek – 1) смеяться; 2) насмехаться, смеяться над кем/чем-либо gülümsemek – улыбаться gülünç – смешной gümrük(ğü) – таможня; таможенная пошлина; ~ muayenesi таможенный досмотр gümrükçü – таможенник gümüş – 1. серебро; 2. серебряный gün – 1) день; bür ~ однажды; ~ü ~üne регулярно, день в день 2) солнце günah – грех günaydın – доброе утро! gündem – повестка дня gündoğşu – восход солнца, рассвет gündüz – днем güneş – солнце; ~ doğdu солнце взошло; ~ battı солнце зашло güney – юг gür – 1) густой, пышный; ~ saç пышные волосы; 2) сильный, зычный (о голосе) gürbüz – здоровый, крепкий güreş – борьба güreşçi – борец güreşmek – бороться gürgen – граб обыкновенный gürlemek – грохотать; гром гремит gürültü – шум, гам; ~ koparmak поднимать шум; gök ~sü гром güve – моль güveç – глиняный горшок (для приготовления пищи) güven – доверие; ~ oyu вотум доверия güvence – гарантия, обеспечение güvenilir – надежный 70

güvenlik(ği) – безопасность güvenmek – доверяться, полагаться, надеяться güvercin – голубь güvey, güvey – жених; зять (муж дочери) güya – будто бы güz – осень güzel – 1. красивый, хороший; 2. красиво, хорошо güzellik – красота güzün – осенью

H haber – новость; известие; сведение hac(ccı) – хадж hacet – нужда, потребность hacım(cmı) – объём haciz – наложение ареста на имущество haç – крест had(ddi) – граница, предел hadde – прокатный стан hafıza – память hafif – 1) в разных значениях лёгкий, нетяжёлый; ~ bir bavul лёгкий чемодан; ~ bir kahvaltı лёгкий завтрак; 2) несильный; ~ bir baş ağrısı слабая головная боль; 3) несерьёзный, легкомысленный hafiflik – 1) лёгкость; 2) облегчение hafiye – агент тайной полиции hafta – неделя haftalık – 1. недельный, еженедельный; 2. недельная плата hain – предатель, изменник haiz – обладающий, владеющий; ~ olmak обладать, владеть 71

hak(llı) – 1) право; ana ~lar основные права; siyasi ~lar политические права; nee ~la? по какому праву? 2) правота; справедливость hakaret – оскорбление hakem – абритр, судья haketmek – заслужить что-либо hakikat(ti) – 1. правда, истина, действительность; 2. поистине, действительно haliki – истинный, подлинный, настоящий hakim – 1. судья; 2. правящий, господствующий hâkimiyet – 1) господство; власть; 2) суверенитет hakkinda – относительно, касательно haklı – правый, справедливый; ~çıkarmak оправдывать haksız – неправый, несправедливый haksızlık(ğı) – несправедливость hal(li) – 1) состояние, положение; 2) вид; ◊ her ~de во всяком случае, безусловно; o ~de в таком случае; çok ~lerde во многих случаях, сплошь и рядом hala – тётка (со стороны отца); ~ kızı двоюродная сестра (со стороны отца); ~ oğlu двоюродный брат hâlâ – всё ещё, пока ещё, ещё hakat – 1) канат; 2) причал halbuki – между тем, тогда как halen – теперь, сейчас, настоящее время, ныне halı – ковёр haliç – эстуарий; речное устье halife – 1) халиф; 2) преемник halis – чистый halk – народ; публика halka – в разных значениях – кольцо; nişan ~sı обручальное кольцо halkoyu(nu) – общественное мнение halletmek – решать, разрешать (вопрос, задачу и т.н.) halsiz – слабый, обессилевший; ~düşmek обессилеть, выбиться из сил ham – 1) неспелый ( о фруктах) 2) сырой, невыделанный, необработанный hamal – грузчик; носильщик 72

hamam – баня hamarat – работящая, трудолюбивая (о женщине) hamil – 1) обладатель, предъявитель; 2) обладатель hâmile – беременная hamle – ход (в шахматах, шашках) hammadde – сырьё hamsi – анчоус, хамса hamur – тесто hane – клетка (на шахматной доске) hangi – какой? который? hanım – госпожа, сударыня, дама; супруга; küçük ~ барышня; ~ efendi сударыня (вежливое обращение) hani, haniya 1) где? где же? 2) помнишь? помните? 3) по правде сказать hap – пилюля hapis(psi) – 1) задержание, арест; домашний арест; 2) тюрьма hapishane – тюрьма hapsetmek – заключать в тюрьму, арестовывать hapşırmak – чихать harabe – развалины, руины haram – запрещенный, запретный harap – разрушенный hararet – 1) температура, жар; 2) жажда hararetıi – разгорячённый, возбуждённый, пылкий, оживлённый harcamak – расходовать, тратить harç – I трата, расход harç – II раствор hardal – горчица harket – 1) движение; 2) действие, поступок; поведение; 3) отправление, отъезд; ~ etmek а) двигаться; б) действовать, вести себя; в) отправляться, уезжать harf – буква hariç(ci) – 1. заграница; 2. за исключение, кроме; за исключением harika – чудо 73

harita – карта (географическая) harman – молотьба harp(bi) – I война, бой harp – II арфа has – 1. свойственный, присущий кому-чему; 2. чистый, без примеси hasar – убыток, ущерб hasat – жатва, уборка hasılat – 1) продукция; 2) доход hasret – тоска hassas – чувствительный hassasiyet – чувствительность hasta – 1. больной; 2. больной; ağır ~ тяжелобольной; ~ olmak (düşmek) заболеть hastabakıdcı – санитарка, сиделка hastalanmak – заболеть hastalık(ğı) – болезнь hastalıklı – болезненный, хворый hastane – больница haşhaş – мак haşin – грубый, резкий haşlama – варёный, отварной haşlamak – варить hat(ttı) – в разных значениях линия; hava ~ı воздушная линия, telefon ~ı телефонная линия hata – 1) ошибка; ~ yapmak допускать (делать) ошибку; 2) проступок hstslı – ошибочный, неправильный hatır – память; ~ına gelmek вспоминать hatıra – воспоминание; память; ~ olarak saklamak хранить как память hatırlamak – вспоминать, припоминать hatırlatmak – напоминать hatip – оратор, проповедник hattâ – даже hava – 1) воздух, атмосфера 74

havaalanı – аэродром havalanmak – 1) взлетать, подниматься в воздух; uçak havalandı самолет взлетел; 2) развеваться; 3) проветриваться havale – 1) поручение, передача; 2) перевод (денежный); posta ~si почтовый перевод; ~ etmek а) поручать, передавать; б) переводить (деньги) havan – 1) ступа; 2) миномет havlamak – гавкать, лаять havlı – ворсистый havlu – полотенце havuç(cu) – морковь havuz – бассейн, водоём havyar – икрá hayal(li) – 1) воображение; мечта; фантазия; ~ etmek фантазировать; мечтать; 2) изображение, образ; ◊ ~ kırıklığı разочарование hayalet – приведение, призрак hayat – жизнь haydi, hadi – 1) ну! айда! 2) ладно! пусть так! haydut – разбойник, грабитель hayhay – (выражение согласия) ладно, хорошо hayıflanmak – сожалеть hayır(yrı) – I добро, благо; благотворительное общество hayır – II нет (отрицание); нет, этого не знаю hayırlı – добрый, благой; ~ sabahlar! доброе утро! haylaz – 1) пакостник, негодник; 2) лентяй hayran – 1. изумлённый, пораженный; ~ kalmak а) изумляться, поражаться; б) восторгаться, восхищаться; 2. почитатель, поклонник hayret – 1. удивление, изумление; 2. удивительно! странно! hayvan – животное; скот; зверь hayvanat – ~ bahçesi зоологический сад, зоопарк haz(zzı) – часть, доля hazım(zmı) – твёрдость, решительность 75

hazır – 1) присутствующий, имеющийся налицо; ~ bulunmak присутствовать; 2) готовый; ~ elbise готовое платье; ~ olmak быть готовым hazırlamak – готовить, приготовлять hazırlanmak – 1) готовиться, приготовляться; yolculuğa hazırlanıyor он готовиться к путешествию; 2) быть приготовляемым; yemek hazırlandı еда приготовлена hazırlık(ğı) – подготовка, приготовление hazin – печальный грустный hazine – казна; касса; сокровищница haziran – июнь hazmetmek – прям. и перен. переваривать hazine – влагалище hece – слог hecelemek – произносить по слогам hedef – 1) цель; 2) объект hediye – дар, подарок; ~ etmek дарить hekim – врач, доктор hektar – гектар hele – 1) особенно, в особенности; хотя бы, хоть; 2) наконец, наконец-то; 3) только, пусть только helikopter – вертолёт helva – халва hem – причём, к тому же hemcins – однородный hemen – 1) немедленно, сейчас же; 2) почти, почти что hemşeri – земляк, соотечественник hemşire – медицинская сестра, медсестра hendek – ров; канава; окоп; траншея henüz – 1) только что, только ещё; ~ geldim я только что пришёл; ~ küçüktür он ещё мал; 2) (при отрицательном глаголе) ещё не; пока ещё; ~ gelmedi он ещё не пришёл. hep – 1) всё; весь; все; ~iniz все вы; ~ arkadaşiz все мы друзья; ~si все они; всё; ~sini biliyor он знает всё; 2) постоянно, всегда; sen ~ geç kalırsın! ты постоянно (вечно) опаздываешь! hepsi – всё, kızların hepsi все девушки (на свете) 76

her – каждый, всякий; ~ gün каждый день; ~ halde во всяком случае; ~ yerde везде, всюду; ~ vakit (zaman) всегда, постоянно. herhangi – любой, какой бы то ни было. herkes – всякий, каждый (о человеке); ~ bilir все знают. hesap(bı) – 1) счёт, расчёт; ~ açmak открыть счёт (в банке); ~ı veriniz дайте счёт (напр. в ресторане); 2) подсчёт, вычисление; арифметика; 3) отчёт; ~ vermek отчитываться. hesaplamak – считать, подсчитывать. hesaplaşmak – рассчитываться. hesaplı – расчетливый, осторожный, осмотрительный. heybe – сумка, перемётная сумка. heyecan – волнение, возбуждение; ~ verici волнующий; ~ duymak испытывать волнение. heyecanlanmak – волноваться, приходить в возбуждённое состояние. heyecanlı – 1) взволнованный; 2) волнующий. heyet – делегация; комиссия; миссия. heykel – статуя. heykeltıraş – скульптор. hezimet – поражение; ~e uğramak потерпеть поражение; ~ uğratmak нанести поражение. hıçkırık – икание, икота. hıçkırmak – икать. hırçın – вспыльчивый, капризный. hırka – хырка, бешмет. hırs – 1)страстное желание; 2) ярость, гнев. hırsız – вор. hırsızlık(ğı) – воровство, кража. hıyanet – измена, предательство. hıyar – огурец. hız – скорость, быстрота. hızlı – 1. быстрый, скорый; 2. 1) сильно; ~ vurmak сильно ударять; 2) громко, громким голосом; ~ konuşmak громко разговаривать. hiciv(cvi) – сатира; сарказм. hicvetmek – высмеивать. 77

hiç – 1. (при отрицательном глаголе) совсем, совершенно, абсолютно, вовсе не;onu ~ görmendim я его совсем (вовсе) не видел; 2. когда-нибудь; ~ ava gittiniz mi? вы когда-нибудь ходили на охоту? 3. ничто, пустое место; bir ~ için darıldı он обиделся из-за пустяка. hiçbiri – никто из; ни один из. hiddet – гнев, ярость. hiddetli – гневный, разгневанный. hiddetlenmek – гневаться, сердиться. hidrojen – водород. hikâye – рассказ; повесть; повествование. hikâyeci – рассказчик; повествователь. hile – 1) хитрость; мошенничество; 2) фальсификация. himaye – 1) покровительство, защита; 2) поддержка, протекция; ~ etmek а) покровительствовать, защищать; б) протежировать. hindi – индюшка. hindistancevizi – кокосовый орех. hintyağı – касторовое масло. his(ssi) – чувство. hisar – крепость, укрепление. hisse – 1) часть; порция; пай; 2) акция. hissedar – пайщик, акционер. hissetmek – чувствовать. hitabe – обращение, выступление. hizmet – 1) обслуживание; прислуживание; 2) служба; askerlik ~i военная служба. hizmetçi – слуга, служитель. hoca – 1) учитель, наставник; 2) ходжа. hokkabaz – фокусник; жонглёр. hol(lü) – холл. homurdanmak – ворчать, бормотать. hoparlör – громкоговоритель, репродуктор. hoplamak – прыгать. horlamak – храпеть. 78

horoz – петух. hortum – 1) хобот; 2) шланг. hostes – стюардесса, бортпроводница. hoş – хороший, приятный; ◊ ~ geldiniz! добро пожаловать! hoşça: ~ kalın! будьте здоровы! счастливо оставаться! hoşaf – компот. hoşgörü – терпимость, снисходительность. hoşlanmak – нравиться. hovarda – кутила, мот, гуляка. hoyrat – грубый, вульгарный. hububat – зерновые (злаковые) культуры. hudut(du) – граница. hukuk – юр. право. hukukçu – юрист. humma – лихорадка. hurda – 1) мелочь; хлам; 2) металлический лом. hurma – 1) финик; 2) хурма. husus – дело, обстоятельство, вопрос; bu ~ta ne düşünüyorsunuz? что вы думаете по этому поводу? hususi – 1) особый, специальный; 2) личный, частный, собственный. husuiyet – особенность, специфичность, характерность. husye – тестикул, яичко. huş – берёза. huy – характер, нрав. huzur – 1) покой, спокойствие; 2) присутствие. hücre – клетка. hücüm – атака, нападение. hüküm(kmü) – 1) судебное решение, приговор; mahkrmrmin ~ü приговор суда; ~ vermek вынести приговор; 2) сила, значение, kanunun ~ü var закон имеет силу; 3) власть, господство; ~ sürmek а) властвовать, царить; б) быть распространённым; ~ süren kanaat распространённое мнение, распространённый взгляд. hükümet – правительство. hükümlü – имеющий силу, законность. 79

hüner – умение, мастерство, искусство. hür (rrü) – свободный, независимый hürmet – уважение, почет ~ etmek уважать,чтить; ~ görmek пользоваться уважением. hürmetli – уважаемый hürriyet – свобода hüviyet – личность; ~ сüzdanı удостоверение личности hüzün (znü) – грусть, печаль hüzünlü – грустный, печальный

