Allahin Ilim Sifati

Posted 05 February 2009 - 11:54 AM

selamun aleykum ve rahmetullahi ve bereketu
1.Sual: Muhammed bin Abdurrahman el-Humeyyis, isimli bir Vehhabi, ŞİRK diye bir kitap yazmış. Adını da, (Hanefi ulemasına göre ŞİRK) koymuş. Vehhabilerden nakil yaparak, Hanefi ulemasının yaptıklarına şirk diyor. Hanefi uleması diye, Şah Muhammed İsmail Dehlevi adında birinin bozuk fikirleri anlatılıyor. Hanefi ulemasından denilen bu zat kimdir?
2.Vehhabilik nedir
3.Sual: Selefiyecilik nedir? Selefiye mezhebi diye bir mezhep var mı?
4.Sual: Tevhidin aslı nedir?
5.Sual: Amel imandan parça mıdır, yani bir farzı yapmayan veya bir haramı işleyen kâfir olur mu?
6.Sual: İman nedir, azalıp çoğalır mı?
7.Sual: Hıristiyanlar da Vehhabiler gibi tanrı gökte diyorlar. Bu inanç İncillerde var mıdır?allah goktedirmi?
8.Sual: Müteşabih âyet ve hadisleri tevil etmek gerekir mi?
9.İbni Teymiyeci âyetleri değiştiriyor Denize düşen, yılana sarılır. İbni Teymiyeci de yalana sarılıyor. Bir âyeti şöyle değiştirmiş: (Allah semadan bütün dünya işlerini idare eder.) [Secde 5] ?
10.İbni Teymiyeci gökteki Allah diyerek şu âyeti de yazmış: (Göktekinin sizi yere geçirmesinden, taş yağmuruna tutmasından emin mi oldunuz?) [Mülk 16,17]?
11.Sual: Kur’anda Allah’ın iki eli tabiri geçmektedir. Bu, Allah’ın bizim gibi iki elinin olduğunu göstermez mi?bu ne demek?
12.Sual: Kur’an-ı kerimde mecazi ifade çok deniyor, mecaz ne demektir?
13.Sual: Şefaatin hak olduğunu kabul etmeyen bir tek Ehl-i sünnet âlimi var mıdır?
14 Sual: kiyamete Büyük zatların haricinde başka şefaat edenler de olacak?
15.Sual: Peygamber hürmetine veya Peygamber hakkı için diye dua etmek caiz midir?
16.Sual: Hacıların Hacer-i esvede el sürmeleri, ondan bir yarar beklemeleri, şefaat ummaları putun şefaati ile aynı değil mi? Şirk değil mi bunlar? Niye o taşı Kâbe’den sökmezler ki?
17Sual: Selefi bir genç, “(Kabrimi bayram yeri yapmayın) hadisi, Resulullahın kabrini ziyaret etmenin caiz olmadığını gösterir” dedi. Doğru mudur?
18.Sual: Kabir ziyareti nasıl olur, kadın da ziyaret edebilir mi?
19.Sual: Türbelerden şifa beklemek, şirk midir?
20.Tasavvuf nedir?
21.Evliyaya evliya denmez mi?
22.Sual: . Evliyaya dil uzatmak caiz midir?
23.Sual: Mutlaka bir tarikata bağlanmak gerekir mi? Din kitaplarından, din öğrenilemez mi?
24.Sual: Selefiyim diyen bir arkadaş, (Ledün ilmi, bâtın ilmi, keramet, evliya diye bir şey yok) diyor. Bu Kur’an-ı kerime ve hadis-i şeriflere aykırı değil mi?
25.Sual: 72 fırkanın hepsi de aynı yere yani Cennete gitmiyor mu? Hepsi birleşse daha iyi olmaz mı?
insallah azerice cevablarsaniz benimcin fark etmez bana sizin cevabiniz lazim qamet?

Cavab:

Va aleykumus salam va rahmatullahi va barakatuhu!
1. Bir şeyə arxayın ol ki, bu böhtan ola bilməz, əgər kitab halında çap edibsə, deməli, araşdırıb yazıb. Təəccüb etmə, insanın əməlində şirk ola bilər, istər alim olsun, istər qeyri-alim. Amma bu adamın kimliyinə baxaram, inşəAllah.
2. Vəhhabilik ortaya atılmış bir termindir, təxminən 300 il əvvəl yaşamış bir adamın adı ilə bağlayırlar. Əslən o adamın adı Məhəmməd olub, sadəcə bunu yayanlar atasının adı ilə yayıblar ki, Məhəmmədilik deəsələr elə bilərlər ki, peyğəmbərdən (s.a.v.) danışılır. Çox da maraqlıdır ki, bu adam dinə heç nə gətirməyib, sadəcə yeganə çağırışı əsil dinlə getmək olub, xürafata uymamaq olub. Ona görə də xürafatla gedənlər bunu qəbul etməyərək, bu adam barədə yalan və böhtanlar yayıblar ki, camaat bunun dəvətinə inanmasınlar. Bu adamın kitabalrın heç öz fikirləri yoxdur, sadəcə özündən əvvəlki alimlərin fikirlərini bir araya toplayıb.
3. Sələfilik məzhəb deyil, bu peyğəmbərin (s.a.v.) yoludur, sadəcə bu yolda olan özünü saleh sələflərə nisbət edir, yəni haq yolda olanalrın yolu, qəsd edilən isə peyğəmbər (s.a.v.) və onun səhabələridir.
4. TəkAllahlıq.
5. Əməl imanın bir parçasıdır, lakin biri əməli tərk etsə, sələfilər onu kafir görməyiblər, çünki sələfilər yalnız bir əməli tərk edəndə ittifaq ediblər ki, kafir olur, o da şəhadətdir. Amma qeyri-əməlləri, əsas namazda ixtilaf ediblər, digər əmllərdə isə ixtilaf yoxdur, kafir görmürlər.
6. İman dillə deyib, qəlblə təsdiqləyib, əməllə göstərməkdir. Bəli, iman artıb azalar.
7. Allahın göydə olmasını Allah özü deyir, “(Ey insanlar!) Göydə olanın (Allahın) yer hərəkətə gəlib çalxalandığı zaman sizi onun dibinə batırmayacağına əminsinizmi?! Yaxud göydə olanın sizin üstünüzə daş yağdıran bir yel göndərməyəcəyinə arxayınsınızmı?! Onda Mənim (sizi əzabla) qorxutmağımın necə olduğunu mütləq biləcəksiniz” (Mulk, 16-17). Hətta, abu Hənifənin (r.) özü “Fiqhul Əkbər”də buna şəkk edəni kafir görür. Sən çalış dini öyrən. Çünki dini savadsızlıq hətta suallardan görünür.
8. Əslində xeyr.
9. Sən ayənin dəyişib-dəyişməməsini bilmək üçün ərəbcəsini oxu. Əksinə kim bu ayəni oxuyub desə ki, Allah göydə deyil, o dəyişmiş olar.
10. Yuxarıdakı kimi.
11. Xeyr, elə başa düşməyin. Çünki Allaın mislində heç kim və heç nə yoxdur. Təsəvvür et ki, məxluqlarda heç iki eyni əl varmı? O qaldı ki, Xalıqdə ola.
12. Quranda məcaz yoxdur, əslən. Məcazın mənası həqiqətə uyğun olmayan deməkdir. Artıq bu söz özü göstərir ki, Quranda həqiqətə uyğun olmayan bir şey yoxdur, hər şey həqiqətdir.
13. Bilmirəm.
14. Bəli.
15. Belə demək olar ki, peyğəmbəri (s.a.v.) sevdiyimizə görə və ya ona tabe olduğumuza görə.
16. Bəli, bu daşdan şəfaəət istəmək şirkdir. Şəritə yalnız bu daşa toxunmağı buyurub, amm afyda ummaq şirkdir. Çünki bu yalnız Allahın əlindədir.
17. Burda qəsd olunan daimi ziyarətdir, amma səfərdən gələndə və ya Həcdə olarkən ziyarət etmək qadağan deyil.
18. Qəbir siyarəti əsasən kişilər üçündür, qadınlar üçün yox. Ədəbi isə ümumən salam verib qəsd etdiyin qəbrin yanına keçirsən. Orda yatana, özünə və bütün müəslmanlara dua edərək axirəti yada salırsan.
19. Əlbəttə, şəfanı Allahdan istəmək lazımdır. Sadəcə səbəb həkim və s. ola bilər, türbələri isə səbəb deyil, əksinə şirkə yoldur.
20. Təsəvvüfdə hazırda sufilik qəsd olunur, əsasən də bidət firqələridir.
21. Sübut olunsa demək olar, bunu əvvəl sübut etmək lazımdır, sonra da sələfilərdən belə deyən olmayıb.
22. Əgər həqiqi övliyadırsa, olmaz. Hətta saxta övliyaya da dil uzatmaq ədəbdən deyil.
23. Xeyr, mütləq deyil, əsas çalışmaq lazımdır ki, düzgün əqidədə və fəhmdə olasınız, bunlarla siz haqqı tapacaqsınız.
24. Batin elminin olmamasını düz deyir, digərlərində isə ola bilər ki, məsələn, hazırkı saxta övliyaların kəramətlərini qəsd edir, hansılar ki, peyğəmbərlərin möcüzələrini ötüb keçiblər.
25. Təbii ki, birləşsələr yaxşı oalr, amma nə üzərində birləşmək – ixtilaf bundadır. Amma hədisdə bildirilir ki, peyğəmbərin (s.a.v.) və səhabələrin yolunda birləşmək lazımdır.
Allah daha yaxşı bilir!
As salamu aleykum va rahmatullahi va barakatuhu!

Bakı
«Nurlan»
2007

Təriqət ədəbiyyatı:
sufizm, hürufizm.
Ali məktəblərin filoloji fakültələri üçün dərs vəsaiti.

Azərbaycan Respublikası Təhsil

2
 ÖN SÖZ

Ali məktəblərin filoloji yönümlü fakültələrində

3 4
ədəbiyyat, dərs və metodik vəsait, göstəriş, tövsiyə və kitab ya- TƏRİQƏT ƏDƏBİYYATI
zılmamışdır. «Təriqət ədəbiyyatı: sufizm, hürufizm» adlanan bu
kitab həmin sahədəki boşluğu doldurmaq mənasında ilk İslam şərqində orta əsrlərə aid bədii söz sərvətinin mühüm
təşəbbüsdür. bir qolunu təriqət ədəbiyyatı təşkil edir. Ümumiyyətlə, təriqət
Oxucuların mətləbləri daha asan qavraması üçün kitab ədəbiyyatı bu dövrün bədii-fəlsəfi düşüncəsində, dini-ədəbi
mümkün qədər sadə və aydın dildə yazılmışdır. XIII-XIV əsrlə- məfkurəsində o qədər önəmli yer tutur ki, bütün orta əsrlər mü-
rin böyük azərbaycan mütəfəkkiri, filosof-şair M.Şəbüstərinin səlman aləminin söz sənətini və bədii sərvətini təriqət ədəbiy-
yaradıcılığının, xüsusilə onun «Gülşəni-raz» adlı bədii-fəlsəfi yatı olmadan təsəvvür etmək mümkün deyil. Bu tipdə yazılan
poemasının sırf təsəvvüf görüşləri ilə bağlı olduğunu, sufizm əsərlərin həm kəmiyyəti, həm də keyfiyyəti o dərəcədə diqqətə-
ideyalarını öyrənmək və anlamaqda əhəmiyyətini, bir sözlə, layiq və əhəmiyyətlidir ki, bunsuz islam şərqindəki ədəbiyyat
bilavasitə bizim mövzumuzla əlaqəli olduğunu nəzərə alıb bağı yoxsul və ən dadlı meyvələrini itirmiş bağa bənzəyərdi.
Mahmud Şəbüstəri və onun adı çəkilən məsnəvisi ilə ilgili Orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı da ümumislam ədəbiy-
oçerki də kitaba daxil etməyi lazım bildik. yatı müstəvisində qərarlaşdığından və çoxcəhətli tellər və əla-
Kitabdan müəllimlər, aspirantlar, magistrlər, tələbələr və mətləri ilə ona bağlandığından, nəhayət, bu sistemin bir parçası
təriqətlə maraqlanan başqa oxucular istifadə edə bilərlər. olduğundan onun da ədəbi meydanını təriqət ədəbiyyatı olma-
dan təsəvvür etmək mümkün deyil. Əgər təriqət ədəbiyyatı nü-
munələrini orta əsrlər ədəbiyyatımızın bədii məhsulları içərisin-
dən çıxdaş etsək, yerində az şey qaldığını, ədəbiyyatımızın çox
əsrlik bir dövrünün kasıb bir görkəmə düşdüyünü görərik.
Azərbaycan ədəbiyyatında iki mühüm dini-fəlsəfi və bədii-
məfkurəvi təriqət təmayülü mövcud olmuşdur: 1. Sufizm (tə-
səvvüf); 2.Hürufizm.

1. Sufizm

Mədrəsə təkkə qarşıdurması. Təriqət əhlinin – sufilərin və

5 6
 Həmin fikir ayrılığı ilk növbədə, elm və irfan arasındakı sufi qadın Rəbiət-ül Ədəviyyənin (≈713/718-801) belə bir
fərqdə özünü göstərir. Təriqət əhlinə görə mədrəsə yalnız quru sözü Allaha sevgi ilə bağlılığın dolğun ifadəsi idi: «Allahım,
və sxematik olan elmi və bir də məhdud dini qanun-qaydaları, əgər mən səni cəhənnəm qorxusuna görə sevirəmsə, məni onda
fiqhi öyrədir. Belə bir bilgi ilə ilahi varlığa qovuşmaq mümkün yax. Əgər səni cənnət arzusu ilə sevirəmsə, məni ondan
deyil. Mərifət kəsb edib Allaha qovuşmağın yeganə yolu süluk məhrum et. Əgər sənin camalını görmək ümidi ilə sənə ibadət
və irfandan keçir ki, bu ilahi elmi öyrənmə məkanı isə xanəgah- edirəmsə, o görüşü məndən əsirgəmə».
dır. Elmin soyuq məntiqi, əqli dəlilləri və quru düsturları, Mədrəsə dinin oruc, namaz, həcc və s. zahiri ibadət qay-
mühakimələri öz məqsədinə çatmaq yolunda təriqət əhlini qane dalarını bütünlüklə müdafiə və təbliğ edirdi. Xanəgah isə bunu,
etmir. Mədrəsə müdərrisi olan fəqih və üləmanın öyrətdikləri əsasən, zahirpərəstlik sayır və zahiri ibadət qaydalarına qarşı
onun üçün kafi deyil. Başqa sözlə, salik və arifə görə məscidin könüllə ibadət prinsipini önə çəkirdi. Bu prinsipə görə, zahiri
verdiyi vəz və nəsihətlə, həmçinin mədrəsənin öyrətdiyi elm və ibadət qaydalarını mükəmməl şəkildə icra edib daxilən riyakar
təhsillə haqqa yetişmək mümkün deyil. Həqqül-yəqinə olmaqdansa, Haqqı qəlb sevgisi ilə sevib ona könüllə ibadət et-
qovuşmağın yolu ancaq ürf ocağı olan təkkədən keçir. mək daha düzgün etiqad yoludur.
Vaizin moizəsi təriqət əhlinin nəzərində cansıxıcı və gərək- Cənnətə yetişmək üçün mədrəsənin təbliğ və təlqin etdiyi
siz olduğu kimi alim və fəqihin öyrətdikləri də məqsədə çat- dini ayinlər, ibadət, dua-səna qaydaları və əməlləri xeyli mü-
maqdan ötrü yetərli deyildi. M.Füzulinin sözləri ilə desək, məd- rəkkəb görünürdü. Bunun müqabilində təkkə qəlbində həqiqi
rəsədə müdərrisin verdiyi min dərsdən meyxanədə – mürşidi- iman nuru və Haqq sevgisi olan, ilahi mərifət kəsb etməyi
kamilin əli ilə batini nurlanmaya kömək edən bir cam irfan şə- bacaran hər bir kəsə cənnət vəd edirdi. Həm də bu cənnət
rabı içmək daha önəmli idi. mədrəsə və məscidin təsvir etdiyi gözəl suları, huri və mələkləri
olan cənnət deyildi. Xanəgaha görə mənəvi təkamül yolu ilə
Mədrsə içrə müdərris verdiyi min dərsdən haqqa qovuşmaq özü cənnəti tapmaqdır. Həm də mədrəsə və
Yeydürür meyxanədə bir cam vermək bir gözəl. məscidin vəd etdiyi cənnət insana yalnız öləndən sonra nəsib
ola bilərdi. Xanəgahın cənnətinə isə kamil insan-arif elə
Mədrəsə ilə zaviyə arasındakı ziddiyyətin bir faktoru da sağlığında da yetişə bilərdi.
Allah qorxusu və Allah sevgisi məsələsinə münasibətdə idi. Mədrəsə və təkkənin ətrafında toplaşanlar da kəmiyyətcə
Mədrəsə pis əmələ görə hər kəsə Allah tərəfindən cəza veriləcə- ölçüyəgəlməz dərəcədə fərqli idi. Mədrəsə oxuyub yazmağı
yinə və qəzəbə düçar olacağına dair Quranın təkrar olunan bacaranlar, dini və dünyəvi elmlərdən az-çox başı çıxanlar, bir
xəbərdarlıqlarına istinadən insanları pis niyyət və əməldən növ seçilmiş adamlar üçün idi. Burada hətta maddi imkanın da
çəkindirmək üçün onları Allahın qəzəb və qorxusu ilə hədələ- müəyyən rolu vardı. Bu mənada mədrəsə məhdud və ölçülü
yirdi. Amma zaviyə əhlinə görə insanı cəza ilə hədələyən ayələr sayda kontingentə malik olurdu. Zaviyənin qapısı isə könlü Al-
etiqadı olmayan imansızlardan ötrü idi. Qəlbində ilahi eşq olan lah eşqi ilə döyünən və pak etiqada malik hər kəsdən ötrü açıq
mərifət əhlinin Allahdan heç bir qorxusu ola bilməz. Qorxu yal- idi.
nız Haqqı sevməkdə lazımi mərtəbəyə yüksələ bilməməkdən Mədrəsə daha çox mühafizəkar idi. Ənənəvi qanun-qayda-
ola bilər. VIII əsrdə yaşamış və bu əsrdə vəfat etmiş görkəmli lara, standart doqmatik düşüncəyə, sabitləşmiş dini və dünyəvi

7 8
rəftar normalarına, Quranın, təfsir, hədis və şəriətin buyurduq- 70-dən çoxunun yun geyim geyindiyini öz gözləri ilə
larına daha tələbkarlıqla yanaşırdı. Başqa cür fəaliyyətə qadağa gördüyünü söyləyir. Belə bir geyim təbii ki, maddi həyatdakı
qoyurdu. Fəaliyyət mexanizmində məntiqə, dəlilə və ağıla üs- sadə və təvazökar yaşayışın gərəkliliyinə işarə idi.
tünlük verirdi. Təkkədəki insan isə mənən daha çox azad və 2. Bu istilahın «səfavi», «səfəvi», yəni namaz vaxtı təşkil
sərbəst idi. Vəcd, ilahi duyum, hissi qavrayış, haqq sevgisindən olunmuş ilk cərgədə duranlara verilən ad anlamına gəlidyini
doğan emosional çılğınlıq təkkə əhlinə heç də yad və qadağan söyləyənlər də var.
deyildi. Mədrəsənin biganə yanaşdığı, hətta mənfi münasibət 3. Sözün «eyvan» mənasını verən «suffa» kəlməsi ilə bağlı
bəslədiyi şeir, rəqs və müsiqi xanəgahın məmnunluqla qəbul və olduğu da ehtimal edilir. Belə ki, Məhəmməd (s.) peyğəmbərin
riayət etdiyi vəcd, ilahi eşq mənbəyi idi. Belə ki, mədrəsənin zamanında mühacirlərin fəqirlərindən olan, yoxsul yaşayışa
yasağından fərqli olaraq xanəgahlarda ilahilər söylənilir, musiqi malik bir qrup var idi ki, onlar mütəmadi olaraq peyğəmbər
və rəqsdən isə ilahi estetik ekstaz vasitəsi kimi istifadə edilirdi. məscidində və onun eyvanında ibadət edirdilər. Yaşayış yerləri
Mədrəsədəki psixoloji durum daha standart və qəlibə salın- olmadığından məsciddə qalırdılar. Kasıb həyat tərzi keçirən və
mış formada, təkkədə isə daha sərbəst və geniş idi. Mədrəsə- qənaətlə dolanan bu adamlara «əshabi-süffə» deyirdilər.
dəki mühit qorxu və xofa, təkkədəki mühit isə sevgi və inama 4. Bu istilahın ərəbcə «parlaq», «saf», «təmiz» mənalarını
əsaslanırdı. verən «safa» kəlməsindən yarandığı da mülahizə edilir. Həmin
Sufizmin tarixinə və mahiyyətinə dair. «Sufizm» və ya fikrin tərəfdarları deyilən mənanı mənəvi-əxlaqi paklıq, daxili
«təsəvvüf» mahiyyət etibarilə eyni mənanı ifadə edən saflıq və Haqqa gedən yoldakı ruhi təmizlik ilə əlaqələndirirlər.
anlayışlardır. Eyni inanc sistemini ifadə etmək üçün hər iki 5. «Sufi» terminini qeyri-ərəb mənşəli hesab edib onu yu-
termindən paralel şəkildə istifadə olunur. nan və ya ibrani sözü kimi qəbul edənlər də var. Bəzi təfsirçi-
Sufizm orta əsrlərdə islam aləmində geniş yayılmış dini- lərə, məsələn, Əbureyhan Biruniyə görə, «sufi», «sofi» sözü
fəlsəfi, mistik mənəvi-əxlaqi düşüncə və davranış sistemidir. yunanca «düşüncə», «hikmət» mənasını verən «sofiya» sözün-
Bu istilahın bir termin kimi mənşəyi və mahiyyəti barədə dəndir.
çeşidli yozumlar mövcuddur. Bunlardan bəzilərinə yığcam 6. İbrani dilində kainat yaradılmazdan əvvəl mövcud olan,
olaraq nəzər salaq: lakin öz mövcudluğundan xəbərsiz tək və mütləq varlığa «ən-
1. Daha çox qərarlaşmış fikrə görə «sufi» sözü ərəbcə sof» deyilmişdir. Qədim ibranilərin dini-fəlsəfi sistemində
«yun» və ya «qaba yundan hazırlanmış parça» mənasını verən yeganə və bütöv bir substansiya olan «ən sof» mütləq, əzəli və
«suf», «sof» sözündəndir. «Sufi» isə həmin parçadan paltar ge- əbədidir. Şərhlərdə «sufi» terminini bu istilahla bağlamaq
yən adama deyilir. İlk sufilər həm zənginlikdən uzaq sadə bir təşəbbüsləri də mövcuddur.
həyat yaşadıqlarını bildirmək, həm də başqalarından fərqlən- Təsəvvüf və ifranın özünəqədərki bəşəri-mədəni inkişaf-
diklərini, ayrıca bir qrup olduqlarını göstərmək üçün yun xirqə dakı bir sıra din, dini-fəlsəfi görüş və etiqad sistemləri ilə
və ya paltar geyərdilər. Bəzi peyğəmbərlərin, o cümlədən uyğun və oxşar cəhətləri vardır. Şamanizm, zərdüştilik,
Məhəmməd (s.) peyğəmbərin və onun bir çox əshabələrinin də buddaizm, brəhmənizm, qədim yəhudi mistikası kabalizm,
bu cür paltar geyindikləri barədə məlumatlar var. Məsələn, qədim yunan fəlsəfəsi (xüsusilə platonizm) və neoplatonizm,
görkəmli din adamı Həsən Bəsri Bədr döyüşündəki qazilərdən xristianlıq və s. dini və fəlsəfi təmayüllərdəki müəyyən

9 10
cəhətlər islam təsəvvüfü və irfanla bənzərlik təşkil edir. Hətta bəşəriyyətin mədəni, mənəvi-əxlaqi inkişafında bir-biri ilə heç
bəzən üst-üstə düşən nöqtələr də yox deyildir.1 bir əlaqəsi olmayan xalqlarda, toplumlarda özünü büruzə verən,
Məsələn, «şaman təlimində ruhlarla ünsiyyət, ruhların şüa insan övladına aid ümumi bədii, estetik, etik, dini fəlsəfi, həyati
ilə yerə enməsi və yenidən öz əslinə qovuşması, rəqs və səma və s. tipoloji düşüncə tərzində, oxşar baxışlarda və
məclisi kimi tipoloji hallar təsəvvüf və irfanla qismən uzlaşan təsəvvürlərdə axtarırlar. Sufizmi isə sırf Quran və islam
amillərdir».2 hadisəsi kimi dəyərləndirirlər.
Zərdüştilikdəki kamil insan, xeyir-şər qarşılaşması, Tanrı Yuxarıda deyildiyi kimi, daha çox təsbitləşmiş anlama görə
ilə ünsiyyət, hind mistikasında Nirvana, zöhd, nəfslə «suf» yun və ya qaba yundan hazırlanmış paltar, «sufi» isə hə-
mücadilə və onun vəsvəsəsindən qurtuluş, brəhmənizmdəki min paltarı geyinənə deyilmişdir. Ancaq zaman keçdikcə bu
vəhdət və batini mərifətlə ona çatmaq ideyası, yəhudi misti- istilahın məna tutumu daha da genişlənmişdir. Artıq irfani
kasında maddi varlıqdan çəkinmə, Allahla ünsiyyət və onun əqidə daşıyıcılarına «sufi» deməyə başlamışlar və bu ad daha
vüsalına yetmə, batini nurlanma və s., platonizmdəki varlığın geniş coğrafi əraziyə yayılmağa üz tutmuşdur.
təkliyi, vəhdəti və Allahdan ibarət olması, «ölmək yaşamaqdır» Quran kimi müqəddəs və kamil səmavi kitabı, doğru-
ideyası, yaradılış sisteminin vahid həqiqətdən başlayıb külli- dürüst hökmləri, qanun-qaydaları, əxlaq və davranış normaları
ağıl, külli-nəsf, ilkin materiya və nəhayət, maddi dünya olan mükəmməl bir dinin çərçivəsində təsəvvüf kimi yeni,
şəklindəki düzümü, mütləq varlığı tam dərk etməyin qeyri- əhatəli, böyük şaxələri olan bir dini-fəlsəfi cərəyanın yaranma
mümkünlüyü və s., xristianlıqda zahidlik, xəlvətə çəkilmək, səbəbi nə ilə bağlıdır? Bunu mümkün və zəruri edən amillər
məhəbbət və bu kimi bir sıra tipoloji oxşarlıqlar təsəvvüf və hansılar oldu? Əlbəttə, bu geniş mövzudur. Biz isə mövzu ilə
irfanla uzlaşan, onda özünü göstərən cəhət və əlamətlərdir. əlaqədar olduğuna görə yığcam şəkildə bu problemə
Lakin təsəvvüf və irfanın adı çəkilən din və fəlsəfi sistem- toxunmaqla kifayətlənməyi lazım bilirik.
lərlə bağlılığı, onlardan qaynaqlanması, rişələnməsi barədə yek- Məhəmməd (s.) peyğəmbərin zamanında islami
dil fikir yoxdur və bu fikirləri iki istiqamətdə qruplaşdırmaq cəmiyyətdə ideal bir ədalət, bərabərlik və qardaşlıq prinsipi
olar: bəziləri sufizmin nə qədər Quran və islam hadisəsi olsa hakim idi. Həmin prinsip icma başçısından tutmuş aşağıya
da, adı çəkilən və həmçinin bəzi başqa din və fəlsəfi doğru ideal bir nizamla həyata keçirilirdi. Sonrakı dörd mötəbər
görüşlərdən də qaynaqlandığını iddia edir və bunu xəlifənin ruhani-dünyəvi başçılığı dövründə də deyilən prinsip,
əsaslandırmağa çalışır; ikinci qrup təfsirçilər və fikir sahibləri əsasən, gözlənildi. Doğrudur, nübüvvətdən xilafətə keçid
isə təsəvvüf və irfanın Quran və islami dəyərlərdən başqa heç müəyyən pillə aşağıya doğru eniş idi, amma hər halda sadə
bir din və fəlsəfi, əxlaqi görüşlə bağlı olmadığını, onlardan heç həyat tərzi və ədalət nizamı pozulmamışdı. Lakin Əməvilərin,
nəyi əxz etmədiyini iddia edir, təsəvvüf və irfanın həmin din daha sonra isə Abbasilərin hakimiyyəti dövründə xilafət
və fəlsəfi, əxlaqi görüşlərlə uzlaşan cəhətlərinin səbəblərini isə səltənətə, mənəvi-ruhani cəmiyyət dünyəvi cəmiyyətə çevrildi.
Həm də bu işin təşkili dövlət və rəhbərlər səviyyəsində həyata
1
Bu barədə ətraflı məlumat üçün bax: Göyüşov N., Quran və keçirildi. Bəzi riyakar və zahirpərəst ruhanilər də göstərilən
irfan işığında. «İqtisad Universiteti» nəşriyyatı, B., 2004, ədalətsizliyə gizli və aşkar şəkildə bəraət qazandırmağa
səh.49-68. başladılar. Tanrı cəmiyyəti mənfəətpərəstlik cəmiyyəti ilə,
2
Yenə orada, səh.56.

11 12
Tanrı sevgisi sərvət və mənsəb sevgisi ilə əvəz olundu. Mütəvəkkilin zamanında Bağdadda tərcümə məktəbi də
Şöhrət, rəyasət, dəbdəbəli həyat, maddi zənginlik ixtiyarlı yaradıldı. Yunan və başqa dillərdən çoxlu əsərlər tərcümə
təbəqənin qanuni don geyindirdiyi yaşayış normasına çevrildi. edildi. Razi (?-932), Farabi (870-950), İbn Sina (980-1037)
Ədalətsizlik qərarlaşdı və bu, dünyəvi, bəzən hətta dini başçılar və s. kimi universal zəka sahibləri həm qədim şərq və yunan
səviyyəsində müdafiə olundu, hər bir müsəlmanın bir-biri ilə fəlsəfəsini, həm də Quranı və islam qaydalarını dərindən
qardaşlığı və bərabərliyi prisnipi təbəqələşmə, «sərvətin və mənimsəyərək və bunları sintez edərək fəlsəfə sahəsində böyük
vəzifən çoxdur, demək, ixtiyarın da çoxdur» – prinsipi ilə əvəz yeniliklərə nail oldular. Fəlsəfi fikrin fundamental şəkildə islam
olundu. Sufizm məhz həmin dünyapərəstliyə, mənfəətgirliyə, dünyasına daxil omlası təsəvvüf və irfanın da əməli yüksəlişinə
sərvətpərəstliyə, haqqı atıb dünyanı tutmağa qarşı dinc etiraz və nəzəri konsepsiyasının mükəmməl şəkildə işlənib
forması kimi təzahür edib intişar tapdı. hazırlanmasına rəvac verdi.
Sufizmin bir etiqad və düşüncə tərzi kimi özünəqədərki Zaman-zaman yetişən qüdrətli elm, irfan, iman, fəzilət və
başqa din və fəlsəfi görüşlərlə bağlılığı və oxşarlığı olsa da, o, zəka sahibləri təsəvvüfün təkamülünə, elmi-nəzəri konsepsiya-
islam dininin bətnindən doğulmuş, mühüm bir islam hadisəsi nın işlənib hazırlanmasına, onun dini-fəlsəfi sistem halına düş-
kimi nəşət etmişdi. Doğrudan da, onun əsas qaynaqları məhz məsinə öz töhfələrini verdilər. Bu işi görən çoxsaylı şəxsiyyət-
islami cəmiyyətin atributlarıdır. Quran, Məhəmməd (s.) lər içərisində Zünnun-əl-Misri (?-854), Bəyazid Bistami (?-
peyğəmbərlə əlaqəli sünnə və hədislər, səhabələrin kəlamları və 874), Həllac Hüseyn ibn Mənsur (858-922), Cüneyd
davranış normaları, əhli-beytin sadə həyat tərzi, zöhd, təqva, Bağdadi (≈820-910), Əbülqasım Quşeyri (?- 1072), Əbu
təvəkkül, ixlas, şəriət qaydalarına dürüst əməl etmək, Tanrı eşqi Hamid Qəzali (1059-1111), Mühyəddin ibn Ərəbi (1165-
ilə yaşamaq, nəfslə mübarizə və s. təsəvvüfün ilkin qaynaqları 1270), Mövlana Cəlaləddin Rumi (1207-1273) və
sırasındadır. başqalarının xidmətləri daha böyükdür.
Əməli cəhətdən sufi həyatı yaşayan ilk dərvişlərdən Həsən Zünnun-əl-Misri tanınmış sufi qadın Rəbiə Ədəviyyə
Bəsrinin (?-728) adı daha çox məşhurdur. «Əs-sufi» ləqəbinin tərəfindən irəli sürülən «Haqqa təmənnasız xidmət və ixlas»
işlədilməsi isə bir qədər sonraya aiddir. Belə bir ləqəblə tanınan (səmimi, sədaqətli sevgi və qulluq) ideyasını daha da
ilk şəxsiyyətlər kimi kufəli Əbu Haşimin və asketik həyat tərzi dərinləşdirdi. Haqq sevgisində riyakarlığı rədd etdi. İlk dəfə
və əqidəsi olan kimyagər Cabir ibn Həyyanın adı çəkilir. VIII olaraq adi zahiri elmi ilahi mərifətdən ayırdı. Bu mərifəti
əsrin ikinci yarısında yaşamış hər iki mütəsəvvüf kufəlidir. De- Tanrıya məhəbbət və batini nurlanma ilə əlaqələndirdi. Fəna
məli, «əs-sufi» ləqəbi ilk dəfə Kufədə işlədilmişdir. barədə ilkin elmi-təsəvvüfi izahat da Zünnun-əl-Misriyə
Əməli fəaliyyət, mənəvi və fiziki yaşam tərzi olan təsəvvü- məxsusdur.
fün fəlsəfə ilə qaynayıb qovuşması da sonrakı əsrlərə təsadüf Zünnun-əl-Misrinin fəna barədə fikirlərini onun müridi, tə-
edir. Həm də belə bir proses təsəvvüf və ürfanın tarixi təkamü- səvvüfdə Bağdad məktəbinin ən görkəmli nümayəndələrindən
lündə, onun əməli və nəzəri cəhətdən yetkin, bitkin bir təlim ki- olan Bəyazid Bistami daha da inkişaf etdirdi. O, eşq anlamını
mi formalaşmasında müstəsna əhəmiyyət kəsb edir. qabardaraq ona xüsusi önəm verdi: «Mənim paklığım, şan və
İslam dininin gəlişi qədim din, mədəniyyət və fəlsəfi dərəcəm daha əzəmətlidir» - ideyası da Bistamiyə məxsusdur
görüşləri öyrənməyə də marağı artırdı. Hətta xəlifə Əl-

13 14
ki, bu ideya kəlam alimləri və fəqihlər arasında ciddi etiraza sə- nəticəyə gəlir ki, bu elmlərlə həqiqətləri tam şəkildə dərk etmək
bəb olmuşdu. mümkün deyil. Bunun üçün o, mədrəsəni tərk edib xəlvətə
Həllac ibn Mənsur isə adı öz əqidəsi yolunda cəfa və cəza çəkilir, həqiqəti dərk etməyin yolunu daxili təkamül və irfanda
çəkən bir fədakar obrazı kimi simvollaşmış mütəsəvvüflərdən tapır. Bidət hesab olunan təsəvvüf və irfan ideyalarını
biridir. IX-X əsrlərin hüdudlarında yaşamış Həllac məşhur ortodoksal islam təlimi sisteminə daxil edir, Allahın intuisiya
«ənəlhəq» («mən həqqəm») şüarını irəli sürdü. O, belə deyirdi: və vəcd yolu ilə dərkini mümkün sayır, intuisiyanı mütləq
«Mən özüm yoxam, məndə olan da haqdır». Həllaca görə öz həqiqətin dərkində yeganə vasitə hesab edirdi. «Zeynəddin»
nəfsini, dünyəvi meyllərini öldürüb maddi həzz və şəhvətin ləqəbiylə tanınmış və mədrəsənin elmilə mütləq həqiqətə
əsarətindən qurtulan şəxs irfani bilik kəsb edərsə, ilahi bir çatmağı mümkünsüz sayan Qəzali belə bir qənaətə gəlir:
məqama yüksəlib insani keyfiyyətlərdən təmizlənər. Bu halda «Açıqca gördüm ki, sufilərə məxsus həqiqət kitablardan öyrə-
o, ilahi keyfiyyətlər qazanar. Daha doğrusu, ilahinin ruhu onda nilməz. O həqiqətə yalnız insanın təcrübəsi, vəcdi, daxili
təcəssüm etmiş olar. Həllac ibn Mənsur özünün məhz belə bir dəyişmələri və ilahi eşqlə dünyanı unudub özünü tərk etmək
mərtəbəyə yüksəldiyini iddia edir, özü ilə haqq arasında batini vasitəsilə çatmaq olar». Maddi aləmin əbədiliyini qəbul
mənada fərq görmürdü. Elə buna görə də onu kafirlikdə təqsir- etməyən Qəzali onun Allahın iradəsi sayəsində ancaq müəyyən
ləndirdilər. Təkcə mütəkəllimlər və fəqihlər deyil, hətta bəzi su- zaman və məkanda mövcudluğunu, ilahi həqiqətin dərkinin isə
filər də ona qarşı çıxdılar. Nəticədə Həllac 922-ci ildə yalnız ilahi hikmət və arifanə duyğularla mümkünlüyünü qəbul
Bağdadda işgəncəli və faciəli şəkildə edam edildi. Ancaq edir. Qəzali əsas fikirlərini «Məqasid əl-fəlasifə»
sonradan ona bəraət qazandırıldı və adı Haqq yolunun əzabkeş («Filosofların məqsədləri»), «Təhafüt əl-fəlasifə» («Filosof-
mücahidi kimi əbədiləşdi. ların təkzibi»), «İhya ülum əd-din» («Din elmlərinin dirçəl-
Ümumiyyətlə, ilkin dövrlərdən başlayaraq uzun müddət su- məsi»), «Kimyayi-səadət» («Səadət kimyası») və s. kimi trak-
filərin bir çoxu təqibə məruz qalmışdır. Ruhanilər, fiqh və kə- tatlarında ifadə etmişdir.
lam alimləri sufilərə radikal mövqedən yanaşmışlar. Təsəvvüf Cüneyd Bağdadinin mərifət təlimi, fəna, vəhdət, məhəb-
dünyasını bütövlükdə həmin töhmət, qınaq və təqiblərdən bət, zöhd və s.-lə bağlı fikirləri sufizmin nəzəri yüksəlişində
qurtaran isə islam şərqinin elm, fəlsəfə və din sahəsində ən mühüm rol oynadı. İmam Qüşeyrinin məşhur «Risalə»si də
böyük münəvvərlərindən sayılan imam Əbu Hamid Qəzali təsəvvüf və irfana dair dəyərli qaynaqlardan sayılır.
olmuşdur. İdrakının, elminin, imanının və fəzilətinin gücü ilə o, XI-XII əsrlərdə, demək olar ki, sufizmin elmi-nəzəri və
əgər belə demək mümkünsə, islamı təsəvvüflə barışdırdı. dini-fəlsəfi bir təlim kimi formalaşması başa çatdı. Bu dövrdə
Qurandan, İskəndəriyyə mətkəbinə aid neoplatonizmdən və yetişən bir çox mütəsəvvüflərin şərhləri, müxtəlif səpkili əsər-
başqa dini-elmi və fəlsəfi mənbələrdən ustalıqla bəhrələnərək ləri bu sistemin zənginləşməsinə və bütövləşməsinə xidmət
təsəvvüf və irfanı bir elm halına gətirdi, məhəbbəti etiqadla etdi. «Şeyxü-Əkbər» («Böyük şeyx») ləqəbi almış Mühyəddin
bağladı. Həyatının mühüm bir hissəsi Nizamiyyə mədrəsəsi ilə ibn Ərəbinin şərhləri, xüsusilə onun vəhdəti-vücud təlimi ilə
bağlı olan, həm ziyalılar, həm də xalq kütlələri arasında yüksək sufizm zirvəyə çatdı, bütöv və mükəmməl bir dini-fəlsəfi siste-
nüfuz qazanan imam Qəzali fəlsəfə, fiqh və kəlama dair dəyərli mə çevrildi, onun ölçü və nizamı nəzəri cəhətdən tamamlanmış
əsərlər yazıb onların nöqsanlarını göstərərək sonda belə bir oldu.

