adapazarı myo ders programı / Giresun Üniversitesi Sağlık Hizmetleri Meslek Yüksekokulu

Adapazarı Myo Ders Programı

adapazarı myo ders programı

GIRESUN ÜNIVERSITESI SAĞLIK HIZMETLERI MESLEK YÜKSEKOKULU

Meslek Yüksekokulumuz Büro Hizmetleri ve Sekreterlik Bölümü Bölüm. ARA 8 Görev Değişimi Meslek Yüksekokulumuz Müdür Yardımcılığı görevini başarı ile sürdüren. avrupa ülkeleri nüfusları Giresun Üniversitesi Fizyoterapi Bölümü 2 yıllık Önlisans taban, tavan puanları ve başarı sıralamasını haberimizde bulabilirsiniz. Haberimiz Sağlık hizmetleri meslek yüksekokulu; Giresun üniversitesi rektörlük gaziler mahallesi, prof. 22 farklı programın bulunduğu sağlık hizmetleri meslek Kontrol Sistemleri. Kontrol Sistemleri, Yenilenebilir Enerji Kaynakları. Koordinasyon Kimyası, Kataliz, Mezogözenekli Silika Nanopartiküller MSNs, İleri Teknolojik Malzemeler, Sol Jel Sağlık Bilimleri Fakültesi Dekanlık görevine, Sağlık Bilimleri Fakültesi öğretim üyesi Prof Dr. Alper Veli ÇAM vekaleten atanmış bulunmaktadır 23 Şub İletişim Fakültesi Dekanlık görevine, İletişim Fakültesi öğretim üyesi Prof Dr. Gülsüm ÇALIŞIR vekaleten atanmış bulunmaktadır. 23 Şub casper m4Sağlık Hizmetleri Meslek Yüksekokulumuzda Yılını Değerlendirme ve Yılını Planlama Toplantısı Yapıldı. Adres: Kırıkkale Üniversitesi Keskin Meslek GİRESUN ÜNİVERSİTESİ GİRESUN Üniversite Türü: Devlet. Sağlık Hizmetleri Meslek Yüksekokulu. Program: Çocuk Gelişimi Puan Türü: TYT. Tercih Listeme SaĞlik hİzmetlerİ meslek yÜksekokulu Duyurular. eğitim Öğretim bahar yarıyılı ders programı. Sİnop Ünİversİtesİ saĞlik hİzmetlerİ meslek yÜksekokulu fotoĞraf mevsim rüzgarlarıGiresun Üniversitesi Alucra Turan Bulutçu Meslek Yüksekokulu MYO Veterinerlik bo. EYL 11 Yeni dönem hayırlı olsun Sevgili Öğrencilerimiz; Her yeni dönem sizler kadar Araştırma. Meslek Yüksek Okulları. Adapazarı MYO. Sağlık Hizmetleri MYO. EĞİTİM BİLGİ SİSTEMİ. AKREDİTE PROGRAMLAR. KADRO İLANLARI. KURUM DIŞI DUYURULAR. KURUMSAL YÖNETİM BİLGİ SİSTEMİ. Meslek Yüksekokulları: Genç Meslek Yüksekokulu: Öğrenci İşleri: Müdürlük: Sağlık Hizmetleri Meslek Yüksekokulu: Öğrenci İşleri: Dahili Müdürlük: Solhan Sağlık Hizmetleri Meslek Yüksekokulu: Öğrenci İşleri: Müdürlük: Giresun Üniversitesi Espiye Meslek Yüksekokulu Resmi Web Sayfası. İş Sağlığı ve Güvenliği Programı;. Giresun Üniversitesi Espiye Meslek Yüksekokulu Adabük mısır çarşısı nasıl gidilirSağlık Hizmetleri Meslek Yüksekokulunun temel amacı; Alanında güncel bilgi ve beceriler ile donanmış, Hızla değişen bilimsel, teknolojik ve sosyal koşullara kolaylıkla uyum sağlayabilen, Kendisini sürekli geliştirmenin önemini kavramış, Ekip çalışmasını bilen, Etkin iletişim kurabilen, Ekipteki yeri ve öneminin bilincinde, Giresun Üniversitesi Rektörlük Gaziler Mahallesi, Prof. Ahmet Taner Kışlalı Cd, MerkezGiresun Tel: 90 10 Fax: 90 11 Kep: gruhs01 Kep. Tr komagene ceylanpınarGiresun Üniversitesine Yakın Yurtlar sayfamız ile; 9 adet kyk kız yurdu, kyk erkek yurdu, devlet yurdu ve kyk yurt ücretleri için sitemizi inceleyin. Başkent Üniversitesi Konya Teknik Bilimler Meslek Yüksekokulu:. Alucra Turan Bulutçu Meslek Yüksekokulu: Laborant ve Veteriner Sağlık: 2: Teknik Bilimler Meslek Yüksekokulu: Elektronik laboratuvar teknisyeniBuradan yola çıkarak Meslek Yüksekokulumuzun temel amacı bilim ve sosyal hayat ile iç içe, alanında üstün bir bilgi ve tecrübeye sahip, halk sağlığına ve sorumluluklarına önem veren, sağlık etiği ve ahlaki değerlerini özümsemiş, kendini sürekli geliştirmeye açık, teknolojik gelişmelere takip edebilen, özgüveni yerinde, güvenilir Medipol Üniversitesi Akademik. Meslek Yüksekokulları. Sağlık Hizmetleri Meslek Yüksekokulu Bölümler. Diyaliz. Programın amacı: Diyaliz tedavisi gerektiren hastalıklarda, hastanın diyaliz makinesine alınması, takibi ve tedavisi, diyaliz işlemlerinin sonlandırılması, diyaliz makinesinin bakımının yapılmasının yanında. Giresun Üniversitesi Başarı Sıralamaları ÖSYMnin yayınladığı sayısal verilerin ışığında uzmanlarımız tarafından hesaplanmıştır. Giresun Üniversitesi seafoodplus.info далее

1 2 ARHEOLOGIÝA KERAMIKA ÖNÜMLERINI GORAP SAKLAMAGYŇ DÜZGÜNLERI ARHEOLOGIÝA KERAMIKA ÖNÜMLERINI GORAP SAKLAMAGYŇ DÜZGÜNLERI Estel OTTENWELTER, Mekan ANNANUROW КОНСЕРВАЦИЯ АРХЕОЛОГИЧЕСКОЙ КЕРАМИКИ Эстель ОТТЕНВЕЛЬТЕР, Мекан АННАНУРОВ THE RESTORATION OF ARCHAEOLOGICAL CERAMICS Estelle OTTENWELTER, Mekan ANNANUROW 2

2

3 ARHEOLOGIÝA KERAMIKA ÖNÜMLERINI GORAP SAKLAMAGYŇ DÜZGÜNLERI КОНСЕРВАЦИЯ АРХЕОЛОГИЧЕСКОЙ КЕРАМИКИ THE RESTORATION OF ARCHAEOLOGICAL CERAMICS Recueils divers, archives et formations archéologiques 2 Achgabat, 2018

4 MINISTÈRE DE L EUROPE ET DES AFFAIRES ÉTRANGÈRES In lis dilinden terjime / Перевод с английского / Translation to Russian Wadim ERENT / Вадима ЭРЕНТА / Vadim ERENT Rus dilinden terjime / Перевод с русского / Translation to Turkmen Ahmet HALMYRADOW / Ахмеда ХАЛМУРАДОВА / Akhmed KHALMURADOV Maket, infografika / Макет, инфографика / Layout, infography Fabien TESSIER / Фабьен ТЕССИЕР ISBN :

5

6 СОДЕРЖАНИЕ ПРИЗНАТЕЛЬНОСТЬ 69 ВВЕДЕНИЕ 71 1 КЕРАМИЧЕСКИЙ МАТЕРИАЛ Свойства материала 73 Процессы производства 73 Сушка и обжиг 77 2 РАЗРУШЕНИЯ И ДЕФОРМИРОВАНИЕ Свойство керамического материала: пористость 78 Физическое разрушение 78 Грязь и пятна 81 Химическое разрушение 82 3 ПРОЦЕДУРЫ КОНСЕРВАЦИИ И РЕСТАВРАЦИИ Исследование 83 Очистка 85 Сборка 92 Склейка 93 Заполнение пробелов 95 Цветовое согласование (тонировка) 97 Маркировка (Шифрование) 98 4 ПРОФИЛАКТИЧЕСКАЯ КОНСЕРВАЦИЯ Условия хранения керамики 100 Хранение 100 Обращение с керамикой УДАЛЕНИЕ ПРЕДЫДУЩИХ РЕСТАВРАЦИОННЫХ МАТЕРИАЛОВ Удаление клея 103 Удаление гипса 104 Удаление избытка краски ПОЛЕВАЯ КОНСЕРВАЦИЯ Укрепление 105 Методы подъёма 106 ПРИМЕЧАНИЕ ПО БЕЗОПАСНОСТИ 107 ЗАКЛЮЧЕНИЕ 107 ПРИЛОЖЕНИЯ Приложение 1 Реставрационный паспорт 109 Приложение 2 Меры безопасности при использовании кислоты 113 Приложение 3 Приготовление растворов 114 Приложение 4 Клей 117 БИБЛИОГРАФИЯ 181

7 CONTENTS ACKNOWLEDGMENTS 125 INTRODUCTION CERAMIC MATERIAL Nature of material 129 Forming processes 129 Drying and firing DETERIORATIONS AND ALTERATIONS Property of ceramic material: porosity 134 Physical deterioration 134 Dirt and staining 137 Chemical deterioration CONSERVATION AND RESTORATION TREATMENTS Examination 139 Cleaning 141 Assembly 148 Bonding 149 Gap-filling 151 Color-matching 153 Marking PREVENTIVE CONSERVATION Environmental requirements for ceramics 156 Storage 156 Handling ceramics REMOVAL OF PREVIOUS RESTORATION MATERIALS Removal of adhesives 159 Removal of plaster 160 Removal of overpaint FIELD CONSERVATION Consolidation 161 Lifting methods 162 A NOTE ON SAFETY 163 CONCLUSION 163 APPENDICES Appendix 1 Treatment report 165 Appendix 2 Safety precaution to handle acids 169 Appendix 3 Making up solution 170 Appendix 4 Adhesives 173 BIBLIOGRAPHY 181

8 6 Ulugdepe / Улуг-депе / Ulug depe

9 Türkmen Fransuz ekspedisiýasy: Arheologiýa barlag, ylmy öwreniş işleriniň ýigrimi dört ýyllyk iş tejribesiniň netijeleri Merkezi Aziýada gadymy ilatyň oturumly ýaşaýşa geçmegi hem-de ekerançylyk medeniýetiniň emele gelmegi we ösmegi bilen baglanyşykly meseleleri derňemekde Türkmenistanyň arheologiýa ýadygärlikleriniň aýratyn orny bardyr. Gadymy dünýä taryhynda emele gelen şu möhüm ähmiýetli öňegidişlikde Türkmenistany ylmy jemgyýetçilikde Ýakyn Gündogaryň Bereketli toprakly Ýarymaý diýlip atlandyrylýan sebiti bilen deňeşdirmek bolar. ( Bereketli toprakly Ýarymaý neolit zamanynda ekerançylygyň we maldarçylygyň emele gelen ilkinji merkezleriniň şertli atlandyrylmasydyr). Aslynda, neolit zamanynda başlan bu döwür uzak wagtlap dowam eden we ösüşe eýe bolan döwürdir. Gadymy türkmen topragynda bu döwür Aşgabadyň golaýynda ýerleşýän Jeýtun medeniýetinde b.e. öňki IV müňýyllygyň dowamynda ýüze çykýar. Soňra protohalkalit eýýamynda bu döwür paýtagtdan uzakda bolmadyk gadymy Änew oturymly obasynda dowam edipdir. Şeýle gymmatly taryhy medeni ýadygärliklere baý bolan Türkmenistanda ilkinji gezek 1994 nji ýylda türkmen fransuz arheologiýa ekspedisiýasy öz işine başlady. Bu ekspedisiýa ilkinji tapgyrda Balkan welaýatyndaky Missrian düzlüginde ýerleşýän arhaiki Dehistanyň Gökçükdepe gadymy oturumly obasyny öwrenmek işlerini ( ) geçirdi. Soňra 2001 nji ýyldan Türkmenistanyň günorta gündogarynda, paýtagtdan 170 km gündogarda, Ahal welaýatynyň Kaka etrabynyň çägindäki Duşak şäherçesiniň golaýynda ýerleşýän Ulugdepe arheologiýa ýadygärliginde ylmy barlag, öwreniş işlerini geçirmeklige girişildi. Meşhur Namazgadepe ýadygärliginden onçakly uzakda bolmadyk bu gadymy oturymly ýeri öwrenmekde örän uly üstünlikler gazanyldy (Namazgadepe arheologiýa ýadygärliginiň stratigrafiki yzygiderliligi Merkezi Aziýada tutuş bürünç asyry üçin nusgalyk deňeşdirme maglumat hökmünde peýdalanylýar). Arheologiýa ekspedisiýasyna ilkinji günlerinden başlap yzygiderli ýagdaýda Türkmenistanyň Taryhy we medeni ýadygärlikleri goramak, öwrenmek hem de rejelemek baradaky Milli müdirligi we Abiwerd taryhy medeni döwlet goraghanasy tarapyndan maddy tehniki we ylmy maslahat kömegi berildi. Şeýle de bu ekspedisiýa Fransiýanyň daşary işler Ministrliginiň arheologiýa barlaglary baradaky Maslahat beriş komiteti tarapyndan ýardam berilýär. Bu ekspedisiýa indi 24 ýyldan gowrak wagt bäri işläp gelýär we ylmy açyşlary we jemlän gymmatly ylmy maglumatlary üçin halkara baýraklara, şeýle hem Çino we Simona del Duka (2012) baýragyna we Bütündünýä ýadygärlikleri goramak fondunyň ykrarnamasyna (2012) mynasyp boldy. Türkmenistan döwletiniň Bitaraplyk statusyna eýe bolmagynyň 20 ýyllyk baýramçylygynda ekspedisiýanyň alyp barýan işleri barada aýratyn bellenilmegi we bu özara hyzmatdaşlyk ekspedisiýasynda işleýän birnäçe hünärmenleriň döwlet sylagy bilen sylaglanylmagy Ulugdepe ýadygärliginiň dünýa taryhynda möhüm orny eýeleýändigini ykrar edýär we türkmen fransuz arheologiýa ekspedisiýasynyň işiniň dowam etmegine uly ýardam berýar. Nýu Ýorkdaky Leon Lewi adyndaky fond Duşak şäherçesinde ýerleşýän arheologiýa bazasynda arheologiýa tapyndylary konserwasiýa etmek we rejelemek üçin ýörite ylmy - rejeleýiş ussahanasynyň döredilmegine we bu ýerde okuw maslahatlarynyň guralmagyna ýakyndan ýardam edip gelýär. Ýaş nesli okatmak, bilimli etmek, olaryň eli hünärli ussatlar bolmagyny gazanmak edil arheologiýa barlaglarynyň dowamynda tapylan mirasy gorap saklamak bilen barabardyr. Estell Ottenwelter we Mekan Annanurow tarapyndan döredilen bu kitap nji ýyllar aralygynda geçirilen okuw maslahatlarynyň dowamynda uly gollanma bolup hyzmat etdi. Bu uzak ýyllaryň dowamynda bilelikde alnyp barylan işleriň miwesidir. Türkmenistan we Fransiýa döwletleriniň gadymyýeti öwrenijileriniň bu özara hyzmatdaşlygy geljekde-de dowam eder diýip ynam bildirýäris. Bu kitap ylmy esasda üç dilde ýazylan usuly gollanmadyr. Kitap diňe bir Türkmenistanyň we Merkezi Aziýanyň talyplary üçin däl de, eýsem Türkmenistan döwleti we onuň taryhy medeni gymmatlyklary bilen gyzyklanýan, medeni mirasy gorap saklamak işine düşünjeli garaýan giň okyjylar köpçüligi üçin hem niýetlenendir. Muhammet MÄMMEDOW, Hulio BENDEZU-SARMÝENTO

10 Туркмено-Французская экспедиция : Двадцать четыре года коллективной работы в области археологических исследований и обучения Туркменистан в древности сыграл важную роль в развитии оседло-земледельческих культур в Центральной Азии. Эту роль можно сравнить со значением территории Ирака в развитии Плодородного Полумесяца: длительный и прогрессивный процесс, начавшийся в неолитический период, наблюдался вблизи Ашхабада на поселении Джейтун в течение VI тысячелетия до н.э. Затем, в эпоху протохалколита, этот процесс документирован поселением Анау, также недалеко от столицы. В этой стране с богатой историей с 1994 года осуществляется программа французско-туркменской археологической экспедиции, которая началась с изучения архаического Дехистана на поселении Геокчик-депе ( ), расположенном на Мисрианской равнине. Затем, начиная с 2001 года, открылась новая страница, когда археологические исследования начались на юго-востоке Туркменистана, на поселении Улуг-депе, примерно в 170 км к востоку от столицы, в Каахкинском этрапе, рядом с Намазга-депе, чья стратиграфическая колонка теперь используется в качестве справочной информации для всего бронзового века Центральной Азии. Археологическая экспедиция с самого начала пользовалась материальнотехнической и научно-консультативной поддержкой Национального управления по охране, изучению и реставрации памятников истории и культуры Туркменистана и Государственного историко-культурного заповедника Абиверд. С французской стороны экспедиция поддерживается Консультативным комитетом по археологическим исследованиям Министерства европейских и иностранных дел Франции. Экспедиция работает более двадцати четырех лет и получила ряд международных наград, в частности премию Чино и Симоны дель Дука (2012) и признание Всемирного фонда памятников (2012). В связи с 20-летием Нейтралитета Туркменистана экспедиция была отмечена в ходе президентской церемонии: это признание важности поселения Улуг-депе в истории мира является большим подспорьем для продолжения работы совместной экспедиции. Фонд Леона Леви в Нью-Йорке щедро предоставил средства для создания лаборатории консервации и реставрации археологических артефактов и архитектурных деталей, находящихся на базе экспедиции в поселке Душак. Фонд также финансирует организацию ежегодных учебных занятий для студентов и молодых специалистов в области консервации и реставрации. Обучение будущих поколений является одним из наших абсолютных приоритетов вместе с сохранением наследия, обнаруженного в ходе археологических исследований. Настоящий том, созданный Эстелл Оттенвельтер и Меканом Аннануровым, послужил поддержкой в ходе учебных занятий, которые прошли в период с 2011 по 2015 год. Это результат гармоничной коллективной работы, которая, как мы надеемся, будет и дальше проводиться в сотрудничестве Францией с Туркменистаном. Это хорошо документированное методологическое пособие на трех языках. Оно предназначен для использования не только студентами Туркменистана и Центральной Азии, но и будет интересно для более широкого круга читателей, желающих открыть Туркменистан и его археологическое богатство и помочь в сохранении этого богатого культурного наследия. Мухаммед МАМЕДОВ, Хулио БЕНДЕЗУ-САРМЬЕНТО

11 Turkmen-French Expedition: Twenty four years of collective work in archaeological research and training Turkmenistan played a major role in the development of sedentary cultures in Central Asia. This role may be compared with that of the land of Irak in the development of the Fertile Crescent: a long and progressive process which started during the Neolithic period, was observed near Ashgabad on the site of Djeïtoun during the 6 th millennium. Then, during the proto- Chalcolithic, this process is documented by the site of Anau, close to the capital. In this country rich in History, the program of the French-Turkmen Archaeological Expedition, started in 1994 with the exploration of Archaic Dehistan on the site of Geokchik depe ( ) in the plain of Misrian. Then, beginning in 2001, a new page was opened when archaeological exploration started in the south-east of Turkmenistan, on the site of Ulug depe, some 170 km East of the capital, in the etrap of Kaahka, an area made famous by the presence of Namazga depe, whose stratigrahic sequence is now used as reference for all of Bronze Age Central Asia. The archaeological expedition has from the beginning enjoyed the logistic technical and financiary support of the Turkmen Direction for the Protection, Study and Restauration of the Historic and Cultural Heritage, the Archaeological Park of Abiverd. On the French side, the expedition is supported by the Advisory Committee for archaeological Research of the French Ministry for Europe and Foreign Affairs. The expedition has been active for more than 24 years and received a number of international distinctions, notably the Cino and Simone del Duca prize (2012) and the recognition of the World Watch Fund (2012). On the occasion of the 20th anniversary of Turkmenistan Neutrality, the expedition was honored in the course of a presidential ceremony: this recognition of the importance of the site of Uug depe in the History of the world is a great encouragement to pursue the work of the join expedition. The Leon Levy Foundation in New York generously provided the means for the creation of a conservation and restauration laboratory for archaeological artifacts and architectural remains, set in the expedition base in Dushak Village. The Foundation also funds the organization of yearly training sessions for students and young scholars in conservation and restauration. Training of future generations is one of our absolute priorities together with the conservation of the heritage unearthed in the course of archaeological research. The present volume established by Estelle Ottenwelter and Mekan Annanurow served as a support in the course of the training sessions which have taken place between 2011 and It is the fruit of a harmonious collective work which we hope will be pursued between France and Turkmenistan. It is a well documented methodologic treatise in three languages. It aims to be used not only by students of Turkmenistan, and Central Asia but also to be read by an international public willing to discover Turkmenistan and its archaeological wealth and help in the conservation of this rich cultural heritage. Mohammed MAMEDOV, Julio BENDEZU-SARMIENTO

12

13 SÖZBAŞY Biz arheologiýa ylmy rejeleýiş ussahanasynyň düýbüni tutmak we ylmy rejeleýiş işlerini geçirmek boýunça okuw maslahatlaryny gurnamaga zerur bolan mümkinçilikleri döredip berendikleri üçin Leon Lewi Gaznasyna we onuň müdirleri j-p Jon U.Bernstaýna şeýle de hanym Şelbi Uaýta tüýs ýüregimizden minnetdarlygymyzy bildirmek isleýäris. Şu taslamalaryň tutuş toplumyny netijeli amala aşyrmakda bize bolan ynamy hem de bize eden hemaýaty üçin hanym Şelbi Uaýta aýratyn hoşallyk bildirýäris. Şeýle hem biz Ulug depe arheologiýa ýadygärliginde ýyllarda geçirilen türkmen - fransuz arheologiýa gazuw-barlag işleriniň ýolbaşçysy doktor Oliwýe Lekonte, gymmatly kömegi üçin Luwr muzeýiniň ozalky işgäri Anni Kobe şeýle de 2014 nji ýyldan bäri türkmen fransuz arheologiýa elspedisiýasynyň Ulugdepede alyp barýan gazuw barlag işlerine ýolbaşçylyk edip gelýän we şu kitaby çap etmäge ýardam beren Bendezu Hulio sag bolsun aýdýarys. Biz okuw maslahatlaryny guramakda beren goldawy we kömegi üçin Türkmenistanyň Taryhy we medeni ýadygärlikleri goramak, öwrenmek hem de rejelemek baradaky Milli müdirliginiň başlygy doktor M. A Mämmedowa we Abiwerd taryhymedeni döwlet goraghanasynyň ýolbaşçysy A.Halmyradowa hoşallygymyzy bildirýäris. Şeýle de ekspedisiýanyň işine uly höwes bilen gatnaşan we işlän beýleki hünärmenlere de öz minnetdarlygymyzy bildirýäris. Estel OTTENWELTER 1, Mekan ANNANUROW 2 oktýabr, 2017 Ý. 1. Çehiýa Respublikasynyň Ylymlar Akademiýasynyň Arheologiýa instituty. Praga 2. Abiwerd taryhy-medeni döwlet goraghanasynyň bölüm müdiri 11