I ıhlamur – липа ılık – теплый ırak – далекий ıraksak – дивергентный, расходящийся ırgat – поденщик, батрак ırk – раса ırkçılık (-ğı) – расизм ırmak – река ısı – 1. теплота 2. горячий, жаркий ısınma – согревание ısınmak – греться, согреваться ısıölçer – калориметр ısırgan – крапива ısırmak – кусать; разрывать зубами ısıtmak – греть, нагревать ıskonto – скидка ıslak – мокрый, сырой, влажный ıslanmak – мокнуть 80

ıslatmak – мочить ıslık (-ğı) – свист; ~ çalmak свистеть ısmarlama – 1. заказ 2. на заказ, заказной ısmarlamak – 1. заказывать 2. поручать; Allahaısmarladık! – до свидания ıspanak (-ğı) – шпинат ısrar – настояние, настойчивость; ~la настойчиво, настоятельно; ~etmek настаивать, упорствовать. ısrarlı – настоятельный, настойчивый ıssız – необитаемый, пустынный, безлюдный ıstakoz – омар; makassız ~ лангуст ıstavroz – крест ıstırap (bı) – страдание, мучение ışık (-ğı) – свет ışın – луч; kozmik ~ lar – космические лучи ızgara – жареное на рашпере (о мясе, рыбе); ~ köfte – котлеты, жаренные на рашпере

İ iade – возвращение, возврат; ~ etmek возвращать, приносить обратно ibadet – моление, молитва ibaret – состоящий; ~ olmak состоять ibraz – предъявление; ~ etmek предъявлять; pasaportunuzu ~ ediniz предъявите паспорт icat – открытие, изобретение; ~etmek открывать, изобретать icra – выполнение, исполнение iç – 1. нутро, внутренняя часть, внутренность; 2. ядро, сердцевина; 2. внутренний; iç siyaset внутренняя политика; 3. içinde внутри, среди, между; içimizde между нами, среди нас; beş gün içinde в течение пяти дней; dostluk havası içinde в атмосфере дружбы; içinden через что-либо, из чего-либо; evin içinden из дома; içine внутрь чего-либо, в; evin içine в дом içbükey – вогнутый içecek – напиток, напитки içeri – 1. внутренняя сторона; внутренность; ~ den изнутри; ~ de внутри; ~ye внутрь; 2. внутренний; 3. 81

внутрь, внутри; lütfen, ~ buyurun! заходите, пожалуйста içerik (-ğı) – содержание içerlemek – затаить злобу içermek – взаимно обусловливать içgüdü – 1. инстинкт, 2. интуиция içilir – пригодный для питья için – 1. для, ради, за; bunun ~ поэтому; для этого; 2. чтобы; 3. dığı ~ из-за, вследствие того, что…, ввиду того, что; gelmediği ~ ввиду того, что он не пришел… içki спиртные напитки içli – имеющий что-либо внутри içlidışlı – задушевный, интимный içmek – 1. пить, 2. есть (суп); sigara ~ курить içten - сердечный, задушевный, искренний; ~ bir dilek искреннее желание içyüz - суть, сущность, существо idam – казнь idare – руководство, управление; ~etmek руководить, управлять; дирижировать (напр.оркестром) iddia – 1. утверждение, 2. претензия, притязание; ~etmek а) утверждать, настаивать, б) претендовать, притязать iddianame – обвинительное заключение idrar – моча ifade - 1. выражение, ~etmek выражать, 2. показание, ~vermek давать показания iffetli – целомудренный iflas – банкротство, ~ etmek обанкротиться iftira – клевета, ~atmak клеветать на кого-либо iftiraci – клветник iğfal – 1. введение в заблуждение; 2. введение в соблазн iğne – игла, иголка; шприц; çengelli ~ английская булавка; toplu ~ булавка; ~ yapmak делать укол (вливание); 2. жало; ~ yapraklı ağaçlar хвойные деревья iğnelemek – колоть, прокалывать иглой iğrenç – отвращение iğrenmek – брезговать, чувствовать отвращение 82

ihanet - измена, предательство ihbar – уведомление, оповещение ihmal (li) – небрежность; халатность; ~ etmek – пренебрегать, халатно относиться; манкировать ihracat – экспорт, вывоз ihtilal (li) – революция ihtimal (li) – 1. вероятность, возможность; 2. вероятно, возможно ihtimam – забота, заботливость; внимание ihtiras - ненасытное желание, жажда ihtişam – роскошь, блеск ihtiva – содержание, включение ihtiyaç (cı) – потребность, нужда; ~ duymak испытывать потребность (нужду) в чем-либо ihtiyar – 1. старик, 2. старый ikamet – пребывание, жительство; ~ tezkeresi вид на жительство; ~ etmek жить, проживать ikametgah – местожительство, резиденция ikaz – оповещение, предупреждение iki – два; ~si оба; ~de bir а) то и дело, б) одна вторая (часть) ikinci – второй ikincilik (ğı) – второе место ikilem – лог.дилемма ikiyüzlü – двуличный, лицемерный ikiz – двойня, близнецы ikizkenar - равнобедренный iklim – климат ikmal – 1. оканчивание, 2. снабжение ikna – убеждение, ~ etmek убеждать ikram – 1. угощение, 2. скидка, ~etmek а) угощать, б) делать скидку ikramiye – 1. выигрыш (например в лотерее), 2. премиальные iktibas - взятие в долг iktidar – власть, ~ başinda bulunmak ~da olmak находиться у власти iktisadi – экономический iktisat – 1. экономика, 2. экономия 83

il – вилайет ilaç – лекарство ilan – объявление, ~etmek объявлять ilave – добавление, ~etmek добавлять ilçe – уезд ile – с, вместе с; посредством чего-либо; sizin ile, sizinle с вами; tren ile, trenle на поезде; çekiç ile, çekiçle – молотком; 2. и; defter ile (defterle) kalem – тетрадь и ручка ileri – вперед; masayi biraz ~ çekelim давайте подвинем стол немного вперед; 2. впереди; evin ~ sinde впереди дома; 3. передовой, находящийся впереди; ~ gelenler руководство, руководители (мн.ч.); видные деятели, ответственные работники; 4. будущее; ~ de в будущем; ~ olmak спешить (о часах); saat beş dakika ~ dir часы спешат на пять минут; ~ sürmek предлагать, выдвигать ilerlemek – 1. продвигаться вперед, двигаться вперед; 2. прогрессировать iletken – 1. сообщающий, 2. проводящий iletki – угломер, транспортир ilgi – 1. интерес, заинтересованность; ~ göstermek проявлять интерес; ~ çekmek вызывать интерес: ~ çekici вызывающий интерес; интересный; ~ çekici filim интересный фильм; 2. связь, отношение, причастность, касательство; bununla hiç bir ~ si yoktur к этому он абсолютно никакого отношения не имеет, он абсолютно не причастен к этому ilgilendirmek – интересовать ilgilenmek (ile) – интересоваться ilgili (ile) – связанный с чем-либо, относящийся ilginç – вызывающий интерес, любопытный ilik – I петля, петлица ilik – II костный мозг iliklemek – застегивать ilim (imi) – наука ilişik – 1. приложенный, 2. имеющий отношение ilişki – отношение ilk – первый, начальный ilkbahar – весна; ~ da весной ilkçağ – античный мир 84

ilke – принцип ilkönce – прежде всего, в самом начале ilmi – научный iltihap – воспаление iltihaplanmak – воспаляться ima – намек; ~ etmek намекать на что-либо imal (li) – изготовление, производство; ~ etmek изготавливать, производить imalat – производство imar – благоустройство, ~ etmek благоустраивать imbat – летний муссон imbik – дистиллятор imdat (di) – помощь imge – 1. знак, признак, 2. воображение, 3. привидение imha - истребление, уничтожение; ~ etmek истреблять, уничтожать imkan – возможность imkansız – 1. невозможный, 2. невозможно imla – орфография, правописание imrenmek – 1. сильно желать, 2. завидовать imsak – воздержание, умеренность, диета imtiyaz – преимущество, привилегия imza – подпись, автограф imzalamak – подписывать inanç – вера, убеждение inanmak – верить inat (dı) – упрямство, упорство; ~ etmek упрямиться, упорствовать inatçı – 1. упрямый, 2. упрямец ince – 1). тонкий, 2). мелкий, некрупный; 2. тонко incelemek – изучать, исследовать inci – жемчуг incik (-ği) – голень incil – Евангелие 85

incir – инжир incitmek – 1. причинять боль; ушибать (например руку, ногу); 2. обижать inç – дюйм indirmek – 1. спускать, опускать, 2. понижать, снижать inek (-ği) – корова infaz – исполнение, выполнение inilti – стон inisiyatif – инициатива iniş – 1. посадка; mecburi ~ ав. вынужденная посадка, 2. спуск inkar – отрицание, ~ etmek отрицать inkılap (bı) – революция inkılapçı – 1. революционер; 2. революционный inlemek – стонать inmek – 1. спускаться, опускаться, приземляться; 2. слезать, сходить; vagondan ~ выходить из вагона; inecek var mı? Кто-нибудь выходит?; 3. останавливаться (в гостинице); otele ~ останавливаться в гостинице insaf – 1. справедливость, совесть; 2. милосердие insan – человек insaniyet – 1. человечество, 2. человечность, гуманность insaniyetli – человечный, гуманный insanlık (-ğı) – 1. человечество, 2. человечность, гуманность inşaat - строительство, строительные работы. inşaatçı - строитель. inşallah - если будет угодно аллаху; дай бог!; надеюсь. intiba - впечатление; ~ alrnak (edinmek) выносить впечатление; ~bırakmak производить впечатление. intihar - самоубийство. intikam - 1) мщение, месть; 2) реванш. intikamci - 1) мстительный; 2) реваншистский. ip - верёвка, бечёвка. ipek (ği) - шёлк. ipekli - 1. шёлковый; 2. шёлковая ткань. iplik (ği) - нитка, нитки. 86

iptal - отмена, аннулирование; ~ etmek отменять, аннулировать. iptidai - первобытный, примитивный. irade - воля; желание. iradeli - волевой. iri - крупный. irin - гной. iris – 1) радужная оболочка (глаза); 2) ирис. irkilmek - вздрагивать, пугаться. irsi - наследственный. irtica - реакция. is - 1) сажа; копоть; нагар. isabet - попадание (в цель). isabetli - 1) меткий, точный (об огне); 2) удачный, уместный (напр, об ответе, реплике). ise - а, же. ishal - расстройство желудка, понос. isim(smi) - имя, название; ~i geçen вышеупомянутый iskele - пристань. iskelet - 1) скелет; 2) каркас. iskemle - табуретка, скамейка. iskonto - скидка; ~ yapmak делать скидку. islâm - ислам. ispat - доказательство; ~ etmek доказывать, ispirto – спирт israf - расточительность, мотовство. istakoz - омар. istasyon - станция; остановка. istavroz - крест. istek(ği) - желание, просьба. istemek - хотеть, желать; просить; требовать. isterik - истеричный, истерический. isteka – кий (бильярдный). 87