15 16
 Cəlaləddin Rumi isə təsəvvüf və irfanın sənətlə, qovuş- Tənasux ruhun bir cismdən başqasına keçməsinə, hülul isə
masında böyük əməli iş gördü. Şeiri, musiqini və səma’nı Allahın İsa peyğəmbərdə və ya insanda təcəssümünə inamdır.
(rəqsi) xanəgaha, sufi məclislərinə daxil edib bir növ mənəvi- Təsəvvüf və irfan eyni bir çərçivənin hüdudları daxilində
əxlaqi cəhətdən qanuniləşdirdi. Onun «Məsnəvi»si təsəvvüf və yerləşən bütöv və vahid bir təlim olsa da, eyni şey deyildir.
irfani görüşləri ifadə və təbliğ edən ən kamil bədii Bunlar arasında müəyyən fərqlər mövcuddur. Təsəvvüf həmin
nümunələrdən sayılır. İrfanın bədii zövq və sənət nəşəsinə təlimin praktik cəhəti, irfan isə nəzəri tərəfidir. Hər bir elmin
çevrilməsində və bu yolla populyarlaşmasında Mövlananın həm təcrübəvi, həm də nəzəri tərəfləri olduğu kimi sufilikdə də
xidmətləri əvəzsizdir. təsəvvüf əməli fəaliyyətlə, irfan isə təfəkkür və nəzəri müddəa-
Sufizmdə iki böyük məktəb – Bağdad və Xorasan mək- larla bağlıdır. İrfan əməli hərəkətin, praktiki fəaliyyətin gedişa-
təbləri xüsusilə diqqəti cəlb edir ki, ünlü təriqət başçılarının və tını nizamlayan, onu idraki-nəzəri baxımdan əsaslandıran
tanınmış təsəvvüf və irfan öncüllərinin bir çoxu bu məktəblərin düşüncə modeli-ilahi hikmət və bilik məcmusudur. Hissi və
yetirmələridir. əqli idrakdan yüksəkdə dayanan ali mərifətdir. İrfan
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, sufizm dini-mistik və fəl- təsəvvüfdən daha yüksək mərhələ, vahid təlimin daha uca
səfi-əxlaqi bir cərəyan kimi bütöv bir sistemə və tipoloji xüsu- mərtəbəsidir.
siyyətlərə malik olsa da, həmin sistemin daxilində çoxlu sayda Təsəvvüfə müxtəlif təriflər verilmişdir. Ancaq bu təriflərin
fərqli, zidd, hətta bir-birini inkar edən fikirlər, müxtəlif təma- heç biri onun mahiyyətini tam şəkildə ehtiva etmir.
yüllər, şaxələnən firqə və təriqətlər mövcuddur. Bu firqə və Təsəvvüfün başlanğıcı zöhd, təqva, şəriət qaydalarına əməl
təriqətlərdə son məqsəd eyni olsa da, məqsədə gedən yollar, etmək, sadə həyat tərzi, sonra tədricən nəfsi öldürmək, dünyəvi
üsul və vasitələr çeşidlidir və hətta bəzən bir-birinə ziddir. Elə həvəsləri tərk etmək, masivanı (Allahın zatından başqa hər şey
sufi təriqətləri və təsəvvüf əhli olmuşdur ki, təkcə ruhanilər, masiva adlanır) «atıb yalnız haqqı tutmaq, ilahi eşq yolçusuna
fəqih və mütəkəllimlər yox, mütərəqqi sufilərin və ariflərin çevrilmək və son məqsəddə öz cismani varlığını yox sanıb,
(irfan sahibləri) özləri də onlara mənfi münasibət bəsləmişlər. ruhani varlığını Allahın varlığında fəna etməkdir. Başqa sözlə,
Belə bir mənfi münasibət daha çox aşağıdakı hallarla bağlı təsəvvüf nəfsin törətdiyi afətlərdən təmizlənmək, dünyəvi
özünü büruzə vermişdir: ittihad; hülul; tənasüx; həvəslərdən yaxa qurtararaq Haqqa yaxın ilk sırada və yüksək
tərkidünyalıq; bəzi ifrat, dini və ictimai baxımdan qeyri-məqbul dərəcədə dayanmaq deməkdir» (Əbülhəsən Nuri).
görünən geyimlər və meyllər; bəzi sufilərin tiryək, şərab, eyş- Təsəvvüf irfandan daha əvvəl təşəkkül tapmışdır. Onun
işrət və əyləncəyə qurşanıb guya bu yolla vəcdə gələrək ilahi başlanğıcı zöhd (dünya nemətlərindən və həsəvlərindən imtina
varlığa qovuşması; bəzi firqələrdə əməllərin mənəvi-əxlaqi edib tərkidünya, guşənişin həyat keçirmək, zahidlik. Zahidlər
qaydalara uyğun gəlməməsi; zahiri əməllərə, geyim tərzinə, yalnız onları sadə tərzdə yaşada biləcək qədər yeyib içirdilər,
ibadətə üstünlük verilməsi və s. İttihad insanın şövq ilə haqqa bəziləri, məsələn, tanınmış sufi Abdak əs-Sufi yalnız bitki ilə
qovuşub onun zatında fəna olmasıdır. Daha əvvəllər qeyri- qidalanırdı. Zahidlik xristianlıqdakı asketizmə bənzər həyat tər-
məqbul görünən bu ideya imam Qəzali və xüsusilə də, İbn zidir), təqva (insanı Allahdan uzaqlaşdıran istək və hərəkət-
Ərəbinin təfsirlərindən sonra müəyyən məqbul biçimə salındı. lərdən çəkinmək, pəhrizkarlıq, nəfslə mücadilə etmək), şəriət
qaydalarına əməl etmək, sadə həyat tərzi yaşamaq və s. olmuş-

17 18
dur. Tədricən sufilərin hərəkət, rəftar, fəaliyyət və düşüncə- fəaliyyət göstərən məlamətilər Tanrıya olan sevgi və əməllərini
lərinə yeni çalarlar, ünsürlər, davranış qaydaları, idraki-mənəvi başqalarına bəyan etməkdən özünü reklamdan və riyakarlıqdan
dəyərlər də artırılmışdır. Təsəvvüf təkamülə uğradıqca irfanın uzaqdırlar.
da ilk rişələri göyərmiş, bir ilahi hikmət və bilik kimi pərvəriş Dərvişlər və dərvişlik missiyası da təsəvvüfdə xüsusi yer
tapmışdır. tutur. «Dərviş» fars sözü olub «qapı-qapı dolaşan», «dilənçi»
Təsəvvüf təriqətlərində, ayrı-ayrı sufilərin davranış və mənalarını verir. Sözün ərəbcə qarşılığı kimi «fəqir» anlamın-
əməllərində, dini baxış, fəlsəfi görüş və s.-dən, ya da batini əqi- dan istifadə edilir. Sufilikdə bu anlayışların hər ikisi işlədilir.
dənin qeyri-mükəmməlliyindən doğan mənfi cəhətlər, naqislik- Dərviş təmiz qəlbə malik maddi meyl və həvəslərdən uzaq, nəf-
lər, töhmət və qınağa layiq əməllər ola bilər. İrfan isə hər cür sani ehtirasların zülmətindən xilas olmuş, mənəvi-əxlaqi cəhət-
nöqsan və kəsirdən xali tanrı hikməti, ilahi bilikdir. İrfan təsəv- dən pak Haqq aşiqləri, saf etiqadlı müridlərdir. Daha çox
vüfdəki sapmaları, əyintiləri, naqislikləri düzəltmək üçün ali bir səyyari həyat keçirən, miskin yaşayış tərzinə malik bu həqiqət
bilik çeşməsidir. İrfani biliyə yiyələnən adam mərifət sahibi və aşiqləri zahiri ibadətləri yox, batini etiqadı üstün tuturlar. Qəl-
ya arif, irfani biliyin özü isə mərifət adlanır. Arif nəfsin bini ilahinin nuru ilə işıqlandıran və fənaya uğrayan həyat və
əsarətindən, maddi dünyanın hər cür həvəs və meylindən axirətdən keçən dərvişlər çox zaman gəzəri şəkildə təriqət
qurtarıb batini işıqlanma yolu ilə kamala çatan, istər cismani, ideyalarının təbliği ilə də məşğul olurlar. İmanlı dərvişlər irfan
istərsə də ruhani varlığını yox sanıb Haqqın müşahidəsinə qərq əhli tərəfindən naqis, riyakar və kəm etiqada malik sufidən
olan, ilahi bilik və hikməti əxz etmiş, varlığını Allahın varlığı üstün tutulur. «Dərviş» istilahındakı «yoxsulluq» anlamı maddi
ilə qovuşduran və Haqqın vüsalna yetişən ali mərifət sahibidir. sərvət və nemətlərdən imtina etmək mənasındadır. Təsəvvüfdə
Ariflik sufilikdən, həmçinin dünyəvi elmlərə sahib olmaqdan mərifət kəsb etməyin, kamillik qazanmağın, həqiqətləri dərk
daha üstün məqam sayılır. etməyin mühüm və gərəkli vasitəsi kimi elmə isnad olunması
İrfan elmlə öyrənilməz. Təsəvvüf bir növ zahiri fəaliyyətlə, vacib şərt sayılır. Təsəvvüfi və irfani biliyə yiyələnmək üçün
irfan isə batini aləmlə, ruhi-mənəvi dünya ilə bağlıdır. Təsəvvüf lazımlı vasitə hesab olunan həmin elmin özü də iki yerə ayrılır:
qaydalarını öyrənməkdə elm yardım etsə də, irfana daxili in- 1.Elmül-yəqin; 2.Elmül-lədün.
tuisiya, mənəvi-ruhi paklıq və işıqlanma və bir də Allahın lütf Elmül-yəqin məntiq, dəlil, əqli və idraki mühakimələrə
və inayəti ilə çatmaq olar. Haqqın öz istəyi və rəhməti olmadan əsaslanır. Yalnız kəsrət aləmini, maddi dünyanı öyrənmək və
arif olmaq yolunda bütün şəxsi təşəbbüs, səy və çalışmalar sə- anlamağa imkan verir. Din və şəriətin zahiri qaydalarına daya-
mərəsizdir. Arif həm cəhd, şəxsi səy, həm də ilahi kəramətlə naraq formal rəftar və davranış qaydalarını nizamlamaqdan ötrü
Haqq ilə öz qəlbi arasındakı bütün hicab və maneələri yox yetərlidir. Bu, dəlilə ehtiyacı olan zahiri elmdir. Həm də məka-
edən, batini bəsirətə malik kimsədir. sib, yəni şəxsi səy və cəhdlə kəsb edilən, qazanılan elmdir.
Təsəvvüfdə məlaməti adlanan azad dərvişlər və ariflər də İlahi həqiqətləri və vəhdət aləminin sirrini və hikmətini isə
vardır. Onlar şeyxə, mürşidə ehtiyac hiss etməyən, Tanrıyla yalnız elmül-lədünü ilə öyrənmək olar. «Lədün» ərəbcə «yan»
qəlb gözü və bəsirət görümü ilə ünsiyyət saxlayan, həm deməkdir. «Elmül-lədün» isə «Allah yanından vəhy vasitəsilə
düşüncə, həm də fəaliyyətlərində sadə yol seçən, zahiri verilən elm» mənasındadır. Bu, məkasib, yəni kəsb edilən yox,
əməllərə uymayan kimsələrdir. Sərbəst və azad şəkildə əta olunan, Allah lütfü ilə bağışlanılan elmdir ki, tam və kamil

19 20
ağıl-idrak sahibi olan peyğəmbərlərə, vəlilərə və seçilmiş iman gedən şagirdə salik və ya səyyar deyilir) bütün iradəsi mürşidə
sahiblərinə verilir. Onu oxumaq, öyrənmək və təcrübə ilə, tabe olmalı, ilk yolçuluqdan kamala çatıb müstəqil irşad sahibi
kitablardan əldə etmək mümkünsüzdür. Həqiqi irfan əhlinə olana qədər bütün təriqət yolçuluğunu mürid mürşidin
elmül-lədündən pay götürmək xoşbəxtliyi nəsib olmalıdır. rəhbərliyi ilə həyata keçirməlidir.
Təsəvvüfdə təşkilatlanma onun rəvac tapmağa başladığı Təşkilatların qurulması, icmaların əmələ gəlməsi bu
zamandan xeyli sonralar baş verdi. Əvvəllər sufilər öz zahidanə təşkilat və icmaların qərarlaşdığı məkanların – təkkələrin
və dərvişanə həyatlarını, əsasən, təklikdə yaşayır, əməl və hərə- (xanəgah, zaviyə) yaranmasına gətirib çıxardı.
kətlərini fərdi qaydada icra edirdilər. Zaman keçdikcə sufilər Təsəvvüfdə varlıq və yaradılış sistemi. Tövhid dini olan is-
təşkilatlanmağa, öz icmalarını yaratmağa, cəmiyyətlər qurmağa lama görə varlıq ilahi və maddi olmaqla iki yerə ayrılır. Dərk
başladılar. Çoxlu sayda sufi ordenləri meydana gəldi və bunlar olunmaz substansiyaya (zata) malik ilahi varlığın – Allahın
bütün islam şərqinə yayıldı. Meydana gələn icma və təşkilatlar, hansı şəkildə mövcudluğu, necə bir varlıq olması bəlli deyil.
bir qayda olaraq, hər hansı şeyxin ətrafında toplanırdı ki, buna Onun zatı var, lakin xisləti əsrarlı və dərk olunmazdır. O, vahid,
pir, mürşid də deyilirdi. Dini-mənəvi rəhbər olan şeyxin ətra- əzəli, əbədi və ehtiyacsızdır. Bütün kainatı yaradan da odur.
fına toplaşanlar və onun buyurduğu, təlqin etdiyi yolla gedənlər Quranda bir çox ayələrdə dəfələrlə təkrar olunur ki, Allah
isə mürid adlanırdı. dünyanı yoxdan yaratdı. O, bütün aləmləri və maddi varlığı
Mürşid-mürid münasibətləri təsəvvüfdə önəmli yer tutur və yaratmaq istəyərkən sadəcə «kon» («ol») dedi və onun həmin
icma daxili mənəvi-əxlaqi davranış kodeksi ilə nizamlanır. əmrindən yoxdan kainat qərarlaşdı. Bütün maddi varlığın
«Mürid» ərəbcə «davamçı», «cəhd edən», «itaətkar» deməkdir. səbəbi Allahın «kon» əmrinə, yəni sözə bağlıdır. İnsan isə
Əvvəllər sufi şeyxlərinin şagirdlərini mürid adlandırırdılar. Xaliqin yaradılış nizamının son məhsuludur. Yəni Tanrı insanı
Sonralar bu ad həm də sufi qardaşlıqlarının üzvlərinə də verildi. ən son xilqət olaraq xəlq etdi. Deməli, islam ilahiyyatçıları
Mürşid irşad sahibi, mənəvi rəhbər və müəllim, mürid isə kainatın yaradılış nizamını «Allah-söz-xilqət» modelinə uyğun
şagirddir. Lakin mürşid-mürid münasibətləri mədrəsədəki izah edir və təbii ki, bu düsturu Quran ayələrinin məntiqi ilə
müəllim, müdərris-şagird münasibətlərindən tamamilə əsaslandırırlar. İslama görə, Xaliqlə məxluq tam fərqlidir. Xaliq
fərqlənir. Mədrəsədəki fiziki-cismani itaəti təkkədəki mənəvi əzəli, əbədi, məxluq isə müvəqqəti və ötəridir. Maddi varlıqla
itaət əvəz edir. Mədrəsədəki itaət inzibatçılığa, təkkədəki itaət ilahi varlıq arasında yaradılış prosesində və dünya düzənində
isə qəlbin istəyinə və könüllülük prinsipinə əsaslanır. Təkkədə yalnız söz («kon») iştirak edir. Maddi gerçəkliyin son xilqəti
mürid özünü mənəvi-əxlaqi və ruhi cəhətdən tamamilə mürşidə olan insanla yaradılış nizamı tamamlanır.
təslim etməli, onun dediklərini və buyurduqlarını tam Təsəvvüfdə də varlıq mənəvi (ilahi) və maddi olmaqla iki
itaətkarlıqla yerinə yetirməlidir. Bu münasibətlər əslində belə yerə ayrılır. İlahi varlığa vacib aləm (yəni mütləq mənada var
bir prinsipə əsaslanır: «Mürid mürşidin əlində ölü mürdəşirin olan), Qeyb aləmi, Mələküt aləmi maddi varlığa isə mümkün
əlində olan kimi olmalıdır». aləm, Şəhadət aləmi, Mülk aləmi də deyilir. Ancaq burada
Mürşid seçilmiş, bəyənilmiş, sınaqlardan çıxmış mərifət kainatın yaradılış nizamı xeyli başqa şəkildədir və islam ilahiy-
sahibi, tam etiqadlı irfan əhli, irşad yiyəsi olmalıdır. Müridin, yatçılarının təfsirindən ayrılır. Maraqlıdır ki, təsəvvüfçülər və
salik və səyyarın (sufi yolçuluğuna qədəm qoyan və bu yolla irfan təfsirçiləri də öz şərhlərində Quran ayələrinə və islam

21 22
məntiqinə söykənirlər. Ancaq onlar ayə və hədisləri öz məntiq- Aləmi-lahut (lahut aləmi) - Allah substansiyasının mövcud
lərinə uyğun, öz qənaətlərinin gerçəkliyinə müvafiq şəkildə olduğu mütləq həqiqət aləmidir. Bu ilahi varlığın öz zatından
izah edirlər. ibarət əhədiyyət mərtəbəsidir ki, dərki mümkün deyil. Bütün
Quranda Allah dərgahında ilahi bir hikmət kitabının olduğu sonrakı varlıq və aləmlərin başlanğıcı, səbəbi və idarəedicisidir.
dəfələrlə vurğulanır. «Lövhi-məhfuz» («mühafizə olunan löv- Mütləq xaliqdir və hər şeyin – həm sonrakı mənəvi, həm də cis-
hə») adlanan bu ilahi kitab «Ümmül-kitab» («kitabların mani reallıqların varlığı ona bağlıdır. Onun «kon» («ol») əmri
anası») hesab olunur. Quran ayələrində bir neçə yerdə və ilkin təcəllisi ilə sonrakı aləmlər qərarlaşmışdır. Həmin ilkin
xatırladılır ki: «Göylərdə və yerdə (heç kəsin bilmədiyi) elə bir təcəllidən Aləmi-qeyb, Aləmi-cəbərut və Aləmi-mələküt hüsulə
gizli şey yoxdur ki, açıq-aydın kitabda (lövhi-məhfuzda) gəlmişdir. Bu aləmlər də idraki, əqli və hissi yolla, məntiq və
olmasın» («Ən-nəml», ayə 75). Qurana görə, kainatda və yer zahiri sübutlarla anlaşılmayan vəhdət aləmidir. Lövhi-məhfuz,
üzündə hər şey, baş verəcək hadisə və gedişatlar, bütün külli-əql, Allahın ad və sifətlərinin sabit surətləri Qeyb aləmin-
olmuşlar və olacaqlar, hətta insan taleləri də, lövhi-məfhuzda də, bütün ruhlar, külli-nəfs və s. isə Cəbərut və Mələküt alə-
yazılıb. Quran da bu ilahi kitabda mövcuddur, yəni Quran da mində yerləşirlər. Misal aləmi də adlanan bu aləmdə yerləşən
onun bir hissəsidir. Klassik sənətkarlamızın əsərlərində lövhi- ruhlar aləmini daxili bəsirət gözü və nurlu batini duyumla gör-
məhfuz, Ümmül-kitab tez-tez xatırlanır. mək olar.
Təsəvvüf və irfan ideoloqlarının həm varlıq – kosmoloji, Deyildiyi kimi, bu üç aləm məna aləmidir. Surətə, formaya
həm də yaradılış – kosmoqonik sistem barədə özünəməxsus və rəngə malik deyildir. Sonuncu aləm – Aləmi-şəhadət isə
düşüncə tərzi vardır. Doğrudur, onlar da öz prinsiplərində mülk aləmi, yəni maddi dünyadır. Bu kəsrət, yəni çoxluq alə-
Quran ayələrindən qaynaqlanır və tövhid baxışına əsaslanırlar. midir. Maddi xilqət, çoxlu sayda cismani əşya və varlıqlar bu
Bununla belə, onların varlıq və yaradılış nizamı barədə görüş aləmdə təzahür edir. Onlar müəyyən şəklə, rəngə, həcmə və
və izahatları islam ilahiyyatçılarının qənaətləri ilə üst-üstə formaya malikdir. Zaman və məkan, cəhətlər də ancaq bu
düşmür. aləmə xasdır.
Təsəvvüfdə varlıq aləmi iki yerə – mənəvi və maddi aləm- Təsəvvüfdə kosmoloji düzümdə son mərhələni təşkil edən
lərə bölünsə də, bu dual, yəni ikili qurumun nizamı daxilində maddi varlıq özü də iki pilləli quruma malikdir: 1.Ülvi aləm;
varlıq aləmi bir neçə mərtəbəyə və mərhələyə ayrılır. Bu mərtə- 2.Süfli aləm.
bələr ilahi varlığın – Allahın özündən maddi varlığın yekunu Bütün göy aləmi, ərş, kürsi, fələklər, ulduzlar, sidrətül-
olan insana qədər müəyyən nizama söykənən düzümü əhatə müntəha və s. ülvi aləmə daxildir. Dörd ünsür, mədənat (cansız
edir. Əlbəttə, bu məsələ ilə bağlı irfan şeyxlərinin və təfsirçi- varlıqlar, mədənlər), nəbatat (bitkilər) və heyvanat isə süfli
lərinin baxış və şərhlərində fərqli cəhətlər mövcud olsa da, bu (aşağı) aləmi təşkil edir. İnsan da süfli aləmdə qərar tutub. Ülvi
baxışların ən ümumi və tipoloji yekunu belə bir prinsipə əsasla- aləm daha uca, ali, süfli Aləm isə aşağı mərtəbə hesab olunur.
nır. Yəni varlıq nizamının mərtəbələri belə bir düzümə Yaradılış nizamına gəldikdə islam teoloqlarının rəyinə
malikdir: Aləmi-lahut – Aləmi-qeyb – Aləmi-cəbərut – görə, Allah istər bütün mənəvi, ruhani, istərsə də cismani,
Aləmi-mələküt – Aləmi-şəhadət (mülk Aləmi). maddi varlıqları yoxdan xəlq edib. Yəni külli xilqət Tanrının
bir «kon» əmri ilə xəlq olunub. Quranda da bir neçə ayədə

23 24
Allahın varlığı yoxdan yaratması barədə işarə və bəyanlar yer kürəsi yaradılır. Yer kürəsində isə ardıcıllıqla üç mövlud –
vardır. Məsələn: «O göyləri və yeri (yoxdan) var edəndir» cansız varlıqlar (mədənat), bitki (nəbatat) və heyvanat
(«Əl-ənam», ayə 101). «O, insanları (məxluqu) yoxdan yaradır, qərarlaşır. Kosmoqonik sistemin son xilqəti insandır və insanla
sonra iman gətirib yaxşı işlər görənləri ədalətlə mükafat- bu sistem sona çatır. İnsan öz xisləti etibarilə ikili xassəyə –
landırmaq üçün (qiyamət günü) yenidən dirildir» («Yunus», ayə həm ilahi, həm də maddi keyfiyyətə malikdir. Onun ruhu ilahi,
4). cismi isə maddi varlığın məzhəridir.
Quranın bu tipli ayələrinin şərhinə bir qədər başqa baxışla Bəs yaradılışa səbəb nədir? Allah-taala məxluqatı hansı
yanaşan təsəvvüfçülərin kosmoqonik təlimində isə yaradılış məqsədlə xəlq etmişdir? Hədis və Quran ayələrində bu suala
gerçəkliyi məxsusi şəkildə izah olunur. Bu təlimə görə yoxdan cavab tapmaq mümkündür.
heç nə var ola bilməz, yəni Tanrı bütün mənəvi və maddi Tanrı əzəli, əbədi və mütləq varlıq kimi mövcud idi. Tanrı
xilqəti yoxdan deyil, mövcud olan varlıqdan yaratmışdır. Əzəli substansiyasından başqa heç nə mövcud deyildi. Ədəm
və əbədi olan həmin varlıq isə ilahi substansiyanın özüdür. (yoxluq, heçlik) aləmi hökm sürürdü. Allah gizli və yalnız idi.
Yəni Allah xilqəti öz zatından yaratmışdır. Daha doğrusu və Gizli və yalnız olan bu zat həm də mütləq gözəlliyə və yax-
dəqiqi bütün xilqət Tanrı substansiyasının təcəlləsi nəticəsində şılığa malikdir. Yəni mövcudluq, gözəllik və yaxşılıq Haqqın
zühur etmişdir. İlahi zatın ilkin təcəllisi ruhi, sonrakı təcəllisi ali və dəyişməz xislətidir. Lakin bu mövcudluğu duyacaq bir
isə cismani varlığın təzahürünə səbəb olmuşdur. Həm də bu qəlb, sevəcək bir könül, bu gözəlliyi görəcək bir göz, bu
təcəlli, həqiqətən də, Tanrının «kon» əmri ilə, yəni sözlə yaxşılığı anlayacaq başqa bir varlıq yox idi. Allah-taala öz
gerçəkləşmişdir. gözəlliyini görəcək gözə, mövcudluğunu duyacaq qəlbə,
Təsəvvüfdə yaradılış nizamı belə verilir: Allah – Söz – yaxşılığını anlayacaq varlığa və onu sevəcək könülə ehtiyac
Külli-əql – Külli-nəfs – maddi varlıq (və insan). Allah mütləq hiss etdi. Yalnızlıqdan qurtarıb özünü aşkara çıxarmaq istədi.
xaliq və hökm sahibidir. Varlığı yaratmaq istəyi ilə ilk olaraq Buna görə də xilqəti xəlq etdi. Yəni o, həm Quranda, həm də
söz (əmr) demiş və özünü söz şəklində təcəlli etdirmişdir. Hə- klassik ədəbiyyatda tez-tez təkrarlanan ifadə ilə desək, «gizli
min əmrdən sonra yaranan ilkin xilqət Əqli-külldür. Əqli-küll bir xəzinə» («küntü-kənzə» - farsca «gənci-nihan») idi, özünü
dedikdə, təsəvvüf və irfanda Məhəmməd (s.) peyğəmbərin nuru təzahür etdirmək ehtiyacı duydu və başqa varlıqları, o
nəzərdə tutulur. Bu ilkin əql və Tanrıdan sonrakı həqiqətdir. cümlədən insani yaratdı. Bu məsələ ilə əlaqədar Həzrəti Mə-
Göstərilən məsələdə təsəvvüfçülər müəyyən hədislərə də isnad həmmədin (s.) dilindən belə bir hədis danışılır: «Bir dəfə Davud
edirlər. Məsələn, Məhəmməd (s.) peyğəmbərin dilindən deyilən peyğəmbər Allah-taaladan xilqəti nə üçün yaratdığını
bu cür hədislər məşhurdur: «Biz ilk sonuncularıq» və yaxud: soruşmuşdu. Allah isə həmin sorğunu belə cavablandırmışdı:
«Adəm su ilə palçıq arasında ikən mən nəbi idim». Başqa bir «Mən gizli bir xəzinə («küntü kənzə») idim. İstədim ki, tanınım.
hədisdə isə Allahın varlığı islam peyğəmbərinə xatir yaratdığı Məxluqatı yaratdım». Varlıq, gözəllik və yaxşılıq Haqqın
vurğulanır: «Əgər sən olmasaydın, fələkləri yaratmazdıq». sifətləri olduğu kimi heçlik, çirkinlik və pislik də mövcuddur
Yaradılış nizamında külli-əqldən sonra külli-nəfs, bütün ki, bunlar da Allahın sifətlərini tanımaq üçün olan keçici
nəfslərin cəmi, ümumi nəfs, göylər səltənəti, kainatdakı başqa şeylərdir. İnsanda isə bu sifətlərin hamısı birdən cəmlənmişdir.
mövcudluqlar, nəhayət, dörd ünsür və bu dörd ünsürdən ibarət

25 26
Əgər insan heçliyi, çirkinliyi və pisliyi özündən yox etsə, onda götürdü». İlahi əmanət dedikdə, Allaha itaət, ibadət, şəriət
yalnız ilahi sifətlər qalar. hökmlərini yerinə yetirməklə yanaşı, ağıl, idrak, düşüncə, Haq-
Ümumiyyətlə, xilqətdə Allaha ən yaxın olan və ən şərəfli dan ayrılıq dərdi, vüsal həsrəti, eşq yükü və s. də nəzərdə
məxluq insandır. Quran ayələrində Allahın «Biz ona şah tutulur.
damarlarından da yaxınıq» («Qaf», ayə 16) deyə insanı İnsanın Tanrını tanıma və ona tapınma məqamı bəşəri ruh-
nəzərdə tutması da bunu sübut edir. İnsanın ərəbcə «ənəs» ların ilkin yaradılış günü ilə üst-üstə düşür. İnsanın cismani
sözündən olub «göz bəbəyi» mənasını ifadə etdiyi də təsbit yaradılışından çox-çox öncə baş verən bu yaradılış günü «ruzi-
olunur. Təbii ki, burada Haqqın insana «göz bəbəyi» qədər ələst» və ya «ruzi-əzəl» adlanır.
önəm verməsi diqqəti cəlb edir. Deyildiyi kimi, insanda ilahi Həmin gün Allah çox-çox sonralar yer üzünə enib cismani
varlıqla (ruh) maddi varlığa (cism) xas keyfiyyətlər qovuşuq bədənlə qovuşacaq bu intəhasız sayda ruhları cəm edib
şəkildədir. İnsan hətta bir xilqət kimi mələklərdən belə onlardan soruşmuşdu: «Mən sizin rəbbiniz deyiləmmi?»
üstündür. Çünki mələklərdə Haqqın yalnız camal sifətləri, («Ələsti rəbbiküm?») və onda ruhlar cavab vermişdi: «Bəli,
insanda isə həm camal, həm də cəlal sifətləri cəmləşmişdir. Rəbbimizsən» («Qalu: bəli»). Quranın «Əraf» surəsinin 172-ci
Allah özünəməxsus bir çox ali keyfiyyətləri insana əta etmiş, ayəsində xatırlanan bu məclis «bəzəmi-əzəl», həmin sual-cavab
onu özünəbənzər bicimdə xəlq etmişdir. Buna görə də Allah isə Tanrı ilə bəndə arasındakı ilk müqəddəs misaq, yəni əhd-
«nüsxeyi-kəbir» («böyük nüsxə»), insan isə «nüsxeyi-səğir» peyman hesab olunur.
(«kiçik nüsxə») hesab olunur. Bütün xilqət də insana xatir və Bəşər övladı Haqqın yer üzündəki xəlifəsi və eyni zamanda
insan naminə yaradılmışdır. Yaradılış nizamının özü də ilahi- məxluqatın ən gözəlidir. Onun gözəl bir biçimdə yaranması
bəşəri cövhərdən başlayıb bəşərdə bitir. Belə ki, əvvəlcə də hətta Quranda da xüsusi olaraq vurğulanır: «Biz insanı ən gözəl
deyildiyi kimi, ədəm (heçlik) Aləmi bərqərar ikən ilk yaradılış biçimdə yaratdıq» («Ət-Tin», ayə 4). Bu gözəllik həm zahiri,
nuri-Məhəmmədlə (əqli-küll) başladı. Məhəmməd peyğəmbər həm də batini aləmi özündə ehtiva edir, yəni insan həm surət,
isə ilahi xislətlə yanaşı, həm də bəşəri sifətlərə malikdir. Yəni həm də daxili-mənəvi baxımdan gözəl yaradılmışdır. Haqqın ən
həm də bəşər övladıdır. Allahın Həzrəti Məhəmmədə (s.) gözəl mənəvi keyfiyyətləri ruh, ağıl, düşüncə, nitq və s. də
xitabən dediyi belə bir hədisi-şərif isə aləmlərin islam məhz yalnız insana bəxş orlunmuşdur. Kamil insan, başqa
peyğəmbərinə, son nəticədə insana görə yaradıldığını göstərir: sözlə, vücudun ehtiraslarını tərk edib mənən tam kamilliyə
«Əgər sən olmasaydın, fələkləri yaratmazdım». qovuşmuş insan əslində Haqq zərrəsinin timsalıdır.
Tanrıya məxsus ilahi əmanətlərin daşıyıcısı da insandır. Kamil insanın fiziki varlığını atıb yalnız ruhi varlığını
Halbuki həmin əmanət insandan daha əvvəl göylərə, yerə və tutsaq, Allahın bir zərrəsi, son nəticədə Haqqın özü qalmış olar.
dağlara təklif olunmuş və bunlar qorxudan həmin əmanəti gö- Həllac Mənsurun «ənəlhəq» şüarını sonrakı dövrün sufi
türməkdən imtina etmişdir. İnsan isə əmanəti qəbul etmişdir. şeyxləri və irfan sahibləri məhz bu mənada təfsir etmişlər.
Quranın «Əl-Əhzab» surəsinin 72-ci ayəsində deyilir: «Biz Onu da nəzərə almaq lazımdır ki, xilqətin ən gözəl
əmanəti (Allaha itaət və ibadəti, şəri hökmləri yerinə yetirməyi) məxluqu insan olsa da, ümumiyyətlə, yaradılışda və
göylərə, yerə və dağlara təklif etdik. Onlar onu götürməkdən yaradılmışlarda heç bir nöqsan, kəsir yoxdur və ola da bilməz.
qorxub çəkindilər. Çox zalım və çox cahil olan insan isə onu Çünki M.Şəbüstərinin təsəvvüfə dair dəyərli poetik nümunə

27 28
olan «Gülşəni-raz» əsərində israr etdiyi kimi: «Yaxşıdan hər nə Vəhdəti-vücud vücudun birliyi, vəhdəti, bütövlüyü anla-
sadir oldusa, yaxşıdır» («Ze niku hər çe sader gəşt, nikust»). mındadır. Bu nəzəriyyəyə görə daimi və mütləq olan yeganə bir
Yəni Allah gözəl olduğu üçün onun yaratdığı heç nə nöqsanlı həqiqət vardır. Bu əbədi reallıqdır. Yaradılmayıb və
və gözəllikdən uzaq ola bilməz. İmam Qəzali məxluqatın ideal yaradılmaq, yəni xilqət xassəsinə malik deyil. Daimi mövcud
gözəlliyi və nizamı barədə daha qəti hökm verirdi: «Hər şey elə olan həmin varlıq Haqqın özünün zatıdır ki, dərkolunmazdır.
yaranmışdı ki, ondan yaxşı ola bilməzdi. Bütün ağıllar toplaşıb İbtidası və intəhası olmayan Allah zatı mənəvi və maddi aləmin
nə qədər yaxşı və gözəl düşünsələr də, bundan gözəl yarada əsasında dayanan vahid həqiqətdir. Həm də bu təklik və
bilməzlər. Dünyada hər nə ya-ranıbsa hikmət və ədalətlə vahidlik ədədlə, rəqəmlə ifadə oluna bilən fiziki vahidlik anla-
yaranıb, bundan kamil yaranış mümkün deyildir». mında yox, ədədlə ifadə oluna bilməyən bütöv və dərkolunmaz
Vəhdəti-vücud. Sufizmdə vəhdəti-vücud nəzəriyyəsinin ilahi həqiqət anlamındadır. Həmin varlığa vacibül-vücud, yəni
xüsusi rolu və tutumu vardır. Təsəvvüf və irfan əslində özünün vacib varlıq və yaxud vücudü-küll də deyilir. Çünki onun
təkamül və yüksəliş tarixində bu nəzəriyyə ilə zirvəyə və varlığı mütləq və heç nədən asılı olmayaraq vacib şəkildə
kamala çatır, bütöv, yetkin və sistemli təlim halına gəlir. mövcuddur.
Vəhdəti-vücud nəzəriyyəsinin yarıdıcısı XII-XIII əsrlərin Bununla belə, kainatda sonsuz sayda maddi varlıqlar, cism-
hüdudlarında İspaniyada yaşamış və «Şeyxü-əkbər» («Böyük lər, əşyalar da mövcuddur ki, insan da bu cismani varlıqlar sıra-
şeyx») ləqəbi almış Mühyəddin ibn Ərəbidir (1165-1240). sındadır. Vəhdəti-vücud təliminə görə sonsuz sayda bu maddi
Doğrudur, İbn Ərəbiyə qədər də bu nəzəriyyə ilə əlaqəli müəy- varlıq və cismlər Tanrı zatının təcəllisindən yaranmışdır. Yəni
yən fikirlər söylənilmiş, mülahizələr irəli sürülmüşdü. Ancaq gördüyümüz hər şey Allah vücudunun müxtəlif görkəm, forma
onu sistemli və mükəmməl bir təlim halına gətirən, vəhdəti- və rənglərdəki görünüşlərindən ibarətdir. Haqdan qeyri nə var-
vücudun tövhidə zidd olmadığını, əksinə bunların uzlaşan və sa, bütün masiva (Haqdan qeyri nə varsa) Haqqın zat və sifətlə-
üst-üstə düşən müddəalar olduğunu əsaslandıran, islam dünya- rinin təcəllisi, başqa sözlə, onun çeşidli cismani varlıqlar şək-
sında dini-fəlsəfi inanca daxil və qəbul etdirən İbn Ərəbi ol- lində təzahüründən ibarətdir. S.Ə.Şirvani bir şeirində bu
muşdur. O, öz ideyalarını «Fütuhati-Məkkiyyə», «Füsusül- mətləbi belə ifadə edirdi:
hikəm» və s. əsərlərində, risalə və şərhlərində vermişdir.
Məlumdur ki, islam monoteist, yəni təkallahlılıq dini olub Bəhri-vəhdət mövc edib, dışra dağıldı qətrələr,
tövhid prinsipinə əsaslanır. Tövhid isə ilahi varlığın təkliyini, Oldular ol qətrələrdən dürri-lala müxtəlif.
vahidliyini, şəriksiz, yeganə, əzəli və əbədi reallıq olduğunu is-
rar və qəbul edir. Vəhdəti-vücud nəzəriyyəsinə görə də bütün Başqa sözlə, Allah özünün sonsuz sayda ad və sifətlərini
maddi və mənəvi gerçəkliyi özündə ehtiva edən tək bir varlıq əşyalar şəklində təzahür etdirmişdir. Maddi gerçəklikdəki bütün
vardır. Quranda da Allahın hər şeyi özündə ehtiva etdiyi təsbit cismlər Haqqın ad və sifətlərinin təcəssümü və məzhəridir. Yə-
olunur və vəhdəti-vücud təlimi üçün mötəbər qaynaq və çıxış ni kainatdakı bütün qətrə və zərrələrdə ilahi ünsür vardır və
nöqtəsi də həmin ayələrdir. Məsələn, «Ən-Nisa» surəsinin 127- bunlar ilahi varlığın bir parçasıdır. Elə buna görə də hər zərrə
ci ayəsində deyilir: «Göylərdə və yerdə nə varsa, hamısı Allaha və qətrə «ənəllah» («mən allaham») söyləyir:
məxsusdur. Allah hər şeyi (elmi və qüdrətilə) ehtiva etmişdir».

