Ali Baran Yüreğim Yüreğinde Indir

This article is brought to the attention of general human culture starting circular dance. It is assumed that these dances are original outlook of ancient people associated with the cult of the sun. Associated with the cult of the sun and the circular shape the place where people live. It provides information about the reflection of people dancing on the material culture samples. Key words: the cult of the Sun, image of dancing people, pitcher, carpet, circle dances. В статье доводится внимание на общечеловеческую начальную культуру круговых танцев. Предполагается, что такие танцы являются изначальным мировоззрением древних людей связанный с культом Солнца. Связывается с культом Солнца и круговые формы место проживания людей. Дается информация об отражении танцующих людей на образцах материальной культуры. Ключевые слова: культ Солнца, изображения танцующих людей, кувшин, ковёр, круговые танцы.

· Keldi baar nur saçıp, Navrez qoquy mor saçıp…

Navrez – halqımıznıñ acayip bayramlarından biridir. Bu bayram er yıl martnıñ inde qayd etile. Qadimiy zamanlardan berli Navrez ziraatçılarnıñ bayramı olıp kelgen. Bugün de Navrez – köy hocalığı işlerinen bağlı bayramımızdır.

Ülkeşınasımız Refat ağa Qurtiyev “Qırımtatarlarnıñ taqvim merasimleri” («Календарные обряды крымских татар») adlı kitabında yazğanı kibi, Navrez ayı – tarlalarda işlerniñ başlanğan ayı sayıla.

Navrezge, adetince, er bir evde azırlıq körüle: köbeteler, loqumlar, çiberekler, tavuq etinden laqşa şorbası ve balalarğa dağıtmaq içün yımırtalar pişirile. Bundan ğayrı boğday unundan beyaz elva, şekerqıyıq, qurabiye ve diger tatlı aşlar yapıla. Bürtük qaveni evelden qavurıp, çekip azırlap qoyalar. Sofrağa bal, pekmez, qızılçıq ve ayva tatlısı qoyula.

Balalar ev-evden yürip Navrez yırını yırlay. Ev saipleri balalarğa pişken yımırta, ceviz, fındıq, meyva qurusı ve tatlı şeyler bere.

Navrez gecesi qızlar, yeşil anterler kiyip (bu tüs – yeşerip kelgen baarniñ timsalidir), saçlarına çiçekler, boyunlarına, qulaqlarına ilvanlar taqalar ve biriniñ evine toplaşa ve qısmetlerini bilmegen istep, fal baqa ya da baqtıralar, qısmetlerini bilmege aşıqa. Nişanlısı olmağanlar eki kün evel gül teregi tübüne bardaq tolu suv içine yüzük ve boyuncaqlar taşlay, soñ, Navrez gecesi kelip, eñ yaş qıznıñ közlerini bağlap, bardaq içindeki şeylerni çıqartalar. O qız yüzüklerni çıqarğanda, yüzükniñ saibesine (şaqa tarzında) onıñ taqdirini ayta.

Qartlar saba namazından soñ mezarlıqqa bara ve dualar oqup, ölgenlerni aña. Mezarlıqnı temizley, mezarlarnı tertipke qoyalar.

Dualarında qartlar Alladan bol bereket, sağlıq-selâmetlik ve ayvan sürüleriniñ artmasını istey.

Er bir evde bayram sofraları yapıla, şeñ-şeramet vaqıt keçirile.

Navrez bayramıñız hayırlı olsun!

· Halqıña yardım etecek olsañ, qoluñdan kelgenini yap

Musulman ve türk halqlarınıñ meşur maarifçisi, yañı qırımtatar edebiyatınıñ yaratıcısı, istidatlı yazıcı ve gazetacısı (yani publitsisti), qırımtatar tiliniñ islâatçısı (yani reformatorı), milliy devriy matbuatnıñ yaratıcısı, qırımtatar tilinde yazılğan edebiyatnıñ neşircisi, mektep derslikleri ve qullanmalarınıñ müellifi, milliy oquv müessiselerinde oqutuvnıñ teraqqiy (progressiv) usullarınıñ propagandacısı, musulman ve türk aleminiñ belli ve nufuzlı içtimaiy-siyasiy erbabı İsmail bey Mustafa oğlu Gasprinskiy (–) parlaq ömür yaşadı ve peyğamberimizniñ yaşına kelip, vefat etti.