istifa – отставка; ~etmek уйти в отставку. istikamet – направление. istikbal - будущее; ~de в будущем. istiklâl – независимость istikrar – утверждение, укрепление, стабилизация, постоянство. istikraz – заем istirahat – отдых; ~ etmek отдыхать istiridye – устрица istismar – эксплуатация; etmek эксплуатировать istisna – исключение istisnai – исключительный isyan – восстание, бунт iş – дело, работа, занятие; iş adamı – деловой человек, бизнесмен; iş veren предприниматель işaret – знак, сигнал iş birliği – сотрудничество; iktisadi экономическое сотрудничество işçi – рабочий, работница işemek - мочится, выделять мочу. işgal -занятие, оккупация işitmek – слышать işkembe - кишки, требуха; ~ corbası суп из требухи (бараньей). işkence - пытка, мучение; ~ etmek пытать, мучить. işlek - оживлённый. işlem - 1) процедура; оформление (документа); 2) процесс; 3) обработка, переработка; 4) действие. işlemek - 1) работать, функционировать; 2) обрабатывать; 3) курсировать. işletme - 1)эксплуатация(напр. рудника, фабрики); 2) предприятие. işletmek - эксплуатировать (напр. рудник, фабрику). işsizlik – безработица iştah - аппетит. işte – вот; ~ bu kadar вот и всё, и больше ничего. iştırak - участие; ~ etmek участвовать. itaat(ti) - послушание, повиновение, покорность; ~etmek слушаться, повиноваться. 88

itaatli - послушный, покорный. itfaiye - пожарная команда. itfaiyeci - пожарник. ithaf - посвящение; ~ etmek посвящать. ithal(li) - ввоз, импорт, ithalât(tı) - ввоз, импорт. itibar - уважение, влияние, авторитет. itibaren - с, от. itına - 1) забота, внимание; 2) аккуратность; старание itiraf - признание, сознание; ~ etmek признавать сознавать (напр. ошибку, проступок). itiraz - возражение; ~ım уок не возражаю; ~etmek возражать. itmek - толкать, отодвигать; itiniz от себя(надпись на дверях). ittifak- союз; askeri ~ военный союз. iyi - 1.1) хороший, добрый 2) здоровый; ~ misiniz? здоров ли вы?, как ваше здоровье?; ~yim я здоров , я чувствую себя хорошо; 2. хорошо; ~ kötü худо-бедно, худо ли, хорошо ли, ~olmak поправляться, выздоравливать iyileşmek – улучшаться, поправляться, выздоравливать iyilik – доброта, добро. iyimser - оптимист. iyimserlik(ği) - оптимизм. iz - след, отпечаток. izafi - относительный, релятивный. izahat - объяснение, подробное изложение. izdüşüm - проекция. izin(zni) - 1) разрешение, позволение; ~ almak получать разрешение (позволение); ~ vermek разрешать, позволять; 2) отпуск. izinli - находящийся в отпуске; отпускник; ~ olmak быть а отпуске. izlemek - 1) идти по следу, следить, преследовать 2) следить, наблюдать смотреть. izlenim - впечатление. izole - 1) изолированный; 2) изоляционный. 89

J jaguar – ягуар jalüzi - жалюзи jambon - окорок, ветчина. jandarma - 1) жандармерия; 2) жандарм. Japon – японец, японка; японский (прил.) Japonca - 1. японский язык; 2. по-японски jartiyer - подвязка. jelatin - желатин jeneratör – генератор jeodezi - геодезия jeofizik - геофизика jeolog – геолог jeolojı - геология jerse - джерсе, джерси (ткань, готовое изделие). jest(ti) - жест. jet: ~ - uçağı - реактивный самолёт. jeton - жетон. jlet - безопасная бритва; ~ bıçağı лезвие безопасной бритвы jimnastik(ği) – гимнастика jinekolog - гинеколог jinekoloji – гинекология jinekolojik – гинекологический jokey - жокей. jöle – гель judo – дзюдо judocu - дзюдоист jübile - юбилей. junior - юниор. jüri - жюри. 90

K kaba - грубый, вульгарный, примитивный. kabak(ği) - тыква. kabakulak(ği) - свинка. kabarık - 1) вздутый, раздутый, пухлый; 2) рельефный. kabiz(bzi)- запор. kabiliyet –способность; возможность. kabiliyetli -способный kabine - кабинет. kablo - кабель. kabuk(ğu) - 1) кора, корка, кожица; скорлупа, шелуха; 2) раковина (моллюсков). kabul(lü) - принятие, приём. kaburga - ребро. kâbus - кошмар. kabza - 1) горсть; 2) рукоятка, ручка. kaç - сколько; ~а? почём?, по какой цене? kaçak - 1.1) беглый, дезертир; 2) утечка (газа); 2. контрабандный, незаконный. kaçamaklı - уклончивый; ~ cevap уклончивый ответ kaçar – по сколько; ~ ruble aldılar по сколько рублей они получили? kaçinci - который, какой (по порядку). kaçınılmaz - неизбежный. kaçınmak - избегать, уклониться. kaçırmak - 1) лишать, похищать, угонять; uykumu kaçırdı он лишил меня сна; arabayı ~ угнать машину; 2) упускать; пропускать; опаздывать; f irsatı ~ упускать удобный случай; treni ~ опоздать на поезд. kaçmak -1) бежать, убегать; 2) лишаться; uykusu kaçtı он лишился сна; keyfi kaçtı у меня испортилось настроение. kadar - 1) как, в такой же степени как, столько же (при сравнении); aslan ~ kuvvetli сильный как лев; benim~ в такой же степени, как я; onlar ~ çalıştık мы работали столько же, сколько они; 2) около, приблизительно; bir hafta ~ около недели; 3) до; пока не; köye ~ до деревни; akşama ~ до вечера; ben 91

gelinceye ~... пока я не приду.; 4) : = dığı ~ выражает сравнительную степень по количеству; istediği ~ столько, сколько он желает; bu ~ столько; ne~ сколько; hepsi bu~ mı? и это все?; işte bu ~ вот и все. kadayıf – кадаиф. kadeh – рюмка, бокал kademe - ступень, уступ; 2) степень, уровень. kader – судьба. kadın – женщина. kadife - бархат, вельвет, kadro - кадры, личный состав. kafa – 1) голова; 2) ум, смышлёность. kafes - клетка, решётка; kuş ~ птичья клетка. kâfı - достаточный. kafiye - рифма. kâğıt(dı) - бумага. kahkaha - хохот, громкий смех. kahraman - 1. герой; 2. героический. kahramanlık(ğı) - героизм, геройство. kahvaltı - завтрак; ~ etmek завтракать. kahve - кофе. kahverengi - коричневый, кофейного цвета. kaide – 1)правило, 2) постамент, пьедестал, основание kala - за; до; ikiye beş ~ çıktı он вышел без пяти два köye iki kilometre ~ benzin bitti за два километра до села кончился бензин. kalabalık (ğı) - 1. толпа; скученность; 2. многолюдный kalay - олово; полуда. kalbur - решето. kaça – бедро, ляжка; ~ kemiği бедренная кость. kaldıraç (cı) - рычаг. kaldırımak - 1) в разн. знач. быть поднятым; 2) быть увезенным (напр, в больницу); 3) быть уничтоженным (отменённым). kaldırım - мостовая; yaya ~ı тротуар. 92

kaldırmak - 1) в разных знач. поднимать 2) отправлять (транспорт), давать сигнал к отправлению (транспорта) 3) уносить, убирать; bunu kaldırın уберите это; 4) класть, помещать (напp. в больницу) 5) уничтожать, ликвидировать. kale 1) крепость; 2) ворота; 3) ладья. kaleci - вратарь. kalem - 1) перо, ручка (с пером); 2) канцелярия; 3) резец, долото. kalfa - подмастерье. kalın - толстый (о предмете). kalınbağırsak(ğı) - толстая кишка. kalıntı- остаток. kalıp (bı) - 1)форма, модель, образец, шаблон 2) внешность, вид oболочка kalıtım - наследственность. kalitsal - наследственный. kalifiye - квалифицированный. kalite - качество. kalkan - 1) щит (оружие); 2) камбала, kalker - известняк. kalkındırmak - восстанавливать, развивать. kalkınma – подъём, развитие. kalkiranak подниматься, развиваться. kalkmak - 1) в разн. знач. вставать, подниматься; 2) отправляться (о транспорте); tren kalktı поезд отправился (отошёл); 3) исчезать; bu adet kalktı этого обычая больше не существует. Kalmak - 1)оставаться; 2) останавливаться (напр. в гостинице), пребывать, проживать; 3) откладываться (на более поздний срок); gitmeniz cumaya kaldı ваш отъезд отложен на пятницу. kalorifer - центральное отопление. kalp(bi) – сердце, kalp krizi сердечный приступ kalpak(ği) - шапка. Kalsiyum - кальций. kaltak(ği) - седло, лука седла. kamara - каюта. kıymet 1) стоимость; 2) ценность 93

kıymetli 1) ценный, драгоценный; ~ taşlar драгоценные камни; 2) дорогой (при обращении) kız 1) девушка; девочка; 2) дочь; ~ çocuk девочка kızak(ğı) сани; ~ kaymak кататься на санях kızamık(ğı) корь kızamıkçık краснуха kızarmak 1) краснеть, алеть; 2) жариться, поджариваться kızartma жареный; balık ~sı жареная рыба; piliç ~ sı жареный цыпленок kızdırmak 1) подогревать, накалять; 2) перен. раздражать kızgın1) горячий, раскаленный; 2) перен. разгневанный, разъяренный; 3) палящий, знойные, жгучий kızıl 1. красный (чаще в переносном значении) ~Meydan Красная Площадь; 2. скарлатина kızılay ~ kurumu Общество Красного Полумесяца (в мусульманских странах) kızılcık(ğı) кизил kızılhaç ~ kurumu Общество Красного Креста kızkardeş сестра kızlık(ğı) девичество, девственность kızmak 1) злиться, сердиться; 2) накаляться, раскаляться (напр. о металлах) ki 1) который; bir adam ki okumak istemez… человек, который не хочет учиться…; 2) что; anlaşılır ki o da, gitti выяснилось, что и он уехал; 3) а; geldim ki kimseler yok! прихожу, а там никого!; 4) чтобы; ona para verdim ki ekmek, alsın я дал ему денег, чтобы он купил хлеба; 5) когда, раз; onu görmedi ki anlatsın как он может рассказать, когда (раз) он этого не видел; 6) ведь, же; onu tanımazsın ki ты же его не знаешь kibar благородный; изысканный; добрый, вежливый kibrit спичка kil глина kilim палас kilise в разн. знач. церковь kilit замок kilitlemek запирать (закрывать) на замок kilitli запертый (закрытый) на замок kim кто?; ~inle с кем?; ~in чей?; ~e (к) кому?; ~den от кого?; у кого?; ~de у кого?, при ком?; ~ bilir? кто знает?; как знать? kimi некоторые, одни; ~ istiyor, ~ istemiyor один хотят, другие нет; ~ insanlar некоторые люди 94

kimlik(ğı) личность; ~ belgesi удостоверение личности; ~ini tesbit etmek установить личность kimse кто-нибудь, при сказуем. в отриц. ф. никто; orada ~ yok там никого нет kimsesiz сирота kimyon тмин обыкновенный kin ненависть, злоба kip образец; вид, тип kir грязь, засаленность kira 1) аренда; 2) арендная плата kiracı арендатор; съемщик; квартирант kiralamak 1) сдавать в аренду; 2) арендовать kiralık предназначенный к сдаче; прокатный kiraz черешня kireç известь, известка kiremit(di) черепица kiriş 1) бревно; балка, брус, перекладина; 2) хорда kirlemek пачкать kirlenmek пачкаться, становиться грязным kirli 1. грязный; 2. грязное белье kirpi еж kirpik(ği) ресница kişi человек (употребляется после числительных); üç ~ için на трех человек, на троих kişilik(ği) рассчитанный на известное число лиц; tek ~ oda комната на одного человека; iki ~ kamara двухместная каюта; kaç ~? на сколько человек? kişisel 1) людской; 2) личный, индивидуальный kitabevi книжный магазин kitap(bı) книга; ders ~ı учебник klasik(ği) 1. классик; 2. классический klasör 1) шкаф с отделениями; 2) папка для бумаг, регистратор; 3) кляссер klişe 1. 1) полигр. клише; 2) штамп; 2. стандартный koalisyon коалиция koca I муж; ~ya gitmek выходить замуж 95

koca II огромный, громадный kocaman огромный, большущий koç баран kodeks фармакопея koğuş 1) палата (больничная); 2) тюремная камера (общая) koklamak нюхать kokmak 1) пахнуть; 2) тухнуть, протухать (напр. о мясе, рыбе) kokmuş тухлый (напр. о мясе, рыбе) koku 1) запах; 2) духи; ~ sürünmek душиться, опрыскиваться духами kokulu ароматный, душистый kol 1) рука; birinin ~una girmek брать кого-либо под руку; 2) рукав (платья, реки); 3) ветвь (дерева); 4) ручка, рычаг (напр. станка); 5) отрасль; отдел; 6) колонна (напр. солдат, демонстрантов) kola крахмал; ~ yapmak крахмалить kolay 1. легкий, нетрудный; ~ bir iş легкая работа; 2. легко; bunu ~ yaparsın ты с этим легко справишься kolaylık(ğı) легкость koli посылка (почтовая) kollamak 1) ждать, выжидать (напр. удобный случай); 2) покровительствовать koloni в разн. знач. колония, поселение kolonya одеколон koltuk(ğu) I подмышка koltuk(ğu) II кресло kolye колье, ожерелье koma коматозное состояние, кома komik 1. комик; 2. комический, смешной kompartıman купе komple полный, комплектный kompliman комплимент komplo заговор kompres компресс komşu 1. сосед; 2. соседний komut(tu) команда, распоряжение 96