29 30
 Hər qətrədə, hər zərrədə tapdınsa təcəlla,
Ol dəmdə «ənəllah» səsi zərrətdən ucaldı. Burada «yar» dedikdə, təbii ki, Allah nəzərdə tutulur. Tə-
F.Nəimi səvvüf və irfanda insan da vəhdət xəzinəsindən ayrılıb kəsrət
aləminə düşmüş zərrə hesab olunur. Yəni bəşər övladı da tək
Vəhdəti-vücud təlimində ilahi varlıq vacib aləm hesab vücuddan qopmuş, surət və rəngə gəlmiş ilahi varlığın təcəlli
olunursa, maddi varlıq da mümkün aləm, imkani varlıq, çüzv nuru olan hissədir.
aləmi adlandırılır. Bu aləm əbədi deyil, onun mövcudluğu
mümkün ola da, olmaya da bilər. Eyni zamanda Haqqın mütləq Mən gənci-nihani, küntə kənzəm,
varlıq aləminə tək və bütöv vücud olduğu üçün vəhdət aləmi, Mən gənci-nihan, nihan mənəm mən!
maddi aləmə isə çoxlu sayda əşya və cismləri əhatə etdiyi üçün
kəsrət (çoxluq) aləmi deyilir. Mən zatü sifati-kün fəkanəm,
Beləliklə, həqiqət birdir. Lakin onun iki tərəfi vardır: batini Mən ruh ilə can, can mənəm mən!
və zahiri. Batini tərəf Haqqın özü, zahiri tərəf isə maddi aləm-
dir. Bütün maddi aləm, mümkün varlıqlar, sonsuz sayda cism Nəsimi bu qəzəlində demək istəyir ki, insan «gizli xəzi-
və əşyalar, rəng və surətlər isə vacibi – Tanrını tanımaq nə»dir («gənci-nihan» farsca, «küntə kənzə» ərəbcə). Həm zat,
üçündür. Hər zərrəsində ilahinin bir nişanəsi, feyzi olan cism və həm sifət (surət, cism), həm «ol» deyən («kon», «kün»), həm
hadisələrin özü Haqqın varlığını sübut edən dəlillərdir. Bir də olan («fəkanə»), yaranandır. Buradakı «küntə-kənzə» ifadəsi
sözlə, vahid və tək olan həqiqətin özü: müəssir və əsər, yaradan Qurandan götürülmüşdür ki, orada Allah «gizli bir xəzinə» ad-
və yaradılan, xaliq və xilqət olmaqla ikili quruma malikdir. landırılır və bu ifadə bir neçə yerdə təkrarlanır.
Ancaq mahiyyətdə müəssirlə onun yaratdığı əsər (kainat) Tək vücud olan Tanrı zatı gizlin, sirli və dərkolunmazdır.
eynidir. Əsərin təcəlli və təzahürü isə yalnız müəssirin sübutu Haqqı Haqqın özündən başqa heç nə dərk edə bilməz, çünki ya-
naminə onun öz iradəsi ilə onun öz zatından qopmuş zərrələrdir radılmış hər şeydə əskiklik və nöqsan vardır. Nöqsansız olan
ki, sonda Haqqın özünə qayıdır. isə yalnız Tanrı zatıdır. Özünü sifətlər, surətlər şəklində təzahür
Təsəvvüfçülərə görə bütün masiva Haqq zatının təcəllisi etdirən Haqq özü əslində gizli qalıb sirr pərdəsinin arxasında
olduğundan varlıqda hansı səmtə baxsanız Allahı görərsiniz, anlaşılmazdır. Füzuli məhz bunu nəzərdə tutaraq izhar edirdi ki,
kainatdakı hər bir cism və mövcudluqda Haqqın nişanəsi və zü- onu bilmək yetər ki, Haqqı bilmək olmaz:
huru vardır. Quranın «Əl-Bəqərə» surəsində də Allahın hər tə-
rəfdə mövcud olduğu xüsusi olaraq vurğulanır: «Şərq də, Qərb Ol pərdəyə kimsə rah bulmaz,
də Allahındır. Hansı tərəfə yönəlsəniz (üz tutsanız) Allah orda- Təhqiq bil, ani bilmək olmaz.
dır» («Əl-Bəqərə», ayə 115). İ.Nəsimidə deyilən fikir bu Gər yetsə idi bu sirrə idrak,
şəkildə ifadə olunur: Deməzdi rəsul: «Maərəfnak».

Hər yanə kim dönər üzüm, yarı görər anda gözüm, Burada həm də Məhəmməd (s.) peyğəmbərin dili ilə deyi-
Çün bu qəmindən qəm yedim, şadani məsrur olmuşam. lən bir hədisi-qüdsə işarə vardır. Peyğəmbər Haqqın dərk olun-

31 32
mazlığı barədə demişdir: «Biz səni yetərincə tanımadıq» («Ma- Vücudda qərarlaşmış nurda Allah sevgisi yaranır. Vücud
ərəfnakə həqqə mərifətikə»). sevgisi Haqq sevgisi ilə əvəzlənir və o, öz əslinə qayıtmaq
Vəhdəti-vücud təlimində dövri hərəkət anlayışı da mühüm arzusuna düşür. Çünki vücudun özü keçici, ötəri olduğundan
əhəmiyyət kəsb edir. Həmin anlayış və inanca görə vücudi- vücud sevgisi də ötəridir.
külldən ayrılan hər bir zərrə-cüzv çeşidli qeybi və maddi yollar- Burada bir cəhəti də qeyd etmək lazımdır. Vücuda girən
dan keçərək yenidən əslinə – vücudi-küllə qayıdıb ona qovu- nur maddi aləmdəki başqa cismlərdə olan nur və gözəllikləri
şur. Başqa sözlə, Haqqın gizli və sirli zatı ilkin təcəlli göstərir. görür, onlara qarşı bir sevgi və cazibə hiss edir. Ancaq
Bu təcəlli ilə də yaradılış dövrəsinin ilkin zühuru başlanır. bunların nə olduğunu və batini həqiqətini anlamır. Belə bir an-
Allah zatından sonsuz sayda nurlar ayrılır ki, ona ruh deyirik. lamı və bəsirəti qazanmaq üçün ruha maddi sevgini, dünya
Həmin nurlar ilahi varlıqdan – lahut aləmindən maddi aləmə həvəslərini, masiva qayğısını atması və yalnız Haqq sevgisini
doğru eniş yoluna başlayırlar ki, buna təsəvvüfdə «qövsi-nü- tutması lazımdır. Belə olduqda ilahi nurun – ruhun yenidən
zul» – «eniş qövsi» deyilir. Aləmi-lahutdan ayrılan nurlar yüksəlişi – «qövsi-üruc» başlanır. Əgər bəşəri həvəslər tama-
əvvəl Cəbərut aləminə enir, oradan da Mələkut aləminə keçir milə atılırsa, insan öz varlığında Haqq nurundan başqa hər şeyi
ki, bu ruhlar aləmi də adlandırılır. Həmin nurlar Misal və ya unudursa, yalnız pak əxlaqi-mənəvi dəyərləri qəbul edib nəfsi
Şəkil aləmində qərarlaşır. Qeybi aləm olan Misal aləmində həyatla və natamam əxlaqi-mənəvi düşüncə ilə əlaqəni kəsirsə,
nurlar sonsuz sayda şəkil və sifətlərdə təzahür edir. Lakin bu fənaya uğrayır. Yəni öz ruhunu Allaha qovuşdurur. Buna
şəkil və sifətlər cismani deyil, xəyalidir. Əslində bura Tanrının təsəvvüfdə fəna-fillah deyilir. Fəna-fillah öz cismani vücudu-
adlar və sifətlər aləmidir. Buradkı nəhayətsiz sayda varlıqlar nu və maddi həyatı unudub ruhunu ilahi varlıqda yox etməkdir.
insanın yuxuda gördüyü mövcudluqlar kimidir. Yəni onlar İnsan varlığındakı ilahi «mən»in Haqqa qovuşub onda yox
mövcuddur, ancaq fiziki xassəyə, cismani vücuda malik olmasıdır.
deyillər. Onlar xəyali və şəffaf şəkildədirlər, yəni cismə və Bundan sonra isə bəqa (əbədiyyət) mərhələsi gəlir ki, buna
rəngə malik deyillər. Əslində bu, gözəlliklər aləmidir. Başqa bəqabillah deyilir. Bəqabillah fənaya uğramış ruhun ilahi var-
sözlə, Tanrı gözəlliyinin müxtəlif xəyali təzahürləri burada lıqda əbədiləşməsi, onunla daim var olmasıdır. Bəqa-billahla
cəmlənmişdir. «qövsi-uruc» - «yüksəliş qövsü» başa çatır və təsəvvüf və irfan
İlahi zatdan qopmuş nur üçün bu Aləm gözəl olsa da, onda düşüncəsindəki dövri hərəkət tamamlanır.
vücud sevgisi vardır. Həmin sevgi ona ilkin yaradılış zamanı Fənanın, bir qayda olaraq, insan cismən öldükdən sonra
verilmişdir. Ona görə də nur vücudla qovuşmağa can atır. Eniş baş verdiyi qəbul edilir. Amma B.Bistami, H.Mənsur, C.Rumi,
yo-lunu davam etdirir. Doqquz fələkdən keçib maddi aləmə Ə.Yəsəvi və s. kimi müstəsna şəxsiyyətlərin hələ sağ ikən fəna-
çatır. Burada istilik, soyuqluq, quruluq və nəmliklə üzləşir. ya uğradıqları düşünülür. B.Bistaminin belə bir sözü
Sonra dörd ünsürlə qovuşur. O yerdə ki, dörd ünsür (hava, od, məşhurdur: «Mən Bəyazidlikdən bir ilan öz qabığından çıxdığı
su, torpaq) var, deməli, orda maddi həyat var. İlahi nur maddi kimi çıxdım. Sonra baxdım və gördüm ki, sevən, sevilən və
aləmdə üç mövlud – cansız varlıq, bitki (nəbatat), heyvanat və sevgi birdir». Yəni varlıqda vücudü-mutləqdən başqa heç nə
nəhayət, insanla qovuşur. Yəni vücuda daxil olur. Surət, forma yoxdur.
və rənglə tanınır. Beləliklə də, «qövsu-nuzul» başa çatır.

33 34
 Vəhdəti-vücud nəzəriyyəsi bədii ədəbiyyatda da güclü əks- Xətaidə:
səda doğurmuşdur. Bu əks-sədanı XIII əsrdən sonrakı Azərbay-
can ədəbiyyatında da güclü şəkildə sezmək mümkündür. Çoxlu Keçmək gərək dörd qapıdan,
sayda lirik şeirlər, nəsr nümunələri ilə yanaşı, Ə.Təbrizinin Qurtulasan mürəbbidən,
«Mehr və Müştəri», M.Əvhədinin «Cami-cəm», M.Füzulinin Mürəbbidən, müsahibdən
«Leyli və Məcnun», «Yeddi cam», Xətainin «Dəhnamə» Əli gərək yol əhlinin.
poemaları da həmin ideyanın təsiri ilə süslənmişdir.
Təsəvvüfdə yüksəliş mərhələləri. Təsəvvüfdə Haqq Göründüyü kimi, təsəvvüfdə Haqqa doğru yüksəlişin ilkin
yolunun yolçusu olan sufi və aşiqə salik, səyyar və ya müsafir pilləsi şəriətdir. Şəriət Allah tərəfindən vəhy vasitəsilə islam
deyilir. «Salik» ərəbcə «yol gedən», «yolçu», «təriqət yolçusu» peyğəmbərinə çatdırılan və Həzrəti Məhəmmədin (s.) bəşər
anlamındadır. «Səyyar» «seyr edən» (Haqqa doğru hərəkət övladına bəyan etdiyi dini, mənəvi və əxlaqi hökmlər, buyruq
edən, Haqqı seyr edən), «müsafir» isə «səfərə çıxan» (Haqqa və göstərişlərdir. Yəni Allah bəndəsi olan qul (təsəvvfdə bütün
doğru səfər edən) mənalarında xüsusi təsəvvüf istilahı kimi insanlar Allahın qulu sayılır) maddi dünyada necə yaşamalı,
işlədilir. Bədii ədəbiyyatda bunlardan «salik» termininə daha Tanrı qarşısında öz borcunu necə yerinə yetirməli, hansı etiqada
tez-tez rast gəlirik. yiyələnməli, mənəvi-əxlaqi cəhətdən hansı yolla getməlidir.
Salik üçün irşad yolu heç də asan və hamar deyildir. İlk Başqa sözlə, şəriət şəri hökmlər toplusudur. Allahın buyurub,
başlanğıcdan son məqsədə, yəni Haqqa qovşmaq, Haqq ilə peyğəmbərin xəbər verdiyi qanun-qaydaların, əməli fəaliyyətlə
Haqq olmaq məqamına qədər salik və səyyar ciddi zahiri və bağlı göstərişlərin, rəftar və davranış normaları ilə əlaqəli buy-
batini yollar keçməli, mənzil və mərhələlər qət etməlidir. Doğ- ruqların məcmusudur. Oruc, namaz, zəkat, xüms, həcc, ibadət,
rudur, hədisi-şərifdə deyilir ki, Haqqa doğru gedən yollar zikr və s. bu buyruq və normalar sırasına daxildir.
insanların sayı qədər çoxdur. Bununla belə, sufi yolçusunun son Təriqət isə şəriət qaydalarına əməl etməklə gedilən yoldur.
məqsədə çatmaqdan ötrü keçməli olduğu mərhələlərin sayı Şəriət hökmün, göstərişin özü, təriqət isə onun əməli icrasıdır.
dörd göstərilir: 1.Şəriət; 2.Təriqət; 3.Həqiqət; 4.Mərifət. Şəriət imana və etiqada çağırışın nidası, qaydaları, qanun və
Bəzən bu mərhələlərin sayı üç (şəriət, təriqət, həqiqət) deyə göstərişləri, təriqət isə bütün bunları icra etməyin yolu, əməli
qeyd edilir. Mərifət ayrıca mərhələ kimi yox, Haqqı tanıma şəkildə gerçəkləşməsidir.
elmi, həqiqətin dərki və ilahi bilik kəsb etmək, ariflik Həqiqət isə son məqsəd, yəni Haqqın özüdür. Həqiqət
mənalarında götürülür. mərhələsinə çatmaq artıq kamil bir insan kimi Haqqa yetişmək
Sufiməslək poeziyada Tanrı dərgahına gedən yolda qapıla- və gerçəyi anlamaq, ilahi əxlaqla əxlaqlanmaqdır. «Təriqət
rın – mərhələlərin dörd olduğu tez-tez xatırlanır. Məsələn, bö- bütün dünyəvi mənzil və məqamlardan uzaq qalaraq səni
yük iman şairi Yunis Əmrədə: Mövlaya yaxınlaşdıracaq olan təqvaya yapışmaq və onu
tutmaqdır. Həqiqət isə qayəyə çatmaq, təcəlli nurunu müşahidə
Şəriət, təriqət yoldur gedənə etmək deməkdir».(42,18).
Həqiqət, mərifət ondan içəri. Görkəmli təriqət şeyxi Nəcməddin Kübra (?-1221) şəriəti
gəmiyə, təriqəti dənizə, həqiqəti isə inciyə bənzədir. Dənizdəki

35 36
incini əldə etməkdən ötrü insan gəmiyə minməli və dənizlə yol
getməlidir. Başqa bir irşad sahibi Hücviri isə şəriəti tibb kita- - dedikdə bu cür riyakar, formal ibadət əhlini və saxta şəri
bına, təriqəti dava-dərmana, həqiqəti isə xəstəlikdən tapılan əməlləri nəzərdə tuturdu. Şair «Füzuli, bəhrə verməz taəti-
şəfaya təşbeh edir. Səfiəddin Ərdəbilinin xələflərindən olan və naqis, nədir cəhdin?» - deyə həqiqi imanı və etiqadı yox «taəti-
onun həyat və fəaliyyətinə aid «Səffat-əs-səfa» («Saflığın saf- naqisi» rədd edirdi.
lığı») əsərini yazan İbn Bəzzaz isə təsəvvüfdəki mərhələləri be- Təsəvvüfdəki yüksəliş mərhələlərinə uyğun olaraq yəqin-
lə xarakterizə edir: lik mərhələləri də vardır ki, bunların da üç olduğu göstərilir:
«Şəriət Məhəmməd (s) qanunu, təriqət-hərəkət və əməl, 1.Elmül yəqin; 2.Eynül-yəqin; 3.Həqqül-yəqin.
həqiqət isə haldır. Təriqət haqqa doğru aparan düzgün yoldur. Elmül-yəqin şəriət qaydalarını özündə ehtiva edir. Onunla
Süluk əhli yüksəliş (merac) halındadır. Həqiqət haqqın müşahi- ancaq şəriəti öyrənmək olar. O, məkasib, yəni kəsb edilən, qa-
dəsi və mərifətidir. Təriqət şəriətsiz, həqiqət isə təriqətsiz ger- zanılan, insanın özünün öyrəndiyi elmdir. Eynül-yəqin
çəkləşmir. Şəriət meyvənin qabığıdır, onu qoruyub saxlayır, tə- təriqətlə bağlıdır. Haqqa çatmaq üçün lazım olan elm isə
riqət meyvənin içi və kütləsidir, həqiqət isə onun məğzi və ma- Həqqül-yəqindir. Bu ali mərifət sahibi olmaqdır. Bu,
hiyyətidir».(Stat üçün bax;9,23). məvahib, yəni Allahın lütf, ehsan və inayəti ilə əldə olunan
Şəriətin buyurduqlarına əməl etmək, əsasən, zahiri qayda- elmdir.
ları əhatə edir. İnsan bu yolda səhvlər edə və aza bilər. Çünki Ruh, bədən, nəfs, ağıl, qəlb. Sufizmdə ruh, bədən, nəfs,
batini etiqadla tamamlanmayan zahiri əməl formal olaraq qalır ağıl və qəlblə bağlı özünə məxsus düşüncə tərzi və yozumlar
və yanılmaya səbəb ola bilir. Ona görə də şəriət hökmlərinin və mövcuddur. Quran məntiqinə söykənən təsəvvüf və irfan inan-
qaydalarının icrası formal xarakter daşıyırsa, zahiri əməldən ba- cına görə insanın maddi cövhər olan bədənində Haqqın özünə-
tini etiqada, daxili sevgiyə, mənəvi kamilləşmə faktoruna məxsus olan ruh vardır. Quranın bir neçə ayəsində buna işarələr
çevrilmirsə, bu cür təqva irfanda naqis sayılır. Son məqsəd vardır. «Əl-Hicr» surəsinin 29-cu ayəsində isə Allah-taalanın
həqiqətdirsə, surətpərəstliklə, yəni şəri buyruqlara yalnız zahiri Adəmə (ilk insana!) surət verib ona öz ruhundan üfürdüyü
cəhətdən əməl etməklə və bunu daxili işıqlanmaya və inanca aşkar şəkildə nəzərə çatdırılır. Bir hədisdə isə belə deyilir:
çevirmədən ona çatmaq mümkün deyil. Allah xofu, cənnət «Allah əvvəl o şeyi xəlq etdi ki, ruh idi». İrfan əhlinə görə bu ilk
arzusu, cəhənnəm qorxusu və ya başqasına xoş gəlmək naminə yaranan isə Məhəmməd (s.) peyğəmbərin ruhu idi. Deməli,
edilən ibadət və itaət də irfanda məqbul hesab edilmir. Zahidin cismdə ruhun varlığı həm dini, həm də təsəvvüfi etiqadda
zöhdü, abidin ibadəti, namaz əhlinin duası batini Haqq təsdiq və qəbul olunur.
sevgisindən doğmursa, mənəvi yüksəliş amili olmağa xidmət Sufi və irfan düşüncəsinə görə iki cür ruh mövcuddur:
etmirsə, yalnız riyakarlıq alətdir. Qatı dindar olan Füzuli də: heyvani ruh; insani ruh. Heyvani ruh bütün canlılarda, o cüm-
lədən insanda da vardır. Bu, canlı varlığı yaşadan, ona həyati
Könül, səccadəyə basma ayaq, təsbihə əl urma, qabiliyyət verən mənəvi cövhərdir ki, ona can deyirik. Can hər
Namaz əhlinə uyma, onlar ilə durma, oturma! bir canlı məxluq yaranarkən ona əta olunur, həmin varlıq
...Xətibin sanma sadiq məscidin, qövlilə fel etmə, ölərkən cismi tərk edir. İnsana can uşaq ana bətnində dörd aylıq
İmamın sanma aqil, ixtiyarın ona tapşurma

37 38
olarkən 120-ci günün tamamında verilir və insan ölərkən nur. Öz əslindən ayrılmağın möhnət və acısını, ayrılıq əzabını
bədəndən ayrılır. yaşamalı olur. Maddi dünyada bədənin toruna, tələsinə düşür.
İkinci insani ruhdur ki, buna qüdsi ruh, pak ruh, Ümumiyyətlə, bədənlə ruh bir-birinə zidd varlıqlardır. Ruh
rəbbani ruh, ilahi ruh, ruhi-rəvan (azad ruh, gedib-gələn ruh, ilahi aləmin – vəhdətin, bədən isə maddi dünyanın – kəsrətin
seyr edici ruh) da deyilir. Biz bu ifadələrə klassik elementləridir. Bədənə nur və gözəllik verən ruhdur. Haqqın
sənətkarlarımızın əsərlərində tez-tez rast gəlirik. Heyvani camal və cəlal gözəlliyi öz varlığını ruh vasitəsilə bədəndə təza-
ruhdan fərqli olaraq insani ruh yalnız insana məxsusdur. Başqa hür etdirir. Bədən nəfsani ehtiraslara, həvavü-həvəsə, ruh isə
heç bir canlıda bu ruh mövcud deyil. Allahın öz zatından insana ilahi aləmə meyllidir. Bədəni təşkil edən ünsürlər maddi aləmə
üfürdüyü həmin ruh ilahi substansiyanın insanın cismani məxsus olub maddi aləmdə qalır, ruhlar isə bədən öldükdə on-
varlığındakı təcəllisidir. Tanrı zatının insan bədənindəki nur və dan ayrılıb qeyb aləminə səfər edir. Ruhların qərar tutduğu mə-
qüdrət parçasıdır ki, vəhdətdən ay-rılıb kəsrətə düşmüşdür. kan Aləmi-mələküt, yəni Ruhlar aləmidir.
Buna təsəvvüfdə rəmzi mənada «mən» də deyilir. Yunis Ruhla bədən arasındakı ziddiyyətin başlıca səbəbi isə
Əmrənin: nəfsdir. Nəfslə mücadilə və onun öldürülməsi təsəvvüfdə Haqq
yolçusu və kamil insan üçün ən başlıca vəzifələrdən sayılır.
Məni məndə demə məndə deyiləm Çünki nəfs qəlb ilə Haqq arasındakı hicabdır. Həm vücud, həm
Bir mən vardır məndə məndən içəri. – də nəfs irfani düşüncədə insanı, daha doğrusu, onun «mən»ini
vəhdətdən ayıran pərdə kimi dəyərləndirilir. Nəfs çox zaman
- deyərkən nəzərdə tutduğu «mən» həmin «mən»dir. M.Şəbüs- şeytan adlandırılır və insanın daxilindəki şeytanın məhz nəfs
təri də «Gülşəni-raz» fəlsəfi poemasında: olduğu göstərilir.
Nəfs insanı həqiqi varlıqdan ayırıb «kölgə dünyaya» bağla-
O mütləq varlığa etsən işarə yan maddi dünya həvəsləri və ehtiraslarıdır. Tamah, dünya ne-
Onu bildirməyə «mən»dir ibarə. – mətlərinə aludəçilik, sərvət, dövlət, mənsəb, şəhvət həvəsi, şöh-
rətpərəstlik, zahiri təntənə və dəbdəbəyə meyl, zahiri gözəlliyə
deyərək «mən»in ibarəli dillə Haqqın özünə işarə olduğunu nə- aldınaş və s. nəfsani ehtiraslar sırasındadır. Nəfsin özünün də
zərə çatdırır. bir neçə mərtəbəsi (əmmarə nəfs, ləvvamə nəfs, mülhimmə
İnsanın Haqq ilə ünsiyyətinə səbəb, onu Tanrıya bağlayan nəfs, kamil nəfs və s.) olduğu göstərilir.
məhz insani ruhdur. İnsanın yuxu görə bilməsi, elm, hikmət, Klassik poeziyada da tez-tez rastlaşdığımız əğyar obrazı
mərifət və həqiqətə nail olmaq bacarığı, ağıl, nitq və dərrakəsi təsəvvüfdə məhz vücud, nəfs və şeytan hesab olunur. Mənəvi
də məhz insani ruhla əlaqədardır. İnsan yuxuda olarkən həmin təkamülün, Tanrı sevgisinin və həqiqi müsafirliyin yolu isə
ruh bədəni tərk edə və insan oyanarkən geri qayıda bilir. Ruha nəfsi öldürməkdən keçir. Məhəmməd (s.) peyğəmbərin belə bir
vücud sevgisi verildiyi üçün o, vəhdət aləmindən enib bədənlə kəlamı vardır: «Ölməmişdən qabaq ölün». Burada, əlbəttə,
birləşir. Ancaq bədən, yəni kəsrət aləmi ondan ötrü qəriblik di- insanın diriykən öz nəfsini öldürməsi nəzərdə tutulur.
yarı, hicran məkanıdır. Əslində ruh bədən qəfəsində həbs olu- Məhəmməd (s.) peyğəmbərin hədislərində nəfs o qədər qorxulu
düşmən kimi dəyərləndirilir ki, hətta o, hər bir xarici

39 40
düşməndən təhlükəlidir. İslam rəsulunun bir hədisində deyilir: həm də insanın mənəvi varlığının mərkəzi, yəni əsas dayaq
«Xaricdəki düşmənlə savaşıb onu məğlub etmək bizim kiçik nöqtəsi, mənəvi keyfiyyətlərin cəm olduğu mərkəz kimi də
savaşımızdır. Fəqət nəfsimizlə savaşıb onu məğlub etmək bizim anlamaq olar.
böyük cihadımızdır». Hər şeydən əvvəl, imanın məskəni qəlbdir. İman isə Alla-
Nəfsin əsarətindən qurtarılması və onun öldürülməsi zəru- hın ağıl verdiyi məxluqa ilkin təqdiri və qəlbə əta etdiyi nurdur.
rəti xeyir və şər yolunun seçimi kimi Quranda da xüsusi şəkildə İmanda əsas hikmət və məqsəd bəşər övladını nəfsin zülmətin-
nəzərə çatdırılır: «Əş-Şəms» surəsində deyilir: «Nəfsini (günah- dən xilas edib mənəvi yüksəlişə, həsrətin girdabından qurtarıb
lardan) təmizləyən mütləq nicat tapacaqdır! Onu günaha ilkin zata, vəhdətə yönəltməkdir.
batıran isə, əlbəttə, ziyana uğrayacaqdır» («Əş-Şəms», ayə 9- Qəlb maddi və mənəvi olmaqla iki anlamda dərk edilir.
10). Bir hədisdə isə deyilir: «Dünya mömin üçün zindan, kafir Maddi qəlb cismani olub ürək adlanır və ətdən ibarətdir. Mənə-
üçün cənnətdir». Çünki mömin axirətə, həqiqət aləminə vi qəlbə isə könül deyirlər ki, Allahın insana rəhmət etdiyi ilahi
bağlandığına görə cismani aləm ondan ötrü qəriblik diyarı, küfr sirlər onunla bağlıdır. Qəlb bütün fəzilətlərin məskəni və
və şər məkanı, əsl məhbəsdir. Buna görə də o, həmin zindandan mərkəzidir. Bu barədə belə bir hədis də vardır: «Möminin qəlbi
qurtarmağa can atır. Kafir üçünsə bu məcazi dünya eyşxana, Allahın evi, möminin qəlbi Allahın ərşidir». Hidayət nuru
zövq-səfa və həzz aləmidir. Çünki nəfsi-şeytani ehtiraslar onu qəlbdə parlar, Tanrı feyzi ondan nəşət edər, Haqq sevgisi onda
maddi gerçəkliyin ləzzət və zövqverici, lakin müvəqqəti və qərar tutar. «Mərifət və irfan deyilən ilahi biliyin qaynağı, kəşf
aldadıcı əməlləri, nemətləri ilə bağlayır. Bu səbəbdən də kafir və ilham məhəlli, Allahın təcəlli aynası, ilahi isim və sifətlərin
daim bu dünyada qərar tutmaq, mömin isə onu tərk edib həqiqi ən mükəmməl şəkildə təcəlli etdiyi yer» (5,178) qəlbdir. Allah-
vətənə – Haqq aləminə qovuşmaq istəyir. taalanın vəhy etdiyi bir hədisdə deyilir: «Mən yerə və göyə
İ.Nəsimi: sığmadım, lakin mömin bəndənin qəlbinə sığdım». Quranın
«Əl-Hucurat» surəsində də «Allah sizə imanı sevdirmiş, onu
Möminə həqq dünyanı zindan dedi, ürəklərinizdə süsləmiş» (ayə 7) – deyə imanın qəlbin bəzəyi
Möminə çox qalmaya zindanımız. – olduğu nəzərə çatdırılır.
Qəlbi kor olan kimsələr Haqqı, onun mərifət və cəlal nurla-
dedikdə məhz bunu nəzərdə tutmuşdur. rını görməz və şeytani hisslərin əsiri olar, maddi dünyaya uyar-
İnsanın ülvi aləmdən sufli aləmə enməsinin səbəbkarı da lar. «Bu dünyada kor olan kimsə, axirətdə də kordur» («Əl-
nəfsdir. Belə ki, ilk bəşər övladı olan Adəm cənnətdə ikən nəfsə İsra», ayə 72) ayəsinin mənası da irfanda məhz belə yozulur.
uydu və cənnətdən yer üzünə qovuldu. Nəfs şərin mənbəyi, hiy- Qəlbin möhürlənməsi, cəhalət hicabına bürünməsi və korluğu
lə, paxıllıq, qəzəb, ehtiyac və çirkinlik yolunun stimul verici- Haqq yolundan azmağın başlıca səbəbidir.
sidir. Ağıl da qəlbin bir hissəsidir. Ağıl Allahın insana bəxş
Qəlb və ağılın dəyəri, mərtəbəsi də təsəvvüfdə xüsusi çəki- etdiyi ilahi nemət, lütf və fəzilətdir. Allah insanı xəlq etdi,
yə, ucalığa malikdir. sonra ona həyat, daha sonra iradə, ən sonda isə ağıl verdi.
Qəlb ərəcbə «orta», «bir şeyin ortası, mərkəzi» mənasını Sonuncu peyğəmbər Həzrəti Məhəmməd (s.) peyğəmbərlərin
verir. Qəlb də insanın cismani varlığının mərkəzindədir. Bunu

41 42
ən fəzilətlisi olduğu kimi insana sonuncu bəxş olunan ağıl da ən Tərki-ləzzəti-cahan etmək qədər ləzzətmi var?
fəzilətli cövhərdir.
Ağıl yalnız insanlara deyil, mələklərə də verilmişdir. Eşq və məstlik. Kamil insan. Sufizm ideologiyasında eşq
Amma insandan fərqli olaraq mələklərdə ağıl var, nəfs yəni fəlsəfəsi bitkin və mükəmməl bir konsepsiyadır. Eşq bəndəni –
xilqəti şərə, eybəcərliyə sövq edən şeytani qüvvə yoxdur. Ona qulu Allaha, sufini, saliki Haqqa, aşiqi məşuqa, yara, canana
görə də mələklər yalnız ağıldan istifadə edib, əsasən, düzgün bağlayan ən ali hiss, ən uca duyğudur. Bəndə ilə Tanrı arasında
yol tutur, səhvsiz və nöqsansız hərəkət edirlər. İnsan isə ağıldan yeganə və ən mühüm ünsiyyət vasitəsidir. Sevənlə sevilən, hə-
başqa nəfsə də malik olduğu üçün səhvlər edə bilir. Belə ki, biblə məhbub arasındakı ünsiyyət və bağlılığın eşq və sevgidən
ağıl nəfsin toruna düşdükdə xeyir cövhəri olmaq vəzifəsindən özgə vasitəsi yoxdur. Buna görə də təsəvvüf və irfan inancında
uzaqlaşır, həvavu-həvəs, zülm, kibr, hiylə, bir sözlə, şər alətinə eşq və sevgi əhatəli bir anlayışdır. Haqq yolçusunun yüksəliş
və vasitəsinə çevrilir. Haqq müsafirinin, həqiqət əhlinin ilk pillələrində yerinə yetirdiyi və yerinə yetirməli olduğu bütün
vəzifəsi ağılı nəfsin səfsətəsindən qorumaqdır. Belə olduqda zahiri əməllər və batini niyyətlər, istək və məqsədlər, sadə
ağıl xeyir cövhərinə, fəzilət vasitəsinə çevrilir. zöhddən və zikrdən tutmuş ali mərifətə, Haqqın həqiqi müşa-
Bununla belə, ağıl Haqqı dərk etmək və ona çatmaqdan hidə məqamına qədər hər cür fəaliyyət yolları və üsulları eşqə
ötrü yetərli deyil. Çünki o, mülk və şəhadət aləminə, hissi bağlıdır. Eşq bunların hamısını öz çərçivəsinə alır. Öz dəruni
dünyaya mənsubdur. Təsadufi deyil ki, C.Rumi naqis və qəlb nur və atəşi ilə salik və səyyarın zahiri və batini əməl və
inamına əsaslanmayan ağılı korun əlindəki əsaya təşbeh edir, hisslərini işıqlandırır, ona qüvvə və ruh verir. Eşq qulu Haqqa
yəni Tanrı həqiqətini bəsirət gözü ilə görməyən adamı kora yönəldən bir cazibə qüvvəsidir. Eşq insan qəlbinə bəxş edilmiş
bənzədir. Kor üçünsə əsa çıraqdan daha gərəklidir. ilahi zövq və feyzdir.
Təsəvvüf və irfan düşüncəsində ağıl hissi, maddi aləmə Eşq və nəfs bir-birinə tamamilə ziddir. Eşq insanı vücudi-
məxsus olduğundan, o ancaq maddi aləmə, mümkün varlığa aid küllə, nəfs isə kəsrətə, hissi aləmə çəkən qüvvədir. Eşq doğru,
həqiqətləri anlamağa qaildir. Mütləq həqiqəti, vacibi anlamaq nəfs isə əyri yolun müşayiətçisidir. Eşq qulu kamala və həqi-
üçünsə, əvvəlcə də dediyimiz kimi, ilham, daxili bəsirət, elmi- qətə, nəfs isə cəhalətə və şeytani hisslərə qovuşdurur. Əslində
lədünni, mərifət elmi lazımdır. Ağıl Mülk və Şəhadət aləminə sevgi insanın fitrətindədir. Əgər həmin sevgi Haqqa doğru yö-
məxsus olduğundan və ilahi eşqi və həqiqəti anlamaqdan ötrü nəlirsə, bəqa yolunun ruhi qüvvəsinə, nəfsin toruna düşürsə,
kifayət etmədiyindən klassik poeziyada bəzən tənqidə də məruz fəna yolunun müşaiyətçisinə çevrilir. Yəni eşq insanı bəqaya,
qalmışdır. nəfs isə fani olana yönəldir. Başqa sözlə, məhəbbət və eşq nəfsə
Beləliklə, nəfsini yenən, qəlb bəsirətinə və əqli fəzilətə ma- uyduqda Tanrı sevgisi dünya sevgisi ilə əvəzlənir. Maddi dünya
lik arif üçün hissi aləmin nemət və var-dövlətindən imtina et- ehtiras və həvəsləri əsl sevgi kimi dərk edilir və naqis
mək qədər ali bir dövlət, cahanın müvəqqəti zövq-səfa və ləz- ehtiraslar, dünyəvi düşüncə və maraqlar bəndənin həyat
zətini tərk etməkdən önəmli bir ləzzət yoxdur. XV əsr şairi Bə- idealına, yol yoldaşına çevrilir.
sirinin dediyi kimi: Təsəvvüf ideoloqları eşqi iki yerə ayırırlar: 1.Məcazi eşq;
2.Həqiqi və ya ilahi eşq. Bəzi şərhlərdə platonik (əflatuni)
Arifə dövlətdən istiğna kimi dövlətmi var? və ruhani eşqdən də söhbət gedir.