Qırımtatar halqınıñ ulu insanı 63 yıl ömür içinde öz milleti içün yapqan işleri qararsızdır. İsmail Gasprinskiy dünyağa belli “Terciman” gazetasınen beraber mahsus qadınlar içün “Alem-i nisvan” jurnalı, arap tilinde “Al-Nahda” gazetası, qırımtatar tilinde “Millet” gazetası, reklama ilâvesi “İlânlar yaprağı”, qırımtatar tilinde “Ha-ha-ha” adlı mizahiy (yumoristik) gazeta çıqardı.

İsmail Gasprinskiy aqqında çoq yazıldı, yazıla ve daa yazılır. Onıñ ömrü ve faaliyetiniñ, em de “Terciman” gazetasınınıñ birinci aqiqiy tedqiqatçısı özümizniñ insanımız Seyitğazı Ğafarov oldı. Gasprinskiy aqqında ğayelerniñ generatorı olğan dostu Basır ağa Ğafarovğa yazğan mektübinde o: ““Terciman” gazetasınıñ birinci kününden başlap senesinece çıqqan sanlarında basılğan Gasprinskiyniñ den ziyade (!) maqalesiniñ cedvelini yaptım”, – dep yazğan edi.

İsmail Gasprinskiyniñ tercimeialı aqqında s. tarih fenleri doktorı seafoodplus.info Gankeviçniñ «На службе правде и просвещению» adlı salmaqlı monografiyası çıqqan edi. Bu adam Qırım, Moskva, Sankt-Peterburg arhivleri, müzeyleri ve kitaphanelerinden ve çoq diger menbalardan Gasprinskiy aqqında materiallar toplap, olarnı ögrendi, işledi ve sistemağa çekti. Bugün qolumızda olğan kitap – Gankeviçniñ on yıl devamında yapqan işiniñ neticesi oldı.

Ulu mütefikkirimiz aqqında arhiv materiallarını saifelegen ve “Terciman” gazetasında basılğan onıñ maqaleleriniñ serlevalarını közden keçirgen adam, Gasprinskiyniñ ne qadar ulu insan olğanını köre.

Biz bahtlı insanlarmız, çünki bizim sönmez yıldızımız bar. Milletimizniñ qaramanı İsmail Gasprinskiyniñ ömür yolunen ketip, onıñ işini devam etmek – er bir maarifçiniñ, er bir Vatanperver ve milletperverniñ şerefli boyun borcudır.

· Toylarımız aqqında

(Yaş nesilge ve ana-babalarğa)

(Devamı. Başı 10, 11, 12, 13, ünci derslerde.)

Kün-bugünde halqımıznıñ maddiy vaziyeti epimizge belli. Çoqumız öz zenaatımız boyunca iş tapamayıp, bazarlarda bir şeyler satıp, butiklerde “realizator” olıp, ve daa bilmem ne yerlerde rastkelgen işlerni yapıp, çekişip yüremiz. Mañlay terinen qazanılğan para zornen qorantamıznıñ boğazına yete. Kimseniñ aşıp taşqan parası yoq. Bugün cemaatımıznıñ çoqusı parasızlar. Aramızda paralı adamlarımız az, çoq degil.