14

15 Bu kitap Oliwýe Lekonta we Şelbi Uaýta bagyşlanýar Эта книга посвящается Оливье Леконту и Шелби Уайт To Olivier Lecomte and Shelby White Ulugdepe / Улуг-депе / Ulug depe 13

16

17 GIRIS Şu kitapça Ahal welaýatnyň Kaka etrabynyň Duşak şäherçesindäki (Türkmenistan) arheologiýa rejeleýiş ussahanasyna iş tejribesini artdyrmaga gelen hünärmenlere, şeýle-de keramika önümlerini berkitmek işine gyzyklanma bildirýän Türkmenistandaky we Merkezi Aziýadaky beýleki islendik guramalara we muzeýlere niýetlenýär. Şu gollanma keramika materiallar, onuň ýaramazlaşmagy (bozulmalary) we berkidilişi barada esasy nazaryýet bilimleri almaklygy üpjün edýär, şeýle-de arheologik keramikanyň gorap saklanyşynyň we dikeldiliş usullarynyň dürli tapgyrlaryny açyp görkezýär. Bu kitapça rejeleýiş işleriniň nazary esasy hökmünde çykyş edýär. 15

18 1 cm (1/1) a ç b 1 Keramiki artefaktlaryň mysallary. a: zoomorf heýkeljik; b: ikbaş; ç: oýunjagyň tigiri, Ulugdepe (fotosy: A. Pelliň, MAFtur). 2 Boş ýerlerini dolduryjylaryň dürli görnüşleri. a-b: minerallar; ç-d: Ulugdepeden tapylan saman (fotosy: A. Dýupen-Delalaefiň, MAFtur). a ç b d 16

19 1. KERAMIKA ÖNÜMLERI Keramika adalgasy toýundan ýasalyp, soňra bolsa bişirilen predmetlere degişlidir. Bu diňe toýun gap-gaçlary däl, eýsem heýkeljikler, ownuk terezi daşlary, oýunjaklar, binagärlik bezegleri ýaly toýundan ýasalyp bişirilen ähli beýleki önümleri de öz içine alýar (1-nji surat). Keramika önümleriň häsiýetleri Toýun ýeriň ýüzünde örän köp möçberde bar bolan önümdir. Bu ýuwlan daş jynslardan emele gelen topragyň üstki gatlagydyr. Toýun himiki taýdan suwy özüne çalt siňdirýän ownujak böleklerden ybarat. Haçan-da toýun bölejikleri doly ezilende, olar çygly gatlak bilen örtülýär we şu sebäpden hem öz arasynda birleşýär. Şol wagtda çyglyk basyşyň netijesinde olara biri beýlekisine tarap süýşmäge mümkinçilik döreýär. Şeýlelik bilen, bölejikleriň ählisi materialyň maýyşgaklygyny we basyş zerarly şekili üýtgänden soň hem öz daşky şekilini saklamak ukybyna eýe bolýar. Keramika önümlerini taýýarlamakda ulanylan toýun palçygynyň düzümi tebigatda himiki düzümi, görnüşi we goşundylarynyň möçberi boýunça tapawutlanýan, esasan alýumosilikatlardan durýar. Şonuň üçin hem keramika önümleri köp görnüşlidir. Toýun palçygyň göwrümli we içi öýjük öýjük bolmagy üçin, şeýle-de ýasalan önüm gurandan soň onuň kiçelişini azaltmak maksady bilen küýzegäriň ýörite toýuna goşýan ýumşaklygy we maýyşgaklygy üpjün edýän maddasynyň düzümi bilen baglylykda ýene bir tapawut girizilýär. Gadymyýetde kwars çägesi, çagyl owuntygy, kalsinirlenen kremniý garyndy hökmünde giňden ulanylypdyr, şeýle-de kalsitiň uly bolmadyk bölekleri, owradylan balykgulaklar, owradylan keramika bölekleri, sypal hem ulanylypdyr (2-nji surat). Ýörite goşulýan şeýle maddalary toýundaky aslynda bar bolan birleşmelerden tapawutlandyrmak kyndyr. Keramika önümleriniň ýasalys usullary 3 Keramika önümleri öndürilende köp usullar ulanylyp bilinýär. Arheologiýa babatynda döwürleriň nukdaýnazaryndan, esasy usullar bolup şu aşakdakylar çykyş edýär: Eliň we barmaklaryň kömegi bilen ýasalan keramika önümleri Eliň we barmaklaryň kömegi bilen keramika önümlerini ýasamagyň ýönekeý usullary: bir eliňe ýumşak palçygyň tokgasyny almaly we barmaklaryň kömegi bilen basyp, gysyp, özüňe gerek bolan şekili ýasamaly (3-nji a surat). Şeýle usulda ýasalan keramika önümleri adatça gödeňsi bolýar we endigan görnüşde bolmaýar (3-nji b surat). 3. Susan Buys, Victoria Oakley, 2011, Conservation and restoration of ceramics, Routledge, New York, pp

20 1 cm (1/1) a b 3 a: eliň we barmaklaryň kömegi bilen keramika önümlerini ýasamagyň ýönekeý usuly (Buys-Oakley, 2011, p. 6, Fig. 1.2); b: Ulugdepeden tapylan eliň we barmaklaryň kömegi bilen ýasalan keramika gaby (fotosy: A. Pelliň, MAFtur). Keramika önümleriniň bölekleýin ýabşyrylyp ýasalyş usuly Keramika önümleri bölekleýin ýabşyrmak arkaly hem ýasalýar. Adatça, başlangyç nokat bolup ýasaljak gabyň tekiz esasy hyzmat edýär. Soňra ussa palçygy halka görnüşinde taýýarlap bir biriniň üstünde goýup ýabşyryp gerek şekilini döredýär (4-nji a surat). Palçyk halkalar tekiz tagtanyň üstünde taýýarlanýar. Büdür südür ýerler soňra tekizleýji guralyň kömegi bilen aýrylýar. Zolaklaryň dürli derejeleriniň arasyndaky birleşmeler taýýar önümde gowy görünýär (4-nji b surat). a b 3 cm (1/3) 4 a: bölekleýin halkalaýyn ýabşyrlyp ýasamak (Buys-Oakley, 2011, p. 6, Fig. 1.3), b: halkalaýyn ýabşyrmak usuly arkaly ýasalan küýze, Ulugdepe (fotosy: E. Ottenwelteriň, MAFtur). 18

21 Toýuny galyba basmak usullary Eýlanan ýumşak toýun çala bişirilen palçykdan ýa-da agaç ýaly sorujy materiallardan ýasalan galyplarda basylýar (5-nji a surat). Daş asyrda küýzäniň aşaky bölegi käwagt şu usulda taýýarlanypdyr (5-nji b surat). Ýokarky bölegi soňra küýzegäriň aýlaw çarhynda ýerine ýetirilipdir (aşakdaky surat). Iki bölegiň arasyndaky birleşigi taýýar önümde görmek bolýar. Bu küýzeler deň bejerilip, olaryň diwarlary hem ýuka bolupdyr. a b 5 cm (1/5) 5 a: basma galyby ulanmak (Buys-Oakley, 2011, p. 7, Fig. 1.5); b: basma galybyň kömegi bilen ýasalan küýze (aşaky bölegi), Ulugdepe (fotosy: E. Ottenwelteriň, MAFtur). Küýzegäriň aýlaw çarhy Küýzegäriň aýlaw çarhy aýlanýan stolda ýa-da tigirde togalak palçygy merkezi nokada laýyklaşdyrmagy göz öňünde tutýar (6-njy a surat), soňra bolsa iki el bilen güýçli basyşy ulanyp, merkezden daşlaşýan güýjüň ýardam etmeginde gabyň diwarlarynyň ýokaryk çekilip uzaldylmagy amala aşyrylýar (6-njy b surat). Şu usul bilen ýasalan küýzäni hususan hem onuň içki gatlagynyň ýüzünde bar bolan birmeňzeş tegelek yzlar (stratalar) boýunça tanamak aňsat. Küýzäni tigirden aýyrmak üçin ulanylýan guralyň yzlary hem gabyň düýbünde görünýär. Köp sanly beýleki subutnamalar, şol sanda barmaklaryň, goluň yzlary toýun gapda görünýär. 19

22 6 a: togalak palçygy merkezi nokada gabatlamak; b: gabyň diwarlarynyň ýokaryk çekilip uzaldylmagy (fotosy: E. Ottenwelteriň, MAFtur). a b 2 cm (1/2) 7 Nagyşlanan küýzeleriň we küýze döwükleriniň nusgalary. a: reňk bilen; b: bitum bilen, Ulugdepe (fotosy: E. Ottenwelteriň, A. Pelliň, MAFtur). a b 20

23 Bezeg işleri Bezegleriň gazma, kesme ýa da basma ýaly dürli görnüşleri darajygyň, balykgulaklaryň, matanyň we beýleki gurallaryň kömegi bilen toýun entäk maýyşgak wagty, ýagny küýze önümi guradylmanka salnyp bilner: Nagyşlary ilki toýundan ýasap soňra keramika önümlerine ýapyşdyrylýar; Angoblar (başga reňkli suwuk palçyk) doly guramadayk küýze gaplaryna çalynýar; Haçan da keramika gaplar berkänden soň käbir näsaz ýerleri mehaniki usullar, tekizlemek arkaly deňlenip we berkleşdirilip bilner. Bu bolsa gaplar bişirilenden soň daşynyň tekiz, hiliniň bolsa ýokarlanmagyna ýardam beripdir; Gara ýa-da gara - gyzyl öwüşginleri bermek üçin grafit ýa-da gematit ýaly garyndylar ulanylyp bilner (7-nji a surat); Bitum (7-nji b surat). Guratmak we bis irmek Toýunyň düzümindäki suwuň köp böleginiň bişirilmänkä bugarmagy örän möhüm ähmiýete eýedir, sebäbi garyndynyň öýjüklerine düşen bug küýze bölekleriniň pytragaty materialy emele getirip ýumşap başlaýar we birigýär. Temperatura baglylykda bişirilen toýun öýjükliligiň we gatylygyň giň gerimine eýe bolup bilýär. Temperatura ýokary boldugyça keramika gaty bolýar we onuň öýjükliligi pes bolýar o C-dan pes derejä çenli gyzdyrylanda garyndy çala birleşer. Esasan arassa bolmadyk palçykdan ýasalan we o C aralygynda bişirilen giňden ýaýran arheologiýa keramika önümleri köp öýjükli we ýeňil görnüşlidir. Küýze önümleriniň has berk bolmagy üçin onuň diwarlaryny galyň ýasapdyrlar. Bu küýzeler köplenç çal, gyzyl-goňur we garamtyl-goňur reňklerde bolýar. Şeýle gaplar nahar taýýarlamak üçin ulanylypdyr. Syrçalanmadyk keramika gaplary terrakotadan başlap, faýansa çenli bolan aralyklarda durýar (1000/1200 o C). 2. ZAÝALANMAGY WE DURKUNYŇ ÜÝTGEMEGI 4 Düzüminiň we berkliliginiň dürli dürlüligi netijesinde keramika önümleri topragyň astynda oňat saklanyp bilýär. Umuman, gowy bişirilen keramika önümleri topragyň astynda dürli görnüşlerinde hem oňat saklanyp bilýär. Eger keramikanyň düzüminde hek garyndysy bolup, ol şory agdyk bolan topraga gömlüp galan halatda, onda ol hili peselen ýagdaýda tapylyp bilner. Keramika gaplary ýeterlik derejede bişirilmedik bolsa hem, aýratyn-da çyg bolsa önümiň ýumşak we öýjükli bolmagyna getirýär. Eger-de toprak şorlaşan bolsa keramika önümleri erediji duzlaryň täsiri netijesinde gowşap, çatlap, böleklere bölünip biler. 4. Susan Buys, Victoria Oakley, 2011, Conservation and restoration of ceramics, Routledge, New York, pp

24 Gadymy keramika önümleriniň häsiýeti Keramika önümleriň öýjükliligi bişiriliş temperaturasy bilen baglydyr. Üýtgeşmeler bolup geçýän temperaturadan (600 o C) çala ýokary geçýän temperaturada bişirilen jisimler has öýjükli bolup bilýar. Öýjüklilik has ýokary temperaturada peselýär, çünki toýunyň arasyndaky boşluk kiçelýär we kremniýniň ergini bilen şol ýeriň dolmagy emele gelýär. Gowy bişirilip farforyň düzümi ýaly derejä getirilen küýze böleklerinde bölegara boşluklaryň şeýle ergin bilen dolandygyny görmek bolýar. Şeýle derejede taýarlanan küýze önümleri suw geçirmändir. Öýjükli toýun gaplarynyň berkligini artdyrmak maksady bilen olar syrçalanyp bilner, eger de syrçaly örtük jaýrylsa,çatlasa ýa-da gopsa çyglyk gabyň gabarasyna geçip biler. Keramikanyň öýjükliligi näçe ýokary bolsa, ol şonça-da döwlegen, gowşak, ejiz bolýar. Fiziki dargama Daşky täsirler keramika önümlerini portlugy bilen baglylykda gaýtadan dikeldip bolmajak ýagdaýlara getirýär. Bu zyýanlar geleňsiz garaýşyň, gazuw işleriniň netijesinde (8-nji surat) ýa-da ýaramaz gaplamaklygyň, netijesi bolup durýar, ýöne tebigy betbagtçylyklaryň, uruşlaryň, wandalizmiň, aýazyň, ereýän duzlaryň siňmeginden soň bolup geçýän guramaklygyň ýa-da bölekleriň ýabşyrylan wagty geleňsizlik edilmegi netijesinde hem bolup bilýär. Şeýle zyýanly täsirler keramika önümleriň ýüzünde kiçiräk jaýryklaryň emele gelmegine, syrçanyň gopmagyna, käbir halatlarda gabyň döwülmegine getirýär. a b 8 Fiziki zeper, keramika in situ. a: Goňurdepe; b: Ulugdepe (fotosy: E. Ottenwelteriň, MAFtur). 22

25 Önümçilik kemçilikleri Önümçilik kemçilikleriniň dürli görnüşleri we sebäpleri bar. Olara gabyň ýaramaz ýasalan gabarasy, ýaramaz bezegi ýa-da gurluşy, harsal ýa-da nädogry bişirilişi (jaýryklar we döwükler), şeýle-de syrçanyň gatynyň gopmagy, soýulmagy we jaýrylmagy degişlidir. Urgynyň täsir etmegi Keramika önümlere şeýle görnüşli zyýanlar hat da muzeýde, gaplananda we gorap saklananda da ýetip bilýär. Ýangynlar, suw joşguny, partlamalar ýaly tebigy täsirler keramika önümleriniň jaýrylmagyna, käbir böleginiň gopup aýrylmagyna we döwülmegine sebäp bolup bilýär. Keramiki gap gaçlary berkidiş işleriniň dowamynda artykmaç güýjüň ulanylmagy ýa-da hek erginini we gipsi aýyrmak üçin gurallar ulanylanda seresapsyzlyk netijesinde ýetirilýän zyýanlar ýüze çykyp bilýär. Keramika gaplar arheologiýa gazuw-agtaryş işleriniň dowamynda gazuw pellerinden çykarylanda diňe bir gönüden göni däl de hatda gytaklaýyn zyýanlar hem (meselem, keramika gabyň daşyna ýapyşan hapalaryň guramagy we gurap dökülmegi üçin uzak wagtlap goýulmagy sebäpli) ýetirilip bilinýär. Keramika gaplaryň daşyna ýapyşan topragy kagyz törpiniň kömegi bilen ýuwup aýyrmak maksady bilen işlenen mahaly hem zyýan ýetirilip bilner. Erän duzlaryň ýetiren zyýany Öýjükli keramika gaplaryň dargamagyna esasy sebäp bolýan täsirleriň biri hem küýze gaplara doly siňen suwda ereýän we çyglylygyň ýokary derejesinde (HR) eräp soňra täzeden kristala öwrülýän duzlardyr. Keramika önümlerindäki gaýtadan emele gelýän kristallar duzuň erginine garaňda has köp möçberde bolup küýze gap gaçlara güýçli täsir edýärler. Bu ýagdaý keramikanyň üstki gatlagynyň zaýalanmagyna (9-njy ç-d surat) ýa da onuň bütinleý dargamagyna täsir edip bilýär. Kristallaşmagyň tizligi dargamagyň esasy sebäbi bolup durýar. Adatça dargamagyň şu görnüşi bilen bagly bolan erän duzlara nitratlaryň we fosfatlaryň hloridleri degişlidir. Keramika önümlerine duzlar diňe bir gömlüp galan ýerindäki toprakdan (9-njy b surat) däl, eýsem gaplara guýlan iýmitlerden (9-njy a surat) ýa-da himiki maddalardan hem siňip bilýär. Mysal üçin, duzlanan önümler saklanan ýa-da nahar taýynlamak üçin ulanylan gaplar içindäki önümlerden özüne duzy siňdirip bilýär. Keramika önümlerine hakyky ýaramaz täsiri ilki eräp soňra gaýtadan kristallaşmak ýagdaýy netijesinde siňen duzlar ýetirýär. Diýmek, duz ergini siňen gaplar çygly ýa-da elmydama gury ýerde saklansa, oňa has az zeper ýeter. Gaplaryň saklanyş temperaturasynyň derejesiniň çalt çaltdan ýa da birden üýtgedilmegi hem onuň dargamagynyny tizleşdirip bilýär. Öýjükli keramika önümlerini arassalamak üçin möhüm hasaplanylýan düzgünleriň birnäçe görnüşlerini ulanyp bolýar. 23

26 1 cm (1/1) a ç b d 9 Erän duzlar bilen gatyşan keramikanyň nusgasy, Ulugdepe. a: hum; b: waza; ç: heýkeljik; d: kiçijik waza (fotosy: E. Ottenwelteriň, A. Pelliň, MAFtur). a ç b d 6 cm (1/6) 10 Eremeýän duz bilen örtülen keramikanyň nusgasy, Owganystan (fotosy: E. Ottenwelteriň). 24

27 Olar eremeýän duzlary aýyrmak üçin ulanylýan kislotaly maddalardan, ýaglary we mumy aýyrmak üçin ulanylýan aşgarlardan ybaratdyr. Bu işler keramika önümleri arassalanan suwda gowy ezilip goýulandan soň ýerine ýetirilmelidir. Bi işiň dowamynda tegmilleri aýyrmakda mümkin boldugyça agardyjy hloridleri ulanmakdan gaça durjak bolmaly. Sebäbi garyndyda galan hloridleriň ionlary duzlary emele getirip bilýär. Eger-de gipsiň degýän gyralary jebis bolmasa onuň ulanylmagy sulfat bilen hapalanma getirip bilýär. Ozal gips ulanylyp rejelenen kermika önümlerini suwda ýatyrmaklyk howpludyr. Aýazyň täsiri netijesinde ýüze çykýan bozulmalar Öýjükli keramiki önümlere howp salýan ýagdaýlaryň ýene biri bu haçan-da olaryň aýazyň täsirine sezewar bolan halatydyr. Öýjükli garyndyda adsorbirlenen suw doňan wagtynda ol keramikanyň öýjüklerinde uly basyşy emele getirýär. Keramikanyň öýjüklerinde buzuň emele gelmegi şikesleriň döremegine sebäp bolýar. Eger de keramika önümi syrçalanan ýa da bölek bölek ýabşyrylan görnüşde bolsa bu täsir has hem ýiti duýulýar. Hapalar we tegmiller Keramika önümleriň köp ýyllaryň dowamynda topragyň astynda ýatmagy ýerli we tebigy şertleriň täsiri netijesinde olaryň reňkiniň üýtgemegine, hapalaryň we tegmilleriň emele gelmegine getirýär. Şeýle üýtgeşmeler hasam içi öýjükli, gowuşgansyz keramika önümlerinde köp gabat gelýär. Iýmit önümlerinden galýan tegmiller Keramika önümleriniň käbirleriniň düzümine ýa da olardaky syrça gatlagynyň jaýryklarynyň arasyna iýmit ýa da azyk galyndylary siňýär. Konkresiýalar (minerallaryň emele gelmegi) Arheologik gazuw-agtaryş işlerinde tapylýan keramika ýuwmak ýa-da ýeňiljek arassalamak bilen aýryp bolmaýan konkresiýalar (minerallaryň üýşmegi) bilen örtülip bilinýär (ereýän duzlardan tapawutlylykda) (10-njy surat). Bu mineral üýşmegi adatça ak reňkde bolýar. Eger de keramika önüminiň duran ýerinde demir birleşmesi bolup geçse onda bu mineral üýşmegi sarymtyl-gyzyl reňkde hem bolup biler. Umuman şeýle konkresiýalar himiki materiallaryň üçden bir görnüşi bolar: kalsitiň (kalsiý karbonaty), gipsiň (gidratirlenen kalsiý sulfatyň) we kremnezýomyň. Keramika önümleriniň daş keşbini üýtgedýän konkresiýalar şu birleşmeleriň ikisinden ýa da üçüsinden ybarat bolan deň paýly möçberde emele gelip bilýär. 25