43 44
 İrfani düşüncədə məcazi eşq dedikdə, maddi dünyaya, Gün məst çıxdı, oldu fələkdə nə var məst.1
onun cism və varlıqlarına olan eşq nəzərdə tutulur ki, buna
dünyəvi eşq də deyirlər. Həqiqi eşq anlayışı isə Allaha, vücudi- Qəzəldə bütövlükdə bütün xilqətin, kainat «çəmənindəki»
küllə olan sevgini özündə ehtiva edir ki, bunu ilahi eşq də hər kəsin və hər şeyin ilahi eşqin badəsi ilə məst və xumar ol-
adlandırırlar. masından söhbət gedir. Nəsiminin «Məst» rədifli qəsidəsi də
Quran ayələrinə isnad edən təsəvvüf təfsirçilərinə görə, Al- eyni ideyanın bədii və obrazlı ifadəsinə yönəlib. Füzulinin
lah-taala «özünü aşkara çıxarmaq və tanıtmaq üçün» xəlq etdiyi «Leyli və Məcnun» poemasının qəhrəmanı Məcnun həqiqi
insanı və insana xatir yaratdığı maddi varlığı sevərək və sevgi eşqin təsiri ilə elə sərməst olur ki, dünyanın nə olduğunu idrak
üçün xəlq etmişdir. Deməli, sevgi və eşq xilqətin mahiyyət və etmir: «Öylə sərməstəm ki, idrak etməzəm dünya nədir».
fitrətindədir. Hürufiliyin banisi F.Nəiminin bu inancı eynilə su- Təsəvvüfdə eşqin yönü məcazdan həqiqətə, hissi aləmdən ilahi
fizmdə də vardır: varlığa doğru yönəlir. Mərifət əhli məcazi eşqi də qəbul edir.
Onlara görə kəsrət aləminin, aləmi-cuzvün bütün zərrələrində, o
Eşq ki işində möhkəm oldu, cümlədən hər bir insanda ilahi varlığın vəchindən bir təcəlli
Eşqə qovuşan da adəm oldu. nuru vardır. İnsan başqa varlıqlarda, xüsusilə də öz
Torpaq ilə su qarışdı möhkəm həmcinslərində həmin nuru görüb ona meyl edir, onu sevir. Bu
Karxana bir az da möhkəm oldu (2, 65-67). maddi dünya sevgisi, hissi aləmdəki zərrələrə mehr, başqa
sözlə, məcazi eşq olsa da, məqbuldur. Çünki, əvvələn, bütün
Təsəvvüfdə eşq və məstlik bir-birindən ayrılmaz və biri di- məxluqat Tanrı tərəfindən və onun zatından yaradılıb. İkincisi
gərini tamamlayan anlayışlardır. Belə ki, eşq insana Allahla bə- isə, məcazi eşq özü həqiqi eşq üçün başlanğıc, məhəbbət
şər övladı arasındakı ilk əhd-peyman günü, yəni «ruzi- yolunun ibtidasıdır. İnsanı küfrdən imana, naqislikdən
ələst»də, ilkin məclisdə («bəzmi-əzəl»də) təlqin edilmiş, eşq kamilliyə, cəhldən arifliyə aparan yeganə və həqiqi yol da
yükü bəndənin üzərinə qoyulmuş və insan bu eşqin sevinc və budur. Çünki Xuda eşqi həqiqət əhli, aşiqlər üçün əvəzsiz həqi-
feyzindən məst olmuşdur. Elə buna görə də insan ilkin yaradılış qət yolu kimi müəyyənləşdirib. Həqiqi saliklər ancaq bu yola
günündən eşq zövqünün məstidir. baş əyərlər:

Bəzmi-əzəldə içmişəm vəhdət meyinin cürəsin, Qəd ənarəl eşqü, lil üşşaqü münhacəl-hüda,
Şöl cürədən kim ta əbəd sərməsti-məxmur olmuşam. – Saliki-rahi-həqiqət eşqə eylər iqtida.

dedikdə Nəsimi bunu nəzərdə tuturdu. ...Vadiyi-vəhdət həqiqətdə məqami-eşqdir

45 46
 Onu da qeyd etmək lazım gəlir ki, təsəvvüf şeyxləri heç də Eşq eyni zamanda hüsnlə, yəni həqiqi gözəlliklə bağlıdır.
məhəbbət və eşqi eyni şey hesab etmirlər. Bir qayda olaraq, Bunlar biri digərini tamamlayır. Biri olmadan digərinin aşkar
irfan sahibləri eşqi məhəbbətin daha şiddətli dərəsi kimi dəyər- olması mümkün deyil, biri olmadan digərinin qiymət və
ləndirirlər. Adətən eşq közün özünə, məhəbbət isə közün işı- dəyərini anlamaq olmaz:
ğına bənzədilir. Yəni eşq atəş, məhəbbət isə onun nurudur.
Buna görə də eşq daha çox yandırıb yaxır. Onun hərarəti daha Eşq olmasaydı, olmaz idi hüsn müştəhir,
ziyadədir. Hüsn olmasaydı, eşq itirmişdi şöhrətin.
Ancaq eşq və sevgi nə qədər əzəmətli duyğu, möhtəşəm Füzuli
hiss olsa da, bir o qədər də cəfaverici xislətə malikdir. Buna gö-
rə təsəvvüfdə «eşq müşkülü», «bəlayi-eşq» adlanan ayrıca bir Eşqi zahir edən hüsn, hüsnün dəyərini bildirən eşqdir.
anlayış hakimdir. Orta əsr klassiklərimizin çox tez-tez bədii Eşq ağıl və elmdən daha yüksəkdir. Ağıl və elmlə ancaq
dillə «eşq müşkülü»ndən və «bəlayi-eşq»dən şikayət maddi dünyanı və ona aid bilikləri kəsb etmək, anlamaq olar.
etmələrinin səbəbi də budur. Belə ki, eşq işi ilk öncə asan və Əvvəlcə də dediyimiz kimi, bunlar ilahi həqiqətləri anlamaq
cazibədar görünür. Lakin elə ki, bu dərdə mübtəla oldun onun üçün kifayət etmir. Həmin həqiqəti dərk etmək və ona çatmaq
müşkülləri ortalığa çıxır. Eşq və məhəbbətin çətin, ağır, yalnız eşqin yardımı ilə mümkündür.
əzabverici bir hiss olduğu bəlli olur. Vəhdəti-vücud fəlsəfəsinə Təsəvvüf və irfan düşüncəsində son və başlıca məqsəd
görə vəhdət aləmindən ayrılıb kəsrətə düşən zərrənin «şəbi- kamil insan problemidir. Əvvəlcə də dediyimiz kimi, insan ən
hicran» günləri başlayır. Öz əslindən ayrılan zərrə «şəbi- şərəfli xilqət, Allahın yer üzündəki varisi, xəlifəsidir. Quranın
hicran»ın zülmət və qaranlığında vücudü-küllün sevgisi ilə «Fatir» surəsində deyildiyi kimi: «Sizi yer üzünün varisləri
əzab çəkir. Bu sevgi artdıqca cəfa da artır. Əslində isə eşq edən (bir-birinin yerinə gətirən) Odur» (ayə 39). Varlıq da
yolunda daha çox əzab çəkmək bəndənin Haqqa olan sevgisinin insana xatır yaradılmış, insanın timsalında Tanrı onu görəcək
böyüklüyünə dəlalət edir. Füzulinin Məcnunun dili ilə ifadə gözlər və tanıyacaq qəlblər xəlq etmişdir. Deməli, əslində,
etdiyi kimi insan «bəlayi-eşq ilə» nə qədər çox «aşina» olursa, «nüsxeyi-səğir» olan, cövhəri mənadan ibarət, lakin müvəqqəti
nə qədər çox məşəqqət və qovğa çəkirsə, vücudi-mütləq olaraq surətə gəlmiş insanın əsas məqsədi yer üzündə Haqqa
qarşısında öz eşqinin böyüklüyünü, məhəbbətdə sabitqədəm və yönəlmək, onun sevgisi ilə yaşamaq, nəfs adlı şeytanın, əğyarın
sədaqətli olduğunu bir o qədər çox isbata yetirmiş olur. fitnəsinə uymamaq, vacibdən başqa bütün masivanı, hətta öz
Vəhdəti-vücud fəlsəfəsinə görə əslində eşq, aşiq və mə- cismani varlığını da unutmaqdır. İlahi əxlaqla əxlaqlanmaq,
şuq, məhəbbət, həbib və məhbub, sevgi, sevən və sevilən ma- mənəvi saflıq, ruhani kamillik sufizm etiqadında başlıca qayə-
hiyyətdə eynidir. Sadəcə olaraq təzahürlər fərqlidir. Həm də dir. Təbii ki, belə bir insan dünyanın hər cür şər və bədxah
müşkül iş olan eşqin həqiqətini hər kəs anlaya, cəfasını hər əməlindən uzaqlaşıb, ancaq xeyir və nəcib əməllər
kimsə çəkə bilməz. Onun zövq və səfasını ancaq eşq zövqü mücəssəməsinə çevrilir.
olanlar, cəfasını isə həqiqi əzabkeşlər və sadiq bəndələr çəkə Təsəvvüf ideoloqları insanları dini, irqi, milli, cinsi və s.
bilər. mənsubiyyətlərinə görə fərqləndirib bu əlamətlərə əsasən birini
digərindən üstün hesab etmir. Kəbə ilə kilsə, məscidlə bütxanə,

47 48
müsəlmanla xristian həqiqət əhlinin nəzərində mahiyyətcə eyni, dır. Salik, bəndə və arif üçün ən böyük sevinc də vüsal sevin-
bir-birindən fərqi olmayan varlıqlar sayılır: cidir.
Hər bir həqiqi sufi kamillik yolunda hicran, möhnət əzabını
Kəbəvü deyr nədir, qeyr nədir, seyr nədir? və vüsal həsrətinin iztirablarını yaşamalıdır. Ümumiyyətlə, ka-
Məscidü bütkədəvü xirqəvü zünnar nədir? millik yolu uzun, məşəqqətli və çətin bir yoldur.
Nəsimi Təsəvvüfdə rəmzlər və simvolik yozumlar. Sufizmdə rəmzi
ifadələrin və simvolik yozumların böyük rolu vardır. Burada bir
İrfan əhlinin baxış və qənaəti belədir: sıra rəmzi anlayışlar vardır ki, onlar özünəməxsus mənalarda,
başqa sözlə, öz həqiqi mənasından fərqli anlamda işlədilir.
Ayrı bilmişsən, Füzuli, məscidi meyxanədən, Buna görə də dini-fəlsəfi cərəyan olan sufizmin məxsusi
Səhv imiş ol kim, səni biz əhli-irfan bilmişiz. simvolik dili olduğu tez-tez nəzərə çatdırılır. Həmin dil obrazlı
Füzuli şəkildə «quş dili» («məntiqüt-teyr») adlandırılır. Deyilən
mətləbi Nəsimi bir qəzəlində bu cür vurğulayır:
Ey Füzuli, sən məscidlə meyxanəni (küfr məkanı sayılan,
şərab içilən yeri) bir-birindən ayırırsan. Bu səhv bir yoldur. Hər kimsə Nəsimi sözünü kəşf edə bilməz,
Halbuki biz səni mərifət sahibi, əhli-irfan hesab edirdik! Bu ali Bu quş dilidir, anı Süleyman bilir ancaq.
təsəvvüf düşüncəsində əsas inam və prinsipdir.
Təsəvvüf və irfanda insanlar bir-birlərindən yalnız cahilli- Təsəvvüfdəki rəmzi anlayışları, onun «quş dili»ni bilmədən
yinə və kamilliyinə, Haqqamı və ya maddi dünyayamı təsəvvüfün əsas ideyalarını, məram və şərhlərini, elmi-fəlsəfi
bağlılıqlarına, Haqqınmı və ya nəfsinmi (şeytanınmı) qulu mahiyyətini də dürüst şəkildə anlamaq mümkün deyil.
olduqlarına görə fərqlənirlər. Dini-təsəvvüfi ədəbiyyatlarda varlığın başlanğıcı məbdə,
İlahi varlıqdan ayrılıq – hicran dərdi və Haqqa qovuşmaq sonu isə məad adlanır. İnsan da bir xilqət kimi məbdədən gəlib
– vüsal həsrəti təsəvvüf fəlsəfəsində xüsusi populyarlıq kəsb müvəqqəti olaraq maddi aləmdə qərarlaşır və sonra məada-son
edən məsələlərdən biridir. Aşiq, bəndə, salik surət aləmində qayıdış məkanına dönür.
daim «şəbi-hicran»ın əzablarını yaşayır, öz məşuqundan ayrıl- İnsan surət aləmindəki yaşayış prosesində mənəvi-əxlaqi
dığına görə möhnət və iztiraba düçar olur, ağır və müztərib hal- kamilləşmə və Haqqa doğru yüksəliş yolunda bir sıra məqam
lar keçirir, göz yaşı tökür. Lakin Allah – məşuq, yar aşiqə qarşı və hallardan keçir. Bunlar hər ikisi yüksəliş yolunun pillələri
laqeyd və soyuqqanlıdır. Bir tərəfdən, əğyar (nəfs) vüsal yolun- olsa da, heç də eyni şey deyildir. Məqam Haqq yolçusunun
da maneədirsə, digər tərəfdən də məşuqun etinasızlığı aşiqə əməli fəaliyyyət, təcrübə və sınaqlar vasitəsilə tədricən qazan-
əzab və dərd verir. Məşuq isə öz təmkini və laqeydliyi ilə aşiqin dığı mənəvi-əxlaqi və psixoloji vərdişlər sistemidir. Məqam
eşqdəki səbr və səbatını yoxlamaq, vüsal uğrundakı iradə və cə- mürid və salikin şəxsi iradəsi, çalışma və səyi ilə qazanılır, yəni
fakeşliyini sınamaq niyyətindədir. Bədii ədəbiyyat üçün bol məkasibdir (kəsb ediləndir). Məqam davamlı və uzunmüddət-
material verən bu mövzu orta əsrlərdəki təriqət meylli sənətkar- lidir. Hal isə ilahi vəcd (ekstaz) və ilham yolu ilə əldə edilən,
larımızın yaradıcılığında geniş şəkildə öz obrazlı əksini tapmış- salik və arifin qəlbinə müəyyən an çərçivəsində nazil olan

49 50
batini nurlanma hissidir, ilahi vergidir. Yalnız müəyyən məqam meyxanə, meykədə dedikdə isə təkkə, zaviyə, xanəgah,
üçün verilir və sonra keçib gedir. Hal məvahib, yəni ilahi yəni irfan ocağı, mərifət öyrənilən məkan, ilahi sevginin öyrə-
tərəfindən bəxş olunan hissdir. dildiyi yer nəzərdə tutulur.
Məqamın yeddi (tövbə, vərə, zöhd, fəqr, səbr, təvəkkül, ney – Həqiqi vətəndən – vücudi-külldən ayrılıb məcazi və-
riza), halın isə on (məhəbbət, xof, rica, şövq, müşahidə, və s.) tənə – cüzv aləminə düşən və bunun üçün də fəryad və nalə
olduğu göstərilir. Ancaq ayrı-ayrı təsəvvüf şeyxlərinin təfsir- edən zərrə. O, öz əslindən ayrıldığına görə qərib vətəndə hicran
lərində bəzən bu rəqəmlər dəyişə bilir. qəminin şikayətlərini söyləyir. Neyin içinin boş olması onun
Sufizmin özünəməxsus və zəngin bir terminologiyası mənəvi və ruhani olan Haqdan başqa bütün masivani tərk
vardır. Bir çox söz və ifadələr burada dini-fəlsəfi termin etməsi kimi yozulur. Neyi çalmaq üçün ona üfürülən nəfəs və
səciyyəsi daşıyıb öz həqiqi mənasından fərqli anlamda işlədilir. hava vücuda, cismə üfürülən ilahi ruha bənzədilir. Ney həm də
Həmin istilahların məxsusi mənalarını bilmədən sufizmin əsl hər cür nəfsani istəklərdən xilas olmuş qəlb və vücuda işarədir.
mahiyyətini tam şəkildə başa düşmək mümkün deyil. Məsələn: Klassik sənətkarlarımızın əsərlərində tez-tez rast gəlinən
Məşuq, yar, canan, dildar, nigar, sevgili və s. dedikdə bəzi başqa təsəvvüf istilahlarının bir neçəsinin mənasını da
təsəvvüf terminologiyasında Allah nəzərdə tutulur. İrfan şair- qısaca şəkildə burada veririk:
lərinin bu adlar altında vəsf etdikləri gözəl də məhz Haqqın ay (mah) – ilahi varlığın camal sifətlərinin nişanəsi və hə-
özüdür. qiqi gözəllik simvolu. Həmçinin çoxluq aləminin müxtəlif for-
aşiq – mürid, salik, dərviş, səyyar, arif və s. mənaları ifadə malarda (ölçülərdə) təzahürü (ay maddi dünyadakı varlıqlar
edir. Bunlar Tanrı eşqilə yaşayan kimsələr, onu sevən həbib- kimi kiçilir və böyüyür, yəni dəyişkəndir), Haqqa aid sirlərin
lərdir. zühuru.
əğyar – əvvəlcə də deyildiyi kimi, Allahdan başqa qeyri busə – söz və kəlam; Haqqın varlığından və bilgisindən
şeylər, maddi dünya və onun həvəsləri, şeytani ehtiraslar, nəfs alınan ruhani zövq və nəşə.
və onun istəkləridir ki, qulu Haqdan uzaqlaşdırır. büt - əsasən, eşq və vəhdət məzhəri kimi müsbət anlamda
saqi (şərabpaylayan) – irşad sahibi, mürşidi-kamil, pir, işlənir. Çox az hallarda maddi aləmi, nəfsi istəkləri bildirir.
şeyxdir ki, müridə, Haqq yolçusuna ilahi elm və hikmət, qamət (qədd) – yüksəliş və ucalığa, qəlbin ilahi aləmə yö-
mərifət öyrədir, Tanrı sevgisi təlqin edir. nəlməsinə işarədir.
mey, badə, şərab, piyalə – həqiqi mənada içilərkən ağılı Qaf – bədii ədəbiyyatda da tez-tez xatırlanan əfsanəvi dağ-
aparan, insanı məstliyə düçar edən mayedir. Təsəvvüfdə isə dır. Ümumiyyətlə, dağ, o cümlədən Qaf təsəvvüfdə ruhi-
mərifət elmi, ilahi hikmət, Haqq vergisi, vacibül-vücuda mənəvi ucalıq, batini saflıq və yüksəliş məqamı anlamında
bəslənilən məhəbbət və eşqdir ki, bu hissin bəndəyə tədricən işlədilir.
təlqin olunması ağılı yoxa çıxarır, Tanrı varlığının dərkindən və qələm – Quranda bir neçə yerdə xatırlanan və and yeri
ona olan eşqdən məstlik və xumarlıq yaranır. Tanrı varlığının sayılan qələm külli-nəfsə, ilkin yaradılışa və geniş ilahi biliyə
dərki və ondan doğan sevinc və vəcd əvəzedilməz mənəvi işarədir. Qələm, yazı və lövhə təsəvvüfdə müqəddəs sayılır.
şərabdır. qaş (əbru) – əvvələn, qibləyə və mehraba işarədir. İkincisi,
Məhəmməd (s.) peyğəmbərin merac zamanı Allahla yaxınlığını

51 52
ifadə edən «qabi-qövseyn» anlamında işlədilir. Çünki qaş qövs kuy – kuy «məhəl» deməkdir. Haqqın dərgahına, məskə-
şəklindədir və kəmiyyətcə ikidir. Üçüncüsü isə, aşiqə qarşı la- ninə bağlılıq anlamındadır. Aşiqin, arifin meyli daim yarın
qeydlik (istiğna), gözəllik və naz əlamətidir. (Haqqın) səri-kuyindədir.
deyr – həqiqi mənada monastr, kilsə və ya atəşgədə, atəş- göz (çeşm) – görüm, yəni bəsirət rəmzidir. İnsan fiziki
pərəstlik məbədi mənasındadır. Müsəlmanlıq üçün qeyri-məq- gözlə Allahın yaratdığı zahiri dünyanı görüb anlayır. Batini
bul məkan olan deyr təsəvvüfdə məna aləmi, vəhdət sarayı, ir- gözlə isə həqiqəti müşahidə edə bilir. Deməli, həm zahiri, həm
fan ocağı, irşad və irfan sahibinin pak daxili aləmi və s. kimi də batini mənada göz Haqqın dərkinə xidmət edir və ilahi
müsbət rəmzi çalarda işlənir. bəsirət simvoludur. Gözün xumarlığı, məstliyi, həmçinin
dodaq, ağız (ləb-dəhən) – söz və kəlam rəmzidir. Ağız tə- onunla əlaqədar işlənən şəhla, fəttan, cadu, bimar və s.
kəllüm (danışmaq), dodaq isə Haqq tərəfindən nazil olan ifadələr gözəllik, incəlik, zəriflik əlamətidir. Gözlə bağlı
kəlama işarədir. Ağızın kiçikliyi ilahi sirlərin incəliyinə işlədilən naz, qəmzə, istiğna, navək və s. ifadələr isə Haqqın
bənzədilir. Bəzən də nöqtə və zərrəyə təşbeh edilir. Ağızın aşiqə-bəndəyə qarşı etinasızlığı, onu sınamaq istəyidir.
kiçikliyi ilahi bilik və sirlərin yığcam ifadəsi mənasında da Günəş (aftab) – həm vəhdət, birlik, həqiqət, həm də gö-
anlaşılır. Dodaq isə Tanrının həyatverici ruhu, dirilik suyu kimi zəllik, üz və camal rəmzidir. Tanrının camal sifətlərinin nişanə-
simvolik yozuma da malikdir. sidir.
bulud (əbr) – Haqq ilə bəndə, aşiq arasındakı vüsalı əngəl- gül – Tanrı rəhməti və ehsanından insan qəlbində yaranan
ləyən hicab. Vəhdət, yəni Günəşlə qul arasında ayrılıq yaradan, fərəh və sevinc.
Haqqın cəlal və camal gözəlliklərini görməyə mane olan pərdə; mar (ilan) – mənfi çalarda işlənir. Nəfs, maddi dünya ehti-
nəfs. rasları, cismani istəklər, Haqq yolçusunu həqiqət aləmindən
Ənqa – əfsanəvi quş. Qaf dağında yaşadığı güman edilir. ayıran həvəslər nəzərdə tutulur.
Adı var, cismi yoxdur. Təsəvvüf əqidəsi, ilahi mərifət və eşq müsafir – səfrə edən, aşiq, mürid, salik, Haqqa doğru yol
rəmzi kimi işlənir. Belə ki, bu ali keyfiyyətlər də Ənqa kimi gö- gedən.
zə görünməyən əsrarlı mövcudluqdur. muy (tük) – Allaha aid sifətlərin (zat, cəlal, əzəmət və s.)
zənəxdan – Haqq yolçusunun fikri dünyasında yaranan aşkara çıxması və bu sifətlərin incəliyi. Bu sifətlər tük kimi
müşküllər və zahiri müşahidədən əmələ gələn zövq və feyz. incə olduğundan onları tanımaq çətindir.
Zənəxdan və ya zənəx insanın çənəsində olan kiçik çuxura de- niqab – həbiblə məhbub, sevənlə sevilən arasında pərdə.
yilir. Niqab (örtük) məşuqun gözəlliklərini görüb müşahidə etməyə
kakül – aşiqin hissi aləmdə Haqqa qovuşmaq üçün keçdiyi mane olur. Aşiq kamilləşdikcə bu maneə ortadan qalxır.
dolanbac yollara, əzablı və ziqzağlı gedişlərə işarədir. Kakül sa- nöqtə – vəhdət rəmzidir. Belə ki, qələmin ucu kağıza və ya
çın qıvrım, buruq hissəsinə deyilir. Aşiqin ilahi aləmə lövhəyə toxunduqda nöqtə əmələ gəlir və sonra yazı yazılır.
qovuşmaq uğrundakı cəhdi zamanı keçdiyi nahamavar yol Deməli, nöqtə yazının başlanğıcıdır. Varlığın başlanğıcı da
kakülə bənzədilir. vəhdətə bağlıdır və ondan nəşət edir. Nöqtədən – başlanğıcdan
sonra əmələ gələn yazı-xətt isə varlığın tədricən nizamla zühur
olmasına işarədir.

53 54
 türrə (tərrar) – başın ön tərəfindən sallanan qıvrım tellərə lərə dözmə bacarığını və daxili işıqlanmada nail olduğu mərtə-
deyilir. Qıvrım olduğuna görə əyri, dolanbac yola işarədir. Aşiq bəni üzə çıxarır.
həqiqət yolunda bu cür əyri və dolanbac gedişatlarda aza bilər. şam – irfan nuru, Haqq yolçusunun qəlbində yanan ilahi
Camal sifətinin əlamətlərindən hesab olunur. eşq və həqiqət işığıdır ki, onu doğru yola sövq edir, həqiqətlər
üz (ruxsar) – vəhdətə və Haqqın camal sifətinə işarədir. bu işıqda görünməyə başlayır.
Gözəlliyin başlıca əlamətləri üzdə cəmləşir və buna görə də şahid – Tanrı həqiqətinin qəlb gözü ilə müşahidəsi; Haqqı
ilahinin hüsn sifətinin simvolu, həmçinin işıq və paklıq məzhəri Haqq ilə görmək; qayib olanı göstərən batini dəlil. Haqqın
kimi işlədilir. Hətta bəzən Müshəfə (Quran), Günəşə, Aya və s. təcəllisi və müşahidəsi zamanı qəlbdə zühur edib qərarlaşan
də bənzədilir. hal.
saç (zülf) – gecə, qaranlıq, zülmət, küfr, kəsrət, dünyəvi Təsəvvüf və söz sənəti. Təsəvvüf bütün orta əsrlər boyunca
həvəs, maddi dünya və s.-in rəmzidir. Saçın çoxluğu kəsrətə, islam şərqində nizamlı və mükəmməl mənəvi-əxlaqi davranış
qaralığı zərrənin və bəndənin vəhdət aləmindən ayrılıb «şəbi- normaları, bitkin, yetkin və bütöv dini-fəlsəfi etiqad sistemi
hicran»a, aşiqə zülmət olan surətlər aləminə düşməsinə, saçın olaraq qalmadı. O, sənətin müxtəlif sahələrinin (musiqi, rəqs,
əyriliyi maddi dünyanın əyri işlərinə bənzədilir. Zülfün əsiri rəssamlıq və s.), xüsusilə də, söz sənətinin yüksəlişinə rəvac
olmaq maddi dünyanın əsiri olmaqdır. Üz gözəldir və Haqqın verən ciddi stimul rolunu oynadı. Mübaliğəsiz demək olar ki,
gözəlliyinin təcəllisidir. Saç üzə töküldükdə üzü, Haqqın islam şərqində orta əsrlər dövrünün nəhəng, əzəmətli, zəngin,
hüsnünün nişanəsini gizlədir. Deməli, zülf məşuqla aşiq bəşər poetik təfəkkürünün şedevrlərini təşkil edən nümunələ-
arasındakı hicabdir. Üz Haqqın lütf, saç isə qəhr sifətinə rinin, böyük bir hissəsi öz rişəsini təsəvvüf və irfan düşüncə-
işarədir. Saç bəzən ruhların məskəni anlamında da işlədilir. sindən alır. Bu düşüncə və ideyalar orta yüzilliklər islam alə-
xal – həqiqi vəhdət nöqtəsi. Tanrı zatının yeganəliyi və bü- mində bir çox nəhəng ədəbi simaların yaradıcılığına qida verən
tövlüyü. Hər şey: varlıq və xilqət bu bütövlüyə – mərkəzi nöq- elə mühüm mənbə rolunu oynamışdır ki, həmin faktor olmadan
təyə bağlıdır. Xal Qeyb və Şəhadət aləminin vahid timsalı kimi bu sənətkarları bir ədəbiyyat xadimi kimi düşünmək belə müm-
həmin nöqtəyə bənzədilir. kün deyil. Beləliklə, sufizm orta əsrlərdə dərin məzmun, ideya
xətt – Haqqın vəchinin, yəni üz və mahiyyətinin gerçəklik və mündəricəyə malik təriqət ədəbiyyatının yaranmasına sə-
aləmində təzahürü və Haqqın camalının təcəllisi xətt adlanır. bəb olmuşdur. Hansı ki, həmin ədəbiyyatı orta yüzilliklər ədəbi
Xətt həm də Tanrının hüsn və camalının üzdəki incəliklərinin meydanının məhsulları içərisindən götürsək, meydan çox yox-
simvoludur. Xətt adətən vəhdətin kəsrətdə təzahürü və ilahi sul, bəsit və miskin görünər. Bu fikirlər eynilə Azərbaycan ədə-
varlığın əzəmətinə yaxınlıq mərtəbəsi kimi də dəyərləndirilir. biyyatına da aiddir.
çillə – mürid və salikin irşad yolunun müəyyən mərhələ- Sufizm ideyalarının bədii ədəbiyyatda ilkin təzahürü VIII-
sində sınaq, Haqq və mürşid qarşısında imtahan üçün xəlvətə IX əsrlərə aiddir. Bu dini-fəlsəfi görüşün özü təkmilləşdikcə,
çəkilərək həyata keçirməli olduğu əməllər və bu əməllərin icra zənginləşdikcə və mükümməl sistem halına gəldikcə onun söz
müddəti çillə adlanır. Aclıq, yuxusuzluq, sükut, uzlət, riyazət, sənətinə təsir imkanları da artır. Artıq XII-XIII yüzilliklərdə
nəfsi arzulardan tamamilə əl çəkmək və s. də buraya daxildir. təriqət ədəbiyyatının Fəridəddin Əttar, Sənai Qəznəvi, Əh-
Çillə, əsasən, 40 gün çəkir və müridin Haqq yolundakı çətinlik- məd Yasəvi, Cəlaləddin Rumi, Yunis Əmrə və s. kimi əzə-

55 56
mətli simaları yetişir. Sonrakı dövrlərdə də Sədi Şirazi, Hafiz İkinci tərəfdən, sufilər və ariflər islam peyğəmbərinin «Al-
Şirazi, Əbdürrəhman Cami və s. şərq klassiklərinin yaradıcı- lah gözəldir və gözəlliyi sevər» hədisini bir həyat və fəaliyyət
lığında təriqət meyllərinin ciddi təzahürünü görürük. şüarına çevirmişdilər. Onlar xanəgahları gözəl şəkildə bəzəyir,
Azərbaycan ədəbiyyatında da buna bənzər mənzərə ilə rast- gözəl geyinir, gözəl danışmağa və davranmağa çalışırdılar. Bu
laşırıq. XII əsr şairlərimizin (Nizami, Xaqani və s.) yaradıcılı- isə xanəgah həyatına bir bədii-estetik ruh aşılayırdı. Gözəl mu-
ğında sufizm meyllərinin ötəri də olsa, müəyyən təzahürləri siqi, rəqs və şeir isə bu fəaliyyəti bədii-estetik yönümdə ta-
özünü büruzə verir. XIII əsrdən etibarən bu meyl güclənir və mamlayırdı.
sonrakı yüzilliklər boyunca əhatəli şəkildə davam edir. XIII- Üçüncüsü isə, təsəvvüfün işlədiyi məslək və məram, ide-
XIV əsrlərdə İ.Həsənoğlu, M.Şəbüstəri, Z.Şirvani, M.Əhvə- yalar, salikin və arifin keçirdiyi batini duyğular, irfani təfəkkür
di, Ə.Təbrizi, İ.Nəsimi və s., XV-XVI yüzilliklərdə isə Q.Ən- tərzi, buradakı zəngin obrazlar, rəmzlər, Tanrı-bəndə, bəndə və
var, Xəlili, Kişvəri, İ.Gülşəni, Həbibi, Xətai, Füzuli və s. eşq münasibətləri və s. poeziya üçün zəngin material verirdi.
sənətkarlarımızın yaradıcılığında təriqət ideyaları özünün ciddi Elə buna görə də bəşər tarixində heç bir dini-fəlsəfi inanc
bədii əksini tapır. XVII-XVIII əsrlərdə bu meyl xeyli dərəcədə sistemi bədii ədəbiyyatla təsəvvüf qədər qaynayıb
öləzisə də, öz ömrünü davam etdirir. Ümumiyyətlə, bu dövrün qovuşmamışdır.
böyük ədəbi şəxsiyyətləri sufizmə öz sələfləri ilə müqayisədə Təriqət ədəbiyyatını yaradanların özləri də mənsubiyyətinə
az meyl göstərmişlər. görə müxtəlifdir. Onların bir qismi bilavasitə təriqət
Bəs təsəvvüf ideyalarının ədəbiyyata gəlişinin, bu dini-fəl- başçılarıdır. Məsələn, Ə.Yəsəvi (yəsəvilik), C.Rumi
səfi sistemin söz sənəti ilə çox tez, həm də asanlıqla qaynayıb (mövləvilik) və S.Ərdəbili (səfəviyyə) kimi. Bəziləri isə ayrıca
qovuşmasının səbəbi nə idi? təriqət yaratmasalar da, müəyyən təriqətin üzvü, hətta şeyx
Əvvələn, onlarla və yüzlərlə sadə, zəngin olmayan insanı olmuşlar. Məsələn, İ.Həsənoğlu, M.Əvhədi, Ş.İ.Xətai və s. ki-
ətrafına toplayan xanəgahlarda mürşidin, şeyxin bir qədər quru, mi. Üçüncü bir qism şairlər isə konkret olaraq hər hansı bir
soyuq görünən buyruq, göstəriş və nəsihətlərinə canlılıq, qay- təriqətə mənsub olmamış, lakin yaradıcılıqlarında təsəvvüf və
narlıq, təravət, təsiredici emosional çalar gətirmək daha səmə- irfan ideyalarını bu və ya digər dərəcədə əks etdirmiş, onun
rəli ola bilərdi. Bunun yolu isə, təbii ki, sənət meydanından obraz və rəmzlərindən bəhrələnmişlər. Məsələn, M.Füzuli kimi.
keçirdi. Elə buna görə də çox keçmədən xanəgah icmalarının Burada bir cəhəti də nəzərə almaq lazımdır. Təriqət əhli
bir çoxunda musiqi (səma), rəqs, xüsusilə də şeirlərdən, ilahi müəyyən təriqətə mənsub olmayan şairləri heç vaxt özlərindən
və nəfəs kimi poetik nümunələrdən istifadə olunmağa saymamış, kənar şairləri özlərininkindən fərqləndirməkdən ötrü
başlanıldı. Təsəvvüflə sənətin bu ilkin çulğaşmasından sonra öz şairlərinə «aşiq» və ya «aşıq» adı vermişlər.
zaman-zaman xanəgah və sufi icmalarından kənar məkanlar,
məqamlar, dinləyicilər və oxucular üçün də həmin ideyaları 2. Hürufizm
təlqin və təbliğ edən poeziya örnəkləri yarandı. Bunların kə-
miyyəti artıb kütləviləşdi və nəhayət, bədii ədəbiyyatın ayrıca Azərbaycanın orta əsrlər ictimai, dini-fəlsəfi və ədəbi-mə-
bir qoluna çevrildi. dəni gerçəkliyində sufizmdən sonra öz əksini tapan ikinci bir
təriqət cərəyanı da hürufilikdir. Doğrudur, sufizm ideyaları

