Afyon Çiki
unu gôstermesi bakimindan ilginçtir. Koyu gri-gri tonlarinda firnisli olan Knidos tipindeki bu kandilin, diger ôrneklerle karçilaçtinldiginda ôzensiz ve daha kalm cidarh olarak uretildigi goriiliir. Her iki kandili I.O. II. yiizyil, I.Ô. I. yiizyilm ilk çeyregine tarihlendirmek uygundur.
III. Kalp yapraklı kandiller
Hellenistik dônem kahp yapimi kandiller içinde ônemli bir yer tutan bu grup, gôvdelerinin her iki yaninda stilize yaprak biçiminde çikintilarin bulunmasi nedeniyle "Kalp Yaprakh Kandiller" olarak adlandmlmi§tir. Sôz konusu çikintilar ilk olarak I.Ô. IV. yiizyilm sonlanna dogru çark yapimi kandillerde kulakçik biçiminde gôriilmeye ba§lar. Baçparmak tutamagi adi da verilen bu bôliim, zaman- la i§levsel ôzelligini kaybetmi§ ve kalp yaprakh kandillerdeki goriintiisiiyle yeniden moda olmuçtur. Yaprak formunun yam sira, fiyonk, voliit ya da dikdôrtgen biçiminde çikintiya sahip ôrneklerin de varligi bilinmektedir. Dikdôrtgen olanlann biiyiik boliimiiniin iizerinde kabartma bitkisel bezemeler yer alir. Baçlangiçta kandilin daha iyi kavranabilmesi amacini taçiyan çikintilar zamanla dejenere olup, form degiçtirerek dekoratif bir ôge §eklinde kullamlmaya devam etmis. tir.
Pergamon' da siirdiiriilen kazilar sirasmda sôz konusu gruba ait çok sayida kahp ve model ele geçirilmiç olmasi, kalp yaprakli kandillerin Anadolu'daki çiki§ yeri olarak bu antik kentin gôsteril- mesine yol açmi§tir. Bu merkezde ôzellikle stilize kalp yapragi biçiminde çikintiya sahip kandiller
6IONIA BÔLGESt'NDEKÎ HELLENÎSTÎK DÔNEME AIT KANDÎLLER 23
çogunluktadir. Ayni grubun fiyonk goruniimiinde çikintili (Lev. XXII: 1) olanlannin ise Ephesos'a ôzgù oldugu goriisii yaygmdir. Kalp yaprakli kandillerin Pergamon'daki uretimi Î.Ô. III. yiïzyihn sonlarindan, Î.Ô. I. yiizyila kadar siirmiistiir. t.Ô. III. yiizyilin iïçiincii çeyreginde îskenderiye'de popùler olan bu tipteki kandiller, ayni tarihlerde Atina'ya ithal edilmis ve burada taklitleri iiretilmeye baslamistir. Delos, Kibns, Misir, Levant ve îtalya'da da bu gruba sik rastlanmaktadir.
Kalp yaprakli kandiller grubunda çogunlukla bitkisel bezemenin tercih edildigi gôriïliïr. Bazi ôrneklerde omuzu çevreleyen motifler, burun uzerinde atlama yapmadan kesintisiz devam eder. Meyveli sarmasik dallari (Lev. XXIII: 1), Ion kymationlari (Lev. XXIII: 2), çelenkler daha çok Pergamon'daki kandillerinde siisleme elemani olarak karsimiza çikar. Kalp yaprakli kandillerin burun bezemesi olarak genellikle masklar gôriiliïr. Plastik bir bantla çevrili olan diskusta kiiçiik hava deliklerinin bulunmasi Ephesos, iki serit halinde olan ve gôvde uzerinde ikiye aynlan kulp ise Pergamon kandillerine ôzgii bir ozelliktir Bu durumda iki ônemli merkezin birbirinden etkilenmiç oldugu açiktir.
Inceleme yaptigimiz eserler formlarma gôre; Kalp Yapragi Biçiminde Çikintili Kandiller ve Dikdôrtgen Biçimde Çikintili Kandiller olmak iizere iki grupta ele ahnmistir. Pergamon' un bu konu- da gôzde merkezlerden olmasi nedeniyle karsilaçtirma amaçh olarak Bergama Miizesi'nde yer alan bazi kandillere de çaliçmamizda yer verilmistir.