28 Önüm çüýşe görnüşli ýa-da syrçaly bolanda konkresiýalar gaplaryň daş ýüzünde emele gelýär. Emma keramika öýjükli bolan halatynda keramikanyň gatlarynyň arasynda hem bolup bilýär, bu bolsa onuň aýrylmagyny kynlaşdyrýar, kä halatlarda bolsa asla aýyrmak mümkin hem bolmaýar. Silikat çökündileriniň aýrylmagy has-da kynçylyk döredýär, emma bu aram klimat şertlerinde seýrek duş gelýän ýagdaýdyr. Karbonatlaryň, sulfatlaryň we silikatlaryň kristallaşmagy çalt ereýän duzlaryň kristallaşmagyndan has haýal bolup geçýär we predmetiň dargamagyna täsir ýetirip bilmeýär. Heňlemegiň emele gelmegi Ýokary derejeli çyglylykda saklanan syrçalanmadyk keramika önümlerinde heňiň emele gelmegi bilen baglanyşykly meseleler ýüze çykýar. Boşluklaryň içine düşýän heňler adatça atmosferada bolýar, islendik organiki galyndylaryň bar ýerinde (şol sanda asetatyň emulsiýalary ýaly käbir şepbikler) haçan-da çyglylyk belli bir derejä ýetende, olar ösüp başlaýar. Konserwasiýa (berkidiş) serişdeleri Konserwasiýada käbir serişdeleriň oýlanyşyksyz ulanylmagy keramiki önümlerde artykmaç tegmilleriň emele gelmegine sebäp bolup bilýär. Mysal hökmünde aşakdakylary getirip bolýar: ýelim birleşmäniň iki tarapyna da çyrşalan ýagdaýynda; dykyzlygy emele getirýän serişdeler keramika önümleriň zaýalanmadyk üstki gatlagyna çalnan ýagdaýynda; ýelimli lenta keramikanyň reňkini soldurýar; şifirlemegiň oýlanyşyksyz ýerine ýetirilmegi hem tegmilleriň emele gelmegine sebäp bolup bilýär. Himiki täsirler netijesinde ýaramazlas mak Ýokary temperaturada bişirilýän keramiki önümler yzgarly topraga, himiki täsirlere garşy durnuklylygy bilen tapawutlanýarlar. Adatça keramika önümler çygly ýerde, düzüminde kislota ýa da şorluk agdyklyk edýän toprakda gömlüp galanda; kislotalaryň, aşgarlaryň ýa da oduň täsiri güýçli bolanda himiki täsirler netijesinde düýpli ýaramazlaşma ýagdaýy bolup geçýär. Suw Pes otda (meselem: 600 o C) bişirilen keramika önümleri yzgarly gurşawa düşse çyg çekip başlaýar. Diýmek, şeýle keramika önümleri çygly ýerde ýatsa owranyp ýa-da şekilini üýtgedip bilýär. Has ýokary ýylylyk derejede bişirilen küýze önümleriniň düzüminde suwda ereýan peýdaly mineral bölejikleri hem bolup bilýär. 26

29 Eger-de keramika uzak wagtlap çygly ýerde ýatsa, onuň düzüminde bar bolan gips we kalsit suwuň täsiri netijesinde ereýär. Kislotalaryň täsiri netijesinde dargama Eger-de toprakda ýatan keramika önümlerine düzüminde kislota bar bolan ýer asty suwlaryň täsiri ýetse, onuň düzümindäki hek garyndysy zeňleýär we çyg çekip öýjükli görnüşe gelýär. Käbir garyndylar edil aýnanyň kislotada zaýalanyşy ýaly zaýalanýar. Güýçli kislotalaryň kömegi bilen demriň ýa da kalsitiň tegmillerini aýyrmak usullary ulanylanda hem önümiň düzümindäki hek garyndylary dargap bilýär. Aşgarlaryň täsiri netijesinde owranmak Düzüminde aşgar bar bolan toprakda keramika önümleriniň gömülmegi onuň düzümine däl- de daşyndaky gatlagyna täsir edýär. 3. BERKITMEK WE REJELEMEK ISĻERI 5 Barlag isļeri we hasaba almak (rejeleýis pasportyny taýýarlamak) Dikeldiş işlerine başlamazdan öň rejeleýji keramika önümine ýokardaky ýatlananlara meňzeş ýeten zyýanyň möçberini we sebäbini şeýle de tapyndynyň we syrçanyň häsiýetini kesgitlemek maksady bilen ony doly öwrenmelidir. Bu maglumatlar tapyndyny dikeltmek işlerinde zerur bolan usuly saýlap almakda möhüm ähmiýete eýedir. Umuman, keramika önümini berkitmek işiniň irki tapgyry tapyndyny ýönekeý göz bilen synlamagy we barlamaklygy öz içine alýar. Tapyndynyň ýagdaýyna, zaýalanma derejesine we sebäplerine ýa-da öň geçirilen rejeleýşe baha bermekden başga reňk, gurluş aýratynlygy, dykyzlygy, gatylygy we öýjükliligi barada birnäçe synlar we seljermeler geçirilmelidir. Predmetde ýa-da syrçada ulanylýan çig malyň alamatlary, bişirme temperaturasy we taýýarlanyş usuly önümiň häsiýeti bilen bagly. Bu häsiýetleriň hemmesi özara baglanyşykly ýagdaýda öwrenilende, predmeti dikeltmek işinde belli bir netijeleri berer. Soňraky görüş arkaly edilýän gözegçilik el linzasy ýa-da iki gözli mikroskop bilen dowam etdirilip bilner (11-nji a surat). Iňňe ýa-da skalpel ýaly ýiti gurallar küýze böleginiň alamatlaryny kesgitlemekde we barlagda keramikadaky gowulandyryjy maddany (meselem, kalsit, kwars we ş.m.) tanamak üçin onuň ýüzüni we gabarasyny barlamak maksady bilen seresaply ulanylyp bilner. Şeýle barlaglaryň netijesinde berkitmek işleriniň usuly saýlanyp alynýar. 5. Susan Buys, Victoria Oakley, 2011, Conservation and restoration of ceramics, Routledge, New York, pp

30 11 a: mikroskop arkaly barlag; b-ç: barlag işleriniň netijelerini tapyndynyň kitapçasynda bellige almak (fotosy: E. Ottenwelteriň, MAFtur). a ç b 28

31 Rejeleýiş pasporty 6 Rejelemäge we berkidilmäge gönükdirilen işler geçirilende tapyndy bilen geçirilen ähli amallaryň jikme-jik we takyk hasabatyny ýöretmek gerek (11-nji b surat). Berkitmek boýunça düzülýän hasap kartoçkalary 3 sany esasy bölümi öz içine almalydyr. Birinjiden, tapynda degişli beýan ediji maglumata bagyşlanan bölüm bolmaly (11-nji c surat). Ikinjiden, kartoçkanyň bir böleginde dikeltme başlamazyndan öň tapyndynyň ýagdaýy barada maglumat üçin ýer göz öňünde tutulmalydyr. Ahyrky bölüm amallaryň tapgyrlaryny jikme-jik beýan etmek üçin niýetlenmelidir. Şu bölümde ulanylýan prosesler we materiallaryň doly resmi ady we topary, ulanylýan eredijiler we olaryň konsentrasiýasy bellenilýär. Soňunda tapynda seretmek we ony saklamak üçin wajyp şertleri bellemek bolýar. Hasaba alyş kartasynda tapyndynyň rejelenmezden öňki we soňky foto suratlary ýerleşdirilmelidir. Arassalamak Topragy we tozany aýyrmak Ýelmeşen topragy aýyrmaklyk esasan gazuw-agtaryş işleriniň dowamynda tapylan keramika böleklerine degişlidir. Gynansak-da, arheologiýa keramika önümleriniň bölekleri arassalanman birikdirilýär we şu sebäpli olary söküp, soňra täzeden dikeltmeli bolýar. Arassalanman ýelimlenen keramikany rejeleýji dykgat bilen täzeden arassalamalydyr, esasan-da döwlen bölekleriň gyralaryny tämizlemeli. Gazuw-agtaryş işleriniň dowamynda tapylan keramika bölekleriniň daşy gatan toprak bilen örtülendir. Keramika önümleriniň daşyna ýapyşan palçyk gatlary olaryň ýasawyny, nagşyny we olary nähili ýagdaýda gaýtadan dikeldip boljak mümkinçiligini (duzlaryň barlygyny, döwlen ýerlerini, jaýryklaryny) gizleýär. Arassalaýyş çäresi hökmany bolup, ol toprak gatamazyndan öň geçirilse gowy bolýar. Keramika ýapyşan toprak çyg wagty suwda aňsatlyk bilen ereýär. Muňa garamazdan, barlag işleriniň netijesinde uly bir zyýan ýetmedik, abat, gowy bişirilen, syrçalanan keramikany reňki gowy bildirmeýän, ýüzi ýaramaz syrçalanan ýa da bişirilmedik keramikadan tapawutlandyrmak zerurdyr. Küýze böleklerini suw bilen arassalamazdan öň ilki bilen barlag işlerini geçirmeli, ýagny suwda arassalamak we soňra guratmak işleriniň küýze böleklerine hiç hili zyýan ýetirmejekdigine göz ýetirmeli. Tapyndyda saklanyp galan iýmitiň galyndylaryny aýyrmazlyk örän möhümdir, çünki olar wajyp arheologiýa maglumatlary özlerinde saklaýarlar nji Goşundy. 29

32 Dykyz, ýokary hilli bişirilen keramika Suw bilen ýeňiljek arassalamak adatça, reňksiz berk ýasalan keramikany arassalamagyň iň gowy usulydyr. Küýze böleklerini suwa çümdürip, olardaky hapany ýumşak çotganyň kömegi bilen onçakly gaty gazaman aýryp bolýar, tersine edilende olaryň ýüzi we gyralary bozulyp biler, bu bolsa dikeldiş işlerini geçirmekligi kynlaşdyrar. Suwy ýygy-ýygydan çalyşmaly, çünki hapa suwuň düzümi palçykly bolýar. Döwük bölekler ionogen däl ýuwujy serişdeleriň birnäçe damjasy goşulan mylaýym suwa salynýar. Keramika önümlerini gyzgyn suwa salmaly däl, çünki gyzgyn suw syrça gatlagyna we bezeglerine zeper ýetirip biler. Eger de hapa wagty bilen aýrylmasa keramikany ýene de gaýtadan birnäçe minudyň dowamynda suwda saklamak bolýar. Predmetler nowajykda bir birden ýuwulmaly. Ýuwlandan soň predmetleri arassa suwda durlamaly, soňra aşagyna kagyz süpürgiji ýazylan ýaýbaň tabaga mejimä ýerleşdirilmeli. Çalt guratmak üçin fen ulanylyp bilner. Owranýan, port, ýaramaz bişirilen keramika önümleri Pes ýylylykda bişirilen keramika önümleri, bişirilmedik toýun, ýaramaz hilli syrça gatlagy, pes hilli reňklenen we bişirilmedik bezegli keramika önümleri suw bilen däl de, mehaniki usullary we alternatiw eredijileri ulanmak arkaly arassalanyp bilner. Eger-de keramika önümleriniň daşyna ýapyşan palçyk gatlagy entek gurap ýetişmedik bolsa ony ýumşak çotganyň ýa-da ujy pamykly taýajyklaryň kömegi bilen arassalamak bolýar. Eger-de keramika önümleriniň daşyna ýapyşan palçyk gatlagy guran bolsa ony suw ýa da spirt ergini bilen arassalamaly. Pagtany taýajygyň ujuna sarap, suwa ýa-da spirte batyrmaly, soňra ujy pagtaly taýajygy predmetiň üstünde goýup usullyk bilen iki ýana togarlap arassalamaly. Bu usul owranýan, port, ýaramaz bişirilen keramika önümlerini arassalamakda amatly usuldyr, sebäbi ujy pagtaly taýajyklar suwly däl de çygly bolýar we hapalary predmetiň jaýryklaryna ýa da düz däl ýerlerine girizmän alyp bilýär. Ujy pagtaly taýajyklary ýygy-ýygydan çalşyrylmaly. Pes hilli reňklenen ýa-da tegmilli keramiki önümleri arassalamak işi mikroskobyň aşagynda amala aşyrylmaly. Arassalanýan wagty reňkleri öçmez ýaly berkitmek zerurlygynyň ýüze çykmagy mümkindir. Tozan Muzeýlerdäki ýa-da ammarlardaky käbir önümleri tozan basýar. Tozan mörmöjekleri özüne çekijidir, şonuň üçin tapyndylaryň tozanyny wagtly-wagtynda süpürip arassalamaly. Eger de tozan ýagly bolmasa, onda çotganyň, gury pagtanyň, ujuna ýüň saralan taýajyklaryň ýa-da ýumşak matanyň ulanylmagy bilen arassalanyp bilner. Keramika önümi suw geçirmeýän bolsa, suw hem ulanylyp bilner. Port küýze bölekleri üçin bolsa spirt ulanylsa kada laýyk bolar. 30

33 Eremeýän duzlary aýyrmak 7 Eremeýän duzlar mehaniki, himiki ýa-da şu iki usulyň hem gezekleşdirilip ulanylmagynda aýrylýar. Mehaniki usuly bilen arassalamak işi iňňeleriň, ýiti skalpelleriň, stamatologiýa burawlarynyň kömegi bilen goparmak, kesmek ýa da gyrdamak arkaly amala aşyrylýar. Ýöne bu usul ulanylanda keramika önümine zeper (çyzylmagy, çatlamagy, döwülmegi) ýetirp boljakdygyny hem ýatdan çykarmay däldir. Şonuň üçin mehaniki arasalamak usuly hökman mikroskopyň aşagynda ýerine ýetirilmelidir. Mundan başga-da keramikany mehaniki usul bilen arassalamak işlerine başlamazdan öň, keramika önümini berkitseň hem bolýar. Eremeýän duzlar ýumşadylyp ýa-da himiki maddalaryň kömegi bilen hem aýrylyp bilner (12-nji surat). Kalsiý karbonatyndan ýa-da kalsiý sulfatyndan emele gelen duzlary kislotanyň kömegi bilen aýyrmak bolýar. Kislota bilen arassalamak usuly örän gödek usul hasaplanýar, şonuň üçin bu usul diňe başga alaç tapylmadyk ýagdaýynda ulanylmalydyr. Şeýle çykgynsyz ýagdaýda köplenç duz, azot, sirke kislotalary ulanylýar. Silikat duzlary bar bolan ýagdaýynda olary plawik kislotasynyň kömegi bilen aýrylyp bilner, emma bu kislota arassalanjak tapyndy üçin hem, arassalaýjy üçin hem howply bolup durýar, mümkin bolan ýagdaýynda ony ulanmakdan gaça durmaly. 8 Nagyşlanan bezegli,üstki gatlagy pytrap duran keramika bölekleri, bişirilmedik toýundan ýasalan önümler, durnuksyz reňkli küýze önümleri ýa-da gaýtadan dikeldilen keramika önümleri kislota bilen arassalanmaly däldir. Düzüminde kalsiý birleşmesi bar bolan (hek ýa-da owradylan balykgulak) keramika önümlerini arassalamakda kislota ulanmak howpludyr. Hek goşundyly islendik keramika önümi birden gowşap we pytrap biler, çünki kislota bu garyndylary iýýar we eredýär. Arassalanmazdan öň keramiki önümlerini hökman barlagdan geçirilmeli. Ýagny keramika önümiň bir gyrajygyna suw garylan kislotany damdyryp barlamaly (13-nji a surat). Eger-de damdyrylan kislota garyndysy köpürjiklese bu önümde hek garyndysynyň barlygyny aňladýar. Şeýle-de kislota garyndysy syrçalanan keramikada hem ulanylmaly däldir, çünki onuň düzüminde köplenç syrçada ereýän demir oksidi bolýar. Kislota garyndysy 5 %-den ýokary bolmaly däldir. Keramika önümini barlagdan geçirip, kislotanyň keramika zyýan ýetirmeýändigi anyklanyňdan soň keramika böleklerini azyndan bir sagat, tä gowy ezilýänçä suwa salyp goýmaly (13-nji b surat). Ähli ýeri deň öllener ýaly, keramikada saklanyp galan howa düwmejiklerini çykarmak üçin gaby wagtal-wagtal çaýkap durmaly. Keramika önümini suwda ezmek, onuň düzümine kislotanyň çuň aralaşmagynyň öňüni alýar. 7. Catherine Sease, 1988, A Conservation Manual for the Field Archaeologist, Archeological Research Tools, Volume 4, Institute of Archaeology, University of California, Los Angeles, pp nji Goşundy. 31

34 a b 10 cm 12 a: eremeýän duzlar bilen örtülen keramika bölekleri; b: eremeýan duzlardan arassalanan keramika bölekleri (Goňurdepe) (fotosy: E. Ottenwelteriň, MAFtur). 32

35 a b 13 a: keramika böleginiň barlanylyşy; b: keramika bölekleri suwa salynmaly (fotosy: E. Ottenwelteriň, MAFtur). 33

36 Küýze önümleri suwda doly ezilenden soň olara ýapyşan eremeýän duzlary mehaniki usul arkaly aýrar ýaly duz ýa-da azot kislotasynyň suw garylan erginine salynmalydyr (14-nji a surat). Kislota batyrylyp goýlan keramika önümleri ýygyýygydan barlanyp durulmalydyr. Eger-de ýaramazlaşmagyň, owranmagyň haýsydyr bir alamatlary ýüze çykyp başlasa, haýal etmän önümden kislotany ýuwup aýyrmalydyr. Keramika önümi gereginden artyk kislotada saklanmaly däldir. Umuman, 5-10 minuda çenli wagt ýeterlikdir. Hapalar ýa da gazma haşamlardaky duzlar mehaniki usul bilen aýrylýan wagty keramikany kislota birnäçe gezek gysga wagtlyk salanyň, ony uzak wagtlaýyn salanyňdan gowudyr. Kislota hapanyň üstüne pagta bilen çalmak ýa da üstüne damdyrmak arkaly ulanylyp bilner. Soňky usul aňsat we ulanmak üçin amatlydyr. Zerur bolan halatynda bu usul hek garyndysy bar bolan keramika önümlerinde hem ulanylyp bilner. Şeýle ýagdaýda kislotanyň her damjasy ulanylandan soň keramika akar suwa ýuwulýar. Ýuwlup arassalanandan soň ýumşadylan duzlar skalpel bilen aýrylýar. Soňra tapyndyny arassalanan suwda (suwy birnäçe gezek çalyşmaly) tä ph derejä gelýänçä saklamaly (14-nji b surat). Tapyndyny şeýle ýagdaýda birnäçe gezek suwda durlamak arkaly kislota bilen arassalanandan soň hem galan duzlar aýrylýar. Keramikany birnäçe gezek yzygiderli ýuwmak möhümdir, sebäbi onuň düzümine siňen ergin duzlar, eremeýän duzlara garanyňda has howpludyr. a b 14 a: eremeýän duzlaryň ereýşi; b: ýuwmak üçin ulanylan suwuň ph barlagy (fotosy: E. Ottenwelteriň, MAFtur). 34

37 Ereýän duzlary aýyrmak Tapyndylarda duş gelýän ereýän duzlar adatça öz içine hloridleri, nitratlary we fosfatlary alýar. Guranda bu duzlar keramika önüminiň öýjüklerinde ýa-da syrçanyň aşagynda kristallaşýar. Kristallaşma keramika önüminiň gatlaklara bölünmegine, soň bolsa doly dargamagyna getirýär. Tapyndynyň ýasawynyň düzümindäki düzlar däl de, gaýtadan kristallaşma esasynda emele gelen duzlaryň keramika önümine zyýan ýetirýändigini bellemek zerurdyr, şonuň üçin çyg görnüşinde tapylan keramika önüminde düzlaryň garyşmasynyň barlygyny ýa da ýoklugyny hokmany guradylmazyndan öň barlamalydyr. Eger-de keramika gury bolup, duzlar bilen garyşan bolsa, duz kristallarynyň tapyndyny dargamakdan saklaýan bolmagy hem mümkindir. Şu ýagdaýda duzlar aýrylmanka tapyndyny berkitmek çäreleri geçirilmelidir. Tapyndynyň iç ýüzündäki duzlary aýyrmaklygyň birnäçe usullar bar. Olaryň esasylary: suwda saklamak arkaly ýuwmak, agitasion-dispersiýa we goparyp aýyrmak. Ulanylýan usul keramiki önümiň görnüşine we onuň ýagdaýyna bagly bolar. Suwda saklamak arkaly ýuwmak Bu usuly diňe tapyndy gowy ýagdaýda bolanda ulanmak bolýar.sebäbi bu usulda tapyndy suwda uzak wagtlap saklanmaly, şoňa görä hem bişirilmedik ýa-da çala bişirilen keramika önümleri üçin bu usul maksada laýyk gelmeýär. Adaty suw gaty hapa bolmadyk ýagdaýynda ulanylyp bilner. Emma gutarnykly durlamadan soň deionizirlenen ýa-da arassalanan suwy ulanmak has gowydyr. Tapyndy arassa gaba ýerleşdirilýär, soňra içindäki howa çykar ýaly haýaljykdan suw guýulýar. Eger-de suw gaty çalt guýulsa, okgunly çykýan howanyň basyşy zerarly tapynda zeper ýetip bilýär. Soňra tapyndy doly eziler ýaly we duzlar ýumşar ýaly suwda birnäçe wagtlap goýulýar. Suwy wagtly-wagtynda her gün çalyşmaly. Duzuň mukdary belli bir derejä ýetýänçä wagtal-wagtal barlanyp durulýar. Ýokary temperaturalaryň ulanylmagy duzlary aýyrmagyň netijeliligini artdyrýar. Bu usulyň kem tarapy duzlaryň suwuň içinde haýal dagaýandygydyr. Akar suwda ýuwmak Bu usulda nowadan ýa-da wannadan akýan suw ulanylýar, diýmek tapyndy yzygiderli ýagdaýda arassa suw bilen ýuwulýar. Bu usul birinjiden ýaramaz göşrnüşde tapylan tapyndylara laýyk gelmeýar ikinjiden bu usulda suw köp möçberde harçlanýar. Durlamak we dargama Bu usulda duzlara tapyndynyň daşyna ýygnanmagyna mümkinçilik bermez ýaly suwy birsydyrgyn çaýkap durýan enjam ulanylýar. Bu ýagdaý tapyndynyň daşyna ýygnanan duzlary aýyrmagy aňsatlaşdyrýar. Şeýle usul diňe berk we ýokary hilli bişirilen keramika üçin ulanylyp bilner. 35