57 58
daha erkən təşəkkül tapmış, daha əhatəli və uzunömürlü olmuş, nisbəsi ilə xatırladır. Əsl adı Əbdürrəhman, atasının adı
ictimai, dini-fəlsəfi, ədəbi-mədəni həyatın daha geniş sahələrinə Əbuməhəmməddir. Hürufilik təriqətinin müəssisi olduğuna
nüfuz etmiş, kütləviləşmiş, orta əsrlər islam şərqində ədəbi görə «Əl-Hürufi» ləqəbi almış və həm də bu ləqəblə tanınmış-
meydanın daha böyük sahəsini öz təsiri altına almışdı. Ancaq dır. M.Tərbiyət qeyd edir ki, o, Hacı Bəktaş Vəlinin vəfatından
bu dövrdə hürufiliyin də özünəməxsus yeri vardır. 2 il sonra anadan olmuş, həddi-buluğa çatdıqdan sonra papaq
Hürufilik dini-fəlsəfi təriqət kimi, əsasən, XIV-XV tikməklə öz həyatını təmin etmişdir. Nəimi ömrünün müəyyən
yüzilliklərdə özünü təzahür etdirir. Sonrakı əsrlərdə öləziyir və hissəsini səyahətdə keçirmişdir. 1369-cu ildə İsfahana, 1373-cü
onun ancaq bəzi işartılarını görürük. Bununla belə, panteist ildə Məkkəyə səfər etdiyi məlumdur. İsfahana bir neçə dəfə sə-
dini-fəlsəfi düşüncəni əsas götürən bu cərəyan XIV-XV yüz- yahət etmişdir. Hətta müəyyən müddət İsfahan ətrafındakı
illiklər Azərbaycan ədəbi-mədəni mühiti və bədii fikri ilə o Toğçı adlı yerdə məskən saldığı, bir mağarada inzivaya
qədər sıx və əsaslı şəkildə qaynayıb qovuşur ki, onu nəzərə çəkildiyi, sonra hürufilik etiqadını yaymağa başladığı və burada
almadan həmin dövr ədəbiyyatımızı bir bütöv olaraq dərk ətrafına xeyli mürid topladığı barədə məlumatlar da
etmək mümkün deyil. Təkcə onu demək kifayətdir ki, XIII-XV mövcuddur.
əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatının ən böyük ədəbi siması və bu Nəimi Əl-Hürufi bir müddət də Bakıda yaşamış, öz təriqə-
dövr ana dilli şeirimizin mübahisəsiz olaraq birinci şəxsiyyəti tinin ideyalarını burada yaymış, çoxlu ardıcıllar tapmışdır. Fəz-
sayılan İ.Nəsimi bu təriqətin nümayəndəsidir. Onun bənzərsiz lullahın xas müridlərindən olan Əbülhəsən Əliyül-Əla «Qiya-
şeirlərinin çoxu da hürufilik ideyalarının bədii ifadəsinə və mətnamə» əsərində öz mürşidinin Bakıdan getdiyinə işarə edə-
təbliğinə xidmət edir. rək yazır: «Bakı yolundan çağırış çatdığı üçün, ey büt (məh-
Ümumiyyətlə, Nəsiminin zəngin poetik irsi hürufilik məf- bub), qalx ayağa, şənlik et. Ora dilbərimizin iqamətgahıdır. O
kurəsinin, etiqadının sözlə ən dolğun və sərrast bədii-estetik tə- getsə də, yeri olduğu kimi qalmaqdadır» (sitat üçün bax: 11).
zahürü, poetik manifestidir. İ.Nəsimidən başqa XIV-XV əsrlər Nəimi özünü peyğəmbər elan etmiş və 1386-cı ildən etiba-
ədəbiyyatımızı təmsil edən F.Nəimi, M.C.Həqiqi, Süruri, Tü- rən hürufilik ideyalarını yaymağa başlamışdır. Doğrudur, bu ta-
feyli və s. kimi hürufiməslək şairlərimiz də var ki, onlar ədəbiy- rix Qurandakı bir ayədə işlənən «Fəzl» sözündəki «zad» hərfinə
yatımızın yüksəliş tarixində əhəmiyyətli rol oynamışlar. və müəllifin özünün «Cavidannamə» əsərindəki bir izahata əsa-
Göründüyü kimi, hürufiliyi və hürufiməslək poeziyanı nə- sən 1398-ci il (h.800) də göstərilir. Ancaq bu tarix həqiqətə uy-
zərə almadan XIV-XV əsrlər ədəbiyyatımızı təsəvvür etmək ğun gələ bilməz. Çünki Nəimi artıq 1394-cü ildə öldürülmüşdü.
mümkün deyil. Həmin poeziyanın məzmun və mahiyyətini F.Əl-Hürufi bir neçə dili və bir sıra elmləri, o cümlədən qə-
anlamaq üçünsə, hürufiliyin və onun ideyalarının nədən ibarət dim yunan və şərq fəlsəfəsini, Quranı və dini elmləri mükəm-
olduğunu az-çox anlamaq lazımdır. məl mənimsəmişdi. Əbdülməcid Firiştəzadə qeyd edir ki, o,
Hürufiliyin banisi XIV əsrdə yaşamış təbrizli mütəfəkkir özünə 9 canişin təyin etmişdi. Görünür, həmin 9 rəqəmi 9 fə-
Fəzlillah Nəimidir (1339-1394). Şeyx Əbdürrəhman ibn Əbü- ləyə uyğun seçilmişdi. Həmin canişinlərdən yalnız 4-ü təriqət
məhəmməd Fəzlullah Nəimi Təbrizi Əl-Hürufi təxminən sirlərinə mükəmməl bələd idilər:
1339-cu ildə (h.740) Təbrizdə anadan olmuşdur. Bəzi mənbələr
onun Astarabadda doğulduğunu yazır və onu «Astarabadi» Sirlərin məhrəmi, mürşidin xas həmdəmi,

59 60
 Məcd, Kəmal Haşimi, Mahmud, Əbülhəsəni. Fəzlullahın ölümündən sonra onun xəlifə və müridləri
Tap dördünü, öyrən onlardan sən hikməti, müxtəlif ölkə və diyarlara dağılmış, gizli şəkildə hürufilik ide-
Mürşid kitabında yazmış bu vəsyyəti (53, 246). yalarını yaymışlar.
Nəiminin ailəsi və övladları barədə məlumat çox azdır.
Nəiminin baş xəlifələrindən biri Əbülhəsən Əliyül-Əla «Vəsiyyətnamə»yə əsasən onun 3 qızı (Fatimə, İsmət, Ayişə)
1399-cu ildə, yəni ustadının ölümündən sonra onun «Cavidan- olduğunu bilirik. Həbsxanadan yazdığı məktublarda Nəimi
namə» əsərini nəzmə çəkmişdir. Hürufiliyə dair «Kürsinamə», kiçik qızlarını böyük qızı Fatiməyə, hər 3 qızını isə özünün eti-
«Qiyamətnamə» və s. kimi qiymətli əsərlər qələmə almışdır. barlı müridlərinə tapşırır. Hətta qızlarının kimə ərə gedəcəyi
F.Nəiminin yarımmüasirlərindən Məqrizi, İbn Həcər əl-Əs- barədə məsləhətlər də verir. Onun 2 nəvəsi haqqında da
qəlani və sonrakı müəlliflər Fəzlin 1394-cü ildə sentyabr ayı- qaynaqlarda ötəri də olsa, məlumatlar mövcuddur. Onlardan
nın 2-də (h.796, 6 zülqədə) Teymurun göstərişinə əsasən onun biri Əzüdüddindir ki, hürufi dərvişlərindən Əhməd lurun
oğlu Azərbaycan hakimi Miranşah tərəfindən edam edildiyini Heratda Teymuri hökmdarı Şahruxa qarşı sui-qəsdində (1427)
xəbər verirlər. Məqrizi Teymurun Səmərqənddə üləmaları top- iştirak etmiş və buna görə də edam edilmişdi. Başqa bir nəvəsi
layıb Nəimi ilə bağlı məsləhətləşdiyini və burada onun öldü- Əmir Nurullah isə həmin sui-qəsd zamanı Heratda olmuş, uzun
rülməsi barədə fitva verildiyini yığcam şəkildə təsvir edir. müddət sorğu-sualdan və bir müddət həbsxanada qaldıqdan
Beləliklə, Nəimi Teymurun əmrinə əsasən Miranşah tərə- sonra sərbəst buraxılmışdı.
findən Şirvanda tutularaq Naxçıvana aparılmış, bir müddət Xorasan mürşidi kimi tanınan, hürufiliyə dair məşhur
orada həbsdə saxlanılmış, sonra isə orada edam edilmişdir. «Məhrəmnamə» əsərinin müəllifi Seyyid Əmir İshaqın
Onun ayaqlarına ip salıb küçə-küçə sürükləmişlər. Mürşidinin Nəiminin qızlarından biri ilə evləndiyi barədə də məlumatlar
ölümündən sarsılan İ.Nəsimi bu münasibətlə yanğı və iztirab var. «Seyyidüs-saadat» kimi anılan Əmir İshaq bir müddət də
hissi ilə dolu məşhur «Ayrılır» rədifli qəzəlini yazmışdır: Gilan və Şirvanda hürufiliyin təbliği ilə məşğul olmuşdur. Bəzi
mənbələr Fəzlin böyük qızı Fatimənin onun ilk və inanılmış
Ey müsəlmanlar, mədəd ol yari-pünhan ayrılır, müridlərindən Əliyül-Əlaya, bəziləri isə hürufiliyin tanınmış
Ağlamayım neyləyim, çün gövdədən can ayrılır. dərvişlərindən olan Piri-Turabiyə ərə getdiyini xəbər verirlər.
Ey sənəm, hicran əlindən naleyi-zar eylərəm, Bəzi mənbələrə görə, Fatimə əri Əliyül-Əla edam edildik-
Gözlərimdən sanasan dəryayi-ümman ayrılır. dən sonra Təbrizə gəlib burada hürufilik ideyalarını yaymaqla
məşğul olmuş, ölərkən Piri-Turabinin qəbrinin yanında dəfn
Nəiminin qəbri hal-hazırda Naxçıvanda Culfa rayonunun edilmişdi. Onun öldürüldüyünü söyləyənlər də var.
Xanağa kəndində, Əlincə çayının sol sahilində Əlincə qalası ilə F.Nəiminin yaradıcılığı zəngindir. O, həm nəzm, həm də
üzbəüz yamacda yerləşən köhnə qəbristanlıqdadır. Qəbrin üs- nəsrlə əsərlər yazmışdır. Əsərləri mövzu, mahiyyət və xarak-
tündə kərpicdən tikilmiş künbəz vardır və o, ziyarətgaha çevril- terinə görə müxtəlifdir: dini-fəlsəfi, bədii-fəlsəfi, sırf bədii
mişdir. əsərlər və s. Müəllifin bizə bəlli əsərləri aşağıdakılardan ibarət-
dir: Lirik şeirlər divanı, «Məhəbbətnamə», «Ərşnamə»,
Növmnamə», «Cavidannamə», «Vəsiyyətnamə». Bəzi mə-

61 62
xəzlər onun «İskəndərnamə» adlı bir poema da yazdığını «Eşqnamə» adı ilə də tanınan «Məhəbbətnamə» risaləsi
soraq verir. Lakin bu fakt hələlik dəqiq şəkildə təsdiq olunma- müəllifin ilk əsərlərindəndir. Burada hürufilik təliminin ideya-
mışdır və mütəfəkkirin belə bir əsər qələmə aldığı şübhəli ları yığcam olaraq şərh edilmişdir.
olaraq qalır. O, fars dilində yazıb yaratmışdır. Bununla belə, Bütövlükdə əlimizdə olmayan və yalnız müəyyən
«Cavidannamə»nin müəyyən hissələri ərəb və gürgan fraqmentləri gəlib bizə çatan «Növmnamə» isə yuxu haqqında
dillərində qələmə alınmışdır. kitabdır. Burada Fəzlullahın 30 yaşından ölümünə qədərki bir
Nəiminin divanı həm dünyəvi, həm də təriqət mövzulu çox yuxuları və peyğəmbərliyi şərh edilir. Əsərdə müəllifin
poeziya nümunələrindən ibarətdir. Dünyəvi mövzulu şeirlərdə tərcümeyi-halına dair bəzi notlar, həmçinin hürufiliyin ilkin
adi, həyati, reallığa müvafiq mətləblərdən danışılırsa, təriqət dövrdə yayılma mexanizminə aid məlumatlar da mövcuddur.
mövzulu şeirlərində hürufiliyin məram və məqsədləri poetik Belə ki, Nəimi Astarabad, Bakı, Mazandaran, Xarəzm, Təbriz,
yönümdə əks etdirilir. Sufiyan və s. kimi şəhərləri gəzib təriqət ideyalarını necə
Onun «Ərşnamə» əsəri də nəzmlədir. Bütöv şəkildə bizə yaydığını söyləyir. Eyni zamanda, burada Nəiminin mötəbər
gəlib çatmayan əsər məsnəvi formasındadır. müridlərindən Nəsimi ilə münasibətləri və yazışmaları barədə
Müəllifin son əsəri «Vəsiyyətnamə»dir. Bundan əvvəl isə də bilgi vardır.
o, əsas dini-fəlsəfi əsəri olan «Cavidannamə»ni qələmə almış- Əliyül-Əla «Kürsinamə» əsərində məlumat verir ki, hüru-
dır. «Vəsiyyətnamə» nə bədii, nə də dini-fəlsəfi əsər deyil. O, filiyin günəşi Təbrizdə doğmuş və ilk dəfə öz şəfəqlərini Azər-
epistolyar janrdadır. Daha doğrusu, mütəfəkkirin həbs edildik- baycana saçmışdır. Bu ölkə Allahın peyğəmbəri və övliyaları
dən sonra məhbəsdən öz inanılmış müridlərinə yazdığı bir neçə ilə şöhrətlənmişdir.
məktubu əhatə edir. Həmin məktublar göstəriş, bir növ müəl- Hürufilik panteizmə əsaslanan yarı dini, yarı fəlsəfi cərə-
lifin öz xəlifə və müridlərinə, həmçinin qızlarına vəsiyyət xa- yandır. Panteizmə görə Allah var, ancaq o, təbiətdən, əşyadan
rakterindədir. Yəqin ki, gizlin şəkildə yazılmış bu məktublarda və insandan kənarda deyil, onun mahiyyətindədir. Başqa sözlə,
o, öz müridlərinə və qızlarına necə hərəkət etmək, necə davran- Allahla maddi varlıq eynidir. Xaliq məxluqdan kənarda yox,
maq və nə iş görmək barədə göstərişlər verir. Qızlarını etibarlı onun özündədir.
müridlərinə tapşırır. Böyük qızı Fatiməyə kiçik qızların taleyi Hürufilər «vəhdəti-vücud» konsepsiyasını ciddi bir nəzə-
ilə bağlı bəzi məsləhətlər söyləyir. Tərəfdarlarına məsləhət riyyə kimi qəbul edirlər. Onların əqidəsinə görə Allah təbiət,
görür ki, öz xüsusi geyimlərini (hürufilərin məxsusi geyimləri əşya, insan və bütün kainat, bir sözlə, mənəvi olanla maddi
var idi. Məsələn, onlar ağ dəridən papaq qoyardılar və s.) olan, xaliqlə məxluq vəhdətdədir. Allah yeganə reallıq və
dəyişsinlər, camaat kimi geyinib adamlara qarışsınlar. Oruc həqiqətdir. Varlıqda istər maddi, istərsə də mənəvi olsun Tanrı
tutub namaz qılsınlar ki, onların kim olduğu bilinməsin. həqiqətindən başqa heç bir həqiqət mövcud deyil. Mahiyyət də,
Mümkün olsa, dağlara çəkilsinlər və ya başqa yerlərə çıxıb təzahür də, məna da, surət də, məzmun da, forma da elə Haqqın
getsinlər. Bütün bu göstəriş və tövsiyələri Nəimi öz özüdür. Yaradan da, yaradılan da yeganə reallıq olan Haqqın
tərəfdarlarını təqibdən və gözlənilən cəzadan qurtarmaqdan zatına bağlıdır və bütöv bir vəhdət təşkil edir.
ötrü edirdi. Bununla belə, hürufiliyin başqa təriqət, cərəyan və təlim-
lərdən əsaslı bir fərqi onların hər şeyi söz və hərfə bağlamaları

63 64
idi. Elə təriqətin adı – hürufilik! – də buradan irəli gəlir. Onlar Onu da deyək ki, hürufilərin ideya-nəzəri izahatlarında, di-
belə hesab edirdilər ki, Allah kainatı və insanı «kon» («ol») ni-fəlsəfi şərhlərində bir çox hallarda qondarmaçılıq, məqsəd
əmrindən, yəni sözdən yaradıb. Deməli, söz (hərf) həm naminə faktları zorla uyuşdurma aşkar şəkildə hiss olunur. Mə-
yaradılışın səbəbi, həm də elə özüdür. Çünki söz hər şeydir, sələn, onlar rəqəmləri artırıb əskiltməklə özlərinə lazım olan
müxtəlif kiçik və böyük cismlər şəklində təzahür etmişdir. şeylərin sayını zorla 28 və 32-yə çatdırırlar. Bəzən şərhləri
Nəsiminin sözləri ilə desək: məntiqi və sübutlu görünmür.
Bundan əlavə, hürufilik təliminə aid təfsir və izahatları
Əqli küllü, ərşi kürsü, lövhü qələm ərəb və fars əlifbasından başqa qeyri bir əlifbaya tətbiq etmək
Çar ünsür, nöh asimandır söz! mümkün deyil. Onların şərh və qənaətlərinin əsas rüknünü ərəb
və fars əlifbası təşkil edir.
Bir inanc sistemi olaraq hürufilik müxtəlif ideya-nəzəri və F.Nəiminin həcmcə ən böyük əsəri «Cavidannamə»dir.
dini-fəlsəfi qaynaqlara malikdir. Quran, islam qaydaları, sünnə Müəllifin yaradıcılığının daha sonrakı dövrlərində, əgər belə
və hədislər bu qaydalar sırasında öndə gəlir. Hürufiliyin şiəlik demək mümkünsə, yaradıcılığının, fəaliyyət və
və mehdizmlə sıx bağlılığını nəzərə alıb bu əqidə tərəfdarları- dünyagörüşünün püxtələşmiş çağlarında qələmə alınmış
nın imamətlə əlaqəli bilgi və düşüncələrini də buraya əlavə «Cavidannamə» hürufilik təliminin ən mötəbər qaynağı, bu
etməliyik. Onun islam dinindən ayrılmış təmayüllər olan is- təriqətin əsas ideya, məqsəd və baxışlarını özündə əks etdirən
maililik və gərmətiliklə də bəzi oxşar cəhətləri mövcuddur. təlim kitabı hesab olunur. Şərti olaraq belə demək mümkündür
Təsəvvüf və irfan düşüncəsinin, bütövlükdə sufizm ideyaları- ki, «Cavidannamə» hürufilərin Quranı, ana kitabıdır. Nəimi
nın hürufiliyə təsiri isə daha çoxdur. Bu təriqətin qədim hind, hürufilik ideologiyası ilə əlaqəli bütün təsəvvür, baxış və
çin fəlsəfəsindən, manixeyzmdən, məzdəkizmdən, xürrəmi- prinsiplərini bu sonuncu dini və elmi-fəlsəfi əsərində
likdən əxz etdiyi bəzi cəhətlər də yox deyil. Bundan əlavə, ümumiləşdirmiş, onun ən mühüm müddəalarını şərh etmiş və
onun qədim yunan fəlsəfəsindən, xüsusilə platonizm və pifa- müəyyənləşdirmişdir.
qorçuluqdan, Tövrat və İncildən bəhrələndiyi də məlumdur. «Cavidannamə» özü 2 hissədən ibarətdir: «Cavidane-Kə-
Qədim yəhudi dini-fəlsəfi sistemi olan qabalizmin də bir» («Böyük Cavidannamə»), «Cavidane-Səğir» («Kiçik
hürufiliyə ciddi təsiri olmuşdur. Göründüyü kimi, haqqında söz Cavidannamə»). «Cavidannamə», əsasən, fars dilində yazılsa
açdığımız bu təlimin qaynaqları rəngarəng və sayca çoxdur. da, mətnin müəyyən hissələri ərəb və gürgan dillərindədir.
Məhz bunu nəzərdə tutaraq R.Tövfiq qeyd edir ki: «Beləliklə, Gürgan dili fars dilinin Astarabad ləhcəsidir. Burada müəllif öz
hürufizm eklektisizmdir. Onu öyrəndikdən sonra belə şərh et- müddəalarını şərh edərkən çoxlu saydı diaqramlardan, müxtəlif
mək olar ki, onda hər şeydən bir az var. Bir az neoplatonizm, ölçülü dairələrdən və həndəsi işarələrdən də istifadə etmişdir ki,
yəhudi qabalizmi, şiəlik, sufizm, trinitarizm, monizm. Əslində bunların vasitəsilə Allah, söz, insan, göy, yer, ulduzlar, bürclər,
isə bu druzların dinidir... Bütövlükdə ona aid olan budur ki, o, 4 ünsür, Kəbə və s. arasındakı əlaqə və münasibətləri aydınlaş-
böyük dinlərə münasibətdə bir karikaturadır» (sitat üçün bax: dırmağa çalışmışdır.
26, 14). «Cavidannamə»nin müəyyən hissələri Saillə talib arasın-
dakı dialoq formasındadır. «Sail» Nəiminin təxəllüslərindən bi-

65 66
ri, «talib» isə öyrənəndir. Əsərdə yeri gəldikcə mənzum parça- «Küntü kənzən», bu sirli dastan.1
lardan da istifadə edilmişdir.
F.Nəimi hürufiliklə bağlı mətləb və ideyalarını şərh edər- Hər kəs 28 və 32-nin sirrini anlaya bilsə, yəni hürufi elm
kən Quran ayələrindən, sünnə və hədislərdən, müxtəlif pey- və hikmətindən xəbərdar olsa, ona həmin ilahi sirləri dərk edib
ğəmbərlərə, müqəddəs şəxsiyyətlərə isnad edilən rəvayət və duymaq səadəti nəsib ola bilər.
kəlamlardan, həmçinin Tövrat və İncildən də bol-bol bəhrələn- Hürufilikdə Allah, hərf (söz-kəlam), insan, maddi varlıq və
mişdir. Onun qənaətinə görə Allahın sirri 32 ilahi hərfdədir ki, 4 ünsür münasibətləri bir-biri ilə əlaqəli, tam və bütöv bir vəh-
Məhəmmədi, yəni islami olmayan kəsə həmin hərflər vasitəsilə dət halında götürülür: Hər şey Allahdır → hər şey 28 və 32
yaranan kəlamla anlaşılan gizli sirlər əyan ola bilməz. Deməli, hərfdir (yəni söz və kəlamdır) → hər şey həmin hərflərin
mütəfəkkir filosof ilahi həqiqəti anlamağın yolunu islami sirrinə vaqif olan insandır → hər şey maddi varlığın əsasını
dəyərlərdə görür. təşkil edən 4 ünsürdür. Hürufilər əzəli və əbədi olan ilkin
Onu da deyək ki, hürufilik şiəliyin bir qolu kimi nəşət tap- zatın (xaliq) təcəllisindən zühur edən varlığın yaradılış
mışdı və ondan ayrılmışdı. Hürufilər imamətə böyük önəm nizamını bu sistemdə qəbul edirdilər: Allah → söz → kainat
verir və birinci imam Əlini ilahi varlığın yer üzündəki təzahürü → insan.
hesab edirdilər. Əli İbn Əbutalibi müqəddəsləşdirmək və Hürufiliyin müəssisi belə hesab edirdi ki, Allah hər yerdə-
imamətə bağlılıq hürufiliyə şiə xarakteri aşılayırdı. Hətta dir, bütün əşyaların mahiyyətindədir, bütün xilqətin canındadır,
hürufilər 12 imamdan 11-ni qəbul edir, şiələrin qeyb olduğunu, hər qətrədə, hər zərrədidir:
nə vaxtsa qayıdıb zühur edəcəyini və yer üzündə şərin kökünü
kəsəcəyini güman etdikləri 12-ci imamın (Mehdiyi-sahibi-əz- Piri-müğana döndü inan zahidi şəhrin,
zaman) əvəzində isə Fəzlullahı görürdülər. Yəni Fəzlullah 12-ci Vaxta ki, ləlin şövqi xarabatdan ucaldı.
imam, insan surətindəki Tanrı, canlı Allah və xilaskardır. O, Arif nəzərində sənin eşqindəki qüdrət,
yer üzünü şərdən xilas üçün zühur etmişdir. Yüz şəklidə, yüz rəngdə səmavatdan ucaldı.
Nəimi başqa-başqa əsərlərində, xüsusilə də «Cavidan- Hər kəsdə ilahi sifəti çilvəgər olmaz,
namə»də özünü peyğəmbər elan edir və bunu əsaslandırmağa Bu eşqi-səfa ülvi məhəbbətdən ucaldı.
çalışır. Fəzlullaha və ümumiyyətlə, hürufi inancına görə «küntü Hər qətrədə, hər zərrədə etdinsə təcəlla,
kənzə»nin «sirri-nihan»ı, yəni ilahi aləmin indiyə qədər heç kə- Ol dəmdə ənəlah səsi zərratdan ucaldı.
sə məlum olmayan mübhəm sirləri ilk dəfə məhz Nəimiyə bəlli Ta getdi Nəimi yenidən bir də xəyala,
olmuş və onun vasitəsilə aşkarlanmışdır. Bir tərcibəndində filo- Eşqin sənin ol odlu xəyalatdan ucaldı.
sof sənətkar yazır:

İlk dəfə mənə əyan olundu,

67 68
 Göründüyü kimi, «vəhdəti-vücud » nəzəriyyəsinə münasi- Tohididür eşqə əsl məna,
bətdə hürufilərin baxışları sufilərinki ilə üst-üstə düşür. Hürufi- Zülmətdədür ancaq abi-heyran.
likdə də ilkin, yeganə, əzəli və əbədi substansiya kimi vahid ...Eşq mənidir, kainatsa şadlıq,
varlıq olan Allah qəbul edilir. Var olan yeganə məbud Allahdır. Dünya da bu mənidən doğandır.
Əslində varlıqda Tanrı zatından başqa heç nə mövcud
deyil. Bütün mövcud olan mənəvi və maddi varlıqlar Tanrı Nəimi Allah, hərf (söz-kəlam), insan və 4 ünsürdən ibarət
zatının müxtəlif ölçü, görünüş və rənglərdəki təzahüründən maddi varlığı eyniləşdirir və qeyd edir ki, «torpaq hərfdir»,
başqa bir şey deyil. Nəimi bir hədisə isnadən həmin fikri belə «hərf və kəlmə insandan ayrılmazdır», «ruh və hərf hər ikisi
ifadə edir: eynidir», «hər şeyin adında 32 vardır», «söz istər etiqad-
sızların, istərsə də peyğəmbərlərin, övliyaların yeganə
«Yox tanrıdan özgə» - söylədik biz həqiqətidir». Hərfi hər şeyin əsası hesab edən Nəimiyə görə
Çün mərifət əhli insanıq biz. bütün əşyalar hərflərin təzahürüdür: «Əgər kəlməni cismin
varlığından ayırsaq, onun vücudu olmaz». «Söz olmasaydı,
Xaliqlə məxluq, yaradanla yaradılan mahiyyət etibarilə Allah-taalanı tanımaq mümkün olmazdı». Allahdan başlayaraq
vahid və eyni substansiyadır. Nəsimi də: nəğmə oxuyan quşa qədər hər şeydə hərflərin sirri və təzahürü
Mən gənci-nihani, küntə-kənzəm, vardır. 28 və 32-nin sirrini bilməyən haqq yolçusu kəlmeyi-
Mən gənci-nihan, nihan mənəm mən. – şəhadətdəki «Allahdan başqa Allah yoxdur» («lailahə illəlləh»)
kəlamının hikmətini anlaya və bütün əşyalarda Haqqı görə
dedikdə məhz bunu nəzərdə tuturdu. bilməz. Bütün elmlər bir nöqtədə birləşir, həmin nöqtə isə 28 və
Lakin hərf və sözə münasibətdə hürufilərin görüşləri təsəv- 32 hərfdən yaranan elmdir.
vüf ideoloqlarının inancından fərqlənir. Belə ki, Quran ayələ- İnsana münasibətdə hürufilərin özünəməxsus mövqeyi var-
rində dəfələrlə deyildiyi kimi, dünya Allah-taalanın «kon» dır. Onlardakı insan konsepsiyası başqa dini-fəlsəfi təriqət və
(«ol») əmrindən yaranıb. Hürufilərə görə madam ki, dünya cərəyanlardan fərqlənir.
sözdən yaranıb, söz isə hərflərdən ibarətdir, deməli, varlığın F.Nəimi əvvəlki əsərlərində də irəli sürdüyü belə bir kon-
əsasında dayanan da söz və hərflərdir. Söz və hərf sepsiyanı «Cavidannamə»də qəti olaraq yekunlaşdırır: «Həme
müqəddəsdir. Təsəvvüf düşüncəsində isə bu, bir konsepsiya və əşya vücude-adəməst».1 («Bütün cismlərin vücudu insandır»).
bütöv prinsip kimi mövcud deyil. Bununla belə, varlığın eşqdən «Hərgah ke adəm bər surəte-Xoda bu çun xubu (Madam ki,
yaranması, Xaliqin dünyanı sevərək xəlq etməsi sufizmdə Adəm Allah surətindədir, deməli o, onun özüdür»). «Həme əşya
olduğu kimi, F.Nəimi tərəfindən də qəbul edilir: yek vücud adəm bu» («Bütün cismlərin vücudu insandır»).
Fəzlullah cismləri yalnız insanın özü ilə deyil, onun nitqi
Eşqə məkan oldu eylə ki can, ilə də eyniləşdirirdi: «Həme əşya nitqe-adəm bu» («Bütün
«Kün» əmrini eşq bildi insan.
Dünya üzü döndü çil-çırağa, 1
Nəiminin əsərlərindən fars dilində sitatlar aşağıdakı mənbə
Gün çıxdı buludlar arxasından. əsasında verilir: З.Кулузаде. Хурифзм и его представители в
Азербайджане. Б., «Элм», 1970, стр.96-146

69 70
cismlər insanın nitqidir»). Ümumiyyətlə, hürufi məfkurəsinə
görə, Allah özünü 2 şəkildə təzahür etdirmişdir: 1.Hərf, söz- Hürufilər də Həllac Mənsurun «ənəlhəq» ideyasını bir şüar
kəlam şəklində. Bu Qurandan ibarətdir. Başqa sözlə, Quran kimi qəbul edirlər. Onlara görə Haqq insanın özündədir və
Haqq zatının söz-kəlam surətində təcəllisidir; 2.Allahın insan vücudu bütün mənəvi və maddi varlığı özündə əks etdirən
özünəbənzər yaratdığı insan şəklində. Ona görə də hürufilər bir güzgüdür. İnsan bu həqiqəti sadəcə olaraq dərk edə bilmir.
Quranı «kitab-əl samit» («danışmayan kitab»), insanı isə Əgər insan Tanrını görmək istəyirsə, onu öz varğılında axtar-
«kitab əl-natiq» (Danışan kitab») adlandırırdılar. malıdır. Çünki bəşər övladı hər iki aləmdə ilahiyə sərçeşmədir.
Quran və hədislərdə bütün varlığın insana xatır və onun Hərgah o, məna aləmindən xəbərdar olsa, əbədiyyəti yer üzün-
üçün yarandığı israr olunur. Hürufiliyin banisi də bu ideyanı də axtarıb elə özündə tapar. Varlıqdakı ölmək və dirilmək də
eyni məntiqlə qəbul edir: Haqqın ölmək və yenidən dirilmək xassəsinə bir sübutdur.
Təəssüf ki, insan cəhaləti və hürufi elmini bilməməsi üzündən
Simruğ quşuyuq iki cahanın, bütün bu həqiqətləri dərk edə bilmir:
Olduq səbəbi yerin səmanın.
... Sən ki o deyilsən, əmr ediblər: Kim fikr edər cahanda görə bilsin xudanı?
«Səndən ötrü yarandı aləm...» Axı, heç kəs axtarmır insanda bu nişanı.
Bizik iki aləmdə ilhiyə sərçeşmə,
İnsan və onun qüdrətini Nəimi bir tərcibəndində bu cür ifa- Bir sirlə vaqif etdik rindani-basəfani.
də edir: Ey mənidən xəbərsiz, bir özünə nəzər qıl,
Bizdən alır əmri cümlə aləm, Gəl bu dünya üzündə kəşf eylə sən bəqani.
Bizdən doğulub sevinc ilə qəm. Cami-cahan-nümani soruşma bundan, ondan,
Sellər yaranıbdı qətrəmizdən, Axtar öz varlığında sən ol cahan-nümani.
Min məna olundu bir sözə cəm. Yalan sözdür deyirlər tanrı ölməz, dirilməz,
Dəryayi-mühit coşub bir axşam, Bu ölmək, bu dirilmək faş etdi o yalani.
Mövcun köpüyündən olmuş adəm. Yoxsulluq ilə rindlik ən ali bir məqamdır,
İsa nəfəsi yarandı bizdə, Qul eyləməz təkəbbür bu məqamda olani.
Çünki bizə məhrəm oldu Məryəm. Nəimi, sən özündən keçsən məram yolunda,
Kim doğru inamla can atarsa, Mə'ni közülə hər dəm görəcəksən xudani.
Bir gün olacaq bizə o məhrəm.
Ey cansıza can verən Məsih dəm Bir sözlə, insan Haqqa məzhər və Xudanın özüdür:
Gəlsin nəfəsinlə canə aləm.
Hər varlığa can verib diriltdin., Bizdən soruş, ey oğul, Xudanı
İndi uca səslə de dəmadəm: Biz məzhərik indi laməkana.
Simurğ quşuyuq iki cahanın ...Həqqi arama kənarda heç vaxt,
Olduq səbəbi yerin, səmanın. Həqq səndədi, sən özün Xudasan.