konak(ğı) 1) особняк; 2) правительственное здание konçerto концерт kondoktor, kondüktör проводник (поезда) kongre съезд konkav вогнутый konsantrasyon 1) сосредоточение; 2) хим. концентрация konserve 1. консервы; 2. консервированный konsey совет konsolos консул konsolosluk(ğu) консульство konsomasyon потребление konsulto консилиум kontak короткое замыкание kontrat контракт; kontrat imzalamak подписывать контракт kontrol контроль; kontrol etmek контролировать; kontrol altına almak взять под контроль kontrplâk фанера konu тема, сюжет konuk(ğu) гость konuksever гостеприимный konuşma 1. разговор, беседа; 2. лекция konuşmak 1. разговаривать, беседовать; 2. обсуждать; 3. говорить о ком-чём-либо konut жилище, жилье konveks выпуклый konvoy конвой, эскорт koparmak открывать, срывать, обрывать kopça крючок, застежка kopmak 1. рваться, отрываться; 2. подняться, разразиться, вспыхнуть (внезапно) kopya копия korkak(ği) трус, трусливый korkmak бояться, пугаться korku боязнь, страх, испуг 97

korkunç страшный, ужасный korkutmak пугать, страшить korna гудок, сигнал (автомобиля) kort корт, теннисная площадка koru лесок, роща korumak 1. охранять, защищать; 2. оберегать, беречь kostüm костюм (мужской) koşmak бежать, бегать koşu бег, состязание в бег koşul условие kot(tu) отметка высоты kota ком.квота kova 1. ведро; 2. ковш (напр. экскаватора) kovalamak гнаться за кем-либо, преследовать кого-либо kovmak гнать, прогонять, выгонять koy бухта, небольшой залив koymak 1. ставить, класть; 2. наливать koyu 1. густой; 2. темный (о цвете); 3. крепкий (о чае) koyun баран, овца koza 1. кокон; 2. коробочка köfte котлеты, биточки (мясные) köhne ветхий, дряхлый, изношенный kök корень köknar ель köleleştirmek порабощать kömür уголь odun kömüru древесный уголь köpek(ği) собака köpek(ği) balığı акула köprü мост köprücük ключица köpük(ğü) пена, пенка 98

kör 1. слепой; 2. тупой; 3. тусклый (напр. о свете); 4. глухой (напр. об улице) körbağırsak аппендикс körfez залив körleşmek тупиться (напр. о ноже) kösele кожа (подошвенная) köstek(ği) цепочка köşe угол köşk дворец (летний) kötü 1. дурной, плохой; 2. дурно, плохо kötüleşmek ухудшаться, портиться kötümser пессимист köy деревня, село köylü крестьянин kramp судорога kravat галстук kreş ясли (детские) kriko домкрат kubbe купол kucak(ğı) 1. объятия; 2. охапка kucaklamak обнимать, прижимать к груди kudret сила, мощь kudurmak 1. беситься; 2. приходить в ярость kuduz 1. водобоязнь, бешенство; 2. страдающий водобоязнью, бешеный kuğu лебедь kukla кукла, марионетка kulaç маховая сажень kulak(ğı) ухо, слух kule башня kullanılmış подержанный, бывший в употреблении kullanmak 1. применять, пользоваться, употреблять; 2. водить (напр.машину), управлять kuluçka наседка 99

kulüp клуб kulübe хижина, лачуга, будка kum песок kumar азартная карточная игра kumaş материя (ткань) kumral шатен kumru горлица kumsal пески, песчаный берег kundura обувь, башмаки kunduracı 1. сапожник; 2. торговец обувью kunduz бобр kupa кубок kur ухаживание, флирт kur фин.курс resmi kur официальный курс kura жребий kurabiye курабье (песочное печенье) kurak(ğı) 1. сухой, засушливый; 2. засуха kural правило kuram теория kurbağa лягушка kurbağalama брасс (стиль плавания) kurban жертва, kurban bayramı праздник жертвоприношения, курбан kurdele лента (шелковая) kurgu воображение kurmak строить, сооружать, возводить, формировать, hükümet kurmak формировать правительство, заводить (напр. часы, игрушку), sofra kurmak накрывать на стол, çadır kurmak разбивать палатку kurmay штаб kurnaz хитрый kurnazlık(ğı) хитрость kurşun 1. свинец; 2. пуля 100

kurşuni свинцовый, свинцового цвета kurşunkalem карандаш kurt(du)1. волк; 2. червь kurtarma спасение kurtarmak спасать, выручать, избавлять kurtulmak освобождаться, спасаться kurtuluş освобождение, спасение kuru 1) сухой; 2) сушёный kurucu 1. основатель, создатель, учредитель; 2. учредительный kurul совет, комиссия, ассамблея kurulamak вытирать, высушивать kuruluş 1. создание, основание; 2. устройство, структура kurum общество, лига kurumak сохнуть, высыхать, засыхать kuruntu мнительность, подозрительность, сомнения kurye курьер (дипломатический) kusmak рвать, блевать kusur 1. недостаток, изьян; 2. вина, ошибка kuş птица kuşak(ğı) 1. пояс; 2. поколение kuşku недоверчивость, подозрение kutlamak 1. праздновать, отмечать; 2. поздравлять kutlu счастливый радостный, bayramınız kutlu olsun поздравляю вас с праздником! kutsal священный, святой kutu 1. коробка; 2. ящик; 3. банка kutup(tbu) полюс kuvafür прическа (женская) kuvvet 1. сила; 2. военные силы, войска kuvvetli сильный kuyruk(ğu) 1. хвост; 2. очередь kuyu 1. колодец; 2. горная шахта, скважина 101

kuyumcu ювелир kuzey 1. север, 2. северный kuzu ягненок küb; metre ~ кубический метр küçük(ğü) 1. маленький, небольшой; 2. младший; küçük kardeş 1. младший брат; 2. малыш küf плесень küfe большая корзина для переноски груза на спине или для вьюка küfür ругань, брань küfür atmak (savurmak) ругаться, браниться kükürt сера kül зола, пепел külçe слиток, глыба külliyat(tı) собрание сочинений küllük(ğü) пепельница külot 1. галифе, бриджи; 2. трико (дамское) kültür культура kültürel культурный (относящийся к культуре) küme 1. куча, кучка, груда; 2. группа kümes птичник küp большой глиняный кувшин с узким горлом küpe серьга kür лечение kürdan зубочистка küre шар yarım küre полушарие kürek(ği) 1. лопата; 2. весло kürk 1. мех; 2. меховой, на меху kürsü 1. трибуна; 2. кафедра kürtaj аборт küsür с лишним kütle 1. масса; 2. глыба 102

kütük 1. бревно, пень; 2. список (избирателей) kütüphane библиотека küvet ванна

103

L lâcivert темно-синий lâf 1. слово (устное); 2. болтовня, пустословие lâf! пустое! болтовня! lâf atmak болтать lâğım 1. подземный ход; 2. подземный сток для нечистот, клоака lâhana капуста lâik светский lâke лакированный lâle тюльпан lâmba лампа lânet проклятие lânet okumak проклинать lâpa 1. каша; 2. припарка lâstik(ği) 1. резина; 2. ластик, резинка; 3. шина; diş lâstik(ği) автопокрышка, iç lâstik(ği) 1. автокамера; 2. резиновый, lâstik(ği) çizme резиновые сапоги lâvabo умывальник, рукомойник lâyık достойный, заслуживающий lâyık olmak быть достойным чего-либо lâzım необходимый, нужный leblebi калёный горох (нохут) leğen большой таз lehim припой leke пятно leke çıkarmak выводить пятна leke sürmek 1. пачкать; 2. позорить lekelemek 1. посадить пятно, запачкать; 2. позорить, компрометировать lenf(a) лимфа lenfatik лимфатический 104

lengüistik лингвистика, языкознание lehva 1. надпись; 2. пластинка (с надписью); дощечка, вывеска levrek(ği) окунь leylâk(ği) сирень leylek(ği) аист lezzetli вкусный, приятный liberal 1. либерал; 2. либеральный lider лидер, вождь lif волокно, нити, жилка lig лига likör ликер liman порт, гавань lir лира lira лира; türk lirası турецкая лира isan язык, речь lisans коммерч.. лицензия lise лицей liste 1. список; 2. меню lodos южный ветер, лодос lokanta ресторан, столовая lokma кусок, глоток (еды) lokomotif паровоз, локомотив lokum рахат-лукум lomboz иллюминатор lügat словарь lümbago люмбаго lünapark лунапарк lütfen пожалуйста, будьте любезны, сделайте милость lütuf(tfu) любезность, милость lütuf(tfu) buyurmak сделать милость, соизволить lüzum необходимость, нужда 105

lüzumlu нужный, необходимый

M

maalesef к сожалению maaş жалованье, оклад macera приключение; авантюра macun паста diş ~u зубная паста maç матч, состязание, встреча madalya медаль madam мадам, госпожа (обращение к немусульманке) madde 1) статья, пункт; 2) материя maddi материальный madem, mademki раз, поскольку maden 1. 1) металл; ~ ocağı рудник; 2)минерал; ~ suyu минеральная вода; 2. металлический mağara пещера, грот mağaza магазин mağlup(bu) побеждённый; ~ olmak быть побежденным, проиграть mağrur надменный, высокомерный mahalle квартал, район mahalli местный mahdut ограниченный mahiyet сущность, характер mahkeme суд, трибунал mahkum 1) осуждённый, приговорённый; 2) обречённый ~ etmek а) осуждать, приговаривать; б) обрекать mahrum лишённый; ~ olmak быть лишенным, лишаться; ~ kalmak лишаться, терять mahrumiyet лишение mahsul(lü) урожай, сбор 106

mahsus 1. Нарочно, умышленно, специально; 2. Свойственный, специфический mahzun грустный, печальный makale статья (в газете, журнале) makam 1) местопребывание; 2) инстанция makara катушка makarna макароны makas 1) ножницы; 2) железнодорожная стрелка makbul допустимый, приемлемый, приятный makbuz расписка, квитанция makyaj грим maksat(dı) цель, намерение mal 1) товар; 2) собственность mali финансовый malik имеющий, обладающий, владеющий maliye финансы maliyet себестоимость malt(tı) солод malul(lü) инвалид malzeme материал mamul(lü) изделие mamur благоустройственный mana смысл, значение manav фруктовщик, зеленщик manda I. Буйвол manda II. Мандат mandal 1) защёлка, щеколода, запор, засов; 2) собачка; 3) прицепка, зажимка; 4) колок manevi духовный, моральный manevra манёвры; ~ yapmak а) маневрировать; б) производить манёвры mangan, manganez марганец mangal мангал, жаровня mantar 1) гриб; 2) пробка 107

mantık(ğı) логика manzara вид, пейзаж, панорама, перспектива marangoz столяр marifet ловкость, искусство marka марка; otomobil ~sı марка автомобиля; 2) талон; жетон maroken 1. Сафьян; 2. Сафьяновый marş марш mart март martı чайка marul молокан, латук masa стол masal сказка maske маска masraf расход, трата masum невинный masuniyrt неприкосновенность maşa щипцы мн. maşallah прекрасно!, браво!, молодец! mat I. Мат mat II. Матовый, тусклый matbaa типография matbuat печать, пресса matem траур matine утренник, утренний спектакль matkap(bı) буравчик, сверло, бур; дрель mavi синий, голубой maya дрожжи мн., закваска, фермент maydanoz петрушка mayın мина mayıs май maymun обезьяна 108

menteşe металлическая петля mera луг, пастбище merak(kı) 1) любопытство, интерес; 2) беспокойство; ~ etmek а) любопытствовать, интересоваться; б) беспокоиться meraklanmak беспокоиться, волноваться, тревожиться meraklı I. 1) любопытный, любознательный; 2) озабоченный; 2. любитель mercan коралл mercek(ği) линза mercimek(ği) чечевица merdane цилиндр; вал; ролик merdıven лестница merhaba здравствуйте merhamet милосердие, жалость, сострадание merhum покойный, усопший, умерший meriyet действие, сила (напр. закона); ~ müddeti срок действия; pasaportun ~ müddeti срок действия паспорта; ~e girmek вступать в силу merkez центр mermer 1. мрамор; 2. мраморный mermi снаряд mersi спасибо; çok ~ большое спасибо mersibalığı(nı) осётр mert мужественный mesafe расстояние mesai работа, труд mesaj послание mesane мочевой пузырь mescit небольшая мечеть meselâ например mesele вопрос, проблема, задача; günğn ~si актуальный вопрос; asıl ~ главный вопрос mesken жилище meslek(ği) профессия 110