A. Kalp yaprağı biçiminde çıkıntılı kandiller
yih Notion kazismda ele geçen ve Efes Miizesi'nde bulunan kalp yaprakhlar grubuna aldigimiz bir kandil (Lev. XVIII: 2), form bakimindan diger ôrneklerden farkh ôzelliklere sahiptir. Kulplu olan kandil, kiirevi profilli, uzun, kalin ve kiit uçlu burunludur. Bu tipteki burun, çalisma yaptigimiz Ionia Bôlgesi'ndeki kandillere yabancidir. Aynca kalp yaprakli kandiller grubunda aliçilmiç olan her iki yandaki çikinti, bu ôrnekte yalnizca tek tarafta gôriilmektedir. Kandilin omuz bôlumiinde kabartma noktaciklarm arasinda inci dizisi, burun uzerinde ise kerykeion motifi yer alir. Samsun civanndaki Tsamourli'de pi§mi§ toprak boga figiirleriyle birlikte ele geçmis, olan ve British Museum'da yer alan bir grup kandil ile Notion' dan bulunan bu ornek arasinda form ve bezeme açismdan çok biiyiïk benzerlik gôriilmektedir. Bailey, I.O. II. yiizyila tarihlendirdigi bu tip kandillerin Anadolu kôkenli olabileceklerini ileri surer Ôzensiz iiretilmis olan Tsamourli kandilleri; çok mikah, koyu kahverengi ya da siyah renkte hamurlu olup, pembe-kahverengi tonlarinda astarlidir. Efes Miizesi'ndeki mat gri astarh kandil de ayni hamur ôzelliklerine sahiptir. Metropolis kazilanndan bulunarak Efes Miizesi'ne getirilen bir baska kandil, form ve hamur bakimindan Notion'dan ele geçen kandil ile benzerlik gôstermektedir. Arastirma yaptigimiz miizelerde sôz konusu iki kandilin dismda benzer ôrnege rastlanmamistir.
Biri Efes (Lev. XVIII: 3), digeri Milet Miizesi'nde (Lev. XXIV: 1) yer alan iki kandilin forai ve bezeme açismdan benzerligi sasirticidir. Kandilin her iki yanindaki çikintilar karakteristik ôzellikle- rini kaybederek gôvdeyle kaynaçmis ve gôvdenin yarim ay goriiniimiine dôniismesine yol açmiçtir. Çift konik profilli ve kulpsuz olan kandiller, burun bôliimiinde yer alan uçlan voliitlii yaba motifiyle ayni kahptan çikmis hissini uyandirmaktadir. Ayni uzunluktaki her iki kandil de mikah ve gri tonlarinda hamurlu, koyu gri parlak firnislidir. Bu iki ôrne i I.Ô. IL yiizyilin son çeyregi, Î.Ô. I. yiizyila tarihlendirmekteyiz.
B. Dikdörtgen biçimde çıkıntılı kandiller
Ionia Bôlgesi'ndeki miizelerde inceledigimiz kandiller içinde bu gruba alinan çok az sayida ôrnek bulunmaktadir (Lev. XXIII: ). Kiirevi profil, diiz olan diskusun plastik bantla çevrili olmasi, ince, kisa, yuvarlak uçlu, diiz tablah burun, çogu zaman kaidelerinin halka biçiminde yapilmasi, genellikle ortadan bir yiv ile iki bôliime aynlmis olan kulp, bu gruptaki kandillerin ortak ôzellikleridir. Bazi ôrneklerde diskusta kiiçiik hava delikleri yer alir (Lev. XXIII: 1), kimi zaman bu delik burunda ince
724 GAMZE GÙNAY TULUK
uzun, dikdôrtgen formda karsimiza çikar. Bezeme açisindan incelendiginde; biiyùk çogunlugunda meyveli sarmasik dali ve burunda mask bulundugu gôriilur (Lev. XXIII: 2). Ion kymationunun da bu tipte tercih edilen omuz bezemesi olmasina karsin, inceledigimiz çok az sayidaki kandilde, bu tùr dekorasyonun varligi dikkat çeker. Bununla birlikte Manisa, Bergama ve Aphrodisias Miizelerindeki bu gruba giren ômeklerin çogunda omuzda Ion kymationu, burunda ise genellikle mask yer almak- tadir. Bergama Miizesi'ndeki oldukça kaliteli isçilige sahip bir ôrnekte (Lev. XXII: 2), daha çok Ionia'daki kandillerde gôriilen asma dali ve iiziim motifleri omuz bezemesi olarak seçilmistir. Burunda kurbaga figiiriiniin bulundugu kandilin, ikili banttan olusarak omuz ùzerinde iki yana aynlan kulbu, Pergamon kandillerinin tipik ôzelligidir. Atôlyeler arasmdaki etkilesimleri figiirsel ôzelliklerin karsilastinlmasiyla izlemek miimkundur.