71 72
 Nəiminin fikrincə, bəşər övladı həqiqətləri dərk edib öz bö- Çar misra, hər do əbru, muye-sər,
yüklüyünü və ilahi xislətini anlasa, mələklər də onun qarşısında Həft xətində əz-Xodaye-dadkər.
baş əyər: (4 kiprik, 2 qaş, başın tükü,
Xuda sənin 7 xəttindədir).
Özünü dərk et, həqiqətlər ola aydın sənə,
Cəbrail də baş əyib qarşında dönsün çakərə. Eyni zamanda, insanın simasındakı bu 7 xətt Quranın ilk
surəsi olan «Həmd» surəsi ilə müqayisə olunurdu. 7 ayədən
İ.Nəsimi də Haqtəalanı adəm oğlunun özü hesab edir, ibarət olan «Həmd» Quranın ilk surəsi olmaqla, həm də bu
«otuz iki həq kəlamı»nı, yəni hürufi elmini isə onun sözü, müqəddəs kitaba giriş hesab olunur. Həmçinin Qurandakı əsas
başqa sözlə, həqiqətlərin ifadəsi kimi dəyərləndirir: ilahi hikmətin bu surədə cəmləndiyi qeyd olunur. Hürufilərin
təbirincə, insanın üzü də bir növ ona girişdir və insanı tanıdan
Həqtəala adəm oğlu özüdür, əsas obyektdir. Bu obyektdə də Haqq zatının təcəllisi və
Otuz iki həq kəlami sözüdür. atributu olan 7 xətt mövcuddur.
Cümlə aləm bil ki, Allah özüdür, Başqa bir misal. Məhəmməd (s.) peyğəmbərin meracı ilə
Adəm ol candı ki, günəş üzüdür. bağlı işlənən məşhur «qabi-qövseyn» ifadəsini hürufilər fərqli
şəkildə qəbul edir və onu «insana məxsus gözəl üzdəki qaşları
Hürufilik kodeksində insan təkcə mənəvi keyfiyyət, qüdrət ziyarət etmək» anlamında mənalandırırdılar. İ.Nəsiminin «Ol-
və əzəmətinə görə deyil, zahiri, görünüş, camal gözəlliyi, hüsn muşam» rədifli qəzəlindən bir beytə diqqət yetirək:
və surəti etibarilə də Haqqın təcəlli nuru, Tanrı vəchinin təcəl-
lisi hesab olunurdu. Belə ki, insan surətcə də çox gözəl yaradıl- İrdim qaşın meracına, qabi-qövseyn oldurur,
mışdı və hürufilərə görə, onun hüsnündə ilahinin camal gözəlli- Vüslət şəbindən gör məni, sər ta qədəm nur olmuşam.
yinin nişanələri vardır. İnsanın siması xüsusilə gözəl xəlq olun-
muşdur və o, Haqqa məxsus bir sıra əlamətlərin daşıyıcısıdır. Qaşlarının meracına yetişdim, qabi-qövseyn odur. Vüsal
Başqa sözlə, Haqqa aid bəzi nişanələr bir dəlil kimi bəşər gecəsində məni gör ki, başdan-ayağa nur olmuşam. Bu beyt
övladının simasında inikas etmişdir. Məsələn, insanın üzündə islam peyğəmbərinin meracı əhvalatı ilə əlaqədardır. Meracdan
«Allah» sözü yazılmışdır. Belə ki, insanın burnu ərəb əlifbasın- qayıtdıqdan sonra peyğəmbərə sual verdilər ki, merac zamanı o,
dakı «əlif» (‫)ا‬, burun pərləri «lam» (‫)ل‬, gözü isə «he» (‫ )ﺣ‬hərf- Allah-taalaya hansı məsafədə yaxınlaşa bildi. Peyğəmbər
lərinə bənzədilir ki, «Allah (‫ )ﷲ‬kəlməsi də bu hərflərin birləş- «qabi-qövşeyn» (iki qövs məsafəsi, yəni kamanın iki
məsindən yaranır. Yaxud hürufilər insanın üzündə «Fəzl» sözü- yarımdairəsi qədər) cavabını verdi.
nün oxunduğunu iddia edirdilər. Ümumiyyətlə, bəzi təsəvvüf ideoloqları kimi hürufilər də
İnsanın üzündəki 7 xətt (4 kiprik, 2 qaş, 1 baş tükü) hüru- ibadəti 2 mənada qəbul edirdilər: könüllə ibadət; gözlə ibadət.
fizmdə Tanrının insanın camalındakı atributu və sübutu kimi Onlar gözlə ibadətə daha çox üstünlük verir və gözəl üzə bax-
mənalandırılırdı. F.Nəimi yazırdı:

73 74
mağı və onu ziyarət etməyi Kəbəni və ya Haqqı ziyarət kimi hərəkət və qarşılıqlı dəyişilmələr üçün stimuldur. Məxluqu
dərk edirdilər. Xaliqə bağlayan ən ali hissdir. Ona görə də insan Haqqa
Nəsiminin: məhəbbətdən başqa bütün hissləri tərk etməlidir. Kainatda nə
varsa, hamısı insanın gözəlliyinə vurğundur və bu gözəlliyin
Kəbə üzündür, ey sənəm, üzündədir sücudumuz! əbədi əsiridir. «Cavidannamə»də deyilir: «Afetab və səyyarat və
əflak aşeğ camale-adəmənd ke əz xake təcəlli mikonəd və dər in
Yaxud da: eşğ əz əhde əzəl ta əhde-əbəd sərkəşte və sərkərdanənd».
(«Cünəş, planetlər, göylər, fələklər torpaqdan təcəlli tapmış
Kəlamım, Quranım, zikrim, kitabım, tövhidim, fikrim, insanın gözəlliyinə aşiqdir. Hansı ki, əzəli əhddən əbədi olaraq
Nəmazim, səcdəm, nazim, niyazım, cümlə ərkanım. – sərkəştə və sərkərdandırlar»).
Fəzlullah həmin gözəlliyi 28 və 32 hərfin yaratdığı ilahi el-
deməsi həmin ideyanın bədii ifadəsi idi ki, hürufiməslək poezi- minin əksi, zühuru hesab edirdi: «An hüsn və cəmal elme-
yada geniş şəkildə intişar tapmışdı. Bu poeziyada insana və kəlmeyi-ilahəst» («Bu hüsn və camal ilahi kəlmənin (hərflərin)
onun hüsnünə səcdə Kəbəyə, Qurana və xaliqə səcdə ilə eyni elmidir.
tutulurdu. Qiblə rolunu oynamaq mənasında gözəl insan üzü Hürufiliyin banisi insanın simasındakı xətləri və gözəllik
Kəbəni əvəz edirdi. İnsana və onun camalına səcdə etməmək atributlarını da buraya əlavə edir: «Hüsn və camal və çeşm və
nadanlıq, cəhl, küfr, imansızlıq və şeytani əməl sayılırdı əbru və xətt və xal, muye-zülf elme-kəlmeye-ilahəst» («Hüsn və
(Madam ki, insan Haqq zatının təcəllisidir, insana səcdə elə camal, göz, qaş, xətt, xal, başın tükü ilahi kəlmənin (hərflərin)
Haqqa səcdədir! – Hürufilərin qənaəti belə idi). Hürufi məfku- elmidir».
rəli poetik deyimlərdə birbaşa qiyas və bənzətmələrdə gözəlin Eşq və hüsnə münasibətdə hürufilərin baxışları, demək olar
üzünün «surəti-Rəhman»a, «lövhi-məhfuz»a, «Müshəf»ə və ki, təsəvvüfçülərin görüşləri ilə uzlaşırdı. Fərq, əsasən, hürufi-
«Fürqan»a («Quran»a), «ərşi-həqq»ə, «rövzeyi-rizvan»a, lərin mətləbləri, son nəticədə 28 və 32 hərfə bağlamasında
dodağının isə «çeşmeyi-heyvan»a, «abi həyat»a və s.-ə təşbeh özünü göstərirdi. Hürufilərdə də ilahi eşqin və sevginin vəcd və
edilməsi ilə tez-tez rastlaşırıq. Nəimi «təriqi-əsrar»ı, «nuri- nəşəsindən nəşət tapan məstlik və xumarlıq əzəli, əbədi Tanrı
ilahi»ni gözəlin üzündə aşkar edirdi: lütfü, ilahi feyz mənbəyi kimi təqdir və qəbul edilir. F.Nəiminin
«saqiyi-vəhdət»dən mey dolu cam istəməsi və məstlik arzusu
Həqqin kərəmilə cün o üzdə da belə bir ideyanın ifadəsindən doğurdu:
Cəm oldu bütün təriqi-əsrar.
...Həqq surətidir yarın cəmalı, Gətir, ey saqiyi-vəhdət, mənə ol mey dolu cami,
Bu, nuri-ilahidir, nə ki var. Bizə onsuz nə lazımdır həyatın işrəti, kami.
Gətir, saqi, o camı ki, ona canım nisar etdim,
F.Nəimidə hüsn və eşq (gözəllik və məhəbbət) bir- Tapır insan nisar etmək təriqin məstlik əyyamı.
birindən ayrılmazdır. Biri digərindən asılıdır və onu
tamamlayır. Eşq varlıqdakı hər şeyi bir-birinə bağlayan qüvvə,

75 76
 Hürufilik təlimində başlıca məsələlərdən biri də 4 ünsürə Fəzlullah belə hesab edirdi ki, Allah hərflərə aid elm və bi-
münasibət problemidir. Bu təlimə görə, 4 ünsür (od, su, hava, liyi yalnız ilk insan olan Adəmə öyrətmişdir. Elə buna görə də
torpaq) bütün real maddi varlığın əsasında dayanır. Yer bəşər övladı yaradılmış bütün canlı məxluqatdan, hətta mələk-
üzündəki bütün cansız və canlı aləm – mədənat, nəbatat və lərdən belə üstündür. Çünki bu elmi bilməyə qadir olan yalnız
heyvanat, o cümlədən insanat həmin ünsürlərdən nəşət bəşər övladıdır. İnsanın nitqi, ağlı, idrakı, danışmaq, eşitmək,
tapmışdır. Lakin başqa məsələlərdə olduğu kimi 4 ünsürün və anlamaq qüdrəti onun üstünlüyünə dəlalət edən amillərdir.
ondan təşkil olunmuş maddi gerçəkliyin varlığı da 28 və 32 Hürufilər varlığı donuq və statik vəziyyətdə götürmür. On-
hərfə, yəni sözə bağlanırdı. «Cavidannamə» müəllifi iddia ların nəzərincə, varlıq və ondakı hər şey daimi dialektik inki-
edirdi ki: «İn 32 morəkkəb əz cəhar təbaye. Kəlmeye həqiqi ke şafda, hərəkətdədir. Həyatda mütəmadi dəyişmələr baş verir.
ebarətəst əz vücude-bəşəreyyəte» (Bu 32 4 ünsürdən təşkil Cism və hadisələr qarşılıqlı əlaqədədir. Biri digərinə çevrilir və
olunmuşdur. Kəlmənin (hərflərin) həqiqəti isə bəşəriyyətin ya biri digərini əvəz edir. Hərəkət isə varlığın öz təbiətindədir:
(vücudundan) varlığından ibarətdir». «Mah və afetab və səyyare be təbiət xu dər hərəkət həsti» («Ay,
Nəimi göstərirdi ki, 28 hərfdən ibarət sözlərdən yazılmış günəş və planetlər öz təbiətinə görə hərəkətdədirlər»). Hərəkət
Quran elə torpaq, hava, su və oddur. Hansı ki, həm Quran, həm isə dövridir. Yəni bir hərəkət və ya varlığın sonu onunla bağlı
də hürufi elmi yaranmazdan əvvəl həmin 4 ünsür mövcud idi. digər bir hərəkət və varlığın başlanğıcı və ya əksinə, bir hərəkət
«Cavidannamə»də və Nəiminin başqa əsərlərində dəfələrlə və varlığın başlanğıcı mütləq digər bir hərəkət və varlığın sonu
qeyd edilir ki, söz (hərf) real varlığın mücərrəd ifadəsindən iba- deməkdir.
rətdir. Başqa sözlə, cism yaranır, inkişaf edir, sonra məhv olur və
İlahi kitab olan Quranın ayələri də 4 ünsürün kəlmə ilə ifa- yenidən əmələ gəlir. Bu mənada Nəimi eşqin və imanın məs-
dəsindən başqa bir şey deyil: «Hər ayəti-çəhar kəlmeənd: Kəl- kəni sayılan qəlbin hərəkətini pərgarın hərəkəti ilə müqayisə
meye-ab və kəlmeye-xak və kəlmeye-bad və kəlmeye-atəşi». edirdi. İnsanın mərkəzi üzvü olan ürəkdən qan çıxır hərəkət
(«Hər ayət 4 kəlmədən (hərfdən) ibarətdir. Suyun hərfləri, edib qapalı bir dövrə ilə yenidən ürəyə qayıdır. Bir varlığın
torpağın hərfləri, havanın hərfləri, odun hərfləri»). fənası, yəni yox olması, başqa bir varlığın aşkara çıxmasına
Nəiminin əqidəsincə, Tanrı zatının insan bədənindəki bir səbəb olur:
nur parçası olan ruh da hərflə eyniyyət təşkil edir: «Məlum
bebi ke be estelahe-xodayi ruh və kəlmə hər do yekənd». Ətrafa həyat saçdı zərrə,
(Məlum olacaq ki, Xuda istilahına görə ruh və hərf birdir»). Tapdı nə zaman buna o imkan.
Müəllif onu da israr edir ki, həmin ruh və hərf eyni zamanda Ol vaxt ki, özün verir fənaya
maddi varlıq və onu təşkil edən cismlərdir. Varlıq o zaman olur nümayan.
Məkana və zamana münasibətdə də Nəimi panteizm nöq-
teyi-nəzərindən çıxış edir. Mütəfəkkirə görə, Allah 6 cəhətdir Hürufilikdə makrokosmos və mikrokosmos arasında
(«Xodavənd şeş cəhət bu») və istər bu, istərsə də o birisi aləmdə mütləq, ayrılmaz və əbədi bir əlaqə olduğu qəbul edilirdi.
Xuda zamandan xaricdə deyil («İlahi dər in cəhan və ya dər an Bütöv kainat makrokosmos, insan isə mikrokosmos kimi
cəhan əz zəmani xaric nəkame bin»). götürülürdü. F.Nəimi insan və kainatdakı varlıqlar

77 78
(mikrokosmos və makrokosmos) arasında ədədlərlə ifadə oluna böyüyüb həddi-buluğa çatdıqdan sonra onda yenidən 7 xətt də
biləcək paralellər və oxşarlıqlar tapırdı. Məsələn, o, insanın əmələ gəlir (2 saqqal tükləri, yanağın 2 tərəfindəki tüklər, 2 bığ,
simasındakı 7 xətlə 7 planet, 7 sfera, həftənin 7 günü, Quranın 1 alt dodaq tükləri). Bunlar «ata xətlər» («xətti abiyə») adlanır.
ilk surəsinin («Həmd») 7 ayədən ibarət olması, yaxud Onların cəmi 14, yerləri ilə birlikdə isə 28-ə bərabərdir.
dünyanın və göy cisimlərinin dairəvi hərəkətinin 360˚-də Həmçinin sonradan əmələ gələn «ata xətlər» qadınlarda yox,
tamamlanması (360˚-yə bölünməsi) ilə insan bədənində 360 yalnız kişilərdə özünü təzahür etdirir. Quranın 7 ayədən ibarət
damarın, 360 sümüyün, 360 oynağın mövcudluğu arasında ilk «Həmd» surəsini təşkil edən sözlərdə də cəmi 21 hərf iştirak
əlaqə görürdü. edir. Yəni ərəb əlifbasındakı 28 hərfdən 7-si bu ayədə yoxdur.
Bir çox məsələlərin bu şəkildə rəqəmlərlə izah edilməsi Necə ki, qadınların üzündə də «xətti-abiyə» olmur və bu yalnız
hürufiliyi pifaqorçuluğa yaxınlaşdırırdı. Səs və hərflərin ətraf kişilərə məxsusdur. Hürufilər burada mütləq bir əlaqə və
aləmlə müəyyən ahəng və harmoniyada götürülməsi də pifaqor- uyğunluq olduğunu söyləyirdilər.
çuluğun təsiri kimi nəzərə gəlirdi. Bəzi rəqəmlərə müəyyən Başqa bir misal. Kəlmeyi-şəhadətdəki «Allah» sözündə 5
məna verilməsi də bu cəhətdən xüsusi maraq doğururdu. Məsə- hərf vardır. Ərəb əlifbasında həmin hərflərin adlarının yazılışın-
lən: 1- Allahın təklyi; 4 – 4 ünsür; 6 – 6 cəhət; 7 – 7 planet, həf- dan 14 hərf meydana gəlir. Yenə kəlmeyi-şəhadətdəki «Mə-
tənin günlərinin sayı və s.; 12 – gündüzdəki saatların miqdarı; həmməd» sözü də 5 hərflə yazılır və onun imlası 14 hərfi verir.
24 – 1 sutkadakı saatların miqdarı; 28 – ərəb əlifbasındakı, 32 – Bu iki 14-ün cəmi 28-ə bərabərdir. Kəlmeyi-şəhadətin əvvəlin-
fars əlifbasındakı hərflərin sayı; 60 – 1 saatdakı dəqiqələrin dəki 4 hərfi də bura əlavə etdikdə onların sayı 32-yə çatır.
sayı və s. F.Nəimi Musa peyğəmbərin odla bağlı əhvalatına bir neçə
Müxtəlif məsələləri şərh edərkən hər şeyi 28 və 32-yə, yəni yerdə toxunur. Quranda da öz əksini tapan əhvalata görə od dilə
ərəb və fars əlifbasındakı hərflərin sayına uyğunlaşdırmaq gəlib Musaya: «Mən Allaham» - demişdi. Nəimi göstərirdi ki,
hürufilərin platformasında başlıca məqsəd idi. Qurandakı madam ki, od nitqə gəlib «Mən Allaham» - deyir, deməli, o,
ayələri, cənnət, cəhənnəm, axirət məsələlərini, bütün dini Haqqın od şəklində təzahürüdür. Belə çıxır ki, Tanrı, həqiqətən
hökmləri də onlar 28 və 32-yə tabe tuturdular. Məsələləri şərh də, başqa cism və varlıqlar şəklində də zühur edə bilər.
edərkən müxtəlif üsul və vasitələrlə rəqəmlərin sayını artırmaq Kamil və cahil insan, möminlik və kafirlik, nəfsə müna-
və azaltmaq yolu ilə onların sayını 28 və 32-yə çatdırır, hətta bu sibət məsələlərində hürufilərin mövqeyi, təsəvvüf şeyxlərinin
zaman bir çox hallarda süni və qondarma vasitələrdən də və irfan sahiblərinin mövqeyi ilə uzlaşırdı. Hürufi təlimində pis
istifadə edirdilər. Məsələn, hürufilərə görə insanın üzündə 7 və yaxşı, mömin və kafir insan yoxdur. Çünki küfr və din eyni
xətt vardır. Bu 7 xəttin sayını 4-ə (4 ünsürə) vurduqda 28 alınır. mərhələdədir. İnsanlar bir-birindən dini, irqi və cinsi əlamətlə-
Bu Quranın malik olduğu ərəb dilindəki hərflərin sayıdır. Başın rinə görə üstün ola biləməzlər. Yalnız kamil və cahil insan
saçını 2 yerə ayırdıqda 8 xətt alınır. 8-i 4-ə vurduqda 32-yə vardır. Dinindən, dilindən, irqindən və cinsindən asılı olmaya-
bərabər olur. Bu isə «Cavidannamə»nin yazıldığı fars dilindəki raq Haqqı və özünü dərk edən, nəfsi rəzalətlərdən tamamilə
hərflərin sayıdır. Yaxud hürufilərin fikrincə, insan anadan uzaqlaşan, dünya fikrini tərk edən və hərflərin elminə vaqif
doğularkən onun surətində 7 anadangəlmə xətt – «ana xətlər» olan kəs kamil insandır. Cahillik isə həqiqətləri və özünü
(«xətti-ümiyə») olur (4 kiprik, 2 qaş, 1 baş tükü). İnsan anlamamaqda və dünyaya bağlılıqdadır. Nəfs isə bəşər övladını

79 80
cahilliyə sövq edən, onu rəzalətlərə sürükləyən, hissi aləmin
toruna salan şeytani duyğu və istəkdir. Cəmiyyətdəki şərin və Hürufilər belə hesab edirdilər ki, Quranda işlənən «fəzl»
rəzalətlərin səbəbi də nəfsdir. Cahillikdən qurtuluş və himmət kəlmələrində də məqsəd Fəzlullaha işarədir.
sahibi olmağın yeganə yolu nəfsin əsarətindən xilas olmaqdır. Sufizmdə olduğu kimi, hürufizmin də özünəməxsus termi-
Nəsiminin dediyi kimi: nologiyası var idi. Burada da bir sıra söz və ifadələr öz həqiqi
mənasından fərqli simvolik yozumda, «quş dili»ndə işlədilirdi.
Kim ki, nəfsin məhv edib ondan xilas olsa əgər, Onu da deyək ki, bir çox istilahların rəmzi mənası və
Quş kimi pərvaz edər, himməti bənzər şahpərə. terminoloji funksiyası hər iki təriqətdə eyniyyət və oxşarlıq
təşkil edirdi. Belə terminlərin sayı xeyli çoxdur. Bəzi istilahlar
Hürufilikdə forma və məzmun, surət və məna bir-biri ilə isə hürufilikdə qismən və ya tamamilə fərqli simvolik məna
vəhdətdə götürülür. Məzmun forma ilə üzə çıxır. Surətsiz məna kəsb edirdi. Məsələn, təsəvvüfçülər «yar», «canan», «məhbub»
duyulub dərk olunmaz. Surət mənanı təzahür etdirən, onu dedikdə rəmzi anlamda yalnız Allahı nəzərdə tuturdular.
aşkara çıxaran maddi kateqoriyadır və bunlar hər ikisi bir- Hürufilərdə isə bu istilahlar bəzən Allaha, bəzən də Fəzlullaha
birindən asılı və biri digərini tamamlayan amillərdir. Nəiminin işarə idi. Yaxud «sac» sufilərdə kəsrətə, maddi dünyanın
qənaəti belə idi: qaranlığına işarə olub mənfi yük daşıyırdısa, hürufilərdə Tanrı
hüsnünün insan vücudundakı gözəllik nişanəsi kimi müsbət
Məna duyulur tapanda surət, anlamda işlədilirdi.
Surətlə gəlir həyata məna. Hürufilik XIV-XV əsrlər Yaxın və Orta Şərqin ictimai,
Hürufilik təlimində bəşəri gerçəkliyin tarixinə özünəməx- fəlsəfi və ədəbi-bədii fikir tarixində önəmli rol oynamışdır. Bu
sus münasibət var idi. Onların əqidəsinə görə bəşəri gerçəkliyin ənənə nisbətən səngisə də, sonrakı əsrlərdə də öz ömrünü xeyli
tarixi bəşəriyyətin qurtuluş pillələrindən ibarət 3 böyük mər- müddət davam etdirmişdir. Hürufilər zaman-zaman və məkan-
hələyə ayrılır: 1.Nübüvvət (nəbilik – peyğəmbərlik); 2.Vəlayət məkan gah açıq, gah da gizli fəaliyyət göstərmişlər. Təriqətin
(vəlilik-ilahi himayədarlıq); 3.Üluhiyyət (ilahilik). 1-ci yayıldığı areal xeyli geniş coğrafi ərazini əhatə edir: Azərbay-
peyğəmbərlik mərhələsi ilk insan və peyğəmbər Adəmdən can, Türkiyə, Suriya, İraq, İran, Herat və s. Onun hətta Hindis-
başlayıb sonuncu peyğəmbər – «xətmül-ənbya» Məhəmməddə tanın müəyyən bölgələrində də intişar tapdığı bəllidir. Belə ki,
(s.) başa çatır. 2-ci mərhələ həm də imamət mərhələsidir. Bu F.Hürufinin ölümündən sonra onun etiqadını qəbul etmiş
mərhələ ilk imam Əli ibn Əbutaliblə başlayıb 11-ci imamla dərvişlərin çoxu müxtəlif ölkələrə mühacirət etməli olmuşdular.
sona yetir. 3-cü mərhələ isə Fəzlullah Nəimi ilə başlayır. O, Bu dərvişlərin bir qismi də Hindistana getmişdilər. Onların
həm 12-ci imam, həm də 3-cü mərhələnin başlanğıcıdır. Haqqın başında isə hürufiliyin tanınmış və öncül şeyxlərindən olan
təzahürü və Mehdi, yəni xilaskardır. Nəimi özü də özünü Mahmudi Mərdüd dururdu. Sonradan o, Hindistanda
«həyati-cavidan» tapmış İsa nəfəsli Xızr adlandırırdı: hürufilikdən bir qol kimi ayrılan nöqtəvilik təriqətini yaratdı.
Türkiyəyə qaçan hürufilər, o cümlədən Əbülhəsən Əliyül-
Mən ol İsa nəfəsli Xızram ki, zülmətdən kam aldım, bil, Əla (bir məlumata görə həm də İ.Nəsimi) orada bəktaşilərin
Həyati-cavidan tapdım, tapa bilməz onu hamı. xanəgahlarına yol tapıb onların icmalarına daxil olmuş, özlərini

81 82
onların tərəfdarı kimi qələmə vermiş və bəktaşi təriqəti əvəzinə lərinə heyranlığını gizlətməmiş, bu poetik örnəklərin gözəl-
hürufilik ideyalarını təbliğ etməyə başlamışlar. «Bəktaşilər sa- liyini, bədii vüsət və əzəmətini etiraf etməli olmuşlar. Qansı
dəlövh, dərin bilik sahibi olmadıqlarına görə hürufilərin fikirlə- Quri, Ş.İ.Xətai kimi hökmdarlar Nəsimiyə xüsusi rəğbət bəs-
rini qəbul etmişlər» (53, 247). ləmişlər.
Nəimi əl-Hürufinin əsərlərindən sonra hürufilik ideologi- Hürufilər zaman-zaman təqibə və cəzaya məruz qalmış-
yasının təfsirinə, təbliğinə, intişarına və ifadəsinə xidmət edən lar. Məsələn, təriqətin başçısı F.Nəimi Teymurun əmri ilə
bir sıra qaynaqlar vardır. Sayı xeyli çox olan bu qaynaqlar edam edilmişdi. 1427-ci ildə Heratda bir qrup hürufi Teymurun
yalnız dini-fəlsəfi əsərlərdən ibarət deyil. Onların mühüm bir oğlu, hökmdar Şahruxa sui-qəsd təşkil etmişdilər. Əhməd Lur
qismini bədii əsərlər, poetik örnəklər təşkil edir. Həm də bu adlı bir hürufi cümə məscidində onu qəmə ilə ağır yaralamışdı.
bədii nümunələrin hürufilik təriqətinin yayılmasında, Bu səbəbə oradakı xeyli sayda hürufi, o cümlədən Nəiminin qız
kütləviləşməsində və qavranılmasında bədii-estetik təbliğat nəvəsi Əzüdüddin öldürülmüş və ya müxtəlif tipli cəzaya
vasitəsi kimi mühüm rolu olmuşdur. məruz qalmışdılar. Özü müəyyən müddət hürufiliyə meyl edən,
Hürufiliyin dini-fəlsəfi və bədii qaynaqları içərisində hətta hürufiyanə şeirlər yazan Qaraqoyunlu hökmdarı
Əbülhəsən Əliyül-Əlanın («Qiyamətnamə», «Kürsinamə», M.C.Həqiqinin də dövlət üçün təhlükə yaratdıqlarını güman
«Bəşarətnamə», «Tövhidnamə»), Əmir Qiyasəddinin etdiyinə görə 500-ə qədər hürufini edam etdirdiyi məlumdur.
(«İstivanamə»), Seyyid Əmir İshaqın («Məhrəmnamə», «Təh- Həmçinin Osmanlı hökmdarı Sultan Fateh Məhəmməd də
qiqnamə»), Rəfiinin («Bəşarətnamə», «Gəncnamə»), bir müddət hürufiliyə meyl etsə də, sonradan dövlət üçün təh-
Gülbabanın («Miftahül-qeyb»), İ.Nəsiminin (lirik şeirləri), lükə yaratdıqlarını görüb hürufiləri cəzalandırmışdı. Bu səbəbə
Əbdülməcid Firiştəzadənin (lirik şeirləri) və s. müəlliflərin görə də hürufilər bir çox hallarda gizli fəaliyyət göstərmək
əsərləri mühüm yer tutur. məcburiyyətində qalmışdılar.
Əbdülməcid Firiştəoğlu «Cavidannamə»ni müxtəsər Hürufilərin təqib olunmasının bir səbəbi onların ideya və
şəkildə «Eşqnamə» adı ilə, «Məhəbbətnamə»ni isə «Hidayət- etiqadında, panteist görüşlərində, Xaliq məxluq münasibətlərin-
namə» adı ilə türk dilinə tərcümə etmişdi. dəki islama zidd mövqelərində idisə, digər bir səbəb də onların
XIV-XV yüzilliklərdə hürufilik Azərbaycanda da geniş ya- təşkilatlanıb hakimiyyətə təsir göstərmək, hətta hakimiyyətə
yılmışdı. Təbrizdə, Naxçıvanda, Bakıda, Şirvanda və s. bölgə- gəlmək istəklərində idi.
lərdə bu təriqətin tərəfdarları var idi. Fəzlullahın da bir müddət Təsadüfi deyil ki, Sultan Məhəmməd Fatehin hakimiyyəti
yaşadığı Bakıda təriqətin çoxlu sayda təəssübkeşləri və mürid- zamanı hürufilər hökmdarın bu təriqətə meyl göstərməsindən
ləri mövcud idi. istifadə edərək hürufiliyi rəsmi dövlət dininə çevirməyə cəhd
Təsadüfi deyil ki, hürufilikdən söz açan bəzi müəlliflər Ba- göstərmişdilər ki, bu, sonda uğursuzluqla nəticələnmişdi.
kını «hürufiliyin Kəbəsi» adlandırırlar. İ.Nəsimi Azərbaycan Orta əsrlər, xüsusilə də XIV-XV yüzilliklər Azərbaycan
və fars dillərində bu təriqətin ideyalarını, fəlsəfi baxışlarını, dini-fəlsəfi və bədii fikir tarixini hürufilik təlimi və ideyalarını
dini-mistik mətləblərini bədii sözün ən cazibədar, zərif və nəzərə almadan təsəvvür etmək mümkün deyil. Onun bədii ədə-
ecazkar dili ilə ifadə və təbliğ etmişdir. Onu dinsiz və kafir biyyatda yaratdığı əks-səda o qədər güclüdür ki, XIV-XV əsrlər
adlandıranların, bidətdə günahlandıranların özləri də onun şeir- ədəbiyyatımızın əsas ağırlıq yükü və tarazlıq mərkəzi bu təriqə-

83 84
tin ideyaları və baxışları ilə bağlı bədii-poetik təfəkkürün yarat- И.НЯСИМИ ЙАРАДЫЪЫЛЫЬЫНДА
dığı söz sərvətinin üzərinə düşür. Bu mənada təkcə hürufiliyin ЩЦРУФИЛИК ИДЕЙАЛАРЫ
«bədii dili» İ.Nəsimini xatırlatmaq kifayətdir.
XIV-XVI əsrlər ədəbiyyatımızda F.Nəimi, İ.Nəsimi, Мялум олдуьу кими, щцруфилийин мцяссиси вя ясас
M.C.Həqiqi, Həbibi, Süruri, Tüfeyli, Heyrəti, Mühiti və başqa- идеологу Ф.Няимидирся, онун ян дольун вя тясирли бядии-
ları hürufiliyə bağlı sənətkarlar kimi tanınır. Hürufizm ideyaları фялсяфи ифадячиси, поетик трибуну И.Нясимидир.
onların yaradıcılığında bu və ya digər dərəcədə öz əksini tapır. Щцруфилийин мякани вя инсани интишарында, даща
Ş.Q.Ənvar, Ş.İ.Xətai kimi sənətkarlar da hürufiliyə rəğbət ящатяли мигйас алмасында Нясиминин ролу вя хид-
bəsləmişlər. Hətta onların yaradıcılığında bu ideya və görüşlə- мятляри явязсиздир. Бу эцнкц иътимаи-тарихи вя бядии-
rin müəyyən bədii notlarını da görmək mümkündür. фялсяфи фикирдя щямин мяфкуря вя етигадын даща тез-
Ş.İ.Xətainin bağlı olduğu və onun hakimiyyətə gəlməsində тез хатырланмасы да мящз бу Азярбайъан шаириня
mühüm rol oynamış şiə-qızılbaş ideologiyasının эюрядир. Беля бир мювъуд мцлащизяни йеня йада салырыг
formalaşmasında da hürufilik ideyalarının müəyyən rolu və ки, яэяр Нясими олмасайды, щцруфилик идейалары чох
təsiri olmuşdur. тез юлязийиб сюнярди.
Сяняткарын истяр фарс, истярся дя ана дилли
шеирляриндя щцруфилик идейаларынын ифадяси башлыъа
йер тутур. Цмумиййятля, онун бядии ирсинин мцщцм бир
гисмини щцруфийаня шеирляр тяшкил едир. Щямин
поетик юрняклярин юзцнц дя мцхтялиф гисмя айырмаг
олар. Беля ки, шаирин бязи шеирляриндя дейилян фикрин
ифадясиня мцяййян гядяр, йяни бядии мятнин щяр щансы
ифадя, мисра вя бейтляриндя тохунулурса, бязи поезийа
нцмуняляриндя бядии мятнин мязмуну, семантикасы,
идейа-мяфкуряви щядяфи вя мягсяди бцтювлцкдя
щцруфилийин бядии-фялсяфи шярщиня вя тяблиьиня
йюнялир. Шаирин ана дилиндя гялямя алдыьы поетик
юрнякляр ичярисиндя дя бу типли хейли нцмуня тапмаг
мцмкцндцр. Щям дя бу шеирлярин жанр вя бядии форма
мяхсусиййяти дя фярглидир: гязял, ялиф-лам, мцстязад,
тяръибянд, туйуь, рцбаи, мясняви вя с.
Дейилдийи кими, бцтювлцкдя щцруфилик
бахышларынын бядии-фялсяфи ифадясиня хидмят едян
нцмуняляр аз дейил. Мясялян, шаирин «Сюз»,
«Сыьмазам», «Ичиндядир», «Мяням, мян» рядифли,

85 86
йахуд «Мярщяба, инсани-камил, ъанымын ъананяси», таала бцтцн мяхлугаты йарадаркян садяъя олараг сюз
«Ей цзцн ъянняти-яднин, вей бойун туби-ряван», («кон» - «ол») демиш вя варлыг да олмушдур. Башга
«Даим янялщяг сюйлярям, щягдян чц Мянсур сюзля, щям суфилярин, щям дя щцруфилярин гябул етдийи
олмушам», «Сягащцм ряббищцм хямри додаьын Аллащˆсюзˆмяхлуг дцстуруна ясасланан варлыг вя
кювсяриндядир», «Янялщяг сюйлярям щягдян, ялял- йарадылыш дцзяниндя сюз икинъи йердя дурур. Гуранда
ярш истива эялди» мисралары иля башлайан гязялляри, да Аллащ-тааланын дцнйаны йаратмаг истяйяркян садяъя
«Ялиф-Аллащ, сидря бойун мцнтящадыр, мцнтяща» олараг «ол» дедийи вя каинатын да бу ямря мцвафиг
(ялиф-лам), «Сал бцргяйи цзцндян, яйа суряти-рящман» йарандыьы дяфялярля тякрарланыр. Бу мянтигя сюйкянян,
(мцстязад), «Мцсщяфи-натигям, кялам олдум» лакин ислам тяфсирчиляриндян, хцсусиля дя тясяввцф
(тяръибянд), «Ибтидадир, ибтидадыр, ибтида» (мясняви) идеологларындан фяргли олараг сюзц мцсялман
мисралары иля башлайан шеирляри, бир чох туйуь вя пантеизминин мцстявисиня дахил едян Няиминин
рцбаиляри бу гябилдяндир. Бу вя бу типли бир сыра мцридиня эюря, сюз ъащанын йаранмасы цчцн васитя,
поетик нцмуняляр Нясиминин мянсуб олдуьу тяригятин сябяб вя еля «халиги-ъащандыр». Алты ъящятдян ибарят
бязи бахыш вя мцддяаларыны типик вя мякан, назил вя мцнзил, йяни енян вя ендирилян дя
цмумиляшдирилмиш шякилдя якс етдирир. Беля шеирляр сюздцр. Даща дягиги, назилля мцнзил мащиййятъя
философ шаирин щцруфилик эюрцшляринин вя ейнидир вя фярг йалныз тязащцрлярдядир:
бцтювлцкдя бу тяригятин идейа-инанъ системинин
мцяййян спектрлярини айдынлашдырмаг, дярк етмяк цчцн Динляэил бу сюзц ки, ъандыр сюз,
хейли дяряъядя материал верир. Бу типли шеирлярдян бязи Алийц асиман мякандыр сюз.
нцмунялярин тящлили щям дя щцруфилийин идейа-нязяри Шеш ъящятдян мцняззящ анлавц бах,
вя бядии-фялсяфи ъящятдян анлашылмасы истигамятиндя Сюйля ким халиги-ъащандыр сюз.
файдалы тясяввцр вя тяяссцратын йаранмасына кюмяк Назилц мцнзил анла ким бирдир,
етмиш олур. Буну нязяря алараг шаирин ана дилиндя Кянди кяндуйя тяръцмандыр сюз.
гялямя алдыьы бу гябил шеирлярдян бязилярини йыьъам

1 Azərbaycan Respublikası Ədliyyə Nazirliyi Mətbu nəşrlərin reyestrinə daxil edilmişdir (Reyestr 3378) AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASININ RƏYASƏT HEYƏTİ TÜRKOLOGİYA Beynəlxalq elmi jurnal Международный научный журнал International scientific journal 1970-ci ildən nəşr olunur Издаётся с 1970 года Published since 1970 İldə 4 dəfə çıxır Выходит 4 раза в году Published quarterly 2 APREL-MAY-İYUN BAKI 2018

2

3

4

5 TÜRKOLOGİYA İÇİNDƏKİLƏR HEYDƏR ƏLİYEV 95 Möhsün Nağısoylu (Azərbaycan). Heydər Əliyevin dövlət quruculuğu siyasətində ana dili məsələsi AZƏRBAYCAN XALQ CÜMHURİYYƏTİ 100 Misir Mərdanov (Azərbaycan). Xalq Cümhuriyyəti dövründə Azərbaycanda təhsil DİLÇİLİK Şükrü Haluk Akalın (Türkiyə). Söz köklərinə səyahət: yurd Spartak Kadiu (Albaniya). Mücərrədləşdirmə yolu ilə insana xas anlayışlarla bağlı albanca və türkcə atalar sözlərində ortaq ünsürlər ƏDƏBİYYAT VƏ FOLKLOR Kamil Vəli Nərimanoğlu (Türkiyə). Türk linqvofolkloristiki üzərinə Əsgər Rəsulov (Azərbaycan). Sənədli nəsr və Füzulinin Şikayətnamə si FƏLSƏFƏ Yuri Popkov (Rusiya), Yevgeni Tüqaşev (Rusiya). Rus fəlsəfəsinin türk komponenti haqqında TARİX VƏ ETNOQRAFİYA Oleq Nujdin (Rusiya). Noqay xanın Balkan düyünü TÜRKOLOJİ MƏRKƏZLƏR Səbri Tofiq Hammam (Misir). Misirdə türkologiya RESENZİYALAR Gülər Kaçar (Türkiyə). Garibova Jale. Sovyet sonrası dönemde Türk Dilli Halklar: Dil sorunu, yeniden biçimlenen kimlikler Batculun Ariyajav (Monqolustan). Batulla Tsend, Munkhtulga Rinchinkhorol, Fatma Albayrak. Turkic Footprints in Mongolia Fanuza Nuriyeva (Tatarıstan), Alfiya Yusupova (Tatarıstan). Ф.М.Хисамовa. «Татар теленең тарихи грамматикасы: Фонетика. Морфология» Əbülfəz Quliyev (Azərbaycan). Osman Mert. Ötüken uygur dönemi yazıtlarından: Tes, Tariat, Şine Us

6 İÇİNDƏKİLƏR ELMİ HƏYAT Xronika PERSONALİA Bəkir Çobanzadə Samət Əlizadə Adil Babayev NEKROLOQLAR Murad Adcı