meslektaş коллега mesul(lü) ответственный mesuliyet ответственность; ~ üstüne (üzerine) almak взять ответственность на себя mesut(du) счастливый; ~ olmak быть счастливым; ~ etmek осчастливить meşe дуб meşgul(lü) занятый; ~ olmak (ile) быть занятым; ~ etmek занимать meşhur знаменитый, известный meşin 1. выделанная кожа, дубленая кожа; 2. кожный meşru(uu) 1) допустимый шариатом; 2) законный, легальный; 3) законнорождённый meşburat(tı) напитки metin(tni) текст mevcut(du) 1. имеющийся, наличный; 2. наличие; ~ olmak существовать, быть налицо mevki(i) 1) класс (на транспорте); 2) пост, должность mevsim сезон, время года mevzu(u) тема, сюжет meydan площадь meyva, meyve плод, фрукт; kuru ~ сухофрукты; ~ suyu фруктовый сок mezarlık(ğı) кладбище meze закуска (к спиртным напиткам) mezhep(bi) 1) учение, доктрина; 2) вера, религия; 3) секта, толк mezun выпускник; üniversite ~u выпускник университета mıknatıs магнит mısır кукуруза mide желудок midye мидия miktar количество mil миля milât(dı) ~ tan önce до новой (до нашей эры); ~ tan sonar новой (нашей) эры millet национальность, нация, народ; hangi ~tensiniz? Кто вы по национальности? milletlerarası международный milletvekili(ni) депутат 111

milli национальный millileştirmek национализировать milliyet национальность; ~ iniz nedir? Какой вы национальности? milliyetçi националист mimar архитектор, зодчий mimarlık(ğı) архитектура mimik мимика minare минарет minder 1) ковер, мат; 2) тюфяк, мягкая подстилка minibüs микроавтобус minnet благодарность minnettar признательный, обязанный; ~ olmak быть признательным (обязанным) minnettarlık(ğı) признательность miras наследство misafir гость; ~ gelmek приходить в гости; ~ kalmak быть гостем misafirperver гостеприимный misal(li) пример misyon миссия miyop близорукий mizaç характер, натура mizah юмор mizahçi юморист mizahi юмористический mobilya мебель moda 1. мода; 2. модный model 1) фасон, модель; 2) натурщица moder современный mola привал, отдых, остановка, передышка moloz щебень, камень monte ~ etmek монтировать mor фиолетовый 112

moral(li) 1) мораль, нравственность; 2) настроение, moralim bozuk у меня плохое натроение motif 1) мотив, мелодия; 2) орнамент, узор muaf 1) прощенный; 2) освобожденный muafiyet(ti) освобождение (напр. от налогов) muamele 1) обращение, обхождение, отношение; bana karşı ~si его обращение со мной, его отношение ко мне; 2) действие, операция, формальность; banka ~si банковская операция; gümrük ~si таможенная формальность muayene осмотр, просмотр, обследование; gümrük ~si таможенный осмотр muayenehane 1) врачебный кабинет; 2) амбулатория muayyen определенный muazzam огромный, громадный muhabir корреспондент muhacir переселенец, эмигрант, беженец muhafaza сохранение, охрана; ~ etmek сохранять, охранять muhakkak 1. несомненный; 2. несомненно, наверняка muhalefet оппозиция, несогласие muhalif 1. оппозиционный; 2. оппозиционер; ~ olmak находиться в оппозиции, выступать против muharebe бой; ~ etmek вести бой muhasebeci бухгалтер muhatap собеседник muhbir сообщающий, извещающий muhit среда, окружение muhtaç(cı) нуждающийся; ~ olmak нуждаться, испытывать нужду muhtar 1. автономный; 2. староста muhtariyet автономия muhtelif разный, различный muhtemel вероятный, возможный muhterem уважаемый muhteviyat содержание muhtıra памятная записка mukabele 1) ответ; ~ de bulunmak отвечать; 2) сличение, сопоставление 113

mukkades священный mukavele соглашение mukavemet сопротивление; ~ etmek сопротивляться mukavva 1) картон; 2) картонный mukayese сравнение mum свеча muntazam регулярный muntazaman регулярно musevi 1. еврей, иудей; 2. еврейский, иудейский musluk(ğu) кран muşamba клеёнка mutabık согласный; ~ kalmak прийти к решению, согласиться mutat привычный, обычный muteber имеющий силу, действительный; ~ olmak иметь силу, быть действительным mutfak(ğı) кухня mutlaka обязательно, непременно mutlu счастливый muz банан mübadele обмен mücadele борьба mücevher драгоценность müdür заведующий, управляющий, директор müdürlük управление, дирекция müezzin муэдзин (служитель в мечети) müfettiş инспектор müftü муфтий (высшее духовное лицо, являющееся религиозно-юридическим авторитетом по вопросам применения шариата) mühendis инженер mühim важный mühimsemek придавать значение, считать важным mühür(hrü) печать, штемпель; ~ basmak ставить печать, штемпелевать 114

mühürlü 1) с печатью; 2) опечатанный müjde радостная (добрая) весть, приятная новость mükemmel 1. превосходный, замечательный; 2. превосходно!, прекрасно!, замечательно! mülk(kü) 1) мюльк; 2) землевладение mülkiyet владение, собственность mümkün возможный; ~ быть возможным münakaşa полемика, спор münasebet отношение, связь münasip сообразный, подходящий münevver 1. интеллигент; 2. интеллигентный müracaat обращение, просьба; ~ etmek обращаться (с просьбой) mürekkep(bi) чернила mürettebat(tı) команда, расчёт, экипаж müsaade разрешение, позволение; ~ nizle с вашего разрешения; ~ etmek разрешать müsabaka соревнование, состязание müsait благоприятный, удобный; ~ olmak быть благоприятным (удобным) müsavat равенство müsavi равный müshil слабительное müslim мусульманин müspet положительный, позитивный müstafi отставной, ушедший в отставку müstakil независимый, самостоятельный müstehcen бесстыдный, непристойный, неприличный müşavir советник, консультант müşteri покупатель, клиент, посетитель mütaahhit 1. нанятый по договору; 2. подрядчик mütecaviz агрессивный müteessir огорченный, опечаленный mütevazı скромный müthiş ужасный, страшный; ~! Ужасно! 115

müttefik(ki) союзник müzakere обсуждение; ~ etmek обсуждать müze музей müzik музыка müzisyen музыкант müzikal музыкальный

N nabız пульс; sık ~ учащенный пульс; ~ yoklamak щупать пульс nadas зяблевая вспашка nadir редкий nafaka 1) средство к существованию; 2) юр. алименты nafile 1. напрасный, тщетный; 2. напрасно, тщетно, зря nakış(ksı) 1) вышивание; ~ işlemek вышивать; 2) роспись, стенная роспись, живопись nakit(kdi) деньги (наличные) nakletmek 1) перевозить; 2) рассказывать , передавать nakliyat перевозка, транспортировка nal подкова nalça подковка (для обуви) namaz намаз, молитва; ~ kılmak совершать молитву namus честь namuslu честный, порядочный nane мята перечная nankör неблагодарный nar гранат narenciye цитрусовые nargile кальян; ~ içmek курить кальян 116

nasıl 1. какой, каков, что за; ~ bir adam? Что за человек?, каков он?; 2. как, каким образом; ~siniz? Как вы поживаете?; ~sa как-то, каким-то образом nasır мозоль nasip(bi) 1) доля, положенное; 2) участь, судьба navlun 1) фрахт; 2) плата за проезд на судне naylon 1. нейлон 2. нейлоновый naz 1) кокетство; 2) каприз nazar взгляд, взор, сглаз nazaran согласно, по, судя по… nazariye теория nazım 1) порядок, устройство; 2) стихосложение, поэзия nazik 1) вежливый, деликатный; çok ~ siniz вы очень вежливы; 2)щекотливый; ~mesele щекотливый вопрос nazlanmak капризничать nazlı капризный, нежный ne что, какой, что за; neniz ağrıyor? что у вас болит?; neniz var? что с вами?, на что жалуетесь?; ne diye? почему?, отчего?, зачем?; ne kadar? сколько, насколько; ne var, ne yok? что нового?; ne olur ne olmaz diye на всякий случай; ne ise ладно; neden? отчего?, почему? nebati растительный nece на каком языке; bu adam ~ konuşuyor? на каком языке говорит этот человек? neci какой профессии? bu adam ~dir? кем работает этот человек?, чем занимается этот человек? neden почему?, отчего?; ~ bize gelmediniz? почему вы не пришли к нам? nedense почему-то, отчего-то nefes дыхание, вздох; ~ almak дышать, вздохнуть nefis изысканный, изящный, прекрасный nefret отвращение, ненависть; ~ etmek питать отвращение, ненавидеть nefrit нефрит, воспаление почек nehir(hri) река nekahet(ti) слабость (после болезни) nemli влажный, сырой nerede где 117

nere

какое место; ~de? где?; ~den? откуда?; ~ye? куда?; ~niz ağrıyor? где болит?; ~si? где?, какое место?; orası ~si? откуда говорят? (при разговоре по телефону); buranın kalemi ~si? где здесь канцелярия?; ◊~de ise того и гляди, вот-вот nereli откуда?, из какого места?; siz ~siniz? из каких вы мест? nesil(sli) поколение, род; genç ~ молодое поколение nesir(sri) проза nesnel 1) объективный; 2) переходной neşe веселость; веселье; хорошее настроение neşelendirmek веселить; радовать neşeli веселый; радостный net чистый, ясный netice результат, итог, вывод nevi род, вид, сорт; bir ~ своего рода nevruz ноуруз (новый год по мусульманскому летоисчислению, 22-ое марта) neye для чего?, зачем? nezaket деликатность; вежливость; тактичность; ~ ziyareti визит вежливости; ~le деликатно; вежливо; тактично nezle насморк; ~oldum у меня насморк nice сколько? nicelik(ği) количество, величина niçin почему?, для чего? зачем? nihayet 1. конец, предел; ~bulmak кончаться; 2. наконец; en~ в конце концов nikâh бракосочетание, брак nikbin 1. оптимист; 2. оптимистический nimet 1) благодеяние; 2) благо; 3) достаток; 4) средства существования nine бабушка nisan апрель nisbet пропорция, соотношение nisbeten сравнительно, относительно nispi относительный nişan 1) орден; 2) обручение; ~yüzüğü обручальное кольцо 118

nişasta крахмал nitekim так же, как и…, да и, так, например; ~ siz de bilmiyorsunuz да и вы не знаете nitelemek характеризовать, квалифицировать nitelik(ği) качество, характеристика niye почему?, отчего?, зачем? niyet намерение; iyi ~ добрая воля; iyi ~ heyeti миссия доброй воли; iyi ~ göstermek проявлять доброжелательность nizam 1) порядок, система; 2) правило, закон Noel рождество (праздник); ~baba дед-мороз; ~ ağacı рождественская (новогодняя) елка nohut(du) нут, бараний горох noksan 1. недостаток, нехватка; 2. недостаточный, нехватающий; ~ olmak быть недостаточным, не хватать nokta 1) точка; 2) пункт normal(li) нормальный not отметка (школьная), пометка; ~ defteri записная книжка; ~ etmek отмечать, записывать, делать пометки nota нота noter нотариус nöbet 1) приступ (болезни); bana ~ geliyor у меня начинается приступ; sıtma ~ приступ малярии; 2) очередь, черед; 3) дежурство; ~ beklemek дежурить, нести дежурство nöbetçi дежурный ( о человеке) nötr нейтральный (о веществе) numara номер; ne ~ giyiyorsunuz? какой номер вы носите? numune образец nur свет, сияние, луч nutuk(tku) речь; ~ söylemek произносить речь nüfus население, жители, люди; ~ cüzdanı паспорт nüfuz 1) проникновение, проницаемость; 2) влияние, авторитет