38 Eger keramika düýpli zyýan ýeten bolsa, onda tapyndy ilki berkidilip, soňra ýokarda beýan edilişi ýaly suwa salyp goýmak usullarynyň birini ulanmak bolýar. Pes temperaturada bişirilen, bişirilmedik toýunly ýa-da durnuksyz reňkli keramikalaryň gatan duzlaryny çotga bilen aýrylmaly we tapyndy aram çygly derejede saklanmaly. Ýygnamak Döwük ýa da bölekleýin ýagdaýdaky tapyndy gutarnykly ýelimlenmänkä, ilki bilen synag görnüşi de taýýarlanýar. Ýägny ýelimli lentajygy sepleşmeli ýerlerine perpendikulýar görnüşde ýapyşdyryp keramikany ýygnaýarlar (15-nji surat) o. Bölek ýa da owradylan ýagdaýdaky tapyndy esasdan başlap, soňra ýokarlygyna ýygnalmalydyr. Bölekler ilki başdan dogry ýerleşdirilmelidir. Başynda sähelçe orun üýtgemegi soňunda ep-esli üýtgeşmelere getirýär. Bölekleriň dogry we takyk ýerleşendigini dyrnagyň ujuny birleşmäniň üstünden göni burç astynda yza we öňe ýöredip barlap bolýar. Eger-de sep dogry birikdirilmedik bolsa dyrnak keramikanyň gyrasyna ilişer. 15 Ýelimli lentalar arkaly ýygnamak. Ýelimli lentajyk sepleşýän ýerlerine perpendikulýar görnüşde ýapyşdyrylmaly (fotosy: E. Ottenwelteriň). Ýelimli lentajyklar gerekli ölçegde kesilen bolmalydyr. Olar biri-birine garşydaş, döwügiň yzky we öňki gyralarynyň ugrundaky aralykda ýerleşmeli. Olar birden köp bolmadyk döwügi kesip geçýän ululykdan uzyn bolmaly däl we biri beýlekisi bilen kesişmeli däldir, şeýle bolanda ýalňyşlaryňy soňundan düzetmek aňsat bolýar. Ýelimli lentajyk keramikada uzak wagtlap durmaly däl, çünki onuň emele getirýän tegmilini keramika siňensoň aýryp bolmaýar. Ýelimli lentajygyň kömegi bilen amala aşyrylýan gaýtadan dikeldiş işleri örän möhümdir we hökmany dogry ýerine ýetirilmelidir. Ol dürli bölekleriň ýerleşişini daşyndan görmäge we her bir bölegiň dogry ýerleşdirilendigini kesgitlemäge ýardam edýär. Şeýle-de bu usul synag görnüşiniň ýygnalyşynyň hilini kesgitlemäge mümkinçilik berýär. Eger de keramika bölekleriniň gyralaryndaky toprak galyndylary ýa-da duzlar doly arassalanandan soň tapyndyny takyk dikeltmek mümkin bolýar. 36

39 Ýelimlemek Ýelimlenip başlanmazdan öň keramika bölekleriniň gyralaryna, ýagny keramikanyň ýelimlenjek ýerleri owranyp gitmez ýaly ilki bilen ýuka görnüşde akril garyndysyny (Paraloid B %-de, agr/möçb. asetonda 9 ) çalmaly. Arheologiýa keramika önümlerini gaýtadan dikeltmek we rejelemek 10 işlerinde esasan akril garyndysy ulanylýar. Bu ýelimler gerdejik görnüşinde satylýar (ol gerdejikler asetonda eredilýär). Bu ýelimi gerek bolsa aýryp bolýar, köp wagtlap saklanýar, ýokary derejelei gyzgynlyga, çyglyga, ýagtylyga durnukly we biologik howplardan goraýar. Ýelimlemek üçin adatça ulanylýan serişde 40 %-li agr/möçberde asetondaky Paraloid B 44 ergini bolup durýar. Bu ýelim Türkmenistan ýaly ýokary temperaturaly ýurtlara laýykdyr. Bu ýelim bilen keramika ýelimlenenden soň yokary derejeli gyzgynlykda (60 o C) hem öz berkligini saklaýar. Paraloid B 72 ýelimi 40 o C dan ýokary temperaturada ereýär, şonuň üçin bu ýelim biziň ýurdumyzyň tebigy şertlerine laýyk däldir. Keramika bölekleri seplenende gyşarmaz ýaly ýelimiň ýuka gatlagy döwügiň bir bölegine çalynýar, soňra iki sany ýarty bölejik birleşdirilýär. Keramika böleklerini dogry we tekiz sepläniňe göz ýetireniňden soň olary örän berk gysmaly (16-nji a surat). Ýelim guraýança keramika bölekleri tekiz ýagdaýda durar ýaly, seplenen ýere garşylykly ýagdaýda ýelimli lentajyk ýapyşdyrylýar. Soňra ýelimlenen keramika böleklerini ýerinden üýtgetmän gurar ýaly çäge salnan gaba çümdürip goýmaly. 16 a: bölekler berk gysylýar; b: sepleri asetonyň kömegi bilen düzetmek; ç: artykmaç ýelimiň çyrşaklaryny aýyrmaly (fotosy: E. Ottenwelteriň). a b ç 9. 3-nji Goşundy nji Goşundy. 37

40 17 a: boşlugy doldurmak üçin gerek bolan mum alynýar; b: abat galan bölegiň şekili alynýar; ç: sowadylýar we guraýança pugta süpürilýär; d: gips bilen dolduryljak ýerine täzeden ýerleşdirilýär we ýelimli lentajyk bilen berkidilýär (fotosy: E. Ottenwelteriň). a ç b d 38

41 Eger de keramika bölekleri ýalňyş ýelimlenen bolsa, onda sepleriň arasyna şprisiň kömegi bilen aseton erginini damdyryp (16-nji b surat) ýa da asetony pagta siňdirip ýalňyş ýelimlenen sep ýerine goýup, aseton uçup gitmez ýaly üstüni folga bilen ýapyp, ozalky çalnan ýelimi ýumşatmaly we seplenen bölekleri sökmeli (16-nji ç surat) 11. Ýetmeýän bölekleri doldurmak Tapyndynyň ýetmeýän bölegi gips bilen doldurylýar. Diş bejerilende ulanylýan mum bölekleri gipsi saklamakda kömekçi galyp bolup bilýar. Tapyndynyň ýetmeýän böleklerini gips bilen doldurmak üçin, ýeterlik derejede mum alyp, abat galan böleginiň taraplaryna (iç ýüzünden) ýelmemeli, ýagny mum keramikanyň ýetmeýän bölegini doly ýapmaly we laýyk ornaşmaly (17-nji a surat). Mum bölekleri fen arkaly ýumşadylýar we ýetmeýän böleginiň formasyny almak üçin keramikanyň abat galan ýerine ýerleşdirilýär (17-nji b surat). Mumy duran ýerinde sowandan soň aýyrmaly, soňra keramikanyň gips bilen dolduryljak ýerine ýelimli lentajygyň kömegi bilen jebis berkidilýär (17-nji ç-d surat). Keramikanyň, aýratyn hem öýjükli keramikanyň döwlen ýerlerine gips ulanylmazyndan öň 20 % agr/möçb.asetondaky Paraloid B 72 ergini çalynýar (ýagny gipsden emele gelýän ereýän duzlar bilen keramikanyň garyşmak mümkinçiliginiň öňüni almak we gaýtadan dikeltmek işini amala aşyrmak üçin). Ýetmeýän bölegiň içini gips bilen doldurmazdan öň, eger de keramika syrçalanmadyk ýa da öýjükli bolsa, onuň daş töwregini ýelimli lentajyk bilen ýa da lateks bilen ýapmaly. Şeýle etmek bilen keramikanyň gips bilen dolduryljak ýeriniň töweregini artykmaç gips örtüginden goramaga hem de edilen işi arassa ýerine ýetirmäge mümkinçilik döreýär (18-nji surat). 18 Keramikanyň abat galan ýerleri ýelimli lentajygyň ýa-da lateksiň ýuka gaty bilen örtülýär (fotosy: E. Ottenwelteriň). 11. Indiki bölümde oň rejelenende ulanylan serişdeleriň aýrylyş usullary barada aýratynlykda durup geçeris. 39

42 19 a: gips maýyşgak gapda taýýarlanylýar; b: gips ýuwaşlyk bilen guýulýar; ç: artykmaç gips kesilip aýrylýar (fotosy: E. Ottenwelteriň). a b c 20 a: skalpeliň kömegi bilen bezemek; b: kagyz törpi bilen ýylmamak (fotosy: E. Ottenwelteriň). a b 5 cm 21 Ulugdepeden tapylan keramikaa önümlerindäki boşluklary doldurmagyň nusgalary (fotosy: A. Pelliň, E. Ottenwelteriň, MAFtur). 40

43 Gips maýyşgak gapda taýýarlanylýar: ilki gabyň 1/3 bölegi suw bilen doldurylýar, soňra ýuwaş ýuwaşdan gips guýulýar (19-nji a surat). Gipsi howa galmaz ýaly edip oňat garmaly. Haçan da gips taýýar bolanda, ol anyk taýyn edilen boşluk ýere guýulýar ýa da pilçejigiň kömegi bilen çalynýar (19-nji b surat). Boşlukda howa galmaz ýaly gipsi usullyk bilen çalmaly. 10 minutdan soň artykmaç gips çyrşaklary skalpel 12 bilen aýrylýar (19-nji ç surat). Gips doly gatandan soň ilki bilen ýelimli lentajygy, soňra mumy aýyrmaly. Keramikanyň abat bölegi we gipsden doldurylan böleginiň sepini tekizlemek şeýle hem doldurylan bölegiň derejesini asyl nusgadakydan ½ mm çenli peseltmek (ýagny doldurylan bölegi asyl nusgadan tapawutlandyrmak ) üçin skalpel ýa da ige ulanylýar (20-nji a surat). Tekiz bolmadyk ýerler kagyz törpüleriň kömegi bilen tekizlenýär (20-nji b surat). Tekizlemek işleri amala aşyrylanda kagyz törpüleri keramikanyň abat ýerlerine degirmejek bolmaly. Eger de gips bilen doldurylan ýere ýene de bir gezek gips garyndysyny guýmak zerurlygy ýüze çyksa, onda gips bilen doldurylan ýer ilki bilen çyglanmalydyr. Oýma nagyşlar gips bilen doldurylan ýere täzeden salnyp bilner. Eger de gips bilen doldurylan ýer tekiz bolmasa ýa da keramikanyň reňki gips ýa berkidiji madda bilen alyşmaýan bolsa, ýelimsiz berkidiji maddanyň (Polyfillar ) ýene bir gatyny çalmak bolar. Reňklemek Gips bilen doldurylan ýeriň reňkini, keramikanyň asyl nusgadaky reňkine meňzetmek üçin akril boýagy we boýag külkesi ulanylmalydyr. Gaýtadan dikeldilen ýeri asyl nusgadan tapawutlandyrmak üçin onuň reňkini az kem açygrak etmeli (22-nji surat). Ilki ýumşak basgyç (gubka) bilen küýze ýasamak üçin taýýarlanan palçygyň reňkine meňzeş açygrak reňk çalmaly (22-nji a surat). Soňra gerek bolan dürli reňkler diş çotgasy bilen çalynýar (22-nji b surat). Reňkiň ikinji gatyny birinji çalnan reňk gurandan soň çalmaly (22-nji ç surat). Artyk çalnan boýaglar ujuna pamyk saralan asetonly taýajyk ýa-da kagyz törpi bilen aýrylmalydyr (22-nji d surat). Keramika önümleri reňklenende gurandan soň akril boýagynyň reňkiniň az kem goýalýandygyny göz öňünde tutmalydyr. Bellige almak (s ifirleme) Tapyndyny hasaba alyş belgisi onuň düýbünde goýulýar (24-nji a surat). Keramikanyň bezegleriniň üstünden, reňklenen ýerlerine, gowşak - owranjak bolup duran ýerlerine ýa - da gaty hapalanan ýerlere belgi goýmaly däl görnüşli ýonguç we 24 görnüşli päki has amatlydyr. 41

44 22 a: reňkiň ilkinji gaty ýumşak basgyç bilen çalynýar; b: dürli reňkler diş çotgasynyň kömegi bilen berilýär; ç: her gat aýratynlykda guradylýar ; d: artykmaç reňk ýa da boýag ujuna pamyk saralan asetonly taýajygyň (tampon) kömegi bilen aýrylýar (fotosy: E. Ottenwelteriň). a ç b d Belgi ýazjak ýeriň arassa we gury bolmaly. Ähli hapanyň aýrylandygyna göz ýetirmek üçin etanola batyrylan ujy pagtaly taýajyk bilen barlamaly. Bellik goýjak ýeriňe 10 % agr/möçb. Paraloid B 72 lak çalmaly (24-nji a surat). Lak çalnan ýer belgiden uly bolmaly däl. Lak doly gurandan soň, belgini tuş bilen ýazylmaly (24-nji b surat). Keramika çyzylmaz we zaýalanmaz ýaly san belgisini gaty basman usullyk bilen ýazmaly. Tuş syýa gurandan soň, hökmany ýagdaýda lagyň ýene bir gaty belginiň üstünden çalynýar (24-nji ç surat). Tapyndynyň reňki gara ýa da garamtyl bolan ýagdaýynda ak syýa ulanylyp bilner. 42

45 23 Reňkleriň sazlaşygy, Ulugdepe (fotosy: E. Ottenwelteriň, MAFtur). 24 Keramikany belgilemegiň tertibi. a: belgilenjek ýere ilki lak çalynýar; b: belgi tuş bilen ýazylmaly; ç: belginiň üstünden hem ýene de lak çalynmaly (fotosy: E. Ottenwelteriň, MAFtur). a b ç 43

46 4. ABAT SAKLAMAGYŇ DÜZGÜNLERI Keramika ýadygärliklerden tapylýan artefaktlaryň iň durnukly toparlarynyň biri bolmagy ahmal. Tapyndylaryň köpüsini saklamagyň anyk kesgitlenen hökmany şertleri ýok. Keramika önümleri esasan hem adamlaryň täsiri netijesinde zaýalanyp ýa da döwlip bilýär. Şeýle de bolsa gaýtadan dikeldilen we duzlar bilen şorlaşan keramika önümleri bir ýerde däl de aýratynlykda şkaflarda saklanylmalydyr. Keramika önümlerini gorap saklamagyň hökmany sȩrtleri Howanyň çyglylyk durumynyň üýtgäp durmagy düzüminde ereýän duzlar bar bolan keramika täsirini ýetirýär. Duzlar kristallaşanda (pes çyglylykda), erände (ýokary çyglykda) we otnositel çyglyk üýtgäp duran wagtynda keramikanyň üstki gatlagyna güýçli täsir edýär we netijede üstki gatlagyň zaýalanmagyna getirýär. Zaýalanmagyň öňüni almak üçin bu tapyndylara durnukly otnositel çyglylyk zerurdyr. Gaýtadan dikeldilen köne gips bölegi ýokary çyglylyga duýgur bolup bilýär. Suwda ereýän ýelimler ýaramaz birleşmäni emele getirip, ýokary çyglykda gowşaýar. Eger otnositel çyglylyk 65 % den ýokary bolsa heň kömelejikler, heň we ownuk mör-möjekleriň köpüsi peýda bolýar. Ýokary temperatura keramikanyň seplenen ýerleriniň açylmagyna getirip biler. Gaýtadan dikeldilen we duzlar sebäpli şikes ýeten keramikany saklamak üçin otnositel çyglylygy 50 %, temperaturasy o C bolan ammar jaýlary iň amatly ýerlerdir. Arassalanamadyk keramikalar otnositel çyglylygy % aralykda saklamak üçin jebis silikagelli polietilen haltajyklara ýerleşdirilip bilner. Saklamak Aslynda ammarda tozan bolmaly däl. Tozanyň we hapanyň ýygnanmagynyň öňüni almak üçin poly wagtly-wagtynda ýuwmaly. Keramikany saklaýjy tekjeler berk, durnukly we hopwsuz bolmaly. Tekjäniň möçberinde takyk ölçenip kesilip alnan ýörite köpürjikli polietilen bölekleri tekjä düşelmeli. Ol tekjede durýan keramikanyň esaslarynyň dargamak howpunyň öňüni alýar (25-nji a surat). Tekjede ygtybarly durup bilmeýän, aşagy tekiz bolmadyk tapyndylar gapdallaýyn goýulmaly we gerek bolsa maýyşgak ýumşak zatlar bilen direg etmeli (25-nji b-ç surat). Ownuk tapyndylar tekjäniň öň tarapynda, has irileri bolsa yzda ýerleşdirilmeli. Gap-çanak ýaly tekiz esbaplar biri beýlekisiniň üstüne goýulmaly däl, çünki bu basyşyň emele gelmegine getirip, döwülmek mümkinçiligini artdyrýar. Eger de ýer az bolsa, tapyndylaryň arasynda penoplast bölekleri goýulmaly. 44

47 a b ç 25 Keramika önümleriniň saklanylyşy (fotosy: E. Ottenwelteriň, MAFtur). 45

48 Keramikany ulanmak Tapyndylary ulanmazdan öň eliňi ýuwmaly. Ilki bilen tapyndynyň seljerme barlagyny geçirilmeli. Aýratyn, süýşýän bölekleriň barlygyny kesgitlemeli we peýdalanmazdan öň olary aýyrmaly. Köne sepleriň berk durandygyna doly göz ýetirmeli. Şol bir binanyň içinde tapyndy birnäçe metrden uzagrak ýere geçirilmeli bolsa, ony aşagyna ýumşak zat düşelen sebetlerde ýa-da düýbünde içi howaly güberçek düşejikler düşelen, ýörüte köpürjikli polietilen düşekler düşelen berk gutularda daşalmalydyr (26-njy surat). Her tapyndy biri beýlekisine degmez ýaly goýulmaly. Keramikany iki eliň bilen tutup geçirmeli. Güberçek ýerleri, sapy, gasynlary, şeýle-de gaýtadan dikeldilen we zaýalanan ýerleri keramikanyň iň ejiz we gowşak ýerleridir. Şonuň üçin keramika önümleri bir ýerden başga ýere geçirilende şol ýerlerinden tutulyp geçirilmeli däldir. Tapyndylary bir biriniň üstünde goýman geçiriljek ýerine ýeke ýekeden geçirmeli. 26 Tapyndylary başga ýere geçirmegiň talaplary (fotosy: E. Ottenwelteriň, MAFtur). 46

49 5. OZALKY REJELEÝIS IS LERINDE ULANYLAN SERIS DELERI AÝYRMAK 13 Ýelimi aýyrmak Seplenen ýerleriň arasyny açmak, ýelimi ýumşatmak we dargatmak üçin suwuk ýa-da gaz halyndaky erediji (eger de özalky çalnan ýelim aseton bilen garylan ýagdaýynda aseton, spirt bilen garylan bolsa spirt) ulanylýar. Galan ýelim mehaniki usul ýagny skalpeliň, iňňäniň ýa da goşmaça eredijiniň kömegi bilen (linza arkaly ýelimi aýyrjak ýeriňi ulaldyp) aýrylýar. Özalky çalnan ýelimi aýyrmak üçin ilki bilen onuň hilini kesgitlemeli, soňra şoňa görä erediji ergini (aseton ýa da spirt) saýlamaly. Rejeleýiş işleriniň dowamynda ýerine ýetirilen işleriň (reňklemek, keramikanyň gatylygy we olaryň fiziki düzümi, olaryň dürli erginlerde ereýjiligi baradaky maglumatlar) bellige alynmagy olara laýyk gelýän eredijini kesgitlemäge we ýelimi tapmaga kömek edýär. Ýelimi ýumşatmak üçin tapyndyny köp wagtlap suwuk ýa-da gaz halyndaky erediji ergine batyryp goýmaly. Kiçi tapyndylar dolulygyna erediji ergine çümdürilip goýulýar (27-nji a surat). Erediji ergin siňdirilen pagta bölekleri has uly tapyndylaryň sepleşdirilen ýerlerine goýulýar (27-nji b surat) we alýumin folgasy bilen üsti berk ýapylýar. Zerur bolan ýagdaýda erediji ergin şprisiň kömegi bilen sepleşdirilen ýerlerine damdyrylyp hem bilner (27-nji ç surat). Köne ýelim aýrylanda, has-da pes temperaturada bişirilen gowuşgynsyz keramikanyň ýelimi aýrylanda zeper ýetirmezlik üçin birnäçe ätiýaçlyklary berjaý etmek gerek. Eger keramika önümi pes derejede bişirilen bolsa ýa-da onda bişirilmedik nagyş bar bolsa, ulanyljak eredijiniň keramika hiç hili zyýan ýetirmezligi üçin ýörite barlagdan geçirilýän ýer bolmaly. Eger tapyndy uly ýa-da port bolsa, sepleri açylanda dargap döwülip gitmez ýaly oňa hökman direg goýmaly. Ýelimlenen sepleriň arasyny örän usully çemeleşip açmaly, gödegräk edilen hereketiň keramika önümiň gyralaryna zyýan ýetirmegi mümkindir. Nitrosellýuloza ýelimleri (UHU Hart ) we akril şepbikler (Paraloid ) Nitrosellýuloza ýelimleri köneldigiçe akdan açyk sary reňke çenli üýtgeýär. Olar akril şepbik bilen bilelikde asetonda eredilýär. Eger keramikada bişirilmedik nagyş bar bolsa, onda çalynjak erediji ergin öňünden barlanylmalydyr we anyklaşdyrylmalydyr. Nitrosellýuloza ýelimler we akril şepbikler ýokary derejeli temperatura durnukly däldir. Şu sebäpden ýelimlenen keramikany gyzgyn suwa salmak olaryň dargamagyna getirip biler. Ýelimlenen bölekler ornundan aýrylandan soň, ozalky ýelimiň galyndylary mehaniki usul bilen ýa-da eredijiniň kömegi bilen aýrylýar. 13. Susan Buys, Victoria Oakley, 2011, Conservation and restoration of ceramics, Routledge, New York, pp

50 27 a: tapynddylar asetonyň içine batyrylyp hem goýulýar; b: sepleşdirilen ýerlere çalnan özalky ýelimi ýumşatmak üçin asetonly pagtadan ýasalan ýapy (kompres) ýapylýar; ç: aseton şprisiň kömegi bilen sepilýär; d: PWA ýelimi gyzgyn suwda aýrylýar (fotosy: E. Ottenwelteriň, MAFtur). a b ç d Poliwinil asetaty (mysal üçin, PWA ) Poliwinil asetatlar adatça ak, reňksiz ýa-da çala goňur reňkde bolýar. Möhletine we başlangyç maýyşgaklygyna baglylykda olar çala maýyşgak ýa-da gowşak bolup biler. Olaryň ereýjiligi düzümine we möhletine bagly: ýyly suw (27-nji d surat) ýa-da aseton köplenç netijeli erediriji bolup bilýär. Etanolyň suw bilen garylan ergini hem oňat netijelidir. Gipsi aýyrmak Gips köplenç tapyndynyň ýetmeýän bölegini doldurýan önüm bolup durýar. Ol belli bir derejä çenli suw bilen ýumşadylyp, soňra kiçijik çekijiň we oýgujyň kömegi bilen mehaniki usulda aýrylýar. Pes gyzgynlykda bişirilen we öýjükli keramika 48