7 TÜRKOLOGİYA С О Д Е Р Ж А Н И Е ГЕЙДАР АЛИЕВ 95 Мохсун Нагисойлу (Азербайджан). Проблема родного языка в политике государственного строительства Гейдарa Алиева АЗЕРБАЙДЖАНСКАЯ ДЕМОКРАТИЧЕСКАЯ РЕСПУБЛИКА 100 Мисир Марданов (Азербайджан). Образование в Азербайджане в период Демократической Республики ЯЗЫКОЗНАНИE Шюкрю Халук Акалын (Турция). Экскурс в историю происхождения слов: yurt Спартак Кадиу (Албания). Об общих элементах фразеологизмов, номинирующих особенности человека путем конкретизации, в албанском и турецком языках ЛИТЕРАТУРА И ФОЛЬКЛОР Камиль Вели Нариманоглы (Турция). Относительно тюркской лингвофольклористики Аскер Расулов (Азербайджан). Документальная проза и «Шикайетнаме» Физули ФИЛОСОФИЯ Юрий Попков (Россия), Евгений Тюгашев (Россия). О тюркском компоненте русской философии ИСТОРИЯ И ЭТНОГРАФИЯ Олег Нуждин (Россия). Балканский узел хана Ногая ТЮРКОЛОГИЧЕСКИЕ ЦЕНТРЫ Сабри Тофик Хаммам (Египет). Тюркология в Египте РЕЦЕНЗИИ Гюлер Качар (Турция). Garibova Jale. Sovyet sonrası dönemde Türk Dilli Halklar: Dil sorunu, yeniden biçimlenen kimlikler Арияжав Батджулун (Монголия). Batulla Tsend, Munkhtulga Rinchinkhorol, Fatma Albayrak. Turkic Footprints in Mongolia Фануза Нуриева (Татарстан), Альфия Юсупова (Татарстан). Ф.М.Хисамовa. «Татар теленең тарихи грамматикасы: Фонетика. Морфология» Абульфаз Кулиев (Азербайджан). Osman Mert. Ötüken uygur dönemi yazıtlarından: Tes, Tariat, Şine Us

8 СОДЕРЖАНИЕ НАУЧНАЯ ЖИЗНЬ Хроника ПЕРСОНАЛИИ Бекир Чобанзаде Самет Ализаде Адиль Бабаев НЕКРОЛОГИ Мурад Аджи

9 TÜRKOLOGİYA CONTENTS HEYDAR ALIYEV 95 Mohsun Naghisoylu (Azerbaijan). The Problem of Mother Tongue in Heydar Aliyev s State Policy THE DEMOCRATIC REPUBLIC OF AZERBAIJAN 100 Misir Mardanov (Azerbaijan). Education in Azerbaijan in the Period of Azerbaijan Democratic Rebublic LINGUISTICS Shukru Haluk Akalyn (Turkey). Excursus to the History of the Origin of the Word: yurt.. 36 Spartak Kadiu (Albania). On Common Features of Expressions in the Turkish and Albani an Languages, Nominating Human Characteristics by Means of Concrete Definitions LITERATURE AND FOLKLORE Kamil Veli Nerimanoghlu (Turkey). Thoughts About Turkish Lingua-Folklore Studies Asker Resulov (Azerbaijan). The Documentary Prose and Shikayatname by Fuzuli PHILOSOPHY Yuri Popkov (Russia), Eugene Tyugashev (Russia). On Turkic Component of Russian Philosophy HISTORY AND ETHNOGRAPHY Oleg Nujdin (Russia). The Balkan Problem of Khan Nogai CENTRES OF TURKOLOGY Sabri Tofiq Hammam (Egypt). Turkology in Egypt REVIEWS Gular Kachar (Turkey). Garibova Jale. Sovyet sonrası dönemde Türk Dilli Halklar: Dil sorunu, yeniden biçimlenen kimlikler Batculun Ariyajav (Mongolia). Batulla Tsend, Munkhtulga Rinchinkhorol, Fatma Albayrak. Turkic Footprints in Mongolia Fanuza Nuriyeva (Tatarstan), Alfiya Yusupova (Tatarstan). Ф.М.Хисамовa. «Татар теленең тарихи грамматикасы: Фонетика. Морфология» Abulfaz Guliyev (Azerbaijan). Osman Mert. Ötüken uygur dönemi yazıtlarından: Tes, Tariat, Şine Us

10 CONTENTS SCIENTIFIC LIFE Chronicle PERSONAL NEWS Bakir Chobanzadeh Samat Alizadeh Adil Babayev OBITUARIES Murad Adjy

11 TÜRKOLOGİYA HEYDƏR ƏLİYEV 95 ГЕЙДАР АЛИЕВ 95 HEYDAR ALIYEV 95 MÖHSÜN NAĞISOYLU (Azərbaycan) HEYDƏR ƏLİYEVİN DÖVLƏT QURUCULUĞU SİYASƏTİNDƏ ANA DİLİ MƏSƏLƏSİ Xülasə Ulu öndər Heydər Əliyev hələ Sovetlər İttifaqı dönəmində ölkəmizə rəhbərlik edərkən ana dilinə böyük qayğı ilə yanaşmış və bu sahədə səmərəli fəaliyyət göstərmişdir. Azərbaycan Respublikasının 1978-ci ildə qəbul edilmiş Konstitusiyasına Azərbaycan dilinin dövlət dili olması ilə bağlı xüsusi maddənin daxil edilməsi bunun əyani sübutudur. Heydər Əliyev Azərbaycan dövlət müstəqilliyini əldə etdikdən sonra respublikaya rəhbərlik etdiyi müddətdə də ( cü illər) ana dilinin dövlət dili kimi fəaliyyəti və onun ölkədə tətbiqi işinin yaxşılaşdırılması istiqamətində bir sıra sərəncamlara imza atmışdır. Ulu öndərin dil siyasətini onun layiqli davamçısı, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev də uğurla davam etdirir. Açar sözlər: Heydər Əliyev, Azərbaycan dili,ana dili, dövlət quruculuğu, dövlət dili, İlham Əliyev. Ana dili hər bir xalqın varlığı, kimliyi və özünütəsdiqinin ən başlıca göstəricisidir. Xalqımızın tarixi keçmişi və mədəniyyətini, zəngin söz xəzinəsini, inanc və ənənələrini, əxlaqi davranışları və dünyagörüşünü özündə daşıyan ana dilimiz bizi bir millət kimi yaşadan və dünyada tanıtdıran başlıca amillərdən biri olmuşdur. Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin müdrikcəsinə dediyi kimi, xalqı xalq edən, milləti millət edən onun ana dilidir. Ən böyük milli-mənəvi sərvətlərimizdən biri olan Azərbaycan dilinin hazırda dünya dilləri sırasında özünəməxsus yeri, necə deyərlər, imzalar içərisində imzası vardır. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin sözləri ilə desək, ana dilimiz öz imkanlarının zənginliyi, səs quruluşunun səlisliyi və qrammatik quruluşunun sabitliyi ilə səciyyələnir. Müasir Azərbaycan ədəbi dili siyasi-ictimai, elmi-mədəni sahələrdə geniş işlənmə dairəsinə malik yüksək yazı Azərbaycan, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası (AMEA) Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun direktoru, AMEA-nın həqiqi üzvü. [email protected]

12 12 MÖHSÜN NAĞISOYLU mədəniyyəti olan və daim söz ehtiyatını zənginləşdirən bir dildir. Tarixin müxtəlif dönəmlərində ölkəmizin ayrı-ayrı imperiyalar tərkibində olmasına baxmayaraq, Azərbaycan dili öz varlığını və özümlüyünü qoruyub saxlamış, tarixin amansız və sərt sınaqlarından üzüağ, şərəflə çıxmış, zaman-zaman cilalanaraq saflaşmışdır. Cəsarətlə demək olar ki, Azərbaycan dili hazırkı qloballaşma dövründə elmin, texnikanın görünməmiş sürətlə irəli getdiyi çağımızda bütün elm sahələri üzrə hər hansı bir anlayışı incəliyinə qədər ifadə etməyə qadir olan zəngin və seçkin dünya dillərindən biridir. Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyev keçən əsrin 60-cı illərinin sonundan (1969), ölkəmizə rəhbərlik etməyə başladığı ilk vaxtlardan ana dilinə böyük qayğı və diqqət göstərmişdir. Məlum olduğu kimi, 1970-ci ildə Bakıda Azərbaycan Dövlət Universitetinin 50 illik yubileyi keçirildi və Heydər Əliyev həmin yubiley tədbirində mövcud qayda-qanunları, özündən əvvəlki çoxillik ənənələri sındıraraq rus dilində deyil, doğma ana dilində çıxış etdi. Respublikanın birinci şəxsi bu cəsarətli addımı ilə həm milli ziyalılarımızın böyük rəğbətini qazandı, həm də onlara mənəvi dəstək verdi, ruh yüksəkliyi bəxş etdi, bu məsələnin müsbət həlli üçün geniş üfüqlər açdı. Heydər Əliyev həmin dövrdə Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının qurultayında iştirak edərək ana dilində çıxışı ilə tədbir iştirakçılarını heyran qoydu. Ümummilli liderimiz bununla kifayətlənməyərək həm də respublikanın bir qrup tanınmış şair və yazıçılarını qəbul edərək onlarla apardığı səmimi söhbətlərində ana dili məsələsinə də toxundu və bu yöndə əməli tədbirlər görülməsinə rəvac verdi. Həmin tədbirlər sırasında ulu öndərin şəxsi təşəbbüsü və qətiyyəti, sarsılmaz iradəsi və ciddi səyləri ilə 1978-ci ildə Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının Konstitusiyasına Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi fəaliyyəti haqqında ayrıca maddənin daxil edilməsini xüsusi olaraq qeyd etmək lazımdır. Qatı rus millətçiliyi və şovinizminin baş alıb getdiyi, totalitar rejimin hökm sürdüyü keçmiş Sovetlər Birliyində bu cür ciddi məsələni qoymaq və ona nail olmaq heç də asan deyildi. Heydər Əliyev 1995-ci ilin oktyabr ayında Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının binasında dilimizin adı ilə bağlı keçirilən ümumrespublika yığıncağında həmin tarixi hadisəni yada salaraq demişdir: Xatirimdədir, o vaxt başqa respublikaların rəhbərləri ilə kəskin danışıqlarımız oldu. Ukraynanın rəhbəri Şerbitski ilə mənim kəskin danışıqlarım oldu. O, buna çox etiraz edirdi, belə əsaslandırırdı ki, siz belə yazdığınız halda, gərək biz də yazaq ki, Ukraynanın dövlət dili Ukrayna dilidir. Mən ona dedim ki, sizə heç kəs mane olmur. Siz bizdən də böyük respublikasınız və Sovetlər İttifaqında sizin çəkiniz bizimkindən qat-qat artıqdır. Siz istəsəniz, bunu yaza bilərsiniz. Siz nə üçün bizə mane olursunuz? Ancaq biz buna nail olduq. Hesab edirəm ki, bu, o dövrdə, o zamanın şəraitində respublikamızda, ümumiyyətlə, ölkəmizin tarixində çox böyük hadisə oldu. Ulu öndər Heydər Əliyevin həyata keçirdiyi uzaqgörən, məqsədyönlü və uğurlu dil siyasətinin nəticəsi olaraq keçən əsrin 70-ci illərində respublikamızda milli ana dilinin müxtəlif yönlərdən araşdırılması ilə bağlı bir sıra dəyərli elmi-tədqiqat işləri yerinə yetirildi. Bütün bunların nəticəsi olaraq 1974-cü ildə ali məktəblər üçün hazırlanmış dördcildlik Müasir Azərbaycan dili dərsliyi (müəlliflər:

13 HEYDƏR ƏLİYEV VƏ AZƏRBAYCAN DİLİ 13 Əbdüləzəl Dəmirçizadə, Səlim Cəfərov, Muxtar Hüseynzadə, Yusif Seyidov, Əlövsət Abdullayev, Ağamalı Həsənov) Respublika Dövlət mükafatına layiq görüldü. Heydər Əliyevin ana dilinə sonsuz sevgi və qayğısının parlaq təzahürü olan bu cəsarətli addımı Azərbaycanda dilçiliyin daha da inkişafı üçün geniş imkanlar açdı, dilçi alimlərə qol-qanad verdi, elmi ictimaiyyətdə böyük ruh yüksəkliyi yaratdı. Yenə həmin dövrdə Heydər Əliyevin hazırlayıb həyata keçirdiyi dövlət quruculuğu strategiyasının tərkib hissəsi olan uğurlu dil siyasəti daha bir bəhrəsini verdi. Belə ki, Azərbaycan Respublikası keçmiş sovet məkanında, eyni zamanda beynəlxalq elm aləmində türkologiyanın mərkəzlərindən biri kimi tanındı. Keçən yüzilliyin 70-ci illərində SSRİ Elmlər Akademiyasının türk dillərinin tədqiqi istiqamətində yeganə elmi orqanı olan Sovetskaya Türkologiya jurnalı Bakıda nəşr olunmağa başladı. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, bu jurnal hazırda yenə də Bakıda Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Rəyasət Heyətinin orqanı kimi Türkologiya adı ilə beynəlxalq dərgi statusunda dörd dildə (Azərbaycan, türk, rus, ingilis) nəşr olunur və öz keçmiş nüfuzunu bərpa edərək bir sıra uğurlara imza atır. Ölkəmiz 1991-ci ildə dövlət müstəqilliyinin bərpasına nail olduqdan sonra Azərbaycan dili inkişafının yeni mərhələsinə qədəm qoydu, milli dövlətçiliyin başlıca rəmzlərindən biri kimi sözün həqiqi mənasında dövlət dili statusu qazandı. Məhz bu mərhələdə milli dövlətçiliyin mühüm atributu olan ana dilinin daha da inkişafı və zənginləşməsi, onun müasir elmi tələblər səviyyəsində geniş və hərtərəfli araşdırılması və beynəlxalq aləmdə tanınması üçün daha böyük imkanlar yarandı, bu yöndə geniş üfülər açıldı və bir sıra mühüm və sanballı işlərə ilkin imza atıldı. Bu məsələdə Azərbaycan xalqının ümummilli lideri, müstəqil Azərbaycan dövlətinin qurucusu, ana dilimizin gözəl bilicisi, bənzərsiz mahir natiq Heydər Əliyevin titanik fəaliyyəti və misilsiz tarixi xidmətləri mühüm və həlledici rol oynadı. Belə ki, ulu öndərin ölkəyə ikinci dəfə rəhbərliyə gəlişi zamanı müstəqil Azərbaycan Respublikasının 1995-ci il noyabrın 12-də referendum yolu ilə qəbul olunmuş Konstitusiyasında Azərbaycan dili rəsmi dövlət dili kimi təsbit edildi, dövlət dili statusu aldı. Bu tarixi hadisədən başlayaraq müstəqil Azərbaycan Respublikasında dil siyasəti birmənalı və yetkin şəkildə formalaşdı, ana dilinin dövlət dili kimi tətbiqi işi möhkəm və sabit qayda-qanunlar, əsaslı təməllər üzərində təkmilləşdi. Qeyd etmək lazımdır ki, 1992-ci ildə Azərbaycan Respublikasının dövlət dilinin adı emosiyaların təsiri ilə tələm-tələsik bir şəkildə türk dili adlandırılmış və o dövrün səriştəsiz rəhbərliyinin bu tələsik qərarı ciddi etirazlarla qarşılanmışdı. Heydər Əliyev 1993-cü ildə Azərbaycan xalqının təkidli tələbi ilə ölkəyə rəhbərliyi öz öhdəsinə götürdükdən sonra yeni yaranmış şəraitdə digər vacib məsələlərlə yanaşı, dil siyasətinə də xüsusi önəm verdi. Ümummilli lider dil məsələsinə birinci növbədə azərbaycançılıq ideologiyası prizmasından yanaşdı və 1995-ci ilin payızından başlayaraq məhz bu mövqedən dilimizin adı ilə bağlı geniş müzakirələr aparmağa başladı. Tam demokratiklik, fikir azadlığı şəraitində keçən həmin müzakirələr zamanı dilimizin adının yarım əsrdən artıq işləndiyi şəkildə, yəni Azərbaycan dili adlandırılmasına üstünlük verildi. Bu məsələdə birinci növbədə azərbay-

14 14 MÖHSÜN NAĞISOYLU cançılıq konsepsiyası əsas götürülür və nəzərə alınırdı ki, Azərbaycan dili anlayışı artıq neçə onildir ki, ölkədə yaşayan bütün xalqlar tərəfindən qəbul olunmuş, bu dil artıq kifayət qədər işlənmə təcrübəsi qazanmış və müstəqil Azərbaycan dövlətinin beynəlxalq nüfuzunun artması ilə tarixdə və beynəlxalq arenada da bu adla tanınmışdır. Ulu öndər dilimizin adı məsələsi ilə bağlı çoxsaylı çıxışlarında bu məsələyə siyasi uzaqgörənliklə, müdrikcəsinə yanaşaraq demişdir: Tarixi köklərimizə, tarixi keçmişimizə böyük hörmət və ehtiramı bildirərək, eyni zamanda bu gün deməliyik ki, XX əsrdə bizim dilimiz öz inkişaf dövrünü keçib, formalaşıb və gəlib dövlət dili səviyyəsinə çatıb. İndi bunun adını dəyişdirib başqa ad qoymaq heç bir nöqteyi-nəzərdən, həm fəlsəfi nöqteyi-nəzərdən, həm Azərbaycan dövlətçiliyi, ölkəmizin bugünü və gələcəyi nöqteyi-nəzərdən düzgün deyil. Onu da qeyd edək ki, adıçəkilən ümumxalq səsverməsi günü ümummilli lider jurnalistlərlə görüşü zamanı dilimizin adı ilə bağlı ona ünvanlanan suala belə cavab vermişdi: Bizim dilimiz Azərbaycan dilidir, biz azərbaycanlıyıq, respublikamız Azərbaycandır. Ancaq tarix, dilçilik elmi nöqteyi-nəzərindən Azərbaycan dili dünyada mövcud olan türk dilləri qrupuna daxildir. Beləliklə, Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin dilimizin adı ilə bağlı mülahizələri sübut etdi ki, ulu öndərin apardığı məqsədyönlü dil siyasəti milli dövlət quruculuğu siyasəti ilə, azərbaycançılıq konsepsiyası ilə sıx bağlıdır və onun üzvi tərkib hissəsidir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, xalqımızın Ümummilli lideri Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə işlənib hazırlanmış və 12 noyabr 1995-ci ildə ümumxalq səsverməsi yolu ilə qəbul olunmuş Azərbaycan Respublikasının Əsas Qanununa Konstitusiyasına Dövlət dili adlanan ayrıca bir maddə (maddə 21) daxil edildi. Ümummilli liderin ölkəmizdə apardığı məqsədyönlü və uğurlu dil siyasətinin əsaslarını özündə birləşdirən Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının həmin maddəsində birmənalı şəkildə qeyd olunur: I. Azərbaycan Respublikasının dövlət dili Azərbaycan dilidir. Azərbaycan Respublikası Azərbaycan dilinin inkişafını təmin edir. II. Azərbaycan Respublikası əhalisinin danışdığı başqa dillərin sərbəst işlədilməsini və inkişafını təmin edir. Konstitusiyanın Dövlət dili haqqındakı maddəsinin ikinci bəndindən göründüyü kimi, Azərbaycan Respublikasında yaşayan və müxtəlif dillərdə danışan digər xalqların və etnik qrupların milli dillərinin sərbəst işlədilməsinə və inkişafına da dövlət tərəfindən tam təminat verilir. Bu mühüm amil isə müstəqil Azərbaycan Respublikasında dövlət dilinin həm də böyük humanizmi və demokratik ruhu ilə səciyyələndiyini açıq-aşkar şəkildə sübut edir. Belə ki, ölkəmizdə yaşayan azsaylı xalqların, etnik qrupların nümayəndələrinin öz aralarında, məişətdə ana dillərində ünsiyyət saxlamalarına, istənilən dildə təhsil almaq hüquqlarına dövlət səviyyəsində zəmanət verilir. Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin apardığı məqsədyönlü və gələcəyə yönələn dövlət quruculuğu məsələlərində dil siyasəti həmişə aparıcı olmuşdur. Ana dilini ürəkdən sevən, bu dildə danışmağı ilə fəxr edən Heydər Əliyev bənzərsiz nitqlərində, dərin məzmunlu çıxışlarında dilimizin rənga-

15 HEYDƏR ƏLİYEV VƏ AZƏRBAYCAN DİLİ 15 rəng ifadə vasitələrindən, xalq dilindən gəlmə deyimlərdən uğurla istifadə etmiş, özünəməxsus jest və mimikaları ilə nitqinin auditoriyaya, bütövlükdə xalqa təsir gücünün artmasına nail olmuşdur. Ulu öndər ana dili ilə bağlı çoxsaylı fikirlərində milli dilin azərbaycançılıqla birbaşa bağlılığı məsələsini də önə çəkmiş, xüsusi olaraq vurğulamışdır: Millətin milliliyini saxlayan onun ana dilidir. Şübhəsiz ki, musiqi də, ədəbiyyat da, ayrı-ayrı tarixi abidələr də millətin milliliyini təsdiq edir. Amma millətin milliliyini ən birinci təsdiq edən onun dilidir. Əgər Azərbaycan dili olmasa, Azərbaycan dilində mahnılar olmaz, musiqi olmaz. Bunların hamısı birbirinə bağlıdır. Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi yaşaması, möhkəmlənməsi, inkişaf etməsi də bizim ən böyük nailiyyətlərimizdən biridir. Bu, təkcə dil məsələsi deyil, bu, həm də azərbaycançılıq məsələsidir. Müstəqil Azərbaycan Respublikasının dövlət dilinin dünyanın müxtəlif ölkələrində yaşayan soydaşlarımızın ümumi ünsiyyət dili vasitəsinə çevrilərək milli həmrəyliyin göstəricisi kimi beynəlxalq aləmdə rolunun artması, nüfuzunun yüksəlməsi də xalqımızın ümummilli lideri, müdrik siyasətçi Heydər Əliyevin adı ilə bağlıdır. Ulu öndərin ölkəmizə ikinci dəfə rəhbərliyinin ilk illərində Azərbaycanın dahi söz ustadı, qəlb şairi (Gibb) Məhəmməd Füzulinin 500 illik yubileyi geniş miqyasda keçirildi ci illərdə isə dilimizin ən əski qatını özündə yaşadan ana abidəmiz Kitabi-Dədə Qorqud eposunun 1300 illik yubileyi böyük təntənə ilə qeyd olundu. Bu yubileylər həm də əbədiyaşar söz sənətinin və onun ən parlaq ifadə vasitəsi olan ana dilinin təntənəsi, dilimizə göstərilən böyük diqqət və qayğının göstəricisi kimi dəyərləndirildi və milli ziyalıların, bütövlükdə xalqımızın yaddaşına əbədi olaraq həkk olunaraq hər bir vətəndaşa qürur bəxş etdi. Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyev ana dilimizin tarixi keçmişi ilə yanaşı, bugünkü durumunu və mövcud problemlərini də daim diqqət mərkəzində saxlamış və bu yöndə bir sıra mühüm tədbirlərin həyata keçirilməsinə ilkin olaraq imza atmışdır. Həmin tədbirlər sırasında Dövlət dilinin tətbiqi işinin təkmilləşdirilməsi haqqında 18 iyun 2001-ci il tarixli fərman xüsusi yer tutur. İlk növbədə müstəqil Azərbaycan dövlətinin dil siyasətinin müəyyənləşməsi, formalaşması və möhkəmləndirilməsi baxımından müstəsna əhəmiyyət daşıyan bu tarixi fərman dövlət dili ilə bağlı hərtərəfli və geniş məlumatları özündə ehtiva edir. Belə ki, fərmanda həm dilimizin tarixi ilə bağlı bir sıra incə və həssas məqamlara aydınlıq gətirilir, həm də onun keçdiyi inkişaf yolları və mərhələlərinin yığcam təhlili verilir. Fərmanda həmçinin müstəqil dövlətimizin rəsmi dili statusunu almış Azərbaycan dilinin ölkədə geniş miqyasda tətbiq edilməsi və hərtərəfli inkişafı üçün əlverişli şəraitin yaranması qeyd olunur və bu məqsədlə bir sıra mühüm tədbirlərin həyata keçirilməsi bir vəzifə olaraq qarşıya qoyulurdu. Fərmanda Azərbaycan dilinin tarixi ilə xalqımızın tarixi arasında sıx və qırılmaz tellər olduğu vurğulanır və dil siyasətinin azərbaycançılıqla bağlılığı qeyd olunurdu. Heydər Əliyevin əsəri olan bu tarixi fərmanda müstəqil Azərbaycan dövlətinin dil siyasətinin mərkəzində iki başlıca ideya dayanırdı. Birincisi, Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi qorunması, ikincisi isə, bu dilin dövlət dili səviyyəsində inkişafı üçün hər cür imkan və şəraitin yaradılması.

16 16 MÖHSÜN NAĞISOYLU Adıçəkilən tarixi qərara əsasən, Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin rəmzlərindən sayılan Azərbaycan dilinin tətbiqi və inkişaf etdirilməsinə, onun lazımi səviyyədə öyrənilməsinə və cəmiyyətdə tətbiq dairəsinin genişləndirilməsinə, eləcə də sadalanan işlərə nəzarətin gücləndirilməsinə əsl dövlət qayğısı öz əksini tapmışdır. Belə ki, həmin fərman çərçivəsində ilk növbədə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət Dil Komissiyası yaradılmış və yaxın gələcək üçün nəzərdə tutulmuş Azərbaycan Respublikasında dövlət dili haqqında qanun layihəsinin hazırlanması barədə müvafiq qurumlara göstəriş verilmişdi. Bundan əlavə, ölkənin müxtəlif nazirlik, idarə və təşkilatlarında dövlət dilinin və latın əsaslı Azərbaycan əlifbasının tətbiqi, ali təhsil ocaqlarında və orta məktəblərdə Azərbaycan dilinin tədrisinin yaxşılaşdırılması qarşıya bir vəzifə olaraq qoyulurdu. Fərmanda həmçinin Azərbaycan dilçiliyinin müxtəlif sahələri üzrə sanballı elmi araşdırmaların nəşri də icrası nəzərdə tutulan başlıca məsələlər sırasında yer alırdı. Bu tarixi qərarda eyni zamanda Azərbaycan dilinin və latın əsaslı Azərbaycan əlifbasının yerlərdə tətbiqi işinə nəzarətin gücləndirilməsi və ölkədə çap olunan mətbuat orqanlarının, kitabların 2001-ci il avqustun 1-nə qədər bütövlükdə latın əsaslı Azərbaycan əlifbasına keçidi bir vəzifə olaraq müvafiq orqanlar və dövlət qurumları qarşısında qoyulurdu. Qeyd edək ki, ulu öndərin Azərbaycan dili ilə bağlı bu tarixi fərmanından irəli gələn bütün məsələlər tezliklə öz müsbət həllini tapdı və bir sıra mühüm tədbirlər həyata keçirildi. Qeyd etmək lazımdır ki, fərmanda irəli sürülən müddəalar və ideyalar başlıca olaraq Azərbaycan dilinin bir dövlət dili kimi qorunması, müxtəlif sahələrdə geniş tətbiqi, işlənməsi və inkişaf etdirilməsi kimi qlobal məsələləri özündə ehtiva edir və onlardan irəli gələn hədəflərə, vəzifələrə çatmaq üçün konkret yolları göstərir, istiqamətləri müəyyənləşdirirdi. Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyev ölkənin dövlət dili ilə bağlı aşağıdakı mühüm sənədlərə də imza atmışdır: - Azərbaycan əlifbası və Azərbaycan dili gününün təsis edilməsi haqqında 9 avqust 2001-ci il tarixli fərman; - Azərbaycan Respublikasında dövlət dili haqqında 30 sentyabr 2002-ci il tarixli Azərbaycan Respublikasının Qanunu - Azərbaycan Respublikasında dövlət dili haqqında Azərbaycan Respublikası Qanununun tətbiq edilməsi barədə 2 yanvar 2003-cü il tarixli fərman. Ölkədə latın qrafikalı Azərbaycan əlifbasına keçidin 2001-ci ilin avqust ayında bütövlükdə təmin edildiyini və yeni əlifbadan istifadənin müstəqil Azərbaycan Respublikasının həyatında olduqca mühüm bir elmi-mədəni hadisə olduğunu nəzərə alan dövlət başçısı 9 avqust 2001-ci il tarixli fərmanı ilə hər il avqust ayının ilk gününün Azərbaycan Respublikasında Azərbaycan əlifbası və Azərbaycan dili günü kimi qeyd olunmasını rəsmiləşdirdi. Beləliklə də, dövlətin dil siyasətinin həyata keçirilməsi, ana dilinin nüfuz və statusunun qaldırılması üçün daha münbit şərait və geniş imkanlar yarandı. Üç fəsildən, iyirmi maddədən ibarət olan Azərbaycan Respublikasında dövlət dili haqqında qanun isə ilk növbədə ölkə Konstitusiyasına uyğun olaraq,

17 HEYDƏR ƏLİYEV VƏ AZƏRBAYCAN DİLİ 17 dilimizin dövlət dili kimi hüququ statusunu nizamlamaq məqsədilə onun işlənməsi, qorunması və inkişafı istiqamətlərini müəyyənləşdirdi. Qanunun preambulasında deyildiyi kimi, Azərbaycan Respublikası Azərbaycan dilinin dövlət dili olaraq işlədilməsini öz müstəqil dövlətçiliyinin başlıca əlamətlərindən biri sayır, onun tətbiqi, qorunması və inkişaf etdirilməsi qayğısına qalır, dünya azərbaycanlılarının Azərbaycan dili ilə bağlı milli-mədəni özünüifadə ehtiyaclarının ödənilməsi üçün zəmin yaradır. Burada diqqətçəkici məqamlardan birincisi Azərbaycan dilinə dövlət səviyyəsində lazımi qayğı göstərilməsidirsə, ikinci bir mühüm cəhət Azərbaycan dilinin dünya azərbaycanlılarının həmrəyliyinin sarsılmaz təməli rolunu oynaması üçün Azərbaycan dövləti tərəfindən zəmin yaradılmasıdır. İkinci məsələ ilə bağlı onu da qeyd etmək lazımdır ki, qanunun ayrıca bir maddəsində (I fəsil, maddə 3.0.6) xarici ölkələrdə yaşayan azərbaycanlıların Azərbaycan dilində təhsil almalarına, bu dildən sərbəst istifadə etmələrinə lazımi kömək göstərilməsi də nəzərdə tutulmuşdur. Adıçəkilən qanunla Azərbaycan Respublikasında dövlət hakimiyyəti və yerli özünüidarə orqanlarının, dövlət qurumlarının keçirdiyi bütün mərasim və tədbirlərin, eləcə də televiziya və radio yayımlarının dövlət dilində aparılmasının rəsmiləşdirilməsi olduqca mühüm əhəmiyyət daşıyır. Bütövlükdə müstəqil Azərbaycan dövlətinin ana dilinə hərtərəfli qayğısının təcəssümünü özündə əks etdirən dövlət dili haqqında qanunda Azərbaycan dilinin saflağının qorunması, ədəbi dilin normalarına əməl edilməsi, ölkəmizdə dilçilik elminin nəzəri və tətbiqi sahələrinin inkişafı üçün lazımi şəraitin yaradılması və s. kimi məsələlər də nəzərdə tutulmuşdur. 2 yanvar 2003-cü il tarixli fərman isə, Azərbaycan dilinin dövlət dili olaraq işlədilməsini, onun tətbiqi və qorunmasını prioritet bir vəzifə olaraq qarşıya qoyurdu. Fərmanda həmçinin Azərbaycan dilinin dövlət dili olaraq işlədilməsinin müstəqil dövlətçiliyin başlıca əlamətlərindən biri sayıldığı və onun tətbiqi, qorunması və inkişafına hərtərəfli dövlət qayğısı göstərildiyi vurğulanır və bu sahədə görüləcək işlər başlıca bir vəzifə olaraq qarşıya qoyulurdu. Ümumiyyətlə, qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin müstəqillik dövründə Azərbaycan dili ilə bağlı verdiyi fərmanlar ədəbi dilimizin fəaliyyət meydanını daha da genişləndirmiş, onun dövlət səviyyəsində tətbiqi işini, inkişafı məsələlərini gücləndirmişdir. Bu tarixi qərarlar, bütövlükdə götürdükdə, Azərbaycan dili və dil mədəniyyətimiz qarşısında yeni imkanlar və geniş üfüqlər açmışdır. Ümumiyyətlə, qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan Respublikasında dil siyasətinin möhkəm əsaslar üzərində formalaşdırılması, Azərbaycan dilinin dövlət dili olaraq tətbiqi işinin təkmilləşdirilməsi və dünya azərbaycanlılarının ünsiyyət vasitəsinə çevrilərək beynəlxalq aləmdə nüfuzunun artması bilavasitə ulu öndərin adı ilə bağlıdır. Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin böyük önəm verdiyi dil siyasəti onun layiqli varisi, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev tərəfindən də uğurla davam etdirilir. Ulu öndərin siyasi kursunu yeni şəraitin tələblərinə uyğun şəkildə yaradıcılıqla inkişaf etdirən İlham Əliyevin bu

18 18 MÖHSÜN NAĞISOYLU sahədəki ilk sərəncamlarından biri Azərbaycan dilində latın qrafikası ilə kütləvi nəşrlərin həyata keçirilməsi ilə bağlıdır. Ölkə Prezidentinin 12 yanvar 2004-cü il tarixli bu sərəncamına əsasən, dövlət müstəqilliyinin başlıca rəmzlərindən biri sayılan ana dilinə dövlət qayğısının daha da artırılmasını təmin etmək məqsədilə Azərbaycan ədəbiyyatı, mədəniyyəti və elminin ən gözəl nümunələrinin latın qrafikası ilə yenidən nəşri kütləvi şəkildə həyata keçirilmişdir. Bundan əlavə, İlham Əliyevin 2004-cü il 27 dekabr tarixli sərəncamına uyğun olaraq, Azərbaycan və dünya ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrinin əsərləri kütləvi tirajla nəşr olunaraq ölkədəki bütün kitabxana şəbəkəsinə hədiyyə edilmişdir. Qeyd edək ki, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin 24 avqust 2007-ci il tarixli digər bir sərəncamı ilə dünya ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrinin əsərlərinin Azərbaycan dilində kütləvi şəkildə nəşri də həyata keçirilmişdir. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin 9 aprel cü il tarixli sərəncamı ilə təsdiq edilmiş Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət Proqramı adından göründüyü kimi, ana dilimizin hərtərəfli inkişafı və tətbiqi baxımından xüsusilə böyük əhəmiyyət daşıyır. Sənəddə qeyd olunduğu kimi, Dövlət Proqramının məqsədi Azərbaycan dilinin istifadəsinə və tətbiqinə dövlət qayğısının artırılmasını, Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsini təmin etməkdir. İlk növbədə Azərbaycan dilinin hərtərəfli inkişafı və tətbiqi dairəsinin genişlənməsi üçün böyük imkanlar yaradan dövlət proqramının əsas məqsədlərindən biri də qloballaşma şəraitində dillərin qarşılıqlı əlaqələrinin öyrənilməsinin intensivləşdirilməsi məsələsidir ki, bu da Azərbaycan dilçiliyinin dünya elminə inteqrasiyası və ölkənin tanınmış dilçi alimlərinin beynəlxalq miqyasda nüfuz qazanması üçün münbit şərait yaradır. Dövlət proqramının icrasına dair təqdim olunan tədbirlər planında göstərilən maddələr sırasında Azərbaycan dilinin tədrisi və tətbiqinin genişləndirilməsi, Azərbaycan dilinin öyrənilməsi və təbliği sahəsində informasiya-kommunikasiya texnologiyalarının tətbiqi və dilimizin kütləvi informasiya vasitələrində təbliği, ədəbi dilimizə xələl gətirə biləcək yad ünsürlərin aradan qaldırılması, ədəbi dil normalarına ciddi əməl edilməsi kimi qlobal məsələlər başlıca yer tutur. Bu da Azərbaycan dilçiliyinin dünya elminə inteqrasiyası və ölkənin tanınmış dilçi alimlərinin beynəlxalq miqyasda nüfuz qazanması üçün münbit şərait yaradır. Ümumiyyətlə, dövlət proqramı milli dövlətçiliyimizin başlıca rəmzlərindən biri olan Azərbaycan dilinin geniş miqyasda tətbiqi, əsaslı və fundamental şəkildə tədqiqi, eləcə də ölkəmizdə dilçilik elmi sahəsində aparılan araşdırmaların səviyyəsinin yüksəldilməsi istiqamətində konkret əməli işlər görmək üçün əlverişli zəmin və geniş imkanlar yaradır. Adıçəkilən tarixi sənəd eyni zamanda dilçilik sahəsində çalışan mütəxəssislər, dilçi alimlərin üzərinə böyük vəzifələr qoyur, onları bu yöndə əməli işlər görməyə səfərbər edir. Qeyd edək ki, yuxarıda adıçəkilən məqsəd və vəzifələrin həlli məsələsi daha çox Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun öhdəsinə düşür. Ölkəmizdə dilçilik sahəsində fundamental araşdırmaların mərkəzi və

19 HEYDƏR ƏLİYEV VƏ AZƏRBAYCAN DİLİ 19 aparıcı təşkilatçısı kimi tanınan bu elmi müəssisədə ölkə Prezidentinin Azərbaycan dili haqqında 9 aprel 2013-cü il tarixli sərəncamından irəli gələn vəzifələri həyata keçirmək məqsədilə bir sıra əməli işlər görülmüşdür. Onların sırasında ilk növbədə Dilçilik İnstitutunda bir neçə yeni şöbənin (Qədim dillər və mədəniyyətlər, Sosiolinqvistika və dil siyasəti, Kompüter dilçiliyi, Monitorinq) yaradılmasını qeyd etmək lazımdır. İnstitutda aparılmış struktur dəyişiklikləri Azərbaycan dilçiliyinin Avropa və dünya elminə inteqrasiyasına, ölkənin görkəmli dilçi alimlərinin beynəlxalq səviyyədə tanınmasına və nüfuz qazanmasına, eləcə də ədəbi dil tarixinin, qədim dillər və mədəniyyətlərin araşdırılmasına, ölkə ərazisində yaşayan azsaylı xalqların dillərinin öyrənilməsinə yol açır. Azərbaycan Respublikasının dövlət dili olan Azərbaycan dili ilə bağlı bu qeydlərimiz açıq-aşkar şəkildə sübut edir ki, xalqımızın ən böyük mənəvi sərvəti sayılan ana dilimizə ölkəmiz müstəqillik qazandıqdan sonra dövlət səviyyəsində böyük qayğı göstərilmiş və bu qlobal məsələ daima diqqət mərkəzində olmuşdur. Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin dövlət dilimiz olan Azərbaycan dili haqqında dediyi aşağıdakı sözlər bu qayğının ən bariz nümunəsidir: Hər bir xalqın milliliyini, mənəvi dəyərlərini yaşadan, inkişaf etdirən onun dilidir. Bizim ən böyük sərvətimiz ondan ibarətdir ki, dilimiz yaşayıb və zənginləşibdir. Azərbaycan ədəbi dilinin saflığına daim qayğı göstərilməlidir. Çünki dil xalqın sərvətidir. Ədəbi dilin tərəqqisi olmadan mənəvi mədəniyyətin tərəqqisi mümkün deyildir. Lakin mədəniyyətin və elmin səviyyəsi yüksəldikcə, həyatın axarı sürətləndikcə dilin təkmilləşdirilməsinə, onun söz ehtiyatının zənginləşməsinə daha çox qayğı göstərmək lazımdır. Müstəqil Azərbaycan dövlətinin qurucusu Heydər Əliyevin ana dili haqqında proqram səciyyəli bu sözləri hər bir ölkə vətəndaşını, xüsusilə də dilçilik sahəsində çalışan mütəxəssisləri ədəbi dilimizin saflığı keşiyində dayanmağa, onun düzgün şəkildə tətbiqi və inkişafı istiqamətində düşünüb-daşınmağa səsləyir. İSTİFADƏ EDİLMİŞ ƏDƏBİYYAT 1. Ağamusa Axundov. Dilimizə dövlət qayğısı/ağamusa Axundov. Dil və ədəbiyyat. B., Ağamusa Axundov, Müseyib Məmmədov, Məsud Mahmudov. Heydər Əliyev dil haqqında və Heydər Əliyevin dili. Bakı, Elm, Möhsün Nağısoylu. Azərbaycan Respublikasında dövlət dili siyasətinin möhkəmləndirilməsi/ Müstəqillik yollarında 25. Bakı,. Şərq-Qərb, Nizami Xudiyev. Heydər Əliyev və Azərbaycan dili/ Seçilmiş əsərləri, X cild. Bakı. Elm və təhsil, Salatın Əhmədova. Heydər Əliyevin dil siyasəti. Azərbaycan, Ata M., Tofiq Hacıyev. Özü, varisi və ana dili/ Heydər Əliyev 90. Bakı, Elm, 2013

20 20 MÖHSÜN NAĞISOYLU Мохсун Нагисойлу (Азербайджан) Проблема родного языка в политике государственного строительства Гейдарa Алиева Резюме Общенациональный лидер Гейдар Алиев ещё во времена Советского Союза будучи во главе Азербайджана относился с большой заботой к родному языку и предпринимал эффективные меры в этом направлении. Включение специальной статьи об азербайджанском языке как государственном в Конституцию Азербайджанской Республики, принятую в 1978 году, очевидное тому доказательство. Руководя Республикой и после обретения ею государственной независимости ( годы), Гейдар Алиев подписал ряд указов в направлении функционирования азербайджанского языка как государственного и улучшения работы по его применению в стране. Языковую политику великого лидера успешно продолжает и держит в центре пристального внимания его достойный преемник Президент Азербайджанской Республики Ильхам Алиев. Ключевые слова: Гейдар Алиев, азербайджанский язык, родной язык, государственное строительство, государственный язык, Ильхам Алиев. Mohsun Naghisoylu (Azerbaijan) The Problem of Mother Tongue in Heydar Aliyev s State Policy Abstract Being the Leader of our country in the period of the Soviet Union, the Great Leader Heydar Aliyev always showed great care for the Mother Tongue and took effective measures to achieve fruitful results in this regard. The best proof for that is the special article about the Azerbaijani language included into the Constitution of the Republic of Azerbaijan as a State language accepted in Being the leader of the Republic even after its gaining state independence ( ), Heydar Aliyev signed a number of Orders in the direction of functioning Azerbaijani as a State language and improving work for its usage in the country. The language policy of the Great Leader is successfully continued and kept in the centre of attention by his worthy success or the President of the Republic of Azerbaijan Ilham Aliyev. Key words: Heydar Aliyev, the Azerbaijani language, the Mother Tongue, State building, a State language, Ilham Aliyev.