119

O o

1) он,она, оно; ona ему; onca, ona göre по его мнению, на его взгляд; ona gelince что касается его; onda у него, при нем; 2) тот, та, то obur 1. обжора; 2. ненасытный ocak(ğı) I печка, печь, камин ocak II январь oda 1) комната; 2) палата; ticaret ~sı торговая палата odak(ğı) 1) средоточие, центр; 2) фокус odun дрова ofis ведомство, управление oğlan мальчик, парень, малый oğul сын; ~um сын мой; сынок (при обращении) oje лак для ногтей ok стрела, стрелка oklava скалка oksijen кислород okşamak ласкать, гладить okul школа, училище okulöncesi дошкольный okuma 1) чтение; 2) учеба; 3) пение okumak 1) читать; 2) учиться; 3) петь okur читатель okuryazar грамотный okutmak обучать; учить okuyucu 1) чтец; 2) певец okyanus океан olağan обычный, ординарный olağandışı сверхъестественный, фантастический, удивительный olağanüstü чрезвычайный 120

olanak(ğı) возможность olasılık вероятность, возможность olay 1) событие, случай, происшествие; 2) явление (природы) oldukça достаточно, в достаточной степени, довольно olgu факт, событие olgun спелый, зрелый olgunluk(ğu) спелость, зрелость olimpiyat(dı) олимпиада olmak 1) быть; memnun ~ быть довольным; tanıştığımıza memnun oldum приятно познакомиться, рад нашему знакомству 2) становиться, превращаться; doktor ~ стать доктором; 3) случаться, происходить, совершаться; ne oldun? Что случилось?; 4) заболевать; anjin oldum я заболел ангиной; nezle oldum у меня насморк; ~ olur! Хорошо!, ладно!, есть!; hiç olmazsa по крайней мере; ne olursa olsun во что бы то ни стало, будь что будет olmaz 1. невозможный; 2. нельзя, невозможно olta удочка; ~ iğnesi рыболовный крючок; ~ ipliği леска; ~ mantarı поплавок; ~ yemi приманка oluk(ğu) 1) желоб; 2) водосточная труба; 3) паз, желобок olumlu положительный; ~ cevap положительный ответ olmuzsun отрицательный; ~ cevap отрицательный ответ oluşum 1) образование, возникновение; 2) формация; 3) развитие omlet омлет omurga позвоночник omurilik(ği) спинной мозг omuz плечо on десять onamak одобрять, давать согласие onarmak ремонтировать, чинить onaylamak утверждать, ратифицировать ondüle 1) волнистый; 2) завитый (о волосах) onlar они onuncu десятый onur чувство собственного достоинства 121

ora то место; ~ da там; ~ dan оттуда; ~ ya туда; ~ larda в тех местах; ~ m değil, buram ağrıyor болит здесь, а не там; ~ sı там, то; burası mektep, ~ sı postahane это – школа, а то – почта; ~ sı beni alakalandırmaz то меня не интересует orak(ğı) серп orali тамошний oran пропорция, соотношение orantı пропорциональность oradino ордер, лицензия ordu войско, армия organ орган; yayın ~ı печатный орган orkestra оркестр; ~ şefi дирижер orman лес orospu груб. проститутка, распутница orta 1. 1) середина; ~ ya çıkmak возникать, появляться; ~ ya atmak выдвигать (напр. вопрос); ~ da olmamak не быть на месте, отсутствовать; 2. средний; ~ okul средняя школа ortaçağ(ğı) средневековье ortak(ğı) компаньон, пайщик ortaklaşa совместно, вместе ortaklık(ğı) товарищество, компания ortalama в среднем ortalık(ğı) кругом; ~ ağarıyor рассветает; ~ kararıyor темнеет; ~ ta kimse yok кругом никого нет ortam среда, обстановка ortanca средний; ~ kardeş средний брат ortodoks православный ortopedi ортопедия oruç(cu) пост (мусульманский); ~ tutmak соблюдать пост ot трава otel отель, гостиница otopsi аутопсия otorite авторитет, влияние oturmak 1) сидеть, садиться; 2) жить, проживать; nerede oturuyorsunuz? Где вы живете? 122

oturum заседание otuz тридцать otuzar по тридцати otuzuncu тридцатый ova равнина oval(li) 1. овал; 2. овальный ovuşturmak потирать oy голос, мнение; oy birliği единодушие oya кружева oylama голосование oyma резьба, гравировка oymacı гравер, резчик oynak(ğı) 1) очень подвижный, непоседливый; 2) игривая oynamak играть oysa(ki) между тем, тогда как oyuk(ğu) 1. выдолбленный; 2. 1) углубление; 2) пещера; 3) нарезка; 4) прорубка oyun 1) игра; 2) пляска, танец oyuncak(ğı) 1. игрушка; 2. игрушечный oyuncu игрок ozan 1) ашуг; 2) поэт

123

Ö Öbek(ği) 1) куча, груда; 2)группа Öbür другой, следующий; ~ gün послезавтра Öç мщение, месть; öç almak отомстить Ödem отек Ödemek платить, оплачивать Ödemeli оплаченный Ödenek(ği) ассигнование, дотация ödev долг, обязанность ödül премия; награда ödün возмещение; компенсация ödünç(cü) ссуда, заем öfke гнев, раздражение öfkelenmek гневаться, возмущаться, сердиться öğe 1) элемент; 2) часть; 3) член öğle полдень; ~yemeği обед öğleyin в полдень öğrenci ученик; студент öğrenim образование; изучение öğrenmek 1) учиться; изучать; 2) узнавать öğretim образование, обучение; ilk~ начальное образование; yüksek ~ высшее образование; meslekî ~ профессиональное обучение öğretmek учить, обучать, преподавать öğretmen учитель, преподаватель öğüt наставление, совет ökçe каблук öksürmek кашлять öksürük(ğü) кашель öksüz сирота 124

öküz бык ölçek(ği) 1) мера; мерило; 2) масштаб ölçmek 1) мерить; 2) взвешивать ölçü мера; мерка; размер; масштаб öldürmek убивать, умерщвлять ölmek умереть, скончаться ölmez бессмертный ölü мертвец, покойник ölüm смерть ömür(mrü)жизнь ön 1. перед, передняя часть; önümüzdeki следующий, предстоящий; ön hafta будущая неделя; 2. передний; 3. перед, впереди; okulun önünde перед школой; ◊ önüne geçmek предотвращать что-либо önce 1. прежде, сначала, раньше; ilk~ прежде всего; 2. за, тому назад; bir yıl~ год тому назад; sizden~ раньше вас önceden 1) заранее; 2) вначале, сначала önceki предшествующий; ~gün позавчера önder лидер, вождь önem значение, важность; ~kazanmak приобретать значение; ~vermek придавать значение önemli значительный, важный, серьезный önerge предложение önermek предлагать öngörmek предусматривать, иметь в виду öngörü предусмотрительность, дальновидность öngörülü предусмотрительный, дальновидный önlemek предотвращать, пресекать, не допускать önleyici предохранительный önlük(ğü) передник, фартук önsezi предчувствие önsöz предисловие, ведение öpmek целовать 125

öpüşmek ördek(ği) ören örf örgü örgüt örme örmek örneğin örnek(ği) örtmek örtü örümcek(ği) öte

целоваться утка 1) развалины, руины; 2) старое здание обычай, традиция 1) вязка; 2) коса (волос) организация вязание вязать, плести например 1. образец, образчик; ~almak брать пример; 2. образцовый, примерный покрывать покрывало; baş~sü платок (головной); sofra~sü скатерть 1) паук; 2) паутина 1. другая (противоположная) сторона; ırmağın~yakası противоположный берег реки; 2. остальное, остальная часть; ~sini bana bırak остальное предоставь мне öteberi то и сё, всякая всячина öteki тот, другой ötmek петь (о птицах) ötücü певчий; ~kuşlar певчие птицы övgü 1) хвала, похвала; 2) ода övmek хвалить övünmek (ile) 1) гордиться; 2) хвалиться öykü рассказ, новелла, повесть öyle 1. такой, такого рода; 2. так, таким образом; ~ise если так, в таком случае, тогда öz 1. сущность; 2. 1) собственный, личный; 2) родной Özbek узбек özdeş 1) равный, одинаковый; 2) тождественный, идентичный özel 1) личный, собственный, частный; 2) специальный; ~muhabir специальный корреспондент özellik(ği) особенность, специфика, своеобразие; ~le особенно, в особенности özen старание, усердие, аккуратность özerk автономный 126

özet резюме, краткое содержание; ~le вкратце özetlemek резюмировать, излагать вкратце özgü свойственный, присущий özgün оригинальный, необычный özgür свободный, незанятый özlem тоска, томление özlemek тосковать özne 1) субъект; 2) подлежащее öznel субъективный özsu(yu) бот. сок özümlemek, özümsemek ассимилировать özür 1) извинение, прощение; ~dilemek просить извинения; 2) уважительная причина, оправдание özürlü имеющий недостаток (изъян, порок, дефект) özveri самоотверженность

P pabuç(cu) paça paşavra pahalı pahalılık(ğı) paket pakt(tı) palamut palavra palet(ti) palet(ti) palyaço pamuk(ğu)

туфли нижняя часть брюк тряпка дорого (о цене) дороговизна; hayat~ дороговизна жизни пакет, пачка; посылка пакт желудь выдумки, вранье I 1) палитра; 2) трак, звено II пластырь паяц, арлекин, шут, скоморох хлопок; вата 127

pamuklu 1. хлопчатобумажный; ватный; 2. хлопчатобумажная ткань pancar свекла pancer ставень, жалюзи pankreas поджелудочная железа pansıman перевязка; ~ yapmak делать перевязку pantolon брюки panzehir противоядие papağan попугай papatya ромашка papaz священник para деньги; bozuk (ufak) ~ мелочь, мелкие деньги; kağıt ~ бумажные деньги paragraf 1) параграф; 2) абзац, статья parantez скобки paraşüt парашют paravana ширма parazit паразит parça кусок; часть; частица; осколок; bir ~ немного parçalamak разбивать на части; расщеплять (напр. атом) pardesü летнее пальто; макинтош pardon простите park 1) парк; 2) стоянка (машин); ~ yapılmaz стоянка запрещена parlak блестящий; великолепный parlamak 1) блестеть; 2) воспламеняться parlâmento парламент parmak(ğı) палец; baş ~ большой палец; şehadet ~ указательный палец; orta ~ средний палец; yüzük ~ безымянный палец; serçe ~ мизинец parsel участок земли parşömen пергамент parti партия pas I. ржавчина pas II. Передача мяча, пас 128

paskalya пасха paso бесплатный проездной билет paspas циновка, половик pasta пирожное pasta(ha)ne кондитерский магазин, кондитерская pastırma бастурма patates картофель; ~ kızartması жареный картофель; haşlama ~ отварной картофель; ~ püresi картофельное пюре paten коньки patik детские туфли patika тропинка patinaj катание на коньках patlak лопнувший, треснувший patlama взрыв patlamak 1) взрываться; 2) разразиться; 3) лопнуть patlıcan баклажан; ~ dolması фаршированные баклажаны pay пай, часть, доля paydos 1) перерыв (обеденный); 2) конец занятий (работы) payşlamak делить между собой; разделять pazar 1) базар; рынок; 2) воскресенье pazarlık торг; ~ etmek торговаться (о цене) pazartesi понедельник peçete салфетка peder отец pehlivan 1) борец; 2) богатырь pehriz 1) диета; 2) пост (у христиан, иудеев) реk 1) весьма, очень; 2) с отрицательной формой глагола не oчень-то, не особенно; pek sevmiyor не oченьто любит. pekâlâ 1. очень хорошо!, прекрасно!; 2. великолепный, прекрасный. peki хорошо!, ладно! peklik запор. 129

pekmez вываренный до густоты мёда фруктовый сок pembe розовый; ◊ ~ görmek видеть в розовом цвете. pencere окно. реnçе лапа. penguen пингвин. pens 1) клёщи; 2) пинцет. perakende в розницу. perde 1) занавес; занавеска, перегородка; beyaz ~ кино экран; 2) действие, акт (пьесы); ~arası антракт. pergel циркуль. perişan 1) разбросанный; 2) растрёпанный; 3) несчастный, жалкий. permanganat(tı) марганцовокислая соль. permi писменное разрешение (для экспорта или импорта товара), peron перрон. perşembe четверг. peruka парик, накладные волосы. pervane винт (парохода, самолёта); пропеллер. pestil пастила (фруктовая), peşin заранее, авансом; ~ para аванс (денежная сумма). peştamal фартук (мастерового); передник, набедренная повязка (банщика в турецких банях). petek медовый сот. petrol(lü) нефть. pey задаток, залог. peynir сыр; beyaz ~ брынза; taze ~ творог pezevenk 1) сводник; 2) подлец, негодяй. pınar родник. pırasa лук-порей. pırlanta 1. брильянт; 2. брильянтовый. pide плоская лепёшка. pil батарея. pilâv плов. piliç(ci) цыплёнок. 130

pilot пилот, лётчик; feza ~u лётчик-космонавт pingpong пинг-пбнг, настольный теннис. pipo курительная трубка. pire блоха. pirinç(ci) рис. pirzola отбивная. pis грязный. piskopos епископ, pist дорожка; трасса; полоса. piston поршень, pişkin бывалый, видавший виды. pişman кающийся; сожалеющий; ~ olmak каяться; сожалеть. pişmek вариться, печься, жариться. pitoresk живописный. piyango лотерея. piyasa рынок. piyes пьеса. plâk пластинка (музыкальная). plâka номерной знак (у автомобиля). plânlamak планировать. podra пудра. poğaça пирог. poliçe 1) вексель; 2) полис polis 1) полиция; 2) полицейский pompa помпа, насос. porselen 1. фарфор; 2. фарфоровый. porsiyon порция. portakal апельсин. porte 1) арена; 2) нотный стан. postacı почтальон. 131

posta(ha)ne почта. pota тигель. potasyum калий. poz поза. prensip принцип. prim премия; награда; вознаграждение. priz штепсель. protesto протест. prova 1) примерка; 2) репетиция. puan балл, оценка. pul марка. puro сигара. pusula компас. püre пюре.