IV. Ephesos tipi kandiller
îlk olarak Wood tarafindan Ephesos kazilarinda ortaya çikartilmis olan38 ve çok belirgin ôzellik- leriyle ilk bakista diger kandil tiplerinden aynlan grup, Walters tarafindan "Ephesos Tipi Kandiller" olarak adlandinlmistir. Wood' un yapmis oldugu kazilar sonucunda bu tipteki kandillerle birlikte çok sayida kalibm da ele geçmesi, Ephesos tipi olarak bilinen kandillerin ilk olarak gruba adini veren bu yerde uretildikleri diisuncesini desteklemektedir. Bu gruptaki kandiller Anadolu'da Î.Ô. erken IL yiizyilda ùretilmeye basjamistir Pergamon'da Ephesos tipinde iiretilmis. çok sayida kandil bulun- masinin yani sira, Akropolis'te ele geçmis olan bir kalip40, bu tipin Pergamon'da da iiretilmis oldugunu gôstermektedir.
Ephesos tipinin en erken ôrnekleri; çift konik profilli, disbiikey omuzlu, plastik bantla çevrili kiiçiik diskuslu, ince, uzun burunlu, dûz oval dipli forma sahip yuvarlak omuzlular olarak nitelendir- digimiz kandillerdir. Bu gruptaki ok ucu biçiminde burunlu olan kandillerin biiytik bôliïmiinde kulp gôriilmemektedir. Kalip yapimi kâselerle etkileçim sonucu kandillere uygulanan omuzun kesintisiz olarak alternatif bitkisel motiflerle çevrili olmasi, bu tipte en sik rastlanan ôzelliktir (Lev. XXIV: 2). Bitkisel dekorasyonun yani sira Ion kymationlan, dalga motifleri de sik kullanilan bezeme çeçitleri- dir. Ephesos Asagi Agora' dan ele geçmis olan bir kandil (Lev. XXV: 1), grubun en kaliteli isçilige sahip olan ôrnegidir. Omuz ùzerinde Ion kymationu ve burunda bir maskin yer aldigi kandil, gri hamurlu ve koyu gri, parlak firnislidir. Bu ôrnegin form ve bezeme bakimindan çok yakm bir benze- ri Tire Miizesi'nde saptanmistir (Lev. XXV: 2). Aynca aym form ôzelliklerini gôsteren bir kandil kalibinm Ephesos kazilarinda ele geçmesi41, grubun Ephesos orijinli oldugu fikrini desteklemektedir.
Ephesos tipi kandilleri burun yapilanna gôre degerlendirdigimizde, iki temel form karsimiza çikmaktadir. Çift konik profilli, çanak biçiminde ya da plastik bantla çevrili diskuslu, kaliplama yer- leri keskin, ince, uzun, iizeri dûz, ok ucu biçiminde burunlu kandiller (Lev. XXVI: 1), bu grubun Anadolu'da Î.Ô. erken IL yiizyilda iiretilmis ilk ôrnekleridir. Daha sonra ayni formda; ancak yuvarlak uçlu, diiz tablah burna sahip olanlar Uretilmeye baslamiçtir (Lev. XXVI: 2). Yuvarlak burunlu orneklerin çikmasiyla, ok ucu biçiminde burunlular ortadan kalkmamis, uzun siire her ikisi birlikte kullanilmistir.
Ephesos tipi kandillerin en belirgin ôzelliklerinden biri, diskusu çevreleyen çanak gôriinumunde- ki bôlumdiir. Yagm diskus iizerinden akmasini ônlemek amacini tasiyan çarkta hazirlanmis. bu bôlùm, kandil kaliptan çikartildiktan sonra ilave edilmistir. Diskus deliginin çevresinde yer alan kiiçiik delik- ler, Ephesos kandilleri için tipik ôzelliklerdendir. Bu delikler yagin hazneye bosaltilmasi sirasmda içte kalan havanin disanya çikmasi ve yûzeyde biriken yagin içeriye akmasinin saglanmasi amaciyla yapilmistir. Yag ile iliskili olan bu hava deliklerinin agirhk merkezi diskus deligi olacak biçimde açilmasi, kandilin asilmasi islevini de gôrebilecekleri diisuncesini akla getirmektedir; ancak genel-
8IONIA BÔLGESÎ'NDEKI HELLENÏSTÎK DÔNEME AIT KANDÎLLER 25
likle iiç adet olan delikler (Lev. XXVI: 2), her zaman diskus deligim merkez alacak biçimde açilmamiçtir. Tek hava deligine sahip (Lev. XXVI: 1) ôrneklerin yani sira, dort ya da daha fazla olanlar da bulunmaktadir.