51 önümlerini suwa salyp goýmaklyk zyýanlydyr, sebäbi ulanylan gipsiň düzümindäki ereýji duzlaryň hem keramika önüminiň düzümine siňmegi mümkindir. Eger keramika bölekleriniň sepleşdiriljek ýerleri ýelimlenmänkä lak bilen örtülen bolsa, onda ony suwa salyp bolýar. Artykmaç reňki aýyrmak Eger artyk reňkiň düzümi hasaba alynmadyk bolsa, onda ujuna pamyk saralan taýajyklar bilen dürli eredijileri ulanmak arkaly barlaglar geçirilmeli. Akril reňklerini ujuna pamyk saralan taýajyga siňdirilen asetonyň kömegi bilen aýyrmak bolýar. Keramikadaky reňki aýyrmak üçin ujuna pamyk saralan taýajygy reňkiň üstüne basyp süpürmeli däl de reňkiň üstünde iki ýana usullyk bilen togarlamaly. Şeýle edilende reňk keramikanyň düzümine siňmän aňsatlyk bilen aýrylýar. 6. AÇYK MEÝDANDA TAPYNDYLARY BERKIDIS WE GORAP SAKLAMAK ISĻERINIŇ TERTIBI 14 Berkitmek Eger keramika owranyp barýan ýagdaýda bolsa, ony ýerden dargatman galdyrmak üçin ilki ony duran ýerinde berkitmeli (28-nji a surat). Küýze döwüklerini ýa-da küýzäni bütewi ýagdaýynda berkitmek üçin ilki bilen onuň daşyny çotganyň kömegi bilen arassalamaly. Onuň üstki gatlagynyň çyzylmajagyna doly göz ýetirmeli. Bu işde diňe agaç gurallar ulanylmalydyr. Demir gurallar tapyndynyň üstki gatlagyny aňsatlyk bilen çyzyp bilýär. Uly hapa bölekleriniň tapynda ýapyşyp gatap galmazlygy üçin olary mümkin boldugyça aýyrjak bolmaly. Çotgajyk bilen berkidiji ergini keramika çalyň we oňa siňmäge mümkinçilik beriň. Keramika gowy edip berkidiji erginden doýýança çalmagy dowam ediň. 28 Galdyrma usullarynyň bir nusgasy, Ulugdepe (fotosy: E. Ottenwelteriň, MAFtur). a b 14. Sease Catherine, 1988, A conservation Manual for the Field Archaeologist, Archaeological research Tools, Volume 4, Institute of Archaeology, University of California, Los Angeles, pp

52 Berkidiji ergini birden goýy gatlak edip çalman ýuwaş ýuwaşdan ýukajyk gatlak edip çalynsa has gowy bolýar. Ylaýtada emulsiýa ergini çalnanda bu usul möhümdir. Keramikanyň daşyna hiç haçan berkidijiniň galyň, ýalpyldawuk gatlagy çalynmaly däl. Tapyndyny ýerden götermezden öň berkidijiniň guramagyna ýol beriň. Berkidiji ergin çalnan islendik tapyndy ilki başdaky ýagdaýyndan hem gowşak bolýar. Seljeriş işlerinde ulanyljak döwükleri berkitmäň, çünki nusgalaryň garyşmagy mümkindir. Eger berkidiljek tapyndy gury bolsa asetondaky Paraloid B 72 ergini ulanylyp bilner. Ilki pes, ýagny 3 %-den 4 % agr/möçb. ulanyň.soňra bolsa 7 %-den 10 % agr/ möçb. çenli köpeldiň. Yssy, gurak howada öz täsirini çalt ýitirip, gerekli ýerine doly siňip bilmeýänligi üçin asetony erediji ergin hökmünde ulanyp bolmaýar. Şeýle şertlerde erediji hökmünde toluoly ulanmak bolýar, çünki ol biraz durnukly, emma zäherlidir. Etanoly hem ulanyp bolýar, ýöne onuň üçin berkidiş işlerini açyk, salkyn howada, meselem, ir ertir geçirmeli. Berkidiji ergin çalnandan soň, tapyndyny gowşagrak edip alýumin folga dolamak hem eredijini uçup gitmekden, bugarmakdan saklap biler. Eger keramika çyg bolsa, onda suw bilen 1/4 gatnaşykda garylan PWA emulsiýa ulanylmaly. Berkidiji guraýança mümkin boldugyndan predmetiň töweregindäki ýeri tozandan gorajak boluň. Bu işleri şemally günlerde geçirmekden saklanmaly, çünki çäge, tozan tapyndynyň üstüne siňer. Tozan siňmez ýaly berkidilen tapyndynyň üstüni alýumin folgasy ýa da gaty kagyz bilen ýapyp bolýar. Tapylan keramika önümini ýerinden almagyň usullary 15 Keramikany tapylan ýerinden almak üçin ilki onuň töweregindäki topragy ýumşatmaly, aýratynam toprak gaty we gury bolsa. Topragy ýumşatmak we tapyndyny almak işlerini aňsatlaşdyrmak üçin onuň töweregindäki toprak gatlagyna suw ýa-da spirt damjalaryny damdyrmak bolýar. Suwyň ýa da spirtiň damjalaryny tapynda degirmeli däl. Ýaňy üsti açylan toýun gabyň, aýratyn hem ol pes gyzgynlykda bişirilen keramika önümi bolsa, onuň öl çyg wagty örän gowşak we port bolýandygyny unutmaň. Tapyndynyň aşagyny ýumşatman çykarmak bolmaýar. Diňe daş töweregini doly ýumşadyp, ony gurşap alýan toprakdan doly boşadylandan soň çykaryň. Soňra seresaplylyk bilen iki eliň aýasyna alyp ýerden galdyryň. Ony içine zat düşelen gaty gaba ýa da gabarasyna laýyklykda içi çägeli gaba ýerleşdirip bilersiňiz. Eger küýze abat görnüşde bolup, diňe iri jaýryklary bar bolsa, onyň daşyna hasa dolap, bütinleý galdyrmak bolýar (28-nji a surat). Bu usul döwlen küýzeleri galdyrmak üçin hem ulanylyp bilner, çünki döwükler küýzäniň içinde dolan topragyň hasabyna dargaman saklanyp bilýär. Eger ýönekeý daňy ýeterlik goragy üpjün etmeýän bolsa, küýzäniň daşyna gipsa doňdurylan daňyny çolamak arkaly ýerinden alyp bolýar. 15. Sease Catherine, 1988, A Conservation Manual for the Field Archaeologist, Archeological Research Tools, Volume 4, Institute of Archaeology, University of California, Los Angeles, pp

53 Ýöne gips keramika siňmez ýaly ilki tapyndynyň daşyna folga ýa da polietilen perdesini ýapmaly. Tapyndyny ýerinden galdyrmazdan öň gipsiň doly gurandygyna göz ýetiriň. Eger gips sargysy ýok bolsa, onda ony gipsi suwuk görnüşinde taýýarlap, içine hasany salyp aňsatlyk bilen taýýarlamak bolar. Gipse batyrylan hasany barmaklaryň arasyndan çala geçirip, artyk gipsi aýryň. Gips bolmadyk ýagdaýynda, hiç zat goşulmadyk PWA emulsiýasyny hem şeýle ýagdaýda ulanyp bolýar. Haçan-da keramika ýerden çykarylanda, ony çotga bilen, sürtmek ýa-da suwa salmak arkaly arassalamaň. Şeýle edilende tapyndynyň gowşak böleklerine, reňkine zyýan ýetirilmegi, onuň çyzylmagy ýa da soýulmagy ahmaldyr. Küýze döwükleriniň ýa-da küýzäniň daşky gatlagynyň ýagdaýy anyklanýança olary galdyrmaň. Döwükler çykarylanda olardan gopup başlan, gopjak bolýan reňk gatlagynyň ýa-da nagşyň ýokdugyna göz ýetiriň. Haçan-da tapyndy böleklere bölünen görnüşde tapylanda, onda ähli bölekleriň, şol sanda iň kiçileriň hem ýerden alnandygyna, hemme bölekleriň ýerbe ýer durandygyna göz ýetiriň. Eger-de bir birine meňzeş küýze döwükleriniň köp tapylan hem bolsa bu olaryň mydama bir gaba degişlidigini aňlatmaýar. Şonuň üçin bir ýerden tapylan ähli bölekleri ýygnap, bilelikde saklamak howpsuzdyr. Gabyň içindäki zat ýuwaşlyk bilen çykarylmaly we onuň böleginiň nusga hökmünde ulanylmagy mümkindir. Zeper ýetmedik gaplaryň içinde saklanyp galan zat olaryň peýdalanyş maksadyny kesgitlemäge kömek edip biler (28-nji b surat). HOWPSUZLYK BOÝUNÇA BELLIK Himiki erginler ýa da kislotalar bilen işlenende ýanyňda hökman tejribeli rejeleýjiler we ýöriteleşdirilen egin başlar bolmalydyr, sebäbi bu işler diňe bir tapyndylar üçin däl de eýsem ýerine ýetirijiler üçin hem howpludyr. NETIJE Şu kitapça Türkmenistanyň Kaka etrabynyň Duşak şäherçesinde ýerleşýän Leon Lewi adyndaky arheologiýa tapyndylary ylmy rejeleýiş ussahanasynda 2011-nji ýyyň iýul aýynda geçirilen okuw maslahatyna gatnaşan iş tejribesini artdyrýan rejeleýjiler üçin gollanma hökmünde taýýarlandy. Bu kitapça diňe bir Türkmenistanyň däl, eýsem Merkezi Aziýadaky beýleki ýurtlaryň arheologiýa tapyndylaryny gorapap saklamak we rejelemek boýunça iş alyp barýan hünärmenlerine de gollanma bolup biler. 51

54

55 GOS UNDYLAR 1 GOSUNDY REJELEÝJI PASPORT Leon Lewi adyndaky arheologiýa ylmy rejeleýiş ussahanasy Abiwerd taryhy medeni döwlet goraghanasy, Türkmenistan, Duşak şäherçesi ARASSALAP TAÝÝARLAMAK BOÝUNÇA TESWIRNAMA Görnüş No: Rejeleýji: Işiň başlanan wagty: Işiň tamamlanan wagty: 1. Tapyndyny deňesḑirmek we teswirlemek A. Tapyndynyň belgilenilişi Rejelenmezden öňki suraty B. Material Keramika, çüýşe, demir, daş, başgalar Galyňlygy Diam: Beýik.: Ini: Uzynl.: Agr.: Gelip çyk. Tapyndynyň belgisi Tapyndynyň ady Ç- Tapyndy baradaky arheologiýa maglumatlar (nireden, häýsy gazuw pelinden): 53

56 D- Teswirlemek (dürli bölekleri): E- Materiallar we ulanylan usullar: (Önümçilik işleri, bezeg, ulanylan usullaryň aýratynlyklary) 2. Tapyndynyň abatlygynyň derejesi A- Ýaramazlaşmagyny beýan etmek (ýaramazlaşmagynyň dürli görnüşleriniň bölekleri, olaryň möçberi, gerek bolsa surat arkaly öňki rejelenen çäklerini görkeziň) B- Gözegçilik işleriniň seljermesi (ulaldylma arkaly geçirilen gözegçilikler) 3. Ýaramazlas magynyň sebäpleri 4. Berkitmegiň we rejelemegiň wezipeleri: isļeriň meýilnamasy A- Ýerine ýetirlmeli işler: B- Arassalamagyň maksady: C- Arassalap taýýarlamagyň meýilnamasy: 54

57 5. Arassalap taýýarlamagyň usullary Işiň görnüşlerini, ulanylýan usullary, materiallary, arassalap taýýarlamagyň tertibini görkeziň: 6. Berkidilenden we rejelenenden soňky ýagdaý Rejelenenden soňky suraty 7. Tapyndy muzeý ekspozisiýasy bolup bilermi? 8. Ulanylan önümleri aýyrmak 9. Tapyndy hakynda beýleki maglumatlar 10. Saklanys sȩrtleriniň gözükdirijisi Režis Bertolonyň maglumatlary esasynda düzüldi, Pariž-I Panteon-Sorbonna uniwersiteti. 55

58 56 29 Kislota ulanylanda geýilýän gorag geýimi (fotosy: E. Ottenwelteriň).

59 2 GOS UNDY KISLOTA ULANYLANDA HOWSUZLYK ÇÄRELERI Kislota ýa-da kislota batyrylyp goýlan keramika bölekleri bilen iş alyp baranyňyzda gorag geýmini; nah mata köýnegi geýiň, himiki gorag äýneklerini, goşa kartrižli respiratory dakynyň, rezin ellik geýiň (aş. gözükd.ser.) (29-nji b surat). Kislotanyň geýime ýa-da derä düşmeginden goranyň. Çünki onuň netijesinde güýçli ýanyklar bolup bilýär. 2. Kislota ergini taýýarlanylanda elmydama kislotany suwa goşuň, hiç wagt suwy konsentrirlenen kislota birden guýmaň. Suw kislota goşulanda ýylylyk bölünip çykýar, şonuň üçin kislota köpürjikläp, töweregine syçraýar. Şonuň üçin suwy haýaljykdan, emele gelýän ýylylygy dargatmak üçin, yzygiderli garyp durmak ýagdaýynda goşmaly. 3. Eger kislota geýime ýa-da derä düşse, haýal etmän onuň düşen ýerini suwuň köp möçberi bilen ýuwuň. Şol ýerleri sodanyň bikarbonadynyň suw garylan ergini bilen durlaň. Howpsuz bolar ýaly kislota ulananyňda ýanyňda ätiýaçlyk suwuň bolmagy hökmanydyr. 4. Kislotalry diňe gowy şemalladylýan jaýlarda ulanyň. Göz, burun, bokurdak we öýken üçin düýpli we hat-da düzedip bolmajak şikesleri ýetirip biljek buglardan dem almaz ýaly seresap boluň. 5. Kislota ergini bar bolan gutujyklara takyk bellik ediň. Kislota galyndylaryny ýok etmek Kislota galyndysynyň köp möçberi hiç haçan lagyma goýberilmeli däldir. Eger sizde kislotanyň az möçberi bar bolsa (ýarym litrden az), ony ilki suwa garmaly soňra natriý bikarbonadyny goşup täsirini ýitirmeli. Haçan-da kislota köpürjiklemegini we gaýnamagyny bes etse, bu onuň täsirini ýitirendigini aňladýar. Soňra bu garynda köp möçberde suw goşup, ony lagyma dökmeli. 16. Sease Catherine, 1988, A Conservation Manual for the Field Archaeologist, Archeological Research Tools, Volume 4, Institute of Archaeology, University of California, Los Angeles, p

60 3 GOS UNDY ERGINLERI TAÝÝARLAMAK 17 Ergin bu içindäki gaty bölekler doly we deň derejede erän suwklukdyr. Haçan-da suwkluk gaty bölekleri doly eredende, bu suwkluga erediji diýilýär, gaty bölekler bolsa, erän madda diýlip atlandyrylýar. Erginiň konsentrasiýasy erginiň göwrüm birligindäki gaty maddanyň möçberi hökmünde aňladylýar. Şeýlelik bilen, 10 % ergin bu erginiň 100 ml (göwrüm) möçberini taýýarlamak üçin 10 g (gram) gaty maddany eredijide eretmeli: bu takyk bellenmelidir ýagny 10 %, agram/göwrüm ýa-da 10 % a/g diýip. Asetonda Paraloid B 44 agr/möçb. 5 % erginininiň iň ýönekeý we aňsat usuly aşakdakyy ýaly görnüşdedir: 1 Asetonyň 100 ml ölçäp, ony çüýşe gaba ýerleşdiriň. 2 Paraloid B 44 den 5 gramyny ölçäň (30-nji a surat). 3 Ölçenen şepbigi hasa matanyň uly bolmadyk böleginiň ortasynda ýerleşdiriň. Dört burçuny bilelikde tutup uzyn ýüp bilen uly bolmadyk topbajygy emele getirip, sarap daňyň. Topbajyk erginiň üstünde durar ýaly edip ony asyň (30-nji b surat). 4 Magniti ergin taýýarlanjak agzy ýapyk çüýşe gabyň içine salyň we hemme şepbik ereýänçä bankany garyjynyň platformasyna ýerleşdiriň. 5 Gutujyga erginiň görnüşini, ulanylan eredijini we konsentrasiýasyny: asetonda Paraloid B 44 (30-nji ç surat), 5 % m/a (möçber/agram) we onuň taýýarlanylan senesini ýazyň. 6 Eger howa örän yssy we gurak bolsa, eredijiniň haýallyk bilen täsirini ýitirmeginiň öňüni almak üçin gutujygyň gapagy ýeterlik derejede berk ýapylmaly. Netijede, ergin haýallyk bilen goýalar. Muňa ýol bermezlik üçin gapagy towlamazyndan öň bankanyň agzyny polietilen bölegi bilen ýapyň. Hiç hili howa geçirmez ýaly polietileniň bölegi bankanyň agzyndan has uly bolmaly. Ergini garmak Ergini garmak üçin eredijini köpräk goşmaly. Talap edilýän möçber garyljak erginiň möçberine ters proporsional bolmaly. Şeýlelik bilen, eger siz konsentrasiýany iki esse azaldasyňyz gelse, onda siz eredijiniň möçberini iki esse köpeltmeli; mysal üçin erginiň 3-den bir bölegini garmak üçin eredijiniň möçberini üç esse köpeltmeli: V=Va ((Ça/Çb)-1). 17. Sease Catherine, 1988, A conservation manual for the field archaeologist, Archaeological Research Tools, Volume 4, Institute of Archaeology, University of California, Los Angeles, pp

61 Mysal: Siz möçberi Ga = 99 ml, konentrasiýasy Ka = 16,5 % bolan asetondaky Paraloid B 44 ergininden konsentrasiýasy Kb = 10 % asetonda Paraloid B 44 ergini taýýarlamak isleseňiz, onda siz asetonyň möçberini goşmaly: G = [(16,5/10) - 1] = 64,35 ml. Erginiň konsentrasiýasyny artdyrmak Erginiň birleşmesini artdyrmak üçin oňa köpräk şepbik goşmaly. Goşulmaly şepbigiň möçberi birleşmäniň köpeldilmeli möçberine deňdir. Eger siz birleşmäni iki esse köpeldesiňiz gelse, şepbigiň möçberini iki esse artdyryň. Mysal üçin, sizde 10 % ergin bar. Siz onuň birleşmesini 20 % çenli artdyrasyňyz gelýär. Erginiň 100 ml-de şepbigiň 10 g bar. Birleşmäni iki esse güýçlendirmek üçin şepbigiň 2 esse köp möçberi gerek: bar bolan ergine ýene şepbigiň 10 gramyny goşuň. Bu size 20 %-li erginiň 100 ml berer. 30 a: hasa salnyp, çekilip taýýarlanan smola; b: garyjy enjamyň üstünde goýlan çüýşe gap; ç: gabyň belgilenişi (fotosy: E. Ottenwelteriň). a b ç 59

62 60 31 Hünär kämilleşdiriş pursatlary, nji okuw möwsümi (fotosy: E. Ottenwelteriň, MAFtur).

63 4 GOS UNDY ÝELIM Rejeleýiş işlerinde ulanylýan ähli ýelimler zerur bolan ýagdaýynda eredip bolýan bolmaly. Başga ýelimleri ulanmaklyk zyýan we amatly däldir. Keramikany gaýtadan dikeltmek üçin ýelimiň esasy 3 görnüşi ulanylýar: Sellýulozanyň nitraty (UHU ) Sellýulozanyň nitraty amatly ýelimdir, çünki ol ulanmak üçin oňaýly kiçi gaplarda saklanylýar. Ol asetonda ereýär. Emma wagtyň geçmegi bilen ol guraýar we port bolýar. Könelende ol saralýar we tiz gataýar. Poliwinil asetat emulsiýalar (PWA ) Poliwinil asetatyň emulsiýalary suwda ereýär. Ähli ýerlerde elýeterli bolandygy üçin olar giňden ulanylýar. Gyzan wagtynda (30 o ) ýumşaýandygy PWA-nyň esasy kemçiligi bolup durýar. Bu ýelim örän yssy howada ulanmak üçin laýyk gelmeýär. Çünki onuň ulanylmagy bilen edilen birleşmeler (eger de tapyndy salkyn ýerde saklanmasa) agramyna sallanar we aşak süýşer. Wagtyň geçmegi bilen onuň himiki düzümi üýtgeýär we ol suwda gowy eremeýär. Gün şöhlesiniň täsiri netijesinde we könelmegi bilen PWA saralýar. Muňa garamazdan, bu ýelim çyg predmetleri birleşdirmek we berkitmek üçin oňaýlydyr. Akril şepbikler (Paraloid, Acryloid ) Akril şepbikleri rejeleýiş we berkidiş işlerinde köp ulanylýan iň gowy ýelimdir. Olar reňksiz, berk we himiki taýdan durnukly. Asetonda, toluolda ereýär we gerek bolsa gaýtadan hem eredip bolýar. Paraloid B 72 hem rejeleýiş işlerinde köp ulanylýan ýelimleriň biridir. Ýöne ol diňe pes temperaturada (40 o C) gatap berkeýär. Şonuň üçin ol gyzgyn howa laýyk gelmeýär. Şeýle ýagdaýda Paraloid B 44 has ýaramly akril şepbigi bolup durýar (suwkdan gaty hala öwrülende 60 o C). Akrilatyň polimetili Sokrat 2804 (PMA) gowşak keramikalary we bişirilmedik artefaktlary berkitmek üçin ulanylýar. 61

64 10 cm 32 Talyplar tarapyndan dikeldilen tapyndylar, okuw möwsümi, 2011ý. a: Goňurdepe, bürünç asyry; b: Goňurdepe, bürünç asyry; ç: ä Goňurdepe, bürünç asyry; d: Ulugdepe, bürünç asyry (fotosy: E. Ottenwelteriň, MAFtur). a b ç d 62

65 10 cm 33 Talyplar tarapyndan dikeldilen tapyndylar, okuw möwsümi 2011ý. a: Goňurdepe, bürünç asyry; b: Ulugdepe, demir asyry; ç: Goňurdepe, bürünç asyry; d: Goňurdepe, bürünç asyry (fotosy: E. Ottenwelteriň, MAFtur). a b ç d 63

66 64 34 Hünär kämilleşdiriş pursatlary, okuw möwsümi, 2015ý (fotosy: E. Ottenwelteriň, MAFtur).

67 10 cm 10 cm 10 cm 35 Dikeldilen keramika önümleriniň nusgasy okuw möwsümi, 2015ý. a: Ulugdepe, bürünç asyry; b: Köneürgenç, orta as yr; ç: Ulugdepe, demir asyry (fotosy: E. Ottenwelteriň, MAFtur). a b ç 65

68 5 cm 10 cm 10 cm 10 cm 36 Dikeldilen keramika önümleriniň nusgasy, okuw möwsümi, 2015ý. a: Ulugdepe, bürünç asyry; b: Ulugdepe, bürünç asyry; ç: Ulugdepe, demir asyry (fotosy: E. Ottenwelteriň, MAFtur). a b ç d 66

69 10 cm 5 cm 5 cm 10 cm 37 Dikeldilen keramika önümleriniň nusgasy,okuw möwsümi, 2015ý. a: Köneürgenç, orta asyr; b: Köneürgenç, orta asyr; ç: Köneürgenç, orta asyr; d: Köneürgenç, orta asyr (fotosy: E. Ottenwelteriň, MAFtur). a b ç d 67

70 68 38 Leon Lewi adyndaky rejeleýiş ussahanasynda ýyllarda geçirilen okuw möwsüminiň suratlary (fotosy: E. Ottenwelteriň, MAFtur).