Böyle ağır bir zamanda, aqça arttırmaq pek küç olğan vaqıtta, aytıñız, dostlarım, yaşlarımızğa eki toy (?) (em kelin tarafta, em kiyev tarafta) kerekmi? “Olân, adet olıp kelgen de!” – dersiñiz. Lâkin, belli olğanı kibi, er bir adet zamanına köre. Zamanına uysa, o – yahşı adet, onı kütmek kerek, uymasa – yaramay adetke çevirile ve ondan tez vazgeçmek kerek. Aqlıñızda olsa, bir zamanlarda Qırımda toylarımız üç kün devam ete edi. Baqıñız, şimdi endi o adet yoq. Ne içün yoq? Zamanına uymağanı içün yoq. Zamanımızğa kelişmegen adetlerimiz bugün endi yapılmamaq kerek, çünki yuqarıda aytqan toylarımız – o vaqıtnıñ, evel zamanlarnıñ adetine uya edi. Onıñ içün adet degen şey deñişip kelgen ve deñişip de keter. Qartlarımıznıñ “zemanesine köre kemanesi” degen sözünde aqiqat bar.

Toy yapmaq içün bizler boğazımızdan qıtıp, başqa şeylerge aqça bermeyip, bir qaç yıl evel aqça toplamağa başlaymız. Atta artqaç işlep biraz daa para toplamaq yollarını da qıdıramız. Bu – qolay şey degil.

Menim fikirimce, biz maddiy taraftan bir derecede özümizge kelgence, biraz ayaqqa turğance (başqa milletlerde olğanı kibi), kelin ve kiyev tarafı qoşulışıp BİR TOY yapsaq, yaramay olmaz, vallai-billâ, yahşı olur. Cebimizge köre iş köreyik, bunıñ iç ayıbı yoq, bu tabiiy bir şeydir.

Endi toyğa çağırılacaq cemaatıñ sayısı aqqında. Toyumızğa –––– adam çağırıp, toynı bazarğa beñzetip qoymaq, mencesine, kelişken şey degil. Toyğa bu qadar adam çağırmaqnıñ iç aceti yoq. Öyle toy qalabalıq bazarğa beñzep qala. Eñ yaqın adamlar, çağırılsa, yeter. Pek uzanmağa kerekmey. İnanıñız, meseleni añlağan adam öpke yapmaz, “meni çağırmadılar” dep kimse aleket qoparmaz, can ağırtısı da yapmaz. “Yorğanına köre ayağını uzata!” – der, vesselâm. Rastkelişte lafı çıqsa, toy saibine: “Hayırlı olsun keliniñiz (kiyeviñiz)! Alla yaşlarğa mabet-mabet yaşamağa ve bala-çağalı olmağa qısmet etsin!” – der, artını uzatmaz. Toy yapqan adam da: “Sağ ol! Alla razı olsun!” – dese, olğan.

Zengin adamlarımız da toylarını bir qararınen yapsa, dülber olur. Toy yapıp kimseni şaşırmağa kerekmey. Bilmiş oluñız, öyle qararsız toylar etrafında pek çoq öşek ola. Cemaatımıznı şaşıracaq olsaq, aqıl-fikirnen yapılğan işnen, cemaat içün yapılğan eyiliklernen şaşırmaq kerek.

Biz aqıllı dülber milletmiz, er vaqıt aqıl-fikirnen iş körsek, yapqan işimiz de, areketlerimiz de dülber olur.

(Devamı bar)

· Oquyıcılarımıznıñ icadından

Güzel tilimiz aqqında yaşlarnıñ fikirleri

Alimova Feruze, 2-nci kurs studenti

Universitetke men qırımtatar tili fakultetine kirgen soñ köyge kelgende maña böyle sual bergenler oldı: “Ne içün sen bu fakultetke kirdiñ? Şimdi qırımtatar tili bir yerge qullanmay, “ne prestijno”, ukrain tiline kirseñ olmay edimi?” – dediler.

Menim pek canım avurdı. Bizim qorantamızda er vaqıt qırımtatar tilinde laf ola. Nasıl ola da qırımtatar tili “neprestijnıy” ola? Şimdi endi men birinci kursnı bitirip turam ve mında oquğanıma pek quvanam. Men qırımtatar tili ocamız Azize Fazılovnanıñ maña ögretken yolunen ketecem! Tilimni bilecem ve başqa tilge onı deñişmeycem.