R radar радиолокатор, радар. radyasyon радиация. radyo радио. raf полка, полочка. rafadan всмятку. rafine рафинированный. rağbet спрос; успех. rağmen несмотря на ... rahat 1. покой; спокойствие; отдых. rahatlık покой, спокойствие. rahatsız 1) неудобный; 2) нездоровый, недомогающий. 132

rahim матка. rakam цифра. rakı анисовая водка. rakip соперник. ramazan рамазан (девятый месяц арабского лунного года, во время которого мусульмане соблюдают пост). randevu свидание. randıman производительность. rantabilite рентабильность. rapor доклад, отчёт. raptiye скрепка. rasathane обсерватория. rasgele 1. случайный, любой; 2. случайно. rasgelmek, rastlamak, rastgelmek 1) встречаться (неожиданно); 2) встречать (неожиданно). rау рельс. razı согласный; ben ~yım я соглесен; buna ~değilim я не согласен с этим. reçel варение. reçete рецепт. reçine древесная смола. reddetmek 1) отклонять, отвергать; 2) отказываться. refah достаток. refakat(ti) сопровождение; сопутствие; аккомпанемент. referans рекомендация. reform реформа. rehber 1) проводник, гид; 2) путеводитель, справочник. rehine заложник. reis председатель; глава. rekabet(ti) 1) соперничество; 2) конкуренция. reklâm реклама. rekor рекорд. rende 1) рубанок; струг, скобель, шабер; 2) тёрка. rengârenk многоцветный, пёстрый. 133

renk(ği) цвет, окраска. renkli цветной. resim(smi) 1) рисунок; 2) фотография, снимок; 3) пошлина. resital(li) концерт. resmen официально. resmi официальный; gayri ~ неофициальный. ressam художник. restore реставрация. ret(ddi) отказ, отклонение; ~ cevabı отказ (на просьбу). revir санитарный пункт. revü театральное обозрение, ревю. rеу 1) голос; ~е koymak поставить на голосование; 2) вотум; itimat ~i вотум доверия. rezalet(ti) стыд, срам, позор; скандал. rezervasyon броня (в отеле). rıhtım набережная; пристань. rıza согласие; ~ vermek соглашаться. riayet соблюдение; ~ etmek соблюдать. rica просьба; ~ ederim! прошу!, пожалуйста!; size (sizden) bir ~m var у меня к вам просьба. ringa ~ balığı сельдь, селёдка. riziko риск. roket ракета. rol(lü) роль. roman роман. romatizma ревматизм. Rönesans Ренессанс, эпоха Возрождения. röntgen рентген. röportaj репортаж. ruh душа, дух. ruhsat(tı) разрешение, позволение. ruj губная помада. Rusça 1. русский язык; 2. по-русски. 134

rutubet сырость; влага. rutubetli сырой; влажный. rüya сон, сновидение. rüşvet взятка. rütbe чин, ранг, звание. rüzgâr ветер.

S saadet счастье; ~lе! счастливого пути! saat(ti) 1) час; ~ kaç? который час?, сколько времени?; 2) часы; 3) время. sabah утро. sabahleyin утром. sabıkalı рецидивист. sabır(brı) терпение. sabırlı терпеливый. sabotaj саботаж, вредительство. sabretmek терпеть, переносить. sabun мыло sabunluk(ğu) мыльница saç волосы. sade 1. 1) простой; 2) чистый; ~ kahve чёрный кофе (без сахара); 2. только, просто sadece только, лишь sadık верный, преданный. saf 1) чистый, без примеси; 2) наивный safa радость safra жёлчь sağ I 1. правый; 2. правая сторона; ~а dönmek повернуться направо. sağ II 1) здоровый; 2) живой; ◊ ~ ol спасибо sağanak(ğı) проливной дождь, ливень sağcı правый. 135

sağır глухой. sağlam 1) здоровый; 2) прочный, крепкий sağlamak обеспечивать sağlamlaştırmak укреплять, упрочивать. sağlık(ğı) здоровье saha 1) пространство, площадь; 2) площадка; 3) арена, поле деятельности, область sahi в самом деле, верно, правда sahil берег, побережье sahip(bi) 1. хозяин, владелец; 2. namus ~i честный человек; perensip ~i принципиальный человек sahne сцена, эстрада sahte поддельный, подложный sakal борода sakatlamak калечить, наносить травму, подбивать sakatlanmak получать травму (ушиб) sakın осторожно!, берегись!, смотри! sakınmak 1) беречься, остерегаться; избегать; 2) беречь sakız смола sakin I спокойный, тихий sakin II житель, обитатель saklamak 1) прятать; 2) хранить, сохранять saklanmak прятаться, скрываться, укрываться saksı цветочный горшок sal плот salâhiyet право, полномочие salam колбаса salamura рассол salata салат salça соус, подливка saldırgan 1. нападающий; 2. агрессор saldırmak 1) нападать; 2) бросаться, кидаться salgı секреция 136

salgın 1. эпидемия; 2. эпидемический salı вторник salıncak(ğı) качели salınım 1) либрация (Луны); 2) колебание salkım гроздь, кисть sallanmak плевать, чихать salon зал salt(tı) абсолютный salya слюна salyangoz 1) улитка; 2) раковина saman солома samimi искренний, сердечный samimiyet искренность, сердечность samur соболь sanat искусство; güzel ~lar изящные искусства sanatçı, sanatkâr художник; артист; деятель искусства sanayi(i) промышленность sancı колики, резь; острая боль sandal лодка sandalye 1) стул; 2) место, кресло sandık ящик sandviç(ci) бутерброд, сандвич sanık(ğı) обвиняемый, подсудимый saniye секунда sanki словно, будто, как будто, точно sanmak считать, думать, полагать sansar каменная куница sansür цензура santral(i) центральная станция santrifüj центробежный sap 1) стёбль; 2) ручка, рукоятка 137

sapak аномальный sapık извращённый saplantı навязчивая идея sapmak поворачивать, сворачивать saptamak 1) устанавливать, определять; 2) констатировать saraç шорник, седельник sararmak 1) становиться жёлтым, желтеть; 2) бледнеть saray дворец sardalye сардины sarfetmek 1) расходовать, тратить; 2) отдавать (напр, время, сипы) sarfiyat расход, потребление sargı бинт, повязка sarhoş пьяный sarı 1) жёлтый; 2) бледный sarışın блондин sarkaç маятник sarmak 1) завёртывать, заворачивать, обёртывать; 2) перевязывать, бинтовать sarmısak чеснок sarnıç цистерна sarp крутой sarraf меняла sarsıntı сотрясение sarsmak трясти, шатать saten сатин satıcı продавец, торговец satılmak продаваться satır строка, строчка. satış торговля; perakende ~ розничная торговля; toptan ~ оптовая торговля satmak продавать satranç(cı) шахматы savaş война 138

savaşmak воевать, бороться savcı прокурор savunma оборона savunmak оборонять, защищать sayaç(cı) счётчик saydam прозрачный sayfa страница sayfiye дача (летняя) saygı уважение, почет; ~ göstermek уважать, почитать sayı количество sayım перепись; подсчет; nüfus ~ı перепись населения sayın уважаемый; ~ baylar уважаемые господа! saymak 1) считать, подсчитывать, пересчитывать, перечислять; 2) уважать, почитать saz саз (щипковый музыкальный инструмент) seans сеанс sebep(bi) причина Sebze - овощи. Seçim – выборы. Seçkin- 1)избранный, 2)отборный. Seçmek-1)избирать, выбирать, 2)отбирать. Seçmen- избиратель. Sedef – 1)перламутр, 2)перламутровый. Sedye- носилки. Sefalet – нищета. Sefer- 1)рейс, 2) раз; bu~ на этот раз. Sek – сухой (о вине); şarap сухое вино. Sekiz- восемь. Sekizinci- восьмидесятый. Sel-поток, лавина. Selâm- приветствие, привет. Selâmaleyküm – мир вам, здравствуйте. 139

Selâmetle-счастливо, добрый день. Selâmlamak- приветствовать. Selüloz- целлюлоза. Selvi- кипарис. Sema – небо. Semaver – самовар. Semiz- жирный. Sempati – симпатия; ~duymak – симпатизировать. Sempatik – симпатичный. Semt – район (города). Sen – ты. Senaryo – сценарий. Senato – сенат. Senatör– сенатор. Sendika –профсоюз. Sene – год. Senelik – годовой, годичный. Senet – вексель, купчая крепость. Senfoni – симфония. Sepet – корзина. Seramik – керамика. Serbeşt, serbest – свободный, независимый. Serçe – воробей. Seremoni – церемония. Sergi –выставка. Seri – серия. Serin – прохладный, свежий. Serinik(ği) – свежесть, прохлада. Sermaye –капитал. Sermek- раскладывать. Sert –суровый, резкий, грубый; 2) крепкий; 3) жесткий, твердый. 140

Sertifika – сертификат. Serum – сыворотка. Servet – богатство, состояние. Servis – обслуживание. Ses –звук, голос. Sessizlik - тишина, молчание. Set – партия. Sevgi – любовь. Sevgili – любимый. Sevimili – симпатичный, приветливый. Sevinç(ci) – радость. Sevindirmek – радовать. Sevinmek- радоваться. Sevişmek – любить друг друга; 2) совершать половой акт. Seviye – уровень; hayat~si жизненный уровень. Sevmek – любить. Seyahat(ti) – 1) путешествия; 2) экскурсия; ~yapmak а) путешествовать; б) совершать экскурсию. Seyirci – зритель. Seyrek – редкий. Seyretmek – смотреть; наблюдать; созерцать. Sezaryen – кесарево сечение. Sezgi, Sezi – интуиция, предчувствие. Sιcak(ği) – горячий, жаркий. Sιfat – качество; свойство. Sιfιr – нуль. Sιğ – неглубокий, мелкий. Sιğιnak(ği) – убежище. Sιğιnmak – укрываться, находить убежище. Sιğιr – крупно рогатый скот; ~ eti говядина. Sιğmak – вмещаться, входить. Sιhhat(ti) –здоровье; ~ iniz nasιl как ваше здоровье? 141

Sιk – частый, густой, плотный. Sιkιcι – скучный, наводящий скуку, ~ olmak быть скучным, наводить скуку. Sιkιlmak – тосковать, скучать. Sιkιntι – затруднение, трудность; тоска, скука. Sιkιntιlι – стесненный, скучный. Sιkιşmak – тесниться. Sιkmak – жать, выжимать, el ~ пожать руку. Sιnamak – пробовать, испытывать. Sιnav – экзамен. Sιnιf – класс, курс, разряд, категория. Sιnιr – граница, рубеж. Sιnιrlamak - ограничивать. Sιnιrlι – ограниченный. Sιr(rrι) – тайна, секрет. Sιra –1) ряд, 2) время, момент; 3) очередь. Sιrιk(ğι) – шест. Sιrt – спина. Sιrtüstü – на спине (так же стиль плаванья). Sιtma – лихорадка, малярия. Sιvι – жидкий, текучий. Sιzι – ноющая боль. Sιzlanmak – стонать, страдать, мучиться; ныть. Sicil – реестр, характеристика. Sicim – веревочка. Sidik – моча. Sigara – сигарета. Sigorta – страхование. Sigortalamak – страховать. Sigortali – застрахованный. Silâh – оружие, вооружение. Silâhlι – вооруженный. 142

Silgi – тряпка, губка, резинка. Silmek – вытирать. Simit(di) – бублик, круг. Sincap(bi) – белка. Sindirim – пищеварение. Sinek(ği) муха. Sinema – кино. Sinir – нерв. Sinirlendirmek – нервировать. Sinirlenmek – нервничать. Sinirli – нервный. Sipariş – заказ ~etmek заказывать. Sirke- укус. Sis – туман. Sistem – система. Site – городок. Sivil – гражданский. Sivilce- прыщ. Sivri – острый. Sivrisinek – комар, москит. Siyah - черный. Siyasal – политический. Siyaset – политика. Siaysi – политический. Siz – вы. Soba – печка. Soda – вода, газировка. Sodyum – натрий. Slogan – лозунг, девиз. Sofra – стол. Soğan – лук. 143

Soguk (ğu) – холодный, холод, almak простужаться. Soğukkanlι – холоднокровный. Soğumak –охлаждаться, остывать. Soğutmak остужать. Sokak – улица. Sokmak- всовывать, совать, ужалить, укусить (о змеях, насекомых). Sol – левый. Solak(ğι) левша. Solmak – линять, бледнеть. Solucan – дождевой червь. Soluk – полинявший, бледный. Soluk (ğu) – дыхание ~ almak дышать. Solunum дыхание. Somut – конкретный, вещественный. Son – последний, конец. Sonbahar осень. Sonda – зонд. Sonra потом, затем. Sonsuz бесконечный. Sonsuzluk бесконечность. Sonuç результат. Sonuçlamak завершать. Sonuçlanmak завершаться. Sopa палка. Sorgu допрашивать. Sormak спрашивать. Soru вопрос. Sorum ответственность. Sorumlu ответственный. Sorumluluk (ğu) ответственность. Sosyal социальный, общественный. 144