71 ПРИЗНАТЕЛЬНОСТЬ Мы хотели бы искренне выразить свою признательность Фонду Леона Леви и его директорам г-ну Джону У. Бернстайну и г-же Шелби Уайт, за предоставление всех необходимых фондов для основания лаборатории археологической реставрации и организации учебных курсов по научной консервации. Благодарим г-жу Шелби Уайт за поддержку и веру в наши возможности эффективно выполнения этих проектов. Мы также очень благодарны доктору Оливье Леконту, руководителю туркменофранцузских археологических раскопок в Улуг-Депе ( ), за его доверие и заботу в деятельности консервации и реставрации; а так-же г-же Анни Кобэ, бывшей хранительнице Лувра, за ее ценную помощь; и Хулио Бендезу-Сармьенто, главе туркмено-французских археологических раскопок в Улуг-Депе начиная с 2014 г, за его помощь в издании настоящего пособия. Мы хотели бы выразить свою признательность доктору Мухаммеду А. Мамедову, директору Национального управления по охране, изучению и реставрации историко-культурных памятников и Ахметy Халмурадовy, директору Государственного историко-культурного заповедника "Абиверд", за поддержку и помощь в организации учебных курсов. И наконец, хотим выразить благодарность нашим стажерам за хорошее настроение и активное желание учиться. Эстель ОТТЕНВЕЛЬТЕР 1, Мекан АННАНУРОВ 2 октябрь Институт Археологии Академии Наук Чешской Республики v.v.i. Прага. 2. Государственный историко-культурный заповедник Абиверд. 69

72

73 ВВЕДЕНИЕ Эта книга предназначена для стажеров Археологической реставрационной лаборатории им. Леон Леви в Душаке (Туркменистан), которые участвовали в учебном курсе, а также и для любых других учреждений и музеев в Туркменистане и Центральной Азии, заинтересованных в консервации керамики. Он обеспечивает основные теоретические знания о керамическом материале, его разрушениях и консервации, а также иллюстрирует различные этапы сохранения и восстановления археологической керамики. Эта брошюра представляет собой теоретическую основу практической работы, проведенной стажерами в течение курса. 71

74 1 cm (1/1) a c b 1 Примеры керамических артефактов. a: зооморфная фигурка; b: пряслице; с: колесо от игрушки, Улуг- Депе (фото: А. Пэлль, MAFtur). 2 Разные типы наполнителя. a-b: минералы; c-d: органичиские [солома] из Улуг-Депе (фото: А. Дюпон-Делалеф, MAFtur). a c b d 72

75 1. КЕРАМИЧЕСКИЙ МАТЕРИАЛ Термин керамический относится к предметам, которые были изготовлены из глины, и затем прошедшие обжиг. Это включает в себя не только глиняную посуду, но и все другие изделия из обожженной глины, такие как статуэтки, пряслице, игрушки, архитектурные элементы (Рис. 1). Свойства материала Глина это материал, который находится в изобилии на поверхности земли. Это поверхностный слой земли, полученный из размытых каменных пород. Глина состоит из мельчайших частиц, которые химически абсорбируют воду. Когда глиняные частицы полностью смачиваются, то покрываются слоем влаги, и по этой причине сцепляются между собой и в то же время влага позволяет им перемещаться относительно друг друга в результате давления. Таким образом, вся масса частиц обеспечивает пластичность материала и способность удерживать форму после деформирования давлением. Сырые глины, используемые для изготовления керамики это, в основном, алюмосиликаты, которые в природе различаются по химическому составу и по типу и количеству примесей, поэтому вполне естественно, что имеется и большое разнообразие гончарных изделий. Еще одно различие вводится в связи с составом наполнителя, который гончар намеренно добавляет к глине, чтобы придать ей обьём и пористость и свести к минимуму усадку, когда сформированная глина высохнет. В древности, кварцевый песок, галька, кальцинированный кремень были распространены как примеси, но также использовались и небольшие куски кальцита, толченые ракушки, керамический бой и солома (Рис. 2). Эти намеренно добавляемые наполнители трудно иногда отличить от уже присутствующих в природе соединений в глине. Процессы производства 3 Много методов могут быть использованы в создании керамических предметов. С точки зрения археологических периодов главными методами являются: Выдавленный сосуд Простейший способ формировки сосуда: взять комок мягкой глины в одну руку и сделать серию равномерных щипков наружу от центра во время вращения формы (Рис. 3a). Эти горшки имеют грубую и неравномерную отделку (Рис. 3b). 3. Susan Buys, Victoria Oakley, 2011, Conservation and restoration of ceramics, Routledge, New York, pp

76 1 cm (1/1) a b 3 a: формировкa выдавленного сосуда (Buys-Oakley, 2011, p. 6, Fig. 1.2); b: выдавленный сосуд из Улуг-Депе (фото: А. Пэлль, MAFtur). Способ кольцевой лепки В кольцевой лепке сосуда выстраивается из серии глиняных полос, соединенных друг с другом. Отправной точкой обычно служит плоская база глины. Бруски выкатывают на плоской доске и постепенно выстраивают сосуд, огибая вокруг жгут за жгутом (Рис. 4a). Неравномерности позднее соскребаются с помощью инструмента уплощения. Соединения между различными уровнями полос могут быть видимыми в готовом продукт (Рис. 4b). a b 3 cm (1/3) 4 a: выстраивание сосуда кольцевой лепкой (Buys-Oakley, 2011, p. 6, Fig. 1.3); b: горшок из кольцевой лепки, Улуг-Депе (фото: Э. Оттенвельтер, MAFtur). 74

77 Техника использования прессформы Глину прессуют в формы из адсорбентных материалов, таких как неглазурованная, легкого обжига, глина или дерево (Рис. 5a). В железном веке, нижняя часть горшка изготавливалась иногда этим способом (Рис. 5b). Верхняя часть была затем сделана методом гончарного круга (см. ниже). Соединение между двумя частями все еще можно увидеть в готовом продукте. Эти горшки имеют равномерную отделку и довольно тонкие стенки. a b 5 cm (1/5) 5 a: использование прессформы (Buys-Oakley, 2011, p. 7, Fig. 1.5); b: горшок сформированный прессформой (нижняя часть), Улуг-Депе (фото: Э. Оттенвельтер, MAFtur). Гончарный круг Гончарный круг предполагает центрирование глиняного шара на вращающемся столе или колесе (Рис. 6a), а затем, применяя сильное давление обеими руками, осуществляется вытягивание стенок сосуда (Рис. 6b), при содействии центробежной силы. Горшок сделанный этим методом легко опознать по весьма типичным круговым следам (стратам), присутствующим на горшке, в частности на внутренней поверхности. Следы инструмента для отделения горшка от колеса также присутствуют на дне сосуда. Многие другие свидетельства часто видны на глиняной посуде, в том числе отпечатки пальцев, а также следы кисти. 75

78 6 a: центрирование глиняного шара; b: вытягивание стенок сосуда (фото: Э. Оттен-вельтер, MAFtur). a b 2 cm (1/2) 7 Примеры декорированных горшков и черепков. a: краской; b: битумом, Улуг-Депе (фото: Э. Оттенвельтер, А. Пэлль, MAFtur). a b 76

79 Үкрашение Различные виды отделки могут быть добавлены, пока глина еще пластична; такие как насечка, вырезка, или штамповка поверхности с помощью гребней, ракушек, ткани или других инструментов: глиняныe орнаменты также могут быть сформированы, а затем нанесены на поверхность; ангобы (слой разбавленной жидкой глины другого цвета) могут быть нанесены на полусухой сосуд; частицы глины на поверхности сосуда могут быть выровнены и уплотнены механической обработкой, путем лощения, когда сосуд приобретает плотность кожи, придавая сосуду блестящую поверхность и увеличивая качество непроницаемости после обжига; пигменты могут быть добавлены в этот слой в виде, например, графита или гематита (Рис. 7a), чтобы придать черную или черно-красную отделку; битум (Рис. 7b). Сушка и обжиг Важно, чтобы большая часть воды испарилась из глины до обжига, в противном случае пар, попавший в поры массы, может разорвать горшок на части. После нагрева выше определенной температуры, глиняные частицы начинают смягчаться и сливаются, образуя прочный, жесткий материал. В зависимости от температуры, которой подвергается глина, обожженная керамика может проявлять широкий диапазон пористости и твердости. Чем выше температура, тем тверже и менее пориста керамика. При нагреве ниже 1000 C, произойдет только небольшое слияние. Распространенная археологическая керамика, обычно состоящая из нечистой глины и обожжённая между C, представляет пример пористых, легких изделий. Стены толстые, чтобы добавить горшку прочность. Эти горшки часто принимают различную окраску, от серого до красно-коричневого и темнокоричневого цвета. Такие сосуды использовались для приготовления пищи. Другие археологические сосуды из неглазурованной керамики обычно находятся в пределах от терракоты до фаянса (1000/1200 C). 2. РАЗРУШЕНИЯ И ДЕФОРМИРОВАНИЕ 4 В результате различия в составе и твердости, керамика будет по-разному реагировать на различные условия захоронения. В целом, хорошо обожженная керамика весьма хорошо переносит захоронения во всех типах почв. Однако, если керамика содержит известковый примесь, и была захоронена в кислотной почве, она может быть найдена в ослабленном состоянии. Недостаточный обжиг также оставит керамику мягкой и пористой, особенно если она влажная. Если земля содержит солевые растворы, керамика может быть ослаблена в результате деятельности растворимых солей. 4. S. Buys, Victoria Oakley, 2011, Conservation and restoration of ceramics, Routledge, New York, pp

80 Свойство керамического материала: пористость Пористость связана с температурой, при которой керамический предмет был обожжен. Наиболее пористыми телами являются те, которые были обожжены при температуре только немного превышающей ту, при которой происходят керамические изменения (600 C). Пористость понижается с более высокой температурой, так как пространство между частицами глины сокращается и заполняется сплавом кремния и полевого шпата. Черепки, спеченные до такой степени, при которой все межчастичное пространство заполнено, как у фарфора, являются практически водонепроницаемыми. Пористость глиняного предмета может быть компенсирована покрытием глазурью, но если это покрытие подвергается трещинам или сколам, влага может проникнуть в корпус сосуда. Чем больше пористость керамики, тем больше она будет подвергаться разрушению. Физическое разрушение В связи с керамической хрупкостью, механические повреждения являются наиболее распространенной причиной необратимых разрушений этих предметов. Наиболее часто разрушение является результатом небрежного обращения или плохой упаковки, но также может являться результатом раскопок (Рис. 8), войн, вандализма, мороза, засыхания, растворимых солей, или неразумного обращения во время консервации. Такие повреждения включают в себя незначительные трещины на поверхности, сколы и разрывы, отслаивание глазури, а в некоторых случаях полную фрагментацию сосуда. a b 8 Физическое повреждение, керамика in situ. a: Гонур Депе; b: Улуг-Депе (фото: Э. Оттенвельтер, MAFtur). 78

81 Производственные дефекты Существуют различные типы и причины производственных дефектов, большинство из которых, однако, относятся к плохо сформированному телу сосуда, плохому дизайну или конструкции, небрежному или неправильному обжигу (т.е. трещины, расколы), а также к отслаиванию, шелушению и растрескиванию глазури. Воздействие удара и истирание Даже в музейной обстановке такого рода повреждения могут происходить во время обработки, упаковки и хранения. Крупные катастрофы, такие как пожары, наводнения, землетрясения, взрывы могут привести к растрескиванию, скалыванию и поломкам керамических предметов. Во время консервации, повреждение может быть результатом применения излишней силы или отсутствия осторожности в использовании инструментов для удаления нерастворимых солей. Неосторожное обращение при подъеме предметов из археологических раскопок также может привести к механическим повреждениям. Истирание может произойти от воздействия почвы или абразивной бумаги во время восстановления. Растворимые соли Одим из самых разрушительных факторов пористой керамики являются водорастворимые соли, впитанные корпусом изделий и особенно соли, которые имеют тенденцию разжижаться при высокой относительной влажности (HR), а затем повторно кристаллизовываться. В ходе этого процесса вновь образующиеся кристаллы занимают больший объем, чем раствор соли и оказывают огромное давление на ткани керамики. Его может быть достаточно, чтобы вызвать шелушение поверхности (Рис. 9c-d), либо даже привести к разрушению предмета. Скорость, с которой происходит кристаллизация, будет фактором тяжести повреждения. Растворенные соли, чаще всего связанные с этим типом разрушения, это хлориды нитратов и фосфатов. Проблема может быть вызвана впитыванием солей не только из почвы (Рис. 9b), но и из пищи (Рис. 9a), или химических веществ, с которыми посуда было в контакте. Например сосуды, используемые для сохранения пищевых продуктов в соли, или посуда для приготовления пищи могли впитать соль в процессе использования по назночению. Реальное повреждение производится солевым проникновением, в процессе рекристаллизации растворившихся солей. Отсюда следует, что наименьший ущерб произойдет, если керамика сохраняется в такой среде, где содержащаяся соль, хранится, либо постоянно влажной, либо постоянно сухой. Худшим из возможных сценариев является состояние, в котором сосуд переживает частые и резкие изменения влажности, как например, в комнате, которая циклически чрезмерно нагревается и охлаждается. 79

82 1 cm (1/1) a c b d 9 Пример керамики, контаминированой растворенными солями, Улуг-Депе. a: хум; b: ваза; c: статуэтка; d: ваза миниатюрная (фото: Э. Оттенвельтер, А. Пэлль, MAFtur). a c b d 6 cm (1/6) 10 Пример керамики покрытой нерастворимой солью, Афганистан (фото: Э. Оттенвельтер). 80

83 Несколько типов режима консервации можно применить введением растворимых солей в пористую керамику корпуса. Они включают в себя использование кислот для удаления некоторых нерастворимых солей или щелочи для удаления жиров или воска. Такие процедуры должны следовать за очень тщательным вымачиванием в дистиллированной воде. Дальнейшей обработкой этой категории, которую следует избегать любой ценой, является использование хлоридов отбеливателя для удаления пятен. Ионы хлоридов, оставшихся в массе, могут образовывать соли. Использование гипса может привести к сульфатному загрязнению, если края, к которым он прикрепляется, не герметичны и вымачивание в воде предметов со старым реставрационным гипсом, также опасно в этом отношении (Buys-Oakley, 2011, p. 78). Повреждение от заморозков Еще одно обстоятельство, при котором качество пористых изделий находится в опасности, это когда они подвергаются воздействию мороза. Когда вода, адсорбированная в пористой массе, замерзает, она оказывает огромное давление в порах керамики. Причиной повреждения является образования льда в порах керамики и обычно эффект проявляется на поверхности, особенно если она глазирована, в виде обломков или осколков от корпуса. Грязь и пятна В керамике возможны отложения на поверхности или, там где это позволяет характер изделия, вторжения глубже между слоями тела сосуда. Это может возникнуть в связи с типом использования или захоронения, пожара или наводнения, или же, небрежной процедуры консервации. Захоронение само по себе может привести к целому ряду различных типов окрашивания и инкрустаций, в зависимости от обстоятельств и условий. Опять же, глиняная посуда, будучи пористой, более склона к окрашиванию и агрессивной инкрустации. Пятна от пищевых продуктов Продукты питания просачиваются через трещины в глазури или поглощаются пористым корпусом. Нерастворимые соли (конкреции) Керамика, извлекаемая при археологических раскопках, может быть покрыта конкрециями, которые невозможно удалить просто процессом промывки в воде или легкой очисткой (в отличии от растворимых солей) (Рис. 10). Эти минеральные отложения обычно белые, но они могли окрасится другими материалами месторождения, такими как соединения железа, которые дадут охровые пятна. В общем, такие конкреции будут одним из трех видов химических минералов: кальцита (карбоната кальция), гипса (гидратированного сульфата кальция), и кремнезема. 81

84 Однако, конкреции могут состоять из варьирующих пропорций включающих любые два-три из этих соединений. В случае стекловидного или глазированного изделия, конкреции возникают лишь на поверхности керамики, но если керамика пористая, есть вероятность, что осаждение будет также находится и между слоями керамики, где его удаление может быть затруднено или даже невозможно. Кристаллизация карбонатов, сульфатов и силикатов происходит гораздо медленнее, чем кристаллизация более растворимых солей и вряд ли вызовет распад ткани предмета. Образование плесени При высокой влажности могут возникнуть проблемы, связанные с образованием плесени на неглазурованных изделиях. Попадающие во внутрь споры плесени обычно присутствуют в атмосфере, а там, где существуют любые органические остатки (в том числе определенные смолы, такие как эмульсии поливинилового ацетата), они начинают расти, когда влажность достигает определенного уровня. Консервационный материал Необдуманное использование материалов при консервации может быть причиной излишних пятен на керамических предметах. Некоторыми примерами являются: клей размазан по обеим сторонам соединения; клейкая лента обесцвечивает керамику; неразумный метод шифровании может также быть причиной пятен. Химическое разрушение Керамические изделия, обжигаемые при высокой температуре, обычно имеют хорошую стойкость против химического воздействия. Существенная химическая разрушения происходит, как правило, только в тех изделиях, которые были подвержены экстремальным условиям, таким как, например: захоронение во влажной среде, воздействия, связанные с сильными кислотами или щелочами; поражение огнем. Вода Керамика с низким обжигом (например: 600 C) станет увлажнятся, если попадает во влажную среду. Следовательно, предметы такого рода могут растворяться или деформироваться во влажных условиях захоронения. Более высоко обожженные гончарные изделия могут содержать минеральные частицы как наполнители, некоторые из которых могут быть растворимы в воде. И гипс и кальцит могут растворяться в воде если керамика надолго остается во влажной среде. 82

85 Кислотное разрушение Если грунтовые воды, вступающие в контакт с захороненной керамикой, содержат кислоты, любые из известковых наполнителей предмета будут подвержены оставив предмет в пористом внешнем виде. Некоторые глазури будут повреждаться, аналогично стеклу в кислотных условиях. Некоторые приемы консервации, такие как удаление пятен железа или кальцита выполняющиеся с использованием сильных кислот, могут разрушить известковые наполнители изделия таким же образом. Щелочное разрушение Захоронение в щелочных условиях, скорее всего, повлияет на глазурь керамики, а не на сам тела предмета. 3. ПРОЦЕДУРЫ КОНСЕРВАЦИИ И РЕСТАВРАЦИИ 5 Исследование Прежде чем начать восстановление, реставратор должен исследовать предмет, чтобы понять масштабы и причины разрушения, а также определить характер керамического изделия и глазури. Такая информация будет играть важную роль в принятии решения, необходимости консервации предмета и в выборе наиболее подходящего для этого метода. Ранняя стадия любой консервационной работы в принципе включает в себя обследование предмета невооруженным глазом. Кроме оценки состояния предмета, степени и причин разрушения или предыдущей реставрации, должны быть также сделаны некоторые наблюдения о цвете, текстуре, плотности, твердости и пористости. Эти качества связаны с характером материала, используемого в предмете и глазури, температурой обжига, и способа изготовления. Все эти характеристики будут взаимодействовать, и иметь определенные последствия для восстановления предмета. Дальнейший визуальный осмотр можно продолжить с ручной линзой и бинокулярным микроскопом (Рис. 11a). Острый инструмент, такой как игла или скальпель может быть осторожно использован в целях зондирования поверхностей и тела черепка для определения его свойств и распознавания наполнителя используемого в тесте (например, кальцит, кварц и т.д.). Вследствие выводов из таких наблюдений, будет выбираться метод консервации. 5. Susan Buys, Victoria Oakley, 2011, Conservation and restoration of ceramics, Routledge, New York, pp

86 11 a: Исследование под микроскопом; b-c: Заполнение карты обработки (фото: Э. Оттенвельтер, MAFtur). a c b 84

87 Реставрационный паспорт 6 При проведении любых консервационных работ, необходимо сделать подробный и точный учет всех процедур проделанных с предметом (Рис. 11b). Учетные карточки по консервационным работам должны включать в себя три основных раздела. Во-первых, должен быть раздел посвященный описательной информации, относящейся к предмету (Рис. 11c). Во-вторых, часть карточки должна включать в себя место для информации о состоянии предмета до начала восстановления. Последний раздел должен быть предназначен для детализации этапов процедур, в котором отмечаются используемые процессы и материалы, в том числе полное фирменное наименование и класс, используемые растворители и их концентрация. И в заключении, может быть необходимо отметить условия особенно актуальные для просмотра и хранения предмета. Карточка также должна включать рисунки и фотографии предмета до и после реставрации. Очистка Отчистка от земли и пыли Очистка от прилипшей почвы является темой в основном касающейся черепков, полученных из раскопок. К сожалению, много археологическои керамики склеивается не отчищенной и должна быть восстановлена заново. Разбирая склеенную, но грязную керамику, консерватор должен тщательно очистить черепки, особенно сломанные края. Черепки из раскопок покрыты слоем почвы, которая скрывает керамические тесто, орнамент и состояние их консервации (наличие солей, усадка, сколы, разрывы). Очистка абсолютно необходима и должна быть сделана, желательно до того, как почва начнет затвердевать и сокращаться. Пока почва все еще влажная, она растворяется в воде легче. Тем не менее, важно различать надежную, хорошо обожженную, глазурованную керамику, в которой обычно отсутствуют проблемы и рыхлые керамики с непрочной краской, или плохо глазурованной поверхностью и необожженной глиной. Перед использованием любых водных очисток должен быть всегда произведен тест на черепки, чтобы убедиться, что ни погружение в воду, ни процесс сушки не причинят вреда изделию. Важно, не удалять никакие остатки пищи, поскольку они являются важной археологической информацией. 6. Приложение 1. 85

88 Плотная, хорошо обожженная керамика Легкая чистка водой, как правило, лучший способ очистки для керамики без окраски. Черепки можно погружать в воду и грязь можно удалить с помощью мягкой щетки без слишком энергичного соскабливания, поскольку поверхности и края могут быть легко истерты, делая сложным последующие соединения. Вода должна меняться часто, потому что грязная вода сама по себе может быть абразивной. Черепки могут быть погружены в теплую воду с добавками нескольких капель неионогенных моющих средств. Керамические предметы не должны погружаться в горячую воду, так как различия в тепловом расширении тела, глазури и украшений могут привести к повреждениям. Если грязь является устойчивой, ее можно оставить в воде в течение нескольких минут до чистки, чтобы улучшить проникновение воды. Предметы должны быть вымыты поодиночке, не более чем один предмет в раковине. После мытья предметы должны быть тщательно прополосканы в пресной воде, а затем помещены на поднос с бумажными полотенцами. Фен может быть использован для ускорения процесса сушки. Крошащаяся, хрупкая, плохо обожженная керамика Низко обожженная керамика, необожженная глина, плохо глазурованная поверхность, керамики с непрочной краской и необожженным орнаментом не должны очищаться с использованием водных методов, но могут быть очищены с использованием механических методов и альтернативных растворителей. Если почва еще влажная, можно использовать мягкую щетку или палочки с тампонами. Если почва сухая, должна быть выбрана очистка или смесью вода/спиртом. Вата оборачивается вокруг конца палочки, смачивается в воде или спирте, а затем прокатывается по поверхности предмета. Использование прокатки предпочтительнее, чем вытирание, при этом тампоны хранятся влажными, а не мокрыми, чтобы грязь поднималась с поверхности, а не заталкивалась в любую неровность, трещины или сломы. Тампоны должны меняться очень часто и процесс повторяться. Очистка керамических изделий с непрочной краской или пигментными пятнами должна осуществляться под микроскопом. Может быть необходимо укрепление краски во время очистки. Пыль Некоторые изделия в музеях или складах могут быть очень пыльными. Поскольку пыль является привлекательной средой для насекомых, желательно очищать изделия регулярно. Если пыль не жирная, уборка может проводиться с использованием щетки, или мягкой тканью. Вода также может быть использована, если керамика водонепроницаема. Использование этанола, который также подходит для хрупких черепков, следует рассматривать в первую очередь. 86