Ephesos tipi altinda ele aldigimiz ok ucu biçiminde burunlu bir grup kandilde, diskusu çevreleyen plastik bant burun uzerine kanal oluçturarak fitil deligine ula§maktadir. Bu ôzellikte kandillerde, diiz olan diskusta genellikle iiç kiiçiik hava deligi yer almaktadir. Bôylece diskusa ta§an yagin, burunda- ki kanal yardimiyla fitil deliginden hazneye akmasi saglanmiçtir. Tire Miïzesi'nde yer alan bu ôzel- liklere sahip bir kandil ile (Lev. XXVII: 1), Ôdemis. Miizesi'ndeki bir baçka ôrnek (Lev. XXVII: 2), form, bezeme ve hamur dokusu açisindan bliyiik benzerlik gostermektedir. Ayni atôlyede uretilmis. olabileceklerini diïçundiigumiïz iki kandil, gôvdelerinin yanlanndaki stilize kalp yapragi biçiminde- ki çikintilar nedeniyle kalp yaprakh kandiller grubunu animsatmaktadir.
Gri renkte iyi pi§mi§, sert, gôzeneksiz, fazla katki maddesi bulunmayan hamur, Ephesos tipi kan- dillerin karakteristik ôzelligidir. Kilin dokusu, kandilin içindeki yagi sizdirmayan, suyu geçirmeyen ôzellige sahiptir. Kandiller genellikle gri ya da siyah firnisli olup, metalik ôrnekler de yogun bir seafoodplus.info kargimiza çikmaktadir.
Bezeme
Ephesos tipi kandillerde bezeme olarak, bitkisel motifler, geometrik desenler ya da her ikisinin birlikte kullamlmasiyla oluçturalan yeni kompozisyonlar gôriilmektedir. Omuz dekorasyonunda yer alan motifler kimi zaman burna da uygulanmis. , ya da her iki bôliim için degiçik sùsleme elemanlan kullanilmistir. Bezeme çogunlukla omuzun sag yanindan basjayip arkaya ve sola dogru devam eder, motifler simetrik olarak siralamr. Kulp, kandile sonradan ilave edildigi için, omuzu çevreleyen beze- meyi bôlmektedir.
Kare goriiniimlli çiçek motifleri, rozetler, çiçekli defne dallan, ôzenle oluçturulmus, ûçlii mersin yapraklari, palmetler, riizgar giilù, lotus çiçegini andiran motifler, sarma§ik yapraklan, meyveli sarmaçik motifi, kurdele ile baglanmi§ thyrsos (sarmaçikli asa) motifi Ephesos tipi kandillerin en yaygm bezeme çeçitleridir. Damarli kiiçiik yapraklar, kaz ayagi motifleri, inci dizisi, spiral, konsan- trik daire, baklava ve dalga motifleri, yanm aylar, dikey çubuklar ve Ion kymationlari gibi motifler de bu gruptaki kandillerin iizerinde kar§imiza çikan en popiiler sùsleme elemanlandir. Yunus figurùniin genellikle buran bezemesi olarak tercih edilmesine karçin, seyrek olarak omuz bezemesi çeklinde de kullanilmiç oldugu da gôriilur. Sôz konusu bezemelerin, yalmzca Ionia Bôlgesi'nde yer alan kandillerle simrli kalmadigi, ara§tirma yaptigimiz bu bôlge di§indaki miizelerde bulunan kandillerde de uygulanmis. oldugu gôriilmuçtur. Motiflerdeki zenginlik, aym bezeme elemanlarinin farkh biçimlerde kullamlmis. olmasi, aynca begenilen ôrneklerden alinan kaliplardan kopyalann uretilmis, olmasi, tarihlendirmeyi ve atôlye belirlemeyi zorlayici unsurlardir.
G.G.T
Notes
1) Ô. Ozyigit, " Yili Erythrai Sondaj Çahçmalan", XL Kazi Sonuçlan Toplantm I, Ankara ,
2) Ô. Ozyigit, " Yili Phokaia Kazi Çahçmalan", XIII. Kazi Sonuçlan Toplantm II, Ankara ,
3) G.M.A. Hanfmann, Letters from Sardis, Harvard , No. ; G.M.A. Hanfmann, A.H. Detweiler, D.G. Mitten, Excavation at Sardis, , XIV- , Ankara ,
4) H. Dedeoglu, "Yabizlar Tepesi Tiimiilusu", //. Miize Kurtarma Kazilan Semineri, Ankara ,
5) Akhisar Tepe Mezarhgi, Harmandah Nekropolii yili kazisi B Mezan içinden ele geçen malzeme ile ilgili herhangi bir yayin bulunmamaktadir.