Sosyete высший свет. Soyadι фамилия. Soymak чистить, снимать кожицу. Soyunma odasι раздевалка. Soyunmak раздеваться. Soyut абстрактный. Söğüt (dü) ива. Söndürmek гасить, тушить. Sönmek гаснуть, потухать. Söylemek говорить, рассказывать. Söz слово ~ vermek давать слово. Sözleşme соглашение, договор, контракт. Sözleşmek уговариваться, договариваться. Sözlük(ğü) словарь. Spiker диктор (радио, телевидение). Staj практика. Stajer практикант, стажер. Standart (dı) стандарт, стандартный. Stok запас. Stüdyo студия. Su вода. Subay офицер. Sucuk колбаса. Suç вина, проступок. Suçlamak обвинять. Suçlu виновный. Sugeçirmez непромокаемый. Suikast покушение. Sulama орошение, ирригация. Sulamak поливать, орошать. Sulh мир. 145

Suni искусственный. Sunmak вручать. Supap клапан. Sur городская стена. Surat (tı) физиономия, морда. Suret образ, манера, способ. Susam кунжут. Susamak испытывать жажду, хотеть пить. Susamuru(nu) выдра. Susmak молчать, умолкать. Susuzluk жажда. Sutyen бюстгальтер. Sülük(ğü) пиявка. Sünger губка (морская). Süpürge веник, elektrik ~si пылесос. Süpürmek подметать. Sürahi графин. Sürat скорость. Süre срок, промежуток времени. Süreç процесс. Sürkli продолжительный, длительный. Sürmek мазать, намазывать. Sürpriz сюрприз. Sürü 1)орда, полчище; 2) стая, стадо, свора. Sürüklemek втягивать. Süs украшение. süslemek украшать, наряжать. süt молоко sütlaç(cı) молочный кисель. sütlü молочный, приготовленный на молоке (с молоком); ~ kahve кофе с молоком. sütun 1) колонна; 2) столб (напр, пыли); 3) столбец (напр, в газете). 146

süzgeç цедилка, ситечко, фильтр

Ş şafak заря, рассвет. şahane 1. великолепный, блестящий; 2. великолепно, блестяще. şaheser шедевр. şahıs(hsı) лицо, личность. şahin сокол. şahit(di) свидетель, очевидец. şahsen лично, персонально. şahsi личный, персональный; ~ eşya личные вещи. şahsiyet личность, особа. şair поэт. şaka шутка; ~ etmek (ile) шутить над кем-чем-п. şakacı шутник, şakak(gı) висок. şakayık( gı) пион, şalgam репа. şalter электрический рубильник. şamandıra буй; бакен; поплавок. şamf ıstığı фисташки. şampanya шампанское (вино), şampiyonчемпион, şampiyonluk(ğu) чемпионат. şan 1) слава, известность; 2) репутация. şanlı славный, прославленный. şans счастье; ~ım yok мне не везёт. şanssızlıktı) невезение. şantiye строительная площадка, 147

şapka шляпа. şarap(bı) вино. şarj 1) груз; 2) нагрузка; 3) эл. зарядка. /şarkı песня; ~ söylemek петь. şarkıcı певец. şart условие. şaşalamak растеряться; поразиться. şaşı косой, косоглазый. şaşırmak растеряться; не знать что делать, стать в тупик, запутаться; yolunu ~ сбиться с дороги, заблудиться. şaşırtmak запутывать. şaşkın зевака, разиня. şaşmak 1) удивляться, поражаться; 2) запутаться. şayet если. şebeke 1) сеть; telefon ~ si телефонная сеть; 2) банда, шайка. şef начальник, шеф. şeffaf прозрачный. şeftali персик. şehir(hri) город; baş ~ столица. şehirlerarası междугородный; ~ telefon междугородный телефон. şehirli горожанин. şehit убитый на войне, павший в бою. şeker сахар. şekerleme засахаренные фрукты. şekerli сахаром, сладкий. şekil(kli) 1) форма, образ; 2} изображение. şemsiye зонт, зонтик. şen весёлый, радостный. şenlik(gi) веселье; гулянье, празднество. şerbet шербет. şeref честь, почёт. şerefli почётный. şerit(di) лента, тесьма; полоска. şey вещь; bir ~ а) кое-что, что-нибудь; 6) ничто, ничего; bir ~ değil! пустяки!, о чём речь!, не стоит!; her ~ всё, всякая вещь. 148

şık(kı) шикарный, элегантный, изящный. şımarık распущенный. şıra виноградный сок. şırınga шприц şiddet сила. şiddetli сильный, ожесточённый. şiir стихотворение. şikâyet жалоба; ~ etmek жаловаться. şike сговор. şilep шлюп, грузовое судно. şimdi теперь, сейчас. şimdilik пока, пока что, на сей раз. şimşek молния. şirin 1) сладкий; 2) приятный. şirket общество, компания, товарищество. Şiş вертел; ~ kebap шашлык. şişe 1) бутылка; 2) мед. банки. şişkinlik(ği) опухоль, припухлость, вздутие. şişman толстый, полный, şişmek опухать, надуваться, вздуваться. şive выговор, произношение, акцент. şöhret известность, слава. şölen банкет, приём. şömine камин. şöyle 1. следующий, такой; 2. так; ~ dursun не то что, не только; ~ böyle а) так себе; 6) около, приблизительно; ~ ki а именно. şu 1. этот, тот; 2. нижеследующий; ◊ şu bu всякий, всякие, каждый. şubat февраль. şube отделение, филиал. şuur разум, сознание. Şuurlu разумный. 149

şükür(krü) благодарность; çok ~ слава богу. şüphe сомнение; ~ etmek сомневаться. şüphelenmek сомневаться, подозревать. şüpheli сомнительный, подозрительный. şüphesiz 1. несомненный; 2. несомненно.

Din, kültürün ayrılmaz ögelerindendir. Dini inanç ve ahlaki değerler, bireyin içinde bulunduğu topluma aidiyetini artırır ve bireyleri birbirlerine yaklaştırarak toplumsal düzenin oluşturulmasına yardımcı olur. Hoca Ahmet Yesevi’nin de özellikle Divan-ı Hikmet’i ile Türkistan bölgesinde ağırlıklı olmak üzere Anadolu ve Balkan Türklerini etkilerken “Kolaylaştırınız zorlaştırmayınız, müjdeleyiniz nefret ettirmeyiniz” hadisinden ilhamla Türklere İslam'ı kolaylaştırarak benimsettiği görülmektedir. Yesevi’nin dini yaşam ve tasavvufi anlayışla ortaya koyduğu manevi ruh, Türkler arasında uzun süre etkili olmuş ve kaybolmadan günümüze kadar ulaşmıştır. Ahmet Yesevi, İslâm'ı yeni kabul etmiş Türk topluluklarına dinin irfan yönünü tanıtırken Arapça ve Farsçayı çok iyi bilmesine rağmen toplumun kültürel hassasiyetlerini önceleyerek eserlerini Türkçe vermiştir. Ahmet Yesevi’nin öğrencilerini/gönüllülerini Asya içlerine, Anadolu’ya, Balkanlara ve dahi Avrupa’nın Doğusuna kadar gönderdiği bilinmektedir. Dolayısıyla öğretileri hem siyasi hem de kültürel sınırlar ötesinde başkaca topluluklar arasında talim edilmiştir. Ahmet Yesevi, Türkler arasında tasavvuf kültürünün yaygınlaşması ve ortak bir din kültürünün oluşmasının temelini oluştururken İslam’ın kılıç gücüyle değil, istimalet (gönül kazanma) yoluyla yayılmasına vesile olmuştur. Nitekim aynı dönemlerde Moğollar da büyük bir imparatorluk kurmuş ama devletleri sadece kılıç gücüne dayalı olduğu için kısa ömürlü olmuştur. Hoca Ahmet Yesevi Türk töresi ile İslam dini arasında ikilem yaşayan toplumun aidiyet sorununu pratik ilkeler ve ahlaki değerler çerçevesi içerisinde ele alarak bireyin toplumla olan münasebetlerini şekillendiren yeni bir kimlik inşa etmiştir. Aynı zamanda bu yeni kimliğin, Fars ve Arap kültürü egemen olan yönetim ve siyasetle ilişkilerinde aracı kurum sayılabilecek tasavvuf halkası içerisinde temsilini de güçlendirmiştir. Zira binlerce yıllık Türk kültürü, töresi, bilgi ve birikimiyle birlikte sayısız devlet kurmuş ve kendi kendilerini yönetebilme becerisini elde edebilmiş olan hem Türkistan hem de Anadolu Türkleri, bu yöntemle İslamlaşmanın kendilerini devlet yönetiminin dışında tutmasına izin vermemiştir. Buradan hareketle Hoca Ahmet Yesevi ve öğretilerinin İslam dininin Türk halkları arasında hızla yayılmasına, İslam’ın Türk kültür ve toplumsal yapı içerisine dinin anlam ve işlevleriyle ilgili konuların derç edilmesine katkısı inkâr edilemeyecek düzeyde büyüktür. Bu çalışmada Türk kültür ve kimlik oluşumunda istimalet siyasetinin, hoşgörünün ve Hoca Ahmet Yesevi’nin rolü incelenirken, din-toplum ve siyaset ilişkileri sosyolojik bir bakış açısıyla tahlil edilmektedir. Anahtar Kelimeler: Türk Kültürü, Kimlik, Din Sosyolojisi, İstimalet Siyaseti, Hoca Ahmet Yesevi, Hoşgörü

Eingangsvermerke Application for conferral of a residence permit Foreign Resident Act (AufenthG) – Molba za izdavanje dozvole za boravak Zakon o boravku (AufenthG) – Oturma izni verilmesi için dilekçe İkamet Kanunu (AufenthG) – Заявление на получение вида на жительство (AufenthG) – ‫االقامة‬ ‫لقانون‬ ‫وفقا‬ ‫االقامة‬ ‫ت�صريح‬ ‫منح‬ ‫طلب‬ Datenschutzrechtlicher Hinweis: Nach § 86 Aufenthaltsgesetz dürfen die mit der Ausführung des Aufenthaltsgesetzes betrauten Behörden zum Zwecke der Ausführung dieses Gesetzes und ausländerrechtlicher Bestimmungen in anderen Gesetzen personenbezogene Daten erheben, soweit dies zur Erfüllung ihrer Aufgaben nach diesem Gesetz und nach ausländerrechtlichen Bestimmungen in anderen Gesetzen erforderlich ist. Daten im Sinne von § 3 Abs. 9 des Bundesdatenschutzgesetzes sowie entsprechender Vorschriften der Datenschutzgesetze der Länder dürfen erhoben werden, soweit diese im Einzelfall zur Aufgabenerfüllung erforderlich sind. Information pertaining to data protection law: According to section 86 of the Foreign Resident Act, the authorities charged with implementing this Act may collect personal data for the purposes of implementing this Act and provisions relating to foreigners contained in other acts, insofar as this is necessary in discharging their duties under this Act and in accordance with provisions relating to foreigners contained in other acts. Data within the meaning of section 3 (9) of the Federal Data Protection Act and corresponding provisions contained in the data protection acts of the Länder may be collected insofar as this is necessary in individual cases in discharging assigned duties. Napomena o pravnoj zaštiti podataka: Po čl. 86 Zakona o boravku su službe zadužene za njegovo primenjivanje ovlašćene da u svrhu spro­ vođenja tog zakona i odredbi drugih zakona, koji se tiču pravnog statusa stranih državljana, prikupe lične podatke, ukoliko je to neophodno za ispunjenje njihovih zadataka po gore navedenim zakonskim odredbama. Podaci u smislu čl. 3 stav 9 Saveznog Zakona o zaštiti podataka kao i odgovarajućih propisa Zakona o zaštiti podataka Saveznih pokrajina smeju da se zatraže, ukoliko su u pojedinačnom slučaju potrebni za ispunjavanje zadataka. Kişisel bilgilerin korunması ile ilgili bilgi: İkamet Kanunu md. 86'ya göre, İkamet Kanunu'nu uygulamakla görevli makamlar, sözkonusu kanu-nun ve başka kanunlarda yabancılar hukukunu ilgilendiren hükümlerin uygulanması amacıyla, bu işlem bu kanunun ve başka kanunlarda yabancılar hukukunu ilgilendiren hükümlerce görevlerinin uygulanmasını şart koştuğu takdirde kişisel bilgileri toplama hakkına sahiptirler. Federal Bilgi Koruma Yasası md. 3 bent 9 ve eyaletlerde yürürlükteki bilgi koruma kanunları hükümleri gereği kişisel bilgiler münferit hallerde görevlinin görevinin ifası bakımından gerekli olduğunda kişisel bilgiler toplanabilir. Указания касательно прав на защиту информационной собственности: Согласно положений § 86 Закона о проживании органы, упол-номоченные на исполнение закона о проживании, в целях исполнения данного закона и положений относительно прав иностранных граждан, содержащихся в других законах, могут собирать анкетные данные, насколько это требуется для исполнения их задач в рамках данного закона и согласно положений относительно прав иностранных граждан, содержащихся в других законах. Данные в смысле § 3 абз. 9 Федерального закона о защите информационной собственности, а также соответствующих предписаний законов о защите информационной собственности федеральных земель могут собираться, если они в отдельном случае требуются для исполнения задач.