Ali Şir Nevai Kimdir Kısaca

ALÎ ŞÎR NEVÂYÎ
Kaşgarlı Mahmut'un Divânu Lügâti't-Türk isimli eserinde Türkçeyi Doğu ve batı türkçesi olarak ikiye ayırdığını biliyoruz. Alî Şîr Nevâyî Doğu Türkçesinin yy. da yaşamış en önemli ismidir. Timurlular zamanında Herat ve Maverâü'n-nehr (nehrin öte tarafı) de bir kültür ve edebiyat muhiti oluşmuş, Herat üslubu denilen bir üslubun ortaya çıkmasına vesile olmuştur. Bu dönemin önemli şairleri Lütfî, Hüseyin Baykara, Yakinî ve Alî Şîr Nevâyî'dir.
Alî Şîr Nevâyî h/m de Herat'da doğmuştur. Babasının adı Kiçgine Bahşi'dir. Devrin sultanı Hüseyin Baykara'nın yakın arkadaşı olarak büyüyen Alî Şîr Nevâyî daha sonra da onun yanından ayrılmamış ve devlette önemli görevler almıştır. ‘Alî Şîr' divan kâtibi demektir ve Nevâyî'nin mühürdarlıktan sonra aldığı en önemli görevidir. Kendisi de şair olan H. Baykara Nevâyî'yi yönlendirmiş, kimi eserlerinin yazılmasında bizatihi rol almıştır.
Alî Şîr Nevâyî tarihinde Herat'da vefat etmiştir.
Alî Şîr Nevâyî'nin Eserleri:
1. Külliyât-ı Devâvîn:
Nevâyî edebiyatımızda 7 divan külliyatına sahip tek şairdir. Bu külliyâtı oluşturan divanlar şunlardır:
1. Bedâyiü'l- bidâye
2. Bedâyiü'l- vasat
3. Nevâdirü'l- nihâye
4. Nevâdirü'ş- şebâb
5. Fevâyiü'l- kiber
6. Hazaniü'l- Meânî
7. Farsça Divan
2. Mecâlisü'n- nefâis:
Türkçenin bildiğimiz ilk tezkiresi olan eser şairi konu edinir.
3. Muhakemetü'l- lugateyn:
Nevâyî'nin bu eseri onun dil alanındaki milli duruşunu sergilemesi bakımından önemlidir. Farsça ile Türkçeyi mukayese eden bu eser de Türkçenin Farsçaya üstünlüğü gözler önüne serilmek istenmiştir. 'da kaleme alınan eserin 4 nüshası bulunmaktadır.
4. Mir'âtü'l- evzân:
aruz vezni hakkında derli toplu bilgi vermeyi amaçlayan bir kitaptır. Nevâyî'nin bu eserde aruz vezninin yayılma nedenleri arasında Kur'an-ı Kerim'deki ayetlerin bazısının bu vezne mutabık düşmesini söylemesi orijinal bir tespittir.
5. Hamse:
Hamse sahibi olan şair şu mesnevîleri kaleme almıştır.
1. Hayretü'l- ebrar ()
2. Leylâ ile Mecnûn ()
3. Ferhâd ile Şirin ()
4. Seba-yi Seyyâre ()
5. Sedd-i İskenderi ()
6. Lisânü't- tayr
6. Çihl Hadis:
Nevâyî'nin hadis kitabıdır.
Şair birden fazla mahlas kullanan şairlerimizdendir. Farsça şiirlerinde ‘fânî' mahlasını kullanmıştır.

Nevaî’nin en önemli özelliği tam bir ülke ve dil aşkı ile Çağatayca’yı savunmasıdır. O, ömrü boyunca 30 küsür eser vermiştir. Beş mesnevi yazarak Hamse sahibi olmuştur. Ayrıca her şairin yapamayacağı bir şekilde aynı kalitede tam beş adet Divan düzenlemiştir. Bu divanlar ise Farsçadır. Nitekim Nevaî, beş tane de Çağatayca divan derleyerek bu açığı kapatmıştır. Her divanda yüzden fazla şiir olduğu düşünülürse Nevaî, Fars diline de en az öz dili kadar yakındır.

Ancak Nevaî’nin en önemli eseri Muhakemet'ül Lugateyn adlı eseridir. Bu eserin Türkçe anlamı; “İki dilin karşılaştırılması”dır. Nevaî, Muhakemet'ül Lugateyn’nin giriş kısmında dünya üzerinde 4 adet dil (Hintçe, Arapça, Farsça ve Türkçe) olduğunu savunur. Nevaî’ye göre:

1. Hintçe, en köklü dillerdendir ve onun kıyaslaması oldukça zordur. 

2. Arapça kutsaldır, kıyaslanamaz.

Ancak şair bir türlü Farsçanın neden Türkçeden daha üstün olduğunu anlamaya çalışır. Ona göre Farsça kutsal değildir ve Hintçe kadar da kadim değildir. O zaman neden Türkçe terk edilip Farsça kullanılmaktadır? Bütün bu sorulardan sonra devam eden Nevaî, Farsçanın kelimesi yapısını ve Türkçeyi kıyaslayarak, Türkçeyi üstün sayar. Ayrıca Farsçanın Türkçe kadar kelime üretemediğini ve Türkçenin Farsçadan daha zengin olduğunu eser boyunca örneklerle anlatır.

Nevaî’nin üzerinden hassasça durulması gereken bir diğer önemli eseri ise Mecâlisün Nefâyis adlı şairler tezkiresidir. Bu tezkire de Nevaî’nin tanıştığı şairlerin yanında tanışmadığı şairleri de anlatması ilgi çekicidir.

Nevaî, tasavvuf ile de ilgilenmiş ve eseler kaleme almıştır. Mesnevileri de bu eserleri arasındadır.

Nevaî, ününü Orta Asya’dan Anadolu’ya kadar taşırmıştır. Öyle ki Anadolu’da Nevaî taklidi şiirler yanında onun için yazılmış nazireler de vardır. Hatta Anadolu, Nevaî şiirlerini anlamak için sözlükler hazırlamışlardır ki bu sözlüklerin sayısı da azımsanmayacak kadar çoktur. Nevaî o kadar ünlüdür ki Çağatayca dili artık “Nevaî Dili” olarak anılmaya başlamıştır.

Kısaca Nevaî, Çağatay dili için bir edebî yaratmakla kalmamış, Doğu Türkçesine de bir klasik dönem sunmuştur. Öyle ki birçok araştırmacı Nevaî olmadan bir Çağatay dönemi tasnifi hazırlamamaktadır. Döneminde bu kadar hâkim olmasının nedenleri arasında yükseldiği rütbeler olsa da, Nevaî yine de dili ile de döneme damgasını vurmuştur bir âlimdir.