6) H. Dedeoglu, "Harta Abidintepe Tumùlusii Kazi Çahçmalan", Arkeoloji Dergisi IV, Ege Universitesi Edebiyat Fakultesi Yayinlan, Izmir ,
7) Salihli 'de yihnda gerçekleçtirilen temel kazisiyla ilgili heniiz bir yayin yapilmamistir.
8) O. Broneer, Terracotta Lamps, Corinth IV, 2, Cambridge (bundan sonra Corinth IV), pi. III, ,
9) Ibid, pi V,
10) Ibid., pi. VI, ,
11) A. Bovon, Lampes d 'Argos, Etudes Péloponnésiennes V, Paris , pi. 2,
12) Ph. Bruneau, Les lampes, Exploration archéologique de Délos XXVI (bundan sonra Délos XXVI), Paris , 13, n°
13) Ibid., n°
14) Ibid., n°
15) Ibid.,n° ,
16) R.H. Howland, Greek Lamps and their Survivals. The Athenian Agora IV, Princeton N.J. (bundan sonra Agora IV), pi. 32, 86,
IT) Ibid., pi 45, n°
18) Ibid., pi.
19) J. Schàfer, Hellenistische Keramik aus Pergamon, PF 2, Berlin (bundan sonra PF 2), , Taf.
20) D. Kassab, "Un nouveau puzzle aux mille et une pièces : les lampes grecques", Anatolia Antiqua, Paris ,
21) PF 2, Taf. 53, J 1,L1.
22) Agora IV, Tip 29'da bu geliçim izlenebilmektedir.
23) Ibid,
24) Ibid., Tip 29 A.
25) L.A. Shier, Terracotta Lamps from Karanis, Egypt, Excavations of the University of Michigan, Kelsey Museum of Archaeology Studies 3, Ann Arbor , , A
26) U. Knigge, "Ergebnisse der Ausgrabungen der Sudhugel", Kerameikos IX, Berlin , Lev. 96, E 93/2, E 94/1, E 96/2.
21)PF2, Taf. 53, K 7.
28) D.M. Bailey, A Catalogue of the Lamps in the British Museum I (Greek, Hellenistic and Early Roman Pottery Lamps), Londra (bundan sonra Bailey), Q
29) Bkz. dipnot 6 ; I. Ozgen, J. Ôztûrk, Heritage Recovered The Lydian Treasure, Istanbul , 2,0) PF 2, Taf. , M 5.
31) C.T. Newton, A History of Discoveries at Halicarnassus, Cnidus and Branchidae, Londra , , ; H.B. Walters, Catalogue of the Greek and Roman Lamps in the British Museum, Londra (bundan sonra Walters), No.
32) D. Kassab, N. Tuna, Anatolia Antiqua, Eski Anadolu (Varia Anatolica I), Paris-Istanbul ,
33) Agora IV, Tip 40 A ; I. Scheibler, "Die griechische Lampen, Ergebnisse der Ausgrabungen", Kerameikos XI, Berlin , Taf. 85,
34) Korinth için : Corinth IV, 53, pi. V, n° 19 ; Delos için : Délos XXVI, ; Misir için : A. Osborne, Lychnos et Luce ma, Iskenderiye , pi. 1, 12 ; Levant için : K.M. Kenyon, G.M. Crowfoot, J.W. Crowfoot, The Objects from
Samaria, Samaria-Sebaste III, Reports of the Work of the Joint Expedition in and of the British Expedition in , , fig. ; A. Christensen-Papanicolaou, Hama. Fouilles et Recherches , III, 38, fig. 9 ; O. Waldhauer, Die antiken Tonlampen, St. Petersburg , PI. VIII, 35) Bailey, pi. 64, Q , ; Walters, n°
36) PF 2, Taf.
37) Bailey, , pi.
38) R. Heberdey, Forschungen in Ephesos, 1, Viyana , vd.
39) Agora IV,
40) PF 2, Taf. 69, T 4.
41) V. Mitsopoulos-Leon, "Tôpferzateliers in Ephesos", Pro Arte Antiqua, Festschift fur Hegwig Kenner II, Viyana- Berlin, Taf. XXVIII, ; Bailey, 88 vd.