Bağçasaray

Adil Murtazayev,

Bağçasaray 5-inci milliy mektebiniñ mezunı

Beş asırlıq tarihıñ bar, Bağçasaray,

Geray hanlar mekânısıñ, Bağçasaray,

Öz vaqtında Puşkin saña sevda olğan,

İlhamlanıp, “Közyaş çeşmesi”ni yazğan.

Qırım hanlığınıñ paytahtı ediñ,

Medreseñnen dünyada meşur ediñ,

“Zıncırlı”ña başın eggen oca, mezunlar,

Bugün vaziyetiñni körip, yürek ağlar.

Qabristanlar, aziz yerler yernen yeksan etilgen,

Baba-dede baştaşları, taş yollarğa töşelgen,

Quyularnı pislegenler, çoqraqlar qurup qalğan,

Halq variyeti hırpalanğan, oña balta urulğan.

Elli yıllıq küreşten soñ, milletim, qaytıp keldiñ,

Coyuqlarnı tiklemekçün bar küçüñnen tireldiñ,

Pek tırışsa, aziz halqım niyetine tez yeter,

Ana-yurtta, kelir vaqtı, kök bayraqlar yelpirer!

· Şiirler, yırlar

Em oca, em dört balanıñ anası –

Zulmarağa

bağışlana

Közüñiz aydın, cemaat, birden üç batır doğdı!

Zulmarağa üç egizni Rabbimiz bağışladı!

Üç acayip ağa-qardaş: Amethan, Sabri, Fahri,

Olarğa candan tileymiz – sağlam olsun er biri.

Narim beyge oğlanları büyük quvanç ketirdi,

Baba, ğarip, raatlıqnı tüşünde körer endi,

Lâkin mıtlaq kelir bir kün, öser olar ve buyur,

Anası ve babasınıñ qaviy tayançı olur.

Zulmarağa oşağanlar, Alla bersin, çoq olsun,

Barsın er yıl evlâtlarnıñ sayısı arta bersin,

Qorantada dört baladan eksik olmasa eger,

Soñ o vaqıt milletimiz öz maqsadına yeter!

“Maarifçi” birleşmesi adından

Seyran Üseinov

Ali ağa Aliyevniñ

yıllıq yubileyine ( s. mart 9 künü)

Halqımıznıñ pek acayip insanları az degil,

İstidatlı oğlan-qıznıñ beşigidir bizim il,

Kimseden eksik degilmiz: ne rustan, ne çufuttan,

Calağaylıq – qanımızda, o bizde – atalardan.

Ali ağa ulu insan – halqnıñ sönmez yıldızı,

“Uçansuv”nıñ, “Fidanlar”nıñ – ocası, ilhamcısı,

Yaş neslimiz oynamağa ögrenip kele ondan,

Qaç balamız kelip keçti onıñ cümert qolundan!

Ömür oña beş yılda bir yubileyler bağışlay,

Bol yürekli bu adamnı qartı-yaşı alğışlay,

On yedi yıl bar küçünen çalışa o Vatanda,

Yorulmaqnıñ eseri de, Valla-Billâ, yoq onda.

Barsın bizim Alâğamız yüz yıl daa yaşasın,

Lâkin mıtlaq, Alla bersin, ömürlik o yaş qalsın,

“Uçansuv”ğa, “Fidanlar”ğa daim babalıq yapsın,

Kontsertleri ola bersin, bizlerni quvandırsın!

Hayırlı yaşlar olsun, sayğılı Ali ağa!

“Maarifçi” birleşmesi adından

Seyran Üseinov

Samuil Marşak

Sersem sıçan balası aqqında masal

(Devamı. Başı ünci derste.)

Ana sıçan tavuqqa çapıp bara:

“Dayalıq et balama, – dep yalvara, –

Kelse bugün, aynenniler yırlasa,

Bir yahşılıq et, beşigini sallasa.”