89 Удаление конкреций нерастворимых Солей 7 Конкреции могут быть удалены либо механически, либо химически либо обоими способами. Механическая очистка может производиться путем съемки, срезания или стирания инкрустации инструментами, такими как, как иглы, острыми скальпелями, стоматологическими бурами. Существует опасность причинения ущерба предмету использованием всех этих методов в виде царапин, трещин или поломки предмета, если применяется слишком большое давление в несоответствующем направлении. Этот вид очистки должен проводиться под микроскопом. Кроме того, можно укреплять керамику до начала механической очистки. Конкреции могут быть смягчены или удалены химическими веществами (Рис. 12). Конкреции из карбоната кальция или сульфата кальция можно удалить с помощью кислоты. Кислотная очистка является очень жесткой обработкой даже для самой крепкой керамики, поэтому она должна быть использована только в случае крайней необходимости. Наиболее часто используемыми кислотами для этой цели являются соляная кислота, азотная кислота и уксусная кислота. Кислоты могут быть крайне опасны, когда ими занимаются неопытные люди и не должны использоваться небрежно. 8 Черепки с расписными украшениями или крошащейся поверхностью, предметы, сделанные из необожженной глины, гончарные изделия с нестойкой краской или восстановленная керамика не должны подвергаться очистке кислотой. Существует опасность применения кислот к керамике содержащей соединения кальция, такие как мел или молотая ракушка. Любая керамика с известковыми добавками будет резко ослаблена и может распасться, потому что кислоты разъедают и растворяют эти примеси. Керамические изделия перед очисткой всегда должны быть тестированы это может быть сделано путем использования капли разбавленной кислоты на незначительном фрагменте черепка (Рис. 13a). Если наблюдается вспенивание, значит, присутствует тип известковых примесей. Кислота также не должна применяться на глазурованной керамике, потому что она часто содержит оксиды железа, которые растворяются в глазури. Кислотную ванну необходимо развести, не превышая 5 %. После тестирования фрагмента и убедившись, что кислота не вредит материалу, черепки должны быть вымочены в воде в течение минимум одного часа (Рис. 13b), чтобы полностью смочить материал. Для обеспечения равномерного смачивания необходимо часто постукивать или встряхивать ёмкость, чтобы выпустить пузырьки воздуха, приставшие к керамике. Смачивание предотвращает проникновение кислоты глубоко в материал керамики. Когда гончарные изделия полностью увлажнены, они должны быть погружены в разбавленный раствор соляной или азотной кислоты (Рис. 14a) до того, как конкреция или раствориться или ослабиться настолько, что она может быть 7. Catherine Sease, 1988, A Conservation Manual for the Field Archaeologist, Archeological Research Tools, Volume 4, Institute of Archaeology, University of California, Los Angeles, pp Приложение 2. 87

90 a b 10 cm 12 a: керамика покрытая нерастворимыми солями; b: керамика после удаления нерастворимых солей (Гонур Депе) (фото: Э. Оттенвельтер, MAFtur). 88

91 a b 13 a: тестирование фрагмента черепка; b: черепки должны быть вымочены в воде (фото: Э. Оттенвельтер, MAFtur). 89

92 удалена механическим способом. Пока керамика находится в кислоте, она должна часто проверяться. Если появляются какие-либо признаки ухудшения, она должна быть немедленно удалена и тщательно промыта в воде. Керамика не должна оставаться в кислоте дольше, чем это абсолютно необходимо для удаления конкреции. В общем, от пяти до десяти минут вполне достаточно. Лучше погружать керамику несколько раз на короткие промежутки времени в процессе механического удаления грязи и инкрустации, чем держать ее погруженной на длительный период. Кислоты также могут быть нанесены мазками ваты или применительно к конкрециям капля за каплей. Последний способ предпочтительнее, так как является более управляемым и, при необходимости, может быть использован в случае керамических изделий с известковыми наполнителями. В таком случае предмет промывают в проточной воде после применения каждой капли кислоты. После обработки смягченные конкреции удаляются скальпелем, и предмет должен быть полностью выдержан в нескольких сменах воды, желательно дистиллированной, пока не будет достигнуто нейтральной рн (Рис. 14b). Это полоскание также удаляет растворенные соли, образовавшиеся при растворение нерастворенных солей в кислоте. Тщательная промывка является чрезвычайно важной, т.к. растворенные соли, остающиеся в теле керамики, потенциально гораздо более опасны, чем нерастворимые конкреции. a b 14 a: нерастворимые соли растворяются; b: анализ ph использованной воды для промывания (фото: Э. Оттенвельтер, MAFtur). 90

93 Удаление растворимых солей (обессоливание) Растворимые соли, встречающиеся в загрязненных предметах, обычно включают хлориды, нитраты и фосфаты. Эти соли при высыхании кристаллизуются в порах керамического корпуса или под глазурью. Кристаллизация всегда будет вызывать некоторую степень повреждения, от отслаивания до полного разрушения корпуса. Следует подчеркнуть, что именно рекристаллизация вызывает повреждение, а не наличие соли в растворе, и по этой причине найденная влажной керамика всегда должна быть проверена перед сушкой на контаминацию солей. Если керамика сухая и контаминированна солями, существует возможность, что кристаллы соли удерживают тесто предмета от распада. В этом случае должно быть проведено укрепление предмета до удаления солей. Удаление солей изнутри ткани предмета, как правило, производится путем диффузии в промывочную воду. Есть несколько методов, основными из которых являются: промывание в стоячей воде, агитационно-дисперсионный, и извлечение. Используемый метод будет зависеть от типа керамического изделия и его состояния. Промывание в стоячей воде Этот метод годен только если предмет находится в хорошем состоянии. Поскольку метод предполагает длительный период замачивания в воде, он не подходит для необожженных, или слабо обожженных предметов. Нормальная водопроводная вода может быть использована, если она не сильно загрязнена. Однако лучше использовать де-ионизированную или дистиллированную воду для окончательного полоскания. Предмет помещается в чистую емкость, после чего медленно добавляют воду, оставляя время для воздуха, находящегося в тесте, выходить плавно. Если вода заливается слишком быстро, может быть нанесен ущерб давлением стремительно выходящего воздуха. Затем предмет оставляют намокать, чтобы растворенные соли начали диффузию из тела керамики в окружающую воду. Вода должна меняться регулярно каждый день. Содержание соли регулярно проверяется, пока оно не достигнет приемлемого уровня. Использование повышенных температур повышает эффективность удаления солей. Недостатком этого метода является то, что соли рассеиваются через воду относительно медленно. Промывание в проточной воде При этом методе используется вода, протекающая через раковину или ванну и, следовательно, предмет постоянно промывается чистой водой. Этот метод не подходит для предметов со значительной степенью разрушения и связан с расточительным расходом воды. Полоскание-дисперсия При этом методе используется аппарат, который плавно колеблет промывочную воду, не давая возможности скапливания солей в воде окружающей 91

94 предмет, это облегчает извлечение солей. Этот метод может быть использован только для крепкой керамики. Если керамика серьезно повреждена, то можно сначала укрепить предмет, а затем использовать один из методов замачивания, описанные выше. В случае низко обожженной керамики, необожженной глины или керамики с неустойчивой краской, кристаллы соли на поверхности должны быть удалены щеткой, и предметы должны храниться в стабильных условиях влажности. Сборка Пробная сборка должна быть сделана, до окончательного склеивания фрагментов, без клея, используя клейкую ленту, размещенную перпендикулярно линиям разлома (Рис. 15). Сборка должна быть сделана, желательно начиная с основания или обода и выстраиваться в верх. Черепки должны быть с самого начала правильно размещены. Малейшее смещение в начале вызывает значительное изменение в конце сборки. Правильное расположение черепков можно проверить, передвигая кончик ногтя под прямым углом назад и вперед через соединение. Ноготь будет цепляться, если один край неравномерен по отношению к другому. 15 Сборка с клейкой лентой. Полосы должны быть расположены перпендикулярно линиям разлома (фото: Э. Оттенвельтер). Полоски клейкой ленты должны быть отрезаны до соответствующего размера. Они должны быть расположены с интервалом вдоль заднего и переднего края разлома, противоположно друг другу. Они не должны быть такими длинными, чтобы пересекать более одного разлома и не должны пересекаться друг с другом, это облегчает поправки и выравнивания. Клейкая лента не должна оставаться на керамической поверхности в течение длительного периода времени, потому что такие пятна на ткани керамики становятся со временем нерастворимыми. Этот процесс реконструкции с клейкой лентой является чрезвычайно важным и должен быть правильно выполнен. Он позволяет визуализировать расположение различных черепков и установить порядок их присоединения, чтобы убедиться, что ни один черепок не будет заблокирован. Он также дает представление о том, 92

95 какое качество выравнивания может быть достигнуто. Точная реконструкция может быть достигнута, только если сломанные края полностью очищены от почвы или солевой конкреции. Склейка До склейки сломанные края должны быть покрыты тонким слоем акриловой смолы (Paraloid B 72 в 20% в/о в ацетоне 9 ), особенно на пористых керамиках, чтобы избежать глубокого проникновения используемого клея в керамический теле. Наиболее часто используемые клеи в консервации и реставрации 10 археологических керамик являются акриловые смолы. Эти клеи коммерчески доступны в виде капель, которые растворяются в ацетоне. Они обратимы, имеют хорошую долговечность, устойчивы к высокой температуре, влажности, свету и биологической и предохраняют от биологических угроз. Адгезив, используемый для склейки является раствором Paraloid B 44 в 40 % в/о в ацетоне. Этот клей особенно хорошо адаптирован к странам, с высокими температурами воздуха, как в Туркменистане, поскольку он имеет высокую температуру стеклования (60 С). Температура стеклования (температура, выше которой клей превращается в жидкость) Paraloid B 72 ниже (40 С) и, следовательно, этот клей менее подходящий в этом случае. Клей должен быть применен только к одной половине разлома тонким слоем, чтобы избежать перекоса частей, а затем две половинки сдвигаются. При удовлетворительном достижении выравнивания, куски плотно сдавливаются вместе (Рис. 16a). Полоски клейкой ленты затем накладываются поперек шва, чтобы поддерживать черепки в правильной позиции пока высыхает клей. Черепки могут быть помещены в поддон с песком, а гравитационная сила будет способствовать удерживанию черепков на месте, пока соединение не высохнет. 16 a: куски плотно сдвигаются; b: Исправление швов ацетоном; c: избыток клея должен быть удален (фото: Э. Оттенвельтер). a b c 9. Приложение Приложение 4. 93

96 17 a: берется достаточно воска, чтобы заполнить пробел; b: снимается отпечаток с неповрежденной области; c-d: поддержка помещается на место пробела, и крепится лентой (фото: Э. Оттенвельтер). a c b d 94

97 Ошибки могут быть исправлены путем введения в шов растворителя при помощи шприца (Рис. 16b). Если шов затвердел, его можно, смягчить применив вату с ацетоном, покрыв их алюминиевой фольгой, чтобы избежать испарения растворителя 11. Остатки клея на сломанных краях должны быть удалены (Рис. 16c). Избыток клея можно удалить с помощью тампона из ваты с ацетоном, но только тогда, когда соединения полностью сухие. Заполнение пробелов Замена утраченного материала осуществляется гипсом. Листы зубоврачебного воска используют в качестве поддержки для гипса. Достаточное количество воска должно использоваться для обеспечения поддержки, которая будет перекрывать нетронутые области по обе стороны от поврежденного участка (Рис. 17a). Листы стоматологического воска затем размягчают, осторожно используя горячий воздух из фена, а затем помещают на нетронутую область керамики, которая соответствует отсутствующей области, в целях ее формирования (Рис. 17b). Затем воску дается время охладиться в положении, а затем помещают на поврежденный участок (Рис. 17 c-d). Поддержка приклеивается в нужное место с помощью клейкой ленты. Поломанные края керамики и особенно пористой керамики должны быть изолированы до применения гипса. Это делается лаком Paraloid B 72 в 20 % в/о в ацетоне, чтобы избежать возможности контаминации керамики растворимой солью, происходящей из гипса, а также для улучшения обратимости. Перед нанесением гипса важно также изолировать поверхность окружающую пробел, клейкой лентой или латексом, особенно если поверхность неглазурованная или пористая, чтобы избежать заполнения пор гипсом и создания призрачности (Рис. 18). 18 Поверхность изолируется клейкой лентой или тонким слоем латекса (фото: Э. Оттенвельтер). 11. Дальше детали в главе об удалении предыдущих реставрационных материалов. 95

98 19 a: гипс изготавливается в миске; b: гипс аккуратно заливается; c: избыточный гипс срезается (фото: Э. Оттенвельтер). a b c 20 a: снижение уровень наполнения до ½ мм ниже поверхности с использованием скальпеля; b: поверхность шлифуется абразивной бумагой (фото: Э. Оттенвельтер). a b 5 cm 21 Примеры заполнения пробелов в керамике из Улуг-Депе (фото: А. Пэлль, Э. Оттенвельтер, MAFtur). 96

99 Гипс изготавливается в миске: 1/3 заполняется водой, в которую понемногу засыпается гипсовый порошок (Рис. 19a), пока на поверхности не останется воды. Гипс следует смешивать так, чтобы избежать образования пузырьков воздуха. Когда он готов, его сливают или наносят на платформу с помощью лопаточки (Рис. 19b). Следует соблюдать осторожность, чтобы избежать формирования пузырьков воздуха в нижней части полости. Через десять минут избыток гипса может быть удален скальпелем 12 (Рис. 19c). После того как гипс полностью затвердел, клейкую ленту, обеспечивавшую поддержку нужно тщательно удалить, а затем и поддерживающею форму. Затем используются скальпели и напильник-рифлуары, чтобы сгладить соединение с исходной керамикой и понизить уровень наполнения до ½ мм ниже поверхности исходной керамики (Рис. 20a) для того, чтобы восстановленная часть была четко различима. Абразивные (наждачные) бумаги различных типов и классов, разрезают на мелкие полоски, которые затем используются для сглаживания неровностей (Рис. 20b). Большое внимание должно быть обращено на то, чтобы не распространять абразивного воздействия и повреждений на оригинальную керамическую поверхность. Если требуется дальнейшее добавление гипса после того как просохла первая стадия, высохший гипс должен быть смочен в области, к которой применяется добавление. Врезанные орнаменты могут быть добавлены в свежий гипс. Формы могут быть сделаны на сухом гипсе наполнителем содержащим клей. Если поверхность неравномерна, или если краска ненадежно сцепляется с гипсом или наполнителем, то возможно нанести еще один слой наполнения (Polyfilla ) без клея. Цветовое согласование (тонировка) Гипсовый заполнитель тонируется акриловой краской и пигментами, чтобы соответствовать исходной поверхности. Однако, поскольку область восстановления должна оставаться очевидной, общий тон наполнения должен быть сделан так, чтобы выглядеть светлее, чем цвет исходного предмета (Рис. 22). Сначала, должен быть найден прозрачный цвет, похожий на цвет керамического теста, который наносится с помощью губки (Рис. 22a). Затем, различные тона добавляются зубной щеткой (Рис. 22b). Каждый слой должен высохнуть перед нанесением следующего (Рис. 22c). Если согласование цвета должно быть сделано еще раз, удаление избытка краски может быть произведено ватными тампоны с ацетоном (Рис. 22d) и/или наждачной бумагой. Следует иметь в виду тенденцию акриловой краски изменять тона и темнеть при высыхании. 12. Ручка 4 и лезвие 24 являются наиболее подходящими. 97

100 22 a: первый слой краски накладывается губкой; b: различные тона добавляются зубной щеткой; c: Каждый слой высушивается; d: Избыток краски может быть удален тампонами с ацетоном (фото: Э. Оттенвельтер). a c b d Маркировка (Шифрование) Регистрационный номер предмета желательно размещать на основании предмета (Рис. 24a). Декорированные и окрашенные области следует избегать, и в равной степени избегать любых шелушащихся или сильно загрязнённых поверхностей. Перед маркировкой, область на которую наносят маркировку, должна быть тщательно очищена и высушена. Можно использовать ватный тампон с этанолом, чтобы убедиться, что вся грязь удалена. Полоска области, на которую наносят маркировку, должна быть покрыта слоем лака 10 % в/о Paraloid B 72 (Рис. 24a). Размер полосы должен быть соизмерим с количеством и размером маркировки. Когда лак полностью высохнет, номер должен быть написан тушью (Рис. 24b). Не следует применять давления при записи числа, чтобы избежать сквозных царапин и повреждения керамики через слой уплотнения. Когда тушь высохнет, еще один слой лака наносится поверх шифра (Рис. 24c). Если предмет очень темного цвета, то может оказаться полезным использование белых чернил. 98

101 23 Пример цветового согласования (тонирование) на керамики из Улуг-Депе (фото: Э. Оттенвельтер, MAFtur). 24 Правильное шифрование на керамике. a: полоска области, на которую наносят маркировку, должна быть покрыта слоем лака; b: номер должен быть написан тушью; c: еще один слой лака наносится поверх шифра (фото: Э. Оттенвельтер, MAFtur). a b c 99

102 4. ПРОФИЛАКТИЧЕСКАЯ КОНСЕРВАЦИЯ Керамика, вероятно, одна из самых стабильных групп артефактов и для большинства предметов, нет необходимости иметь конкретные параметры окружающей среды. Наиболее распространенная форма повреждения керамики происходит в результате механического удара при столкновении, вызванного прямым или косвенным вмешательством человека. Тем не менее, определенные предметы, которые были восстановлены и те, которые загрязнены солями, должны рассматриваться отдельно и, возможно, должны храниться в шкафах с климатическим контролированием. Условия хранения керамики Колебания относительной влажности влияют на керамику, которая содержит растворимые соли. Во время циклов кристаллизации соли (при низкой относительной влажности) и растворения (при высокой относительной влажности), в условиях колебания относительной влажности, соли будут оказывать физическоедавление на поверхность предмета и, в конечном итоге, приведут к полной потере поверхности. Такие предметы требуют стабильной относительной влажности, чтобы избежать повреждений. Старый гипс наполнителя также может быть чувствителен к высокой влажности. Водорастворимые клеи ослабевают в условиях повышенной влажности, создавая плохое соединение. Грибки, плесень и большинство насекомых появляются, если относительная влажность превышает 65 %. Высокая температура может ускорить распад соединения. Идеальные условия хранения для восстановленной керамики, особенно для керамики загрязненной солями, будет складское помещение со стабильной относительной влажностью около 50 % и температуре находящейся в пределах градусов Цельсия. Загрязненная керамика может быть помещена в герметичные полиэтиленовые мешки с силикагелем для поддержания относительной влажности в пределах %. Хранение В идеале, хранилище должно быть без пыли. Должен быть создан регулярный режим очистки пола, чтобы избежать накопления пыли и грязи. Полки для хранения керамики должны быть крепкими, стабильными и безопасными. Тонкий полиэтиленовый лист, изготовленный из вспененного полиэтилена высокой плотности, вырезанный в точности по размеру полки, будет предохранять от возможности расщепления основы керамики, находящейся на жестком материале полки (Рис. 25a). Предметы с неровным основанием, которые не могут быть безопасно расположены на поверхности, должны быть установлены на боку и поддерживаться упругой прокладкой, если это необходимо (Рис. 25b-c). Мелкие предметы должны располагаться на передней части полки, а более крупные сзади. Укладку плоских предметов, таких как посуда, друг на друга, следует избегать, так как это будет приводить к возникновению давления, увеличивая возможность поломки. Если 100

103 a b c 25 Хранилище и обращение с керамикой (фото: Э. Оттенвельтер, MAFtur). 101

104 пространство очень ограничено, каждый предмет должен быть отделен от верхнего, слоями прокладок, таких как, например, пенопластовые диски. При удалении предметов с полки, большое внимание должно быть уделено тому, чтобы не повредить соседние предметы. Обращение с керамикой Перед тем как обращаться с предметами, прежде всего, должны быть очищены руки. Исследование предмета должно быть произведено до обращения с предметом. Следует определить наличие отдельных, подвижных частей и удалить их перед обращением. Старые скрепления должны быть проверены, чтобы убедиться, что они по-прежнему поддерживают соединения. Если предмет должен быть перемещен более чем на несколько метров в том же здании, наиболее безопасно транспортировать его в корзинах с прокладками или в крепких коробках с воздушно-пузырчатой пленкой или полиэтиленовой пеной на дне (Рис. 26). Каждый предмет должен быть расположен так, чтобы он не соприкасался с другими. Предмет должен перемещаться двумя руками. Самыми слабыми и уязвимыми слоями керамики являются выпуклости, ручки, обода, а также восстановленные и поврежденные области. Поэтому они никогда не должны переноситься непосредственно за эти части. Только один предмет должен переноситься единовременно, и предметы никогда не должны передвигаться один над другим. 26 безопасная транспортировка артефактов (фото: Э. Оттенвельтер, MAFtur). 102