“Qıt-qıt-qıdaq, qıt-qıdaq, – dey tavuçıq,

Közleriñni yum da yuqla, sıçançıq,

Yuqla, canım, yanağıñdan öpeyim,

Qanatımnen seni yahşı örteyim.”

Sersem sıçan balası erke ösken,

Tavuqnıñ da hatrin saymay şay degen:

“Sesiñizden gecesi yuqum qaça,

Mümkün olsa, çekiliñiz uzaqça!”

(Devamı bar)

· Atalar sözleri

Dünya bir merdivendir: biri ener, biri çıqar. – Этот мир, что лестница: один спускается, другой поднимается.

Zaman zamanğa uymasa, sen zamanğa uy. – Если время не такое, кокое бы хотелось, научись жить в такое время.

Bereket bersin deñilgen yerde bereket olur. – Там, где желают, чтобы было изобилие, там оно и будет.

Başqa ilniñ padişası olğance, öz iliñniñ fuqaresi (ya da qulu) ol. – Чем быть падишахом чужой страны, лучьше будь бедняком (рабом) в своей стране.

Yahşı at arpasını, yaman at qamçısını arttırır. – Хорошая лошади увеличивают порцию ячменя, дурной – удары кнутом.

Adıñ çıqqance, canıñ çıqsın. – Лучше умереть, чем приобрести дурную репутацию.

Çağırılğan yerge quş bol, çağırılmağan yerge taş bol. – Куда пригласят, туда лети птицей, куда не пригласят – стань камнем, не ходи.

İşlemegen demirni tot basar. – Бездействующая железная вещь покрывается ржавчиной.

Çağırılğan yerden qalma, çağırılmağan yerge barma. – Куда приглашают – иди, куда не приглашают – не ходи.

· Frazeologizmler

aqlına kelgenini yapmaq – делать то, что взбредёт на ум, поступать необдуманно

aqlı kesmek – понимать, соображать

aqıl ögretmek – поучать

aqlını oynatmaq – сойти с ума, лишиться рассудка

aqılğa sığacaq şey degil – уму не постижимо

aqlı yerinde degil – у него не все дома

ne aqılğa hızmet ete? – на что он расчитывает?; на что он надеется?

özüni tutmağa bilmek – уметь вести себя

· Ösümliklerniñ adları

гвоздика – qaranfil – гвоздика

бледная поганка – aqçil ağuv mantar – блiдна поганка

бессмертник – qara baş ot – безсмертник, сухоцвiт

жасмин – yasimen – жасмин

железное дерево – demir ağaç – залiзно дерево

жимолость – hanım eli – жимолость

жёлудь – pelit fındığı – жолудь

звездчатка – yıldız ot – зшрочник

зверобой – sadef ot – звiробiй

земляника – tav cilegi, qanlı kirasa – cyниця

· Ayvan, quş ve böceklerniñ adları

козлёнок – ulaq – козенея

кокон – qoza(q) – кокон

колибри – kölibri – колiбрi

комар – kanar, süyrüsinek – комар

коноплянка – kendir quşu – коноплянка

короед – qabuq böcegi – короiд

короcтель – bıldırcın qılavuzı – деркач

королёк – çalı quşu – корольок

коршун – çaylaq – шулiка, коршак

котёнок – mışıq balası – котеня

· Anatomiya terminleri

лопатки – kürekler – лопатки

лучевая кость – çaqmaq kemik – променева кiстка (кiсть)

межрёберные мышцы – qaburğa arası adaleler – мiжреберни м’язи

мизинец – çinatiy (ya da kiçik) parmaq – мiзинець

миндалевидные железы – badem piçim bezler – мигдалевиднi залози

миокард – miokard – миокард

мозг – miy – мозг

молочные железы – süt bezleri – молочни зслози

мочевой пузырь – siydik quvuğı – сечовий мiхур

мускул – adale – мускул