105 5. УДАЛЕНИЕ ПРЕДЫДУЩИХ РЕСТАВРАЦИОННЫХ МАТЕРИАЛОВ 13 Удаление клея Для смягчения и разложения клея, чтобы разнять места соединения, пользуются растворителями, в жидком или газообразном состоянии. Оставшийся клей удаляется с помощью дополнительного растворителя или механическими методами, выборкой с помощью скальпеля или иглы, предпочтительно при увеличении линзой. Выбор подходящего растворителя для удаления клея основывается на выявлении типа клея. Регистрация проделанных процедур, цвета, твердости и других физических свойств, вместе с их растворимостью в различных растворителях, позволит идентифицировать большинство клеев. Чтобы смягчить клей, растворитель, в жидком виде, должен быть в контакте с клеем в течение некоторого времени. Малые предметы могут быть полностью погружены в растворитель (Рис. 27a). Растворитель может быть применен к более крупным предметам ватой (Рис. 27b), приложенной к соединению и покрытой алюминиевой фольгой. Растворитель также может применяться с помощью шприца (Рис. 27c). Есть несколько предосторожностей, которые необходимо соблюдать, чтобы избежать причинения вреда при удалении старого клея, особенно с низким уровнем обжига керамики. Если предмет является керамикой с низким уровнем обжига или на нем есть необожженный орнамент, всегда должно присутствовать место где производится тест на безопасность, чтобы используемый растворитель не вызвал каких-либо повреждений. Если предмет достаточно велик или хрупок, то распадение соединения, необеспеченного опорой, может привести к повреждению, и в этом случае поддержка должна быть обеспечена. Только мягкое воздействие должно применяться к соединениям, чтобы попытаться разнять их, так как сильное принуждение, применяемое до существенного смягчения клея, повредит края. Нитроцеллюлозные клеи (UHU Hart ) и акриловые смолы (Paraloid ) Нитроцеллюлозные клеи имеют диапазон цвета от белого до светло-желтого, по мере старения. Они, вместе с акриловой смолой, растворимы в ацетоне. Если присутствуют необожженный орнамент, это должно быть проверено перед нанесением растворителя. Нитроцеллюлозные клеи и акриловые смолы чувствительны к высокой температуре. По этой причине нагревание соединений в горячей воде может привести к их распаду. После того, как соединение распалось на части, остатки клея удаляются механически или с помощью растворителя. 13. Susan Buys, Victoria Oakley, 2011, Conservation and restoration of ceramics, Routledge, New York, pp

106 27 a: предметы могут быть погружены в растворитель; b: компресс из хлопковой ваты с ацетоном; c: растворитель также может применяться с помощью шприца; d: удаление ПВА в теплой воде (фото: Э. Оттенвельтер, MAFtur). a b c d Поливиниловый ацетат (например, ПВА ) Поливиниловые ацетаты обычно выглядят белыми, прозрачными или слегка коричневого цвета. Они могут быть слегка эластичными или слегка хрупкими, в зависимости от их возраста и изначальной пластичности. Их растворимость будет зависеть от их состава и возраста: теплая вода (Рис. 27d) или ацетон часто являются эффективными растворителями. Смесь этанола с водой также могут быть эффективными. Удаление гипса Гипс является наиболее часто используемым наполнительным материалом. Он может быть до определенной степени смягчен водой, а затем удален механически с помощью молотка и зубила. Следует подчеркнуть, что замачивание горшка 104

107 в воде очень вредно для материала, особенно в случае низко-обожженной и пористой керамики, потому что есть также опасность проникновения растворимых солей из гипса в корпус керамики. Если края черепков были изолированы слоем лака, можно увлажнять заполнения без какой-либо опасности. Удаление избытка краски Если состав избытка краски не был зарегистрирован, должны быть сделаны испытания с использованием различных растворителей на ватных тампонах. Акриловые краски можно удалить при помощи ацетона, примененного на ватном тампоне. Рекомендуется прокатывание тампона, а не вытирание, чтобы краска была поднята с поверхности, а не заталкивалась во внутрь. 6. ПОЛЕВАЯ КОНСЕРВАЦИЯ 14 Укрепление Если керамика находится в хрупком состоянии, она должна быть закреплена, прежде чем ее можно с уверенностью поднять с земли (Рис. 28a). Для закрепления черепков или горшка, необходимо аккуратно использовать щетку для чистки поверхности, на которую будет наноситься закрепитель. Убедитесь, что поверхность не подвергается царапинам и не истирается в этом процессе. Используйте только деревянные инструменты металлические инструменты могут легко поцарапать или истирать керамику. Удалите столько поверхностной грязи, сколько представляется возможным, чтобы предотвратить большие куски грязи от затвердевания на предмете. Используя кисточку наносите закрепитель на керамику, позволяя ей впитывать закрепитель. Продолжайте понемногу применять закрепитель, пока он больше не адсорбируeтся керамикой. 28 Пример методов подъема, Улуг-Депе (фото: Э. Оттенвельтер, MAFtur). a b 14. Sease Catherine, 1988, A conservation Manual for the Field Archaeologist, Archaeological research Tools, Volume 4, Institute of Archaeology, University of California, Los Angeles, pp

108 В целом более эффективно применять несколько тонких слоев закрепителя, а не одно густое покрытие. Это особенно важно в ситуации с эмульсией, чтобы закрепитель высыхал после каждого слоя. На поверхности керамики никогда не должно быть толстого, глянцевого слоя закрепителя. Дайте закрепителю полностью высохнуть, прежде чем поднять керамику. Любой материал, еще влажный от закрепителя, является более хрупким, чем это было ранее, до применения закрепителя. Не укрепляйте черепки, которые будут использоваться для анализа, поскольку образец окажется контаминированным. Если материал требующий укрепления сухой, то может быть использован раствор Paraloid B 72 в ацетоне. Начните с низкой от 3 % до 4 % в/о концентрации в течение первых нескольких приложений, а затем увеличивайте концентрацию до 7 % и до 10 % в/о. В жарком, засушливом климате, ацетон может быть слишком неустойчивым, чтобы быть эффективно использованным в качестве растворителя, поскольку он может испариться прежде, чем закрепитель имеет возможность проникнуть внутрь. В этих условиях, толуол является лучшим выбором растворителя, поскольку он является менее неустойчивым, но он токсичен. Этанол, возможно, является лучшим выбором, при этом может быть необходимо провести процесс закрепления в условиях, когда температура настолько прохладная, насколько это возможно, например, ранним утром. Неплотное оборачивание предмет алюминиевой фольгой, после применения закрепителя также поможет замедлить скорость испарения растворителя. Если керамика влажная, должна быть использована эмульсия ПВА разбавленная 1 к 4 с водой. Пока закрепитель сохнет, пытайтесь, насколько это возможно, держать область вокруг предмета свободной от пыли. Ветреных дней следует избегать, поскольку пыль, песок будут оседать на соединенной поверхности. Кусок алюминиевой фольги, положенный сверху соединенного предмета может исключить попадание пыли или на предмет может быть помещена коробка. Методы подъёма 15 Перед подъемом керамики, нужно аккуратно разрыхлить окружающий грунт, особенно если он твердый и сухой. Капли воды или спирта могут быть применены на окружающую почву, чтобы смягчить грунт и облегчить подъем. Однако, в процессе, не смачивайте предмет. Всегда помните, что только что вскрытая глиняная посуда, особенно из разряда низко-обожженной керамики, может быть очень мягкой и хрупкой когда она влажная. Не вынимайте весь горшок из-под земли до подкапывания, а только после того, как полностью освободите его от окружающей почвы. Затем осторожно поднимите его из-под земли, обняв его обеими ладонями. Поместите его в хорошо проложенную, жесткую тару. Он также может быть помещен в ведро с песком. 15. Sease Catherine, 1988, A Conservation Manual for the Field Archaeologist, Archeological Research Tools, Volume 4, Institute of Archaeology, University of California, Los Angeles, pp

109 Если горшок сохранился полностью, но имеет крупные трещины или разломы, его можно поднять целиком, предварительно надежно обернут марлевым бинтом (Рис. 28a). Эта процедура также может быть полезна для подъема разбитых горшков, когда черепки по-прежнему удерживаются на месте почвой находящейся внутри горшка. Если простая перевязка не обеспечивает достаточную поддержку, более жесткая поддержка может быть достигнута путем дальнейшей упаковки горшка в гипсовый бандаж. Разделяющий слой из фольги или полиэтиленовой пленки следует применять для предотвращения поверхности предмета от впитывания гипса. Удостоверьтесь, что гипс полностью высох перед подъемом предмета. Если готовой гипсовой повязки нет, она может быть легко сделана путем размешивания водного раствора гипса, в который опускаются полосы марлевой повязки. Удалите излишки гипса, слегка протаскивая полосу бинта сквозь пальцы. Если гипс не доступен, тот же метод может быть применен, используя неразбавленную эмульсию ПВА. Когда керамика выходит из земли, избегайте искушения очистить ее щеткой, соскабливанием, оттиранием, или погружением в воду. Таким способом очень легко неумышленно повредить нежные детали и краски, и при этом поцарапать или ободрать поверхность. Не поднимайте черепки или горшок до выяснения состояние их поверхности. Убедитесь, что нет слоя краски или прикладного орнамента, которые стали или станут отделяться от черепков, когда они начнут выниматься. Когда предмет обнаруживается разбитым на куски, убедитесь, что все части, включая наименьшие, подняты и находятся все вместе. Если найдена большая концентрация черепков, то это не всегда означает, что они принадлежат к одному и тому же предмету. Поэтому более безопасно собрать и хранить вместе все черепки, найденные в одном месте. Содержимое любого сосуда должно быть аккуратно вынуто, и, возможно, часть его выделено в качестве пробы. Неповрежденные сосуды могут содержать остатки их первоначального содержимого. Когда керамика в плохом состоянии сохранности, почву можно укреплять и использовать в качестве временной поддержки (Рис. 28b). ПРИМЕЧАНИЕ ПО БЕЗОПАСНОСТИ Следует подчеркнуть, что химическая обработка, в том числе кислотная обработка, не должна выполняться без руководства опытных консерваторовреставраторов, а также без соответствующей одежды, так как это может быть опасно не только для самих предметов, но и для оператора. ЗАКЛЮЧЕНИЕ Эта брошюра призвана обеспечить справочное руководство для стажеров, которые принимали участие в учебном курсе в Археологической pеставрационной лаборатории имени Леона Леви. 107

110

111 ПРИЛОЖЕНИЯ ПРИЛОЖЕНИЕ I ПРОТОКОЛ ПО ОБРАБОТКЕ АРХЕОЛОГИЧЕСКАЯ РЕСТАВРАЦИОННАЯ ЛАБОРАТОРИЯ ЛЕОНА ЛЕВИ Форма No: Реставратор: Дата начала работы: Дата окончания работы: 1. Идентификация и Описание Предмета А. Обозначение Предмета Фотография до консервации B. Материал Керамика, Стекло, Метал, Камень, другое Тол-щина Диам. Выс. Шир. Длина Вес Происхожд. Номер предмета Название предмета C- Археологический контекст: 109

112 D- Описание: (разные части): E- Материалы. и Технологии: (Процессы производства, Декор,Tехнологические особенности) 2. Оценка сохрaнности предмета: А- Описание детериорации (детали различных типов детериорации, их объем, если необходимо покажите эскизом идентификацию предыдущей реставрации) B- Анализ наблюдений (наблюдения при помощи увеличения) 3. Причины детериорации 4. Задачи консервации и реставрации: проект работ А- Заказанная обработка: B- Цели обработки: C- Проект обработки: 110

113 5. Методы обработки Укажите тип работ, используемые методы, используемые материалы, процесс обработки 6. Состояние после реставрации Фотография после реставрации 7. Предмет может быть выставлен? 8. Удаление использованных материалов 9. Другая информация о предмете 10. Инструкция к условиям хранения Сформулировано используя материалы Режиса Бертолона Университет Париж-I Пантеон-Сорбонна 111

114 Защитная одежда при обращение с кислотой (фото: Э. Оттенвельтер).

115 ПРИЛОЖЕНИЕ 2 - МЕРЫ БЕЗОПАСНОСТИ ПРИ ИСПОЛЬЗОВАНИИ КИСЛОТЫ Всегда носите защитную одежду; хлопковую блузу, противохимические защитные очки, респиратор с двойным картриджем, толстые резиновые перчатки при работе с кислотой или с черепками в кислоте (Рис. 29). Избегайте попадания кислоты на одежду или кожу, поскольку результатом могут быть сильные ожоги. 2. При подготовке раствора кислоты, всегда добавляйте кислоту в воду, никогда не заливайте воду в концентрированную кислоту. При добавлении воды в кислоту выделяется большое количество тепла, поэтому кислота может пениться и разбрызгиваться. Добавляйте кислоту в воду медленно, постоянно помешивая, чтобы рассеять произведенное тепло. 3. Если кислота попадет на одежду или кожу, немедленно промойте эти области обильным количеством воды. Прополощите области разбавленным раствором бикарбоната соды. По причинам безопасности, кислота должна быть использована только в непосредственной близости от источника воды. 4. Используйте кислоты только в хорошо проветриваемых помещениях. Будьте осторожны, чтобы не вдыхать пары, которые могут причинять серьезные и даже непоправимые травмы для глаз, носа, горла и легких. 5. Четко маркируйте все контейнеры с растворами кислот. Удаление кислотных отходов Большое количество кислоты никогда не должно удаляться в канализацию. Если у вас есть небольшое количество кислоты (менее пол-литра), можно основательно разбавить кислоту, добавив ее в воду, потом нейтрализовать ее, добавив пищевой соды (бикарбонат натрия). Кислота будет нейтрализована, когда она перестанет пениться и вскипать. Эта жидкость может быть сброшена в канализацию с большим количеством воды. 16. Sease Catherine, 1988, A Conservation Manual for the Field Archaeologist, Archeological Research Tools, Volume 4, Institute of Archaeology, University of California, Los Angeles, p

116 ПРИЛОЖЕНИЕ 3 ПРИГОТОВЛЕНИЕ РАСТВОРОВ 17 Раствор - это жидкость, в которой твердые частицы полностью и однородно растворены. Когда жидкость растворяет твердые частицы, жидкость называется растворителем, а твердые частицы называют растворенным веществом. Концентрация раствора выражается как количество твердого вещества в единице объема раствора. Таким образом, 10 % раствор означает, что 10 г (вес) твердых растворяют в достаточном количестве растворителя, чтобы сделать 100 мл (объем) раствора: он должен быть правильно обозначен как 10 %, т.е. вес / объем или в/о. Самый простой и самый легкий метод составления 5 % раствора в/о Paraloid B 44 в ацетоне, делается следующим образом: 1 Отмерьте 100 мл ацетона и поместите его в стеклянную банку. 2 Отмерьте 5 г Paraloid B 44 (Рис. 30a). 3 Расположите взвешенную смолу в середине небольшого куска марлевой повязки. Стяните углы вместе и свяжите их надежно длинным куском веревки, сформировав небольшой пучок. Подвесьте пучок в растворителе так, чтобы пучок висел через раствор (Рис. 30b). 4 Положите магнит в стеклянную банку и поместите ее на платформу смесителя, пока вся смола не будет растворена. 5 Напишите на контейнере тип раствора, используемый растворитель и концентрацию: Paraloid B 44, 5 % о/в (объем/вес) в ацетоне (Рис. 30c) и даты, когда он был приготовлен. 6 Если климат очень жаркий и сухой, крышка контейнера может быть достаточно плотной, чтобы предотвратить медленное испарение растворителя. В результате, раствор будет медленно становиться гуще. Чтобы этого не происходило, покройте устье банки куском полиэтилена до завинчивания крышки. Кусок полиэтилена должен быть значительно больше, чем устье банки, чтобы обеспечить хорошую изоляция. Разбавление раствора Для разбавления раствора, нужно добавить больше растворителя. Требуемое количество обратно пропорционально тому количеству, на которое вы хотите разбавить раствор. Таким образом, если вы хотите сократить концентрацию вдвое, вы должны удвоить количество растворителя; например, для разбавления раствора на одну треть, необходимо утроить количество растворителя. Следующие формулы могут быть использованы для разбавленного раствора: О=Оа [(Ка/Кb)-1]. Чтобы сделать из раствора А (концентрации Кa и объема Оa) Раствор B (с концентрацией Кb) вы должны добавить объем (О) растворителя. 17. Sease Catherine, 1988, A conservation manual for the field archaeologist, Archaeological Research Tools, Volume 4, Institute of Archaeology, University of California, Los Angeles, pp

117 Пример: Вы хотите сделать из раствора Paraloid B -44 в ацетоне с объемом Оa = 99 мл, и концентрацией Ка = 16,5 %, раствор Paraloid B 44 в ацетоне с концентрацией Кb = 10%. Вы должны добавить объем ацетона: О = 99 [(16,5 / 10) -1] = 64,35 мл. Увеличение концентрации раствора Для повышения концентрации существующего раствора, к нему должно быть добавлено больше смолы. Количество требуемой смолы прямо пропорционально тому на сколько нужно увеличить концентрацию. Таким образом, если вы хотите двойной концентрации, удвойте количество смолы. Например, предположим, у вас есть 10 % раствор, который вы хотите увеличить до 20 %. У вас есть 10 г смолы в 100 мл раствора. Для удвоения концентрации необходимо в два раза больше смолы: добавьте еще 10 граммов смолы к уже существующему раствору. Это даст вам 100 мл 20 % раствора. 30 a: взвешенная смола помещена в марле; b: банка поставлена на смеситель; c: маркировка контейнера (фото: Э. Оттенвельтер). a b c 115

118 Cтажеры во время учебы, обучение 2011 (фото: Э. Оттенвельтер, MAFtur).

119 ПРИЛОЖЕНИЕ 4 КЛЕЙ Все клеящие вещества, используемые в реставрации должны быть обратимыми. Использование других материалов опасно и неэтично, даже при отсутствии альтернатив. Существуют три основных типа клея, которые можно использовать для восстановления керамики: Нитрат целлюлозы (UHU ) Нитрат целлюлозы является очень удобным клеем, поскольку он продается в удобных для использования малых тюбиках. Он растворим в ацетоне. Однако он имеет тенденцию к высыханию с течением времени и становится ломким. Он также желтеет при старении и легко воспламеняется. Поливиниловые ацетатные эмульсии (ПВА ) Эмульсии поливинила ацетата растворимы в воде. Они широко используются, потому что они доступны практически везде. Основным недостатком ПВА является тенденция к смягчению, когда он становится горячим (30 ). Это не подходящий клей для использования в очень жарком климате, поскольку соединения, сделанные с ним будут провисать и оползать, за исключением тех случаев, когда условия хранения могут оставаться прохладными. Он также имеет тенденцию с течением времени к изменению химического, что делает его менее растворимым в воде. Он также желтеет под воздействием солнечного света и когда стареет. Тем не менее этот клей удобно для соединения и укрепления влажных предметов. Акриловые смолы (Paraloid, Acryloid ) Акриловые смолы лучший тип клея, который может использоваться в реставрации. Они бесцветны, прочны, и химически стабильны. Они растворимы в ацетоне и полностью обратимы. Paraloid B 72 является наиболее часто используемым клеем для реставрации. Следует подчеркнуть, однако, что он имеет низкую температуру стеклования (40 C) и поэтому не подходит для жаркого климата. В таком случае Paraloid B 44 является наиболее подходящей акриловой смолой (стеклование при 60 C). Полиметил акрилата Сократ 2804 (PMA) является водной дисперсией, которая показана для укрепления рыхлых керамик и необожженных артефактов. 117

120 10 cm 32 Примеры керамические артефакты восстановленные студентами, обучение a: Гонур Депе, Бронзовый век; b: Гонур Депе, Бронзовый век; c: Гонур Депе, Бронзовый век; d: Улуг Депе, Бронзовый век (фото: Э. Оттенвельтер, MAFtur). a b c d 118

121 10 cm 33 Примеры керамические артефакты восстановленные студентами, обучение a: Гонур Депе, Бронзовый век; b: Улуг Депе, Железный век; c: Гонур Депе, Бронзовый век; d: Гонур Депе, Бронзовый век (фото: Э. Оттенвельтер, MAFtur). a b c d 119

122 Стажеры во время учебы, обучение 2015 (фото: Э. Оттенвельтер, MAFtur).

123 10 cm 10 cm 10 cm 35 Примеры керамические артефакты восстановленные студентами, обучение a: Улуг Депе, Бронзовый век; b: Куняургенч, Средневековье; c: Улуг Депе, Железный век (фото: Э. Оттенвельтер, MAFtur). a b c 121

124 5 cm 10 cm 10 cm 10 cm 36 Примеры керамические артефакты восстановленные студентами, обучение a: Улуг Депе, Бронзовый век; b: Улуг Депе Бронзовый век; c: Улуг Депе, Железный век; d: Улуг Депе, Бронзовый век (фото: Э. Оттенвельтер, MAFtur). a b c d 122

125 10 cm 5 cm 5 cm 10 cm 37 Примеры керамические артефакты восстановленные студентами, обучение a: Куняургенч, Средневековье; b: Куняургенч, Средневековье; c: Куняургенч, Средневековье; d: Куняургенч, Средневековье (фото: Э. Оттенвельтер, MAFtur). a b c d 123

126 Групповые фотографии сессий 2011 и 2016 годов (фото: Э. Оттенвельтер, MAFtur).

127 ACKNOWLEDGEMENTS We would like to sincerely express our gratitude to the Leon Levy Foundation through Mr. John W. Bernstein its director and Mrs Shelby White for having provided all necessary fundings to establish the Leon Levy archaeological restoration laboratory and to organize training courses on conservation science. We wish to thank Mrs. Shelby White for her support and her faith in our capacities to manage our projects effectively. We are also very grateful to Dr. Olivier Lecomte, head of the French and Turkmen archaeological excavations in Dushak for his trust and concern about conservation and restoration issues. We are also grateful to Annie Caubet, conservator of the Louvre Museum for her wise advises as well as Julio Bendezu-Sarmiento, director of the DAFA for his help in publishing this book. We would like to express our gratitude to Dr. Mukhammed A. Mamedov, head of the National Department for the Protection, study and restoration of the historical and cultural monuments of Turkmenistan (DPM), Ministry of Culture and TV and radio Broadcasting as well as Akhmed Khalmuradov, head of the Abiverd State Historical and Cultural Park for their support and help in organizing the training courses. Finally, we would like to express our gratitude to our trainees for their good mood, and eagerness to learn. Estelle OTTENWELTER 1, Mekan ANNANUROV 2 October Czech Academy of Sciences, Institute of Archaeology v.v.i, Prague, Czech Republic. 2. Abiverd State Historical and Cultural Park. 125

128

129 INTRODUCTION This booklet is addressed to the trainees of the Leon Levy Archaeological Restoration Laboratory in Dushak (Turkmenistan) who participated in the training course, but also any other institutions and museums in Turkmenistan and Central Asia interested in the conservation of ceramics. It provides a basic theoritical knowledge about ceramic material, its deterioration and conservation, and also an illustrated section concerning the different stages of conservation and restoration of archaeological ceramics. This booklet represents the theoretical background to practical work undertaken by the trainees during the course. 127

130 1 cm (1/1) a c b 1 Examples of ceramic artifacts. a: zoomorphic figurine; b: weight; c: wheel, Ulug Depe (photo: A. Pelle, MAFtur). 2 Examples of different kinds of filler observed under stereomicroscope. a-b: mineral filler; c-d: organic filler [straw] (photo: A. Dupont-Delaleuf, MAFtur). a c b d 128

131

nest...

batman iftar saati 2021 viranşehir kaç kilometre seferberlik ne demek namaz nasıl kılınır ve hangi dualar okunur özel jimer anlamlı bayram mesajı maxoak 50.000 mah powerbank cin tırnağı nedir