21 TÜRKOLOGİYA AZƏRBAYCAN XALQ CÜMHURİYYƏTİ 100 АЗЕРБАЙДЖАНСКАЯ ДЕМОКРАТИЧЕСКАЯ РЕСПУБЛИКА 100 THE DEMOCRATIC REPUBLIC OF AZERBAIJAN 100 MİSİR MƏRDANOV (Azərbaycan) XALQ CÜMHURİYYƏTİ DÖVRÜNDƏ AZƏRBAYCANDA TƏHSİL Xülasə Məqalədə Xalq Cümhuriyyəti illərində Azərbaycanda milli təhsil sisteminin qurulmasından, bu vacib sahənin təməl prinsiplərinin formalaşdırılmasından, bu prinsiplər əsasında yeni təhsil müəssisələrinin yaradılmasından, mövcud təhsil müəssisələrinin milliləşdirilməsindən, bu zaman qarşıya çıxan problemlərdən söhbət açılır. Bununla yanaşı, milliləşdirilmiş və yenidən yaradılmış təhsil müəssisələrinin kadr təminatının həyata keçirilməsi, Qori Müəllimlər Seminariyasının Qazaxa köçürülməsi problemləri geniş şərh olunur. Açar sözlər: Xalq Cümhuriyyəti, Qori Müəllimlər Seminariyası, darülmüəllimin, darülmüəllimat, Abdulla Şaiq nümunə məktəbi. Müsəlman Şərqində ilk demokratik, dünyəvi dövlət olan, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin sərəncamına əsasən 100 illiyini qeyd etməyə hazırlaşdığımız, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökuməti təhsilin, elm və mədəniyyətin inkişafını dövlət quruculuğunun təməl prinsiplərindən, ən vacib atributlarından biri hesab edərək, xalq maarifinin məzmun və struktur cəhətdən müstəqil dövlətçilik ənənələrinə uyğun yenidən qurulmasını milli hökumətin əsas vəzifələrindən biri kimi bəyan etdi. Təhsilə, maarifə belə münasibətin nəticəsi idi ki, hələ Tiflisdə yaranan ilk müvəqqəti hökumət kabinetinin ( ) 9 nazirliyindən biri Xalq Maarif Nazirliyi idi. Birinci Azərbaycan hökuməti kabinetində Maliyyə və Xalq Maarif Nazirliyi kimi fəaliyyətə başlayan bu nazirlik sonrakı 4 hökumət kabinetində Xalq Maarifi və Dini Etiqad Nazirliyi adlandırılmışdır. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin I, II, III hökumət kabinetlərində ( ) Nəsib bəy Yusifbəyli, IV hökumət kabinetində ( ) Rəşid xan Kaplanov, V hökumət kabinetində isə Həmid bəy Şahtaxtinski xalq maarif nazirləri Azərbaycan, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası (AMEA), Riyaziyyat və Mexanika İnstitutunun direktoru, AMEA-nın müxbir üzvü. [email protected]

22 22 MİSİR MƏRDANOV olmuş, sonuncunun istefasından sonra qısa müddətdə ( ) Nurməhəmməd bəy Şahsuvarov nazir vəzifəsini icra etmişdir. Milli hökumət Xalq Maarifi və Dini Etiqadlar Nazirliyinin strukturunu və idarəetmə sistemini aşağıdakı kimi təsdiq etmişdi: 1) nazir; 2) nazir müavini; 3) nazir şurası; 4) məktəbləri idarə edən üç şöbə ali və orta, xalq və peşə məktəbləri şöbələri və dəftərxana aparatı. Nazir şurasının tərkibi nazir, nazir müavini, şöbə müdirləri, dəftərxana müdiri, tədris-maarif işi mütəxəssisləri və elm nümayəndələrindən ibarət idi. Həmin şura qanunverici orqanlara təqdim olunacaq qanun layihələrinin, tədris - maarif işi və elmin inkişafını təmin edə biləcək tədbirlərin işlənib hazırlanmasına, nazirliyin bütün müəssisələrinin illik pul smetasına, idarə və tədris müəssisələrinin illik hesabatına, eyni zamanda nazirin şuranın müzakirəsinə təqdim etdiyi məsələlərə baxırdı. Hər şöbəyə rəhbərlik edən müdirin vəzifələrinə müvafiq məktəblərin inzibati və pedaqoji təftişi, məktəblərin yenidən təşkili, yeni məktəblərin açılması, işə qəbul və azad olunanların nazirə təqdim edilməsi və s. daxil idi. Nazirlik yarandığı ilk gündən Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin təhsil siyasətinin əsas istiqamətlərindən olan təhsil müəssisələrinin milliləşdirilməsi məsələsini ön plana çəkdi, ümumi icbari təhsil layihələri hazırladı, kəndlərdə, şəhərlərdə yeni məktəblər açmağa qərar verdi. Ölkədə fəaliyyət göstərən bütün maarif ocaqları, məktəblər onun tabeliyinə verildi. Az keçmədi ki, hökumətin qərarı ilə Azərbaycanda həmin nazirliyin tabeliyində əvvəlkilər saxlanılmaqla, 10 bölgədə yeni xalq məktəbləri müfəttişliyi yaradıldı və regionlardakı təhsil müəssisələrinin fəaliyyətinə nəzarət onlara tapşırıldı. İlk vaxtlar Maarif Nazirliyinin tərkibi cəmi 20 nəfərdən ibarət idi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökumətinin IV kabinetində nazirliyin tərkibi texniki işçilərin hesabına genişlənərək 47 nəfərə çatdırıldı. Həmin dövrdə orta məktəblər şöbəsinin rəisi kimi yeni vəzifə təsis edildi. Həmin vəzifəyə Həyat xanım Usubbəyova təyin olundu. Texniki bacarığa malik savadlı kadrların hazırlanması üçün Maarif Nazirliyində peşə məktəbləri şöbəsi yaradıldı və Nemətulla bəy Şahtaxtinski həmin şöbəyə müdir təyin edildi. Nəsib bəy Yusifbəylinin vaxtında ümumi şəkildə şöbə müdiri adlanan vəzifə Rəşid xan Kaplanovun dövründə xalq təhsili şöbəsi adlandı və Qori Müəllimlər Seminariyasının məzunu Abbas Minasazov həmin şöbəyə rəhbər təyin olundu. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökumətinin Gəncədə formalaşan ikinci kabinetinin Azərbaycan xalqına ünvanlanmış 17 iyun 1918-ci il tarixli müraciətində deyilirdi ki, hökumətin yaxın dövrdə həyata keçirəcəyi tədbirlərdən biri də xalq maarifi, təhsil müəssisələrinin milliləşdirilməsi, maarif ocaqlarında tədrisin ana dilində aparılması, anadilli məktəblər şəbəkəsinin genişləndirilməsi olacaqdır. Eyni zamanda müraciətdə o da xüsusi vurğulanırdı ki, təhsildə milliləşmə prosesi tədrici yolla, mərhələlərlə həyata keçiriləcəkdir. Hökumət öz fəaliyyətinin Gəncə dövründə ( ) təhsil müəssisələrinin, dövlət orqanlarının milliləşdirilməsi sahəsində müvafiq tədbirlərin həyata keçirilməsinin hüquqi bazasını yaratmaq məqsədilə Türk (Azərbaycan) dilinin dövlət dili elan edilməsi haqqında 27 iyun 1918-ci il tarixli qərar qəbul etdi. Fətəli xan Xoyskinin Baş nazir kimi

23 XALQ CÜMHURİYYƏTİ DÖVRÜNDƏ AZƏRBAYCANDA TƏHSİL 23 imzaladığı həmin qərarla Azərbaycan türkcəsi Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin dövlət dili elan edildi, bütün dövlət orqanları, məhkəmə, təhsil müəssisələri və digər inzibati qurumlarda bu dildən istifadə olunması tələb edildi. Parlamentin dəftərxanası bütün dövlət və ictimai təşkilatlara, ayrı-ayrı şəxslərə bildirirdi ki, parlamentə, onun dəftərxanasına hər cür yazılı müraciət ancaq dövlət dilində olmalıdır. Bu qərar məktəb və bütövlükdə maarif sahəsində milliləşmə prosesinin, bir növ, başlanğıcı oldu. İstər Azərbaycan türkcəsinin dövlət dili elan olunması, istərsə də təhsil sisteminin, məktəb və maarif ocaqlarının milliləşdirilməsi ideyası təsadüfi deyildi. Nəzərə alınsa ki, bu proses Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökumətinin ən ağır, əslində olum, ya ölüm dilemması qarşısında qaldığı bir tarixi şəraitdə, ölkənin paytaxtı Bakı uğrunda ölüm-dirim müharibəsi getdiyi bir zamanda həyata keçirilməyə başlanmışdı, onda Milli hökumətin həmin tədbirlərə nə qədər böyük əhəmiyyət verdiyini başa düşmək olar. Dövlətin reallığı belə idi ki, təhsil sisteminin milliləşdirilməsi, təhsilin ana dilində aparılması uğrunda yarım əsrlik milli mücadilənin ozamankı təmsilçilərinin hökumətə rəhbərlik edən maarifçi ziyalıların əlinə tarixi fürsət düşmüşdü. Onlar bu fürsətdən yararlanmağı özlərinin və müstəqil dövlətin ən ali vəzifələrindən biri hesab edirdilər.

24Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökumətinin təhsil, elm və mədəniyyət sahəsində apardığı quruculuq işləri, təxirəsalınmaz tədbirlər qısa bir vaxt ərzində öz nəticəsini verdi cu ilin əvvəllərində respublika ərazisində 23 dövlət orta təhsil müəssisəsi var idi ki, onlardan da altısı kişi, dördü qadın gimnaziyası, beşi realnı məktəb, üçü müəllimlər seminariyası, üçü Müqəddəs Nina qız məktəbi, biri politexnik və biri kommersiya məktəbi idi. Həmin dövrdə Azərbaycan ərazisində 637 ibtidai məktəb fəaliyyət göstərirdi cü ildə yaradılmış Balaxanı realnı qız məktəbinin bazasında oğlanlarla qızların birgə təhsil aldığı gimnaziya yaradıldı. Kişi gimnaziyaları iki şöbədən humanitar və real, qadın gimnaziyaları isə ancaq humanitar şöbədən ibarət idi. Hökumət həm məktəbləri, həm də onların rəhbərlərini mümkün qədər milliləşdirməyə çalışırdı. 11 avqust 1919-cu ildə Bakıdakı Müqəddəs Nina qız məktəbi Azərbaycan Birinci Milli Qadın Gimnaziyasına, Gəncə və Nuxadakı (Şəki) məktəblər isə, uyğun olaraq, Gəncə və Nuxa qadın gimnaziyalarına çevrildi. Petroqradda fizika-riyaziyyat fakültəsini qurtarmış Səlimə xanım Yaqubova I Milli Qadın Gimnaziyasına, Müslüm Maqomayev I Bakı qarışıq ibtidai ali məktəbinə, Rəşid bəy Əfəndiyev isə Bakı Kişi Müəllim Seminariyasına müdir təyin olundu. Milli kadrların bu təyinatı tezliklə müsbət nəticəsini verdi. Səlimə xanım Yaqubova I Milli Qadın Gimnaziyasına müdir təyin edildikdən sonra müəllim heyətinin tərkibində dəyişiklik aparmağa başladı. Məktəbin inspektoru vəzifəsinə Azərbaycanın maarifpərvər qadını Xədicə xanım Ağayevanı təyin etdi. Qısa bir vaxtda məktəbin 57 qeyri-azərbaycanlı müəllimindən 14-nü azərbaycanlı ilə əvəz etdi. Səlimə xanım Yaqubova savadlı müsəlman qadınları işə cəlb etməklə məktəbin rolunu və nüfuzunu yüksəltdi. Rəşid bəy Əfəndiyev də rəhbərlik etdiyi

25 XALQ CÜMHURİYYƏTİ DÖVRÜNDƏ AZƏRBAYCANDA TƏHSİL 25 seminariyada 24 qeyri-azərbaycanlı müəllimin 17-ni azərbaycanlı ilə əvəz etdi. O, Hüseyn Cavid, Əzim Əzimzadə, Rza Təhmasib kimi milli ruhlu müəllimləri seminariyaya işə dəvət etdi. Müslüm Maqomayev isə qeyri-azərbaycanlı müəllimdən 4- nü azərbaycanlı ilə əvəz etdi. Onların içərisində Əli Terequlov, Molla Qafar, Pənah Qasımov kimi xalq müəllimləri var idi. Qeyri-millətlər milliləşmə məsələsinə nə qədər mane olmağa çalışsalar da, Azərbaycanın qabaqcıl maarifpərvərləri müxtəlif kənd və qəzalardan milli ruhlu, savadlı müəllimləri tapıb öz məktəblərinə işə dəvət edir və onlar üçün lazımi şərait yaradırdılar. Bakı şəhərində yerləşən məktəblərin müdirlərinin və ümumiyyətlə, Azərbaycan müəllimlərinin bu cür vətənpərvərlik nümunəsi göstərmələri milliləşmə kimi çətin bir vəzifənin həyata keçirilməsində mühüm rol oynadı. Təhsilin daha da təkmilləşdirilməsi məqsədilə gimnaziyaların strukturunda, orta məktəblərin fəaliyyət istiqamətində, tədris planlarında dəyişikliklər aparıldı. Belə ki, 2 iyun 1919-cu ildə qadın gimnaziyalarında pedaqoji şura sədri, müdir, sinif mürəbbiləri (tərbiyəçilər) vəzifələri ləğv olundu və onun yerinə kişi gimnaziyalarında olduğu kimi, direktor, inspektor və sinif rəhbərlərinin köməkçisi vəzifələri yaradıldı. Aparılan islahatlar strukturdakı dəyişikliklərlə bitmirdi, təhsilin milliləşməsinə xidmət edən məzmununu da əhatə edirdi. Orta təhsilin milliləşməsi də təhsil siyasətinin əsas istiqaməti kimi ilk dəfə məhz milli hökumət dövründə həyata keçirildi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinə qədər Azərbaycanda ana dilində orta məktəb yox idi. Hətta ana dili o dövrün orta təhsil ocağı sayılan realnı məktəblərdə həftədə bir-iki saat keçilən, məcburi olmayan fənn hesab olunurdu. Bunun aradan qaldırılmasını vacib hesab edən hökumət 28 avqust 1918-ci il tarixli qərarı ilə bütün məktəblərdə təlimin Azərbaycan dilində aparılmasını qanuniləşdirdi. Bu işdə maarifpərvər ziyalı Abdulla Şaiqin böyük xidmətləri olub. Məhz onun təşəbbüsü ilə Bakı I Realnı Məktəbinin nəzdində Azərbaycan dili öyrədilən üç aylıq kurs açıldı. Bu kursu bitirənlər üçün Bakı I Realnı Məktəbində təlim Azərbaycan dilində həyata keçirilən bir sinif açıldı. Həmin sinifdə 25 şagird oxuyurdu. Onlar 1924-cü ildə ana dilində orta məktəbi bitirən ilk məzunlar oldular. Məktəbdə Abdulla Şaiqlə birlikdə Cəmo Cəbrayılbəyli, Qafur Rəşad Mirzəzadə kimi görkəmli pedaqoqlar da dərs deyirdilər. Azərbaycanda milli kadrların yetişdirilməsində sonralar Abdulla Şaiq adına nümunə məktəbi kimi şöhrət qazanmış həmin milliləşdirilmiş məktəbin böyük rolu olmuşdur. Ölkədə təhsilin milliləşdirilməsi, məktəb islahatı uğurla həyata keçirilsə də, bu prosesi ləngidən bir çox amillər var idi. Həmin amillərdən ən başlıcası, əvvəlki illərdə də olduğu kimi, peşəkar müəllim kadrların azlığı idi. Buna görə də müəllim hazırlığı məsələsi ilk gündən milli hökumətin fəaliyyətində əsas yerlərdən birini tuturdu. Bu məsələnin tezliklə həlli üçün hökumət bir neçə istiqamətdə (yeni müəllimlər seminariyaları yaratmaq, müəllimlər üçün hazırlıq kursları təşkil etmək, Türkiyədən müəllimlər dəvət etmək) iş aparırdı. Türkiyədən dəvət olunmuş 50 nəfər müəllim respublikada xalq maarifinin yenidən təşkilində səylə çalışır, dərsliklər, tədris vəsaitləri hazırlayır, milliləşdiril-

26 26 MİSİR MƏRDANOV miş məktəblərdə dərs deyirdi. Hökumətin qərarı ilə dəvət olunan müəllimlərə yerli müəllimlərin əməkhaqqından 50% artıq maaş verilirdi. Yerlərdə ziyalılar bu təşəbbüsü dəstəkləyir, onun həyata keçirilməsi üçün əllərindən gələni əsirgəmirdilər. Məsələn, tanınmış maarifçi-xeyriyyəçi Ələkbər bəy Rəfibəyli əlaqələrindən istifadə edərək Gəncəyə Türkiyədən müəllimlərin gətirilməsinə ciddi səy göstərirdi. Qısa bir vaxtda Bakı politexnik, kommersiya məktəbləri istisna edilməklə, bütün orta təhsil müəssisələri, o cümlədən kişi və qadın gimnaziyaları milliləşdirilmişdi. Milliləşdirilmiş məktəblərdə Rus tarixi nin yerinə Ümumi türk tarixi, rus məktəblərində isə həftədə 3-4 saat Azərbaycan dilinin tədrisi nəzərdə tutulurdu. Eyni zamanda, milliyyəti, dini və cinsindən asılı olmayaraq, bütün vətəndaşlara bərabər təhsil hüququ verilirdi. Təhsil müəssisələrinin milliləşdirilməsi, ibtidai, ali ibtidai və orta təhsil müəssisələrində tədrisin dövlət dilində aparılmasına keçid prosesi problemlərsiz ötüşmədi. Çox keçmədən məlum oldu ki, ümumtəhsil müəssisələrinin milliləşdirilməsi nəticəsində çoxlu sayda uşaq təhsildən kənara qalır. Bu reallığı görən Azərbaycan hökuməti vəziyyətdən çıxmaq üçün 28 avqust 1918-ci il tarixli qərarında dəyişiklik etməyə məcbur oldu. 2 ay yarımdan sonra verilmiş 13 noyabr 1918-ci il tarixli qərarda müəyyən edildi ki, bir orta təhsil müəssisəsi olan şəhər və yaşayış məntəqəsində Xalq Maarif Nazirliyinin xüsusi razılığı ilə məktəblərin yuxarı hazırlıq siniflərindən başlayaraq paralel olaraq rus bölmələrinin açılmasına icazə verilir. Əgər şəhər və yaşayış məntəqəsində bir neçə eynitipli ümumi təhsil müəssisəsi varsa, onda onların bir hissəsi milliləşdirilir, qalan hissəsində tədris bütün siniflərdə rus dilində aparılır. Eyni zamanda, həmin qərarla təlim rus dilində aparılan məktəblərdə dövlət dili Azərbaycan türkcəsi məcburi fənn kimi tədris olunmalı idi. Azərbaycan hökumətinin bu qərarında azərbaycanlı uşaqların yalnız milliləşdirilmiş məktəblərdə təhsil almaları bir vəzifə kimi tələb edilirdi. Lakin müstəsna hallarda ana dilində danışa bilməyən azərbaycanlı uşaqlar Xalq Maarif Nazirliyinin xüsusi icazəsi ilə rus bölmələrində təhsil almağa buraxıla bilərdilər. Qeyd etmək lazımdır ki, ümumi təhsil müəssisələrinin milliləşdirilməsi ilə bağlı verilən bu qərarlar müəyyən çatışmazlıqlarına baxmayaraq, Azərbaycan təhsil tarixində müstəsna rolu olan addım idi. Məhz bu qərarlarla Azərbaycanda ümumi orta təhsil müəssisələrində təlimin ana dilində aparılmasına dair milli maarifçilərin uzun illər arzusunda olduqları ideya gerçəkləşdi. Azərbaycan dili dövlət dili statusu qazandı, ana dilimiz ölkəmizin əsas təlim-tərbiyə, təhsil dilinə çevrildi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökumətinin ümumi təhsilə, ümumtəhsil müəssisələri şəbəkəsinin inkişafına müstəsna əhəmiyyət verməsinin bir göstəricisi də bu idi ki, milli hökumət əvvəlcə ölkədə hamılıqla icbari ibtidai təhsilə, sonra isə ümumi orta icbari təhsilə keçidi özünün təhsil siyasətində prioritet istiqamət hesab edirdi. Belə ki, cümhuriyyətin sayca dördüncü hökumət kabinetinin parlamentə təqdim etdiyi Hökumət Proqramında deyilirdi ki, təhsilin milli müstəqilliyin möhkəmləndirilməsində müstəsna rolu nəzərə alınaraq, ümumi icbari təhsil haqqında qanun layihəsi hazırlanmalı və ümumi təhsil müəssisələri şəbəkəsi daha da

27 XALQ CÜMHURİYYƏTİ DÖVRÜNDƏ AZƏRBAYCANDA TƏHSİL 27 genişləndirilməlidir. Bu məqsədlə hökumət ilk növbədə təhsilin məzmunu sahəsində islahatlar aparmaq, yeni dərsliklər hazırlamaq məqsədilə komissiyalar yaradılacağını xüsusi vurğulayırdı cu ildə respublikada 15 milliləşdirilmiş ali ibtidai məktəb var idi ki, onlar Bakı, Göyçay, Quba, Qusar, Salyan, Lənkəran, Şamaxı, Göytəpə, Gəncə, Gorus, Ağdaş, Şuşa, Nuxa (Şəki), Qazax və Zaqatalada yerləşirdi. Nazirlik daha 2 ali ibtidai məktəbin açılması haqqında məsələ qaldırmışdı. Ali ibtidai məktəblərlə yanaşı, Şuşa və Zaqatalada qadın gimnaziyaları, Gəncə, Zaqatala və Nuxada sənət məktəbləri var idi. İbtidai məktəbləri bitirən şagirdlər orta məktəblərə, sonra isə təhsil müddəti dörd il olan ali ibtidai məktəblərə qəbul olunurdular. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökumətinin təhsil sahəsindəki tədbirlərindən biri də müasir tipli məktəbəqədər tərbiyə müəssisələrinin ilk nümunəsini yaratması oldu. Belə ki, Azərbaycan Parlamentinin 1 mart 1919-cu il tarxli qərarı ilə Bakıda I Milli Qadın Gimnaziyası nəzdində 1 sentyabr 1919-cu ildə uşaq bağçası təsis olunmuşdu. Beləliklə, Azərbaycanda dövlət təminatında olan Avropa modelli ilk uşaq bağçası təsis edildi. Həmin uşaq bağçası Qərbi Avropada məktəbəqədər tərbiyənin nəzəriyyəçisi, görkəmli alman pedaqoqu Fridrix Frebelin müəyyənləşdirdiyi və onun adı ilə tanınan Frebel sistemi əsasında qurulmuşdu. Hökumət bu dövrdə təhsildən yayınmış küçə uşaqlarının taleyinə də biganə qalmamış, 1919-cu ilin avqustunda Bakıda həmin uşaqlar üçün dövlət hesabına Uşaq evi və Uşaqlara yardım bürosu təşkil etmiş, yeni peşə-ixtisas məktəblərinin yaradılması, yaxud mövcud təhsil müəssisələrinin inkişaf etdirilməsi sahəsində də müəyyən tədbirlər görmüşdü. Həmin dövrdə musiqi təhsili sahəsində böyük boşluq var idi. Ayrı-ayrı həvəskar bəstəkarlar olsa da, gənc musiqişünaslar yetişdirən konservatoriya yox idi. Konservatoriyanın açılmasını məqsədəuyğun hesab edən Maarif Nazirliyi bu məsələni Zülfüqar və Üzeyir Hacıbəyli qardaşları, Müslüm Maqomayevlə müzakirə etmişdi. Məktəb islahatı sahəsində məsələləri ətraflı müzakirə etmək, müəyyən təkliflər hazırlayıb hökumətə təqdim etmək üçün Azərbaycan hökuməti Azərbaycan müəllimlərinin növbəti qurultayını çağırmaq barədə qərar qəbul etdi. Azərbaycan müəllimlərinin sayca 3-cü olan həmin qurultayı 1919-cu il avqustun 20-də saat 11-də Bakı I Realnı Məktəbinin (indiki Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti) akt zalında öz işinə başladı. Qurultayda Azərbaycanın bütün bölglərini və tədris müəssisələrini təmsil edən nümayəndələr iştirak edirdi. Qurultayı Azərbaycan Türk Müəllimləri İttifaqının sədri Ağabəy İsrafilbəyov açmış, qurultayda Xalq Maarif Nazirliyi adından nazir müavini Həmid bəy Şahtaxtinski böyük nitq söyləmişdi. Qurultayın Xalq Maarif Nazirliyinə təqdim etdiyi təkliflər əsasında bütövlükdə məktəb islahatı və xüsusi olaraq təhsilin məzmunca milliləşdirilməsini əsas tutan proqram və dərslik islahatı üzrə müvafiq proqram hazırlamaq məqsədilə hökumət komissiyası yaradıldı cu il noyabrın 7-də Xalq Maarif Nazirliyi yanında yaradılan hökumət islahat komissiyasına Xalq Maarif nazirinin müavini Həmid bəy

28 28 MİSİR MƏRDANOV Şahtaxtinski (sədr), Nurməhəmməd bəy Şahsuvarov, Azad bəy Əmirov, Fətulla bəy Rzabəyov, Sultan Məcid Qənizadə, Abdulla bəy Əfəndiyev, Səlimə xanım Yaqubova, Sara xanım Xuramoviç, Əhməd bəy Pepinov, Xədicə xanım Ağayeva, Məhəmməd ağa Şahtaxtinski, Cabbar bəy Orucəliyev və Saleh bəy Vəkilov daxil idi. Yeri gəlmişkən bir fakt üzərində xüsusi dayanmaq istərdim. Çox təəssüf ki, sonralar sovet hakimiyyəti illərində müəllimlərin 1906, 1907 və 1919-cu illərdə keçirilmiş qurultaylarının üzərindən sükutla keçilmiş və bu qurultaylar hesaba alınmamışdır. Hökumət bu komissiya qarşısında növbəti dərs ilinin əvvəlinə kimi məktəb islahatı, o cümlədən təhsilin məzmunu ilə bağlı məsələlərin həlli üzrə hökumət proqramını hazırlamaq missiyası qoymuşdu. Təəssüf ki, komissiya öz işini başa çatdırana kimi milli hökumət devrildi. Amma hökumət devrilənə qədər komissiya həmin məsələlər üzrə müəyyən işlər görə bildi. Belə ki, bu komissiyanın təşəbbüsü və rəhbərliyi ilə müəllim seminariyaları, xalq maarif inspektorları, ali, ibtidai məktəb müdirlərinin 1919-cu ilin dekabrında Bakıda keçirilmiş 15 günlük müşavirəsində ümumtəhsil müəssisələrində istifadə olunan dərsliklər məsələsi geniş müzakirə edilərək müəyyən təkliflər hazırlandı. Müşavirədə Azərbaycan maarifpərvərlərinin elə nümayəndələri iştirak edirdi ki, onlar indi də xalqımızın, pedaqoji elmimizin və ictimaiyyətimizin fəxri kimi yad edilir. Müşavirədə nazir Həmid bəy Şahtaxtinski, tanınmış maarifçi Azad bəy Əmirov, Bakı xalq məktəbləri direktoru Vasilyev, Nuxa (Şəki), Ərəş qəzasından Abdulla bəy Əfəndiyev, Naxçıvan qəzasından Rəşid bəy Əfəndiyev, Yelizavetpol (Gəncə) qəzasından Cavad bəy Cuvarlı, Bakı və Quba qəzalarından Abbas Minasazov, Zaqatala quberniyasından İslam bəy Qəbulov, Qazax qəzasındann Nəsib ağa Qiyasbəyli, Şuşa və Cavanşir qəzalarından Nəriman bəy Nərimanbəyov, Cəbrayıl və Zəngəzur qəzalarından Musa Quliyev, ali və aşağı ibtidai məktəblər inspektoru Kiçikxanlı Kiçikxanov, Qazaxdan Əli Mustafayev, Nuxa (Şəki) ibtidai məktəbinin müəllimi A.Mahmudov və başqaları iştirak etmişlər. Müşavirənin təntənəli açılışından sonra onun birinci iclasında ali ibtidai məktəblərin, qadın və sənət məktəblərinin nümunəvi smetasının tutulması, ibtidai normal, zemstvo, məhəllə məktəblərinin adlarındakı dolaşıqlığın aradan qaldırılması, müəllim və tələbələrin hərbi mükəlləfiyyəti və digər məsələlər müzakirə edildi. Müşavirənin I iclasında hələ icbari təhsil haqqında qanunun olmamasını nəzərə alaraq, məktəbyaşlı uşaqları məktəbə cəlb etmək məqsədilə ibtidai təhsilin pulsuz olması qərara alındı. Müşavirə nümayəndələri belə hesab edirdilər ki, bir halda ki məktəblər yenidən qurulur, onda nizam-intizamı möhkəmləndirmək və müəllimin nüfuzunu qaldırmaq üçün məktəblərdəki müəllim, tələbə məhkəmələrini ləğv etmək lazımdır. Bundan başqa, müşavirədə bir sıra təsərrüfat məsələləri ilə yanaşı, iki mühüm pedaqoji məsələ də müzakirə edilmişdir. Onlardan biri ibtidai məktəblərdə dərslərin bir müəllim, yaxud bir neçə fənn müəllimi tərəfindən tədris edilməsi idi. Müşavirədə ibtidai məktəbdə tədrisi fənn sisteminə keçirməyin qəti tərəfdarları var idi. Onlar heç bir elmi dəlil göstərmədən ibtidai məktəblərdə dərslərin müxtəlif fənn müəllimləri tərəfindən deyilməsini təkid edirdilər. Lakin pedaqogika elminin

29 XALQ CÜMHURİYYƏTİ DÖVRÜNDƏ AZƏRBAYCANDA TƏHSİL 29 nəzəri məsələləri ilə yaxından tanış olan Abdulla bəy Əfəndiyev və Sultan Məcid Qənizadə uşaqların yaş xüsusiyyətləri, hafizə, diqqət, təfəkkürü barədə elmi dəlillər gətirib ibtidai sinifdə fənn sistemini antipedaqoji hal kimi qiymətləndirdilər. Nəticədə ibtidai məktəbdə fənlərin bir müəllim tərəfindən deyilməsi qərara alındı. Dekabrın 18-də müşavirənin dördüncü iclasında müəllimlərin yay aylarında maaşlarının verilməsi, dövlət büdcəsindən məktəblilərə dərman və tədris vəsaitləri üçün pul ayrılması, gimnastika və nəğmə fənləri üzrə istedadlı şagirdlərin üzə çıxarılması, həmin fənləri yüksək səviyyədə tədris edən müəllimlərin mükafatlandırılması, müəllimlərin təqaüdə çıxdıqda nə qədər təqaüd alması məsələsi müzakirə edildi. Dekabrın 19-da 5-ci iclasa Azad bəy Əmirov sədr seçildi. İclasda əvvəlki tərkibdən əlavə, Qazax seminariyasının direktoru Firidun bəy Köçərli də iştirak edirdi. Qeyd etmək lazımdır ki, müşavirənin hər iclasına bir qəzanın ən hörmətli, qabiliyyətli məktəb müdiri dəvət olunurdu ki, o, qoyulan məsələlərə dair elmi-pedaqoji məsləhətlər verə bilsin. 5-ci iclasda qoyulan məsələlərin həlli üçün Qori seminariyasının keçmiş inspektoru Firidun bəy Köçərlinin məsləhət və təkliflərinə böyük ehtiyac var idi. İclasda müəllim və tələbələrin hərbi mükəlləfiyyəti, pedaqoji təhsili olmayan müəllimlərin işdə qalıb-qalmaması, pedaqoji kursların açılması, müsəlman xalqlarının coğrafiya və tarix xəritələrinin toplanması, pedaqoji muzeylərin açılması məsələləri müzakirə olundu. Dekabrın 24-də müşavirənin 11-ci iclası oldu. Bu iclasa Azad Əmirov sədr, Mustafa Quliyev katib seçildi. İclasda Abdulla bəy Əfəndiyev çıxış edib göstərdi ki, müzakirə olunan məsələlər ölkə maarifinin gələcək tarixində həlledici rol oynamalıdır. Müşavirədə irəli sürülən elmi-pedaqoji ideyalar, təlim-tərbiyənin müxtəlif sahələrinə dair söylənən fikirlər əsl mənada müəllim, müdir və inspektorlar üçün əməli fəaliyyət planı və bir növ, qanun kitabı olmalıdır. Odur ki, belə tarixi sənədlərin nazirliyin divarları arasında qalması düzgün olmaz. Onları təcili çap etdirib bütün inspeksiyalara çatdırmaq lazımdır. Doğrudan da, Maarif Nazirliyi müşavirədə söylənilən elmi-pedaqoji fikirləri müxtəlif əmr, sərəncam, göstəriş formasında reallaşdırdı, proqram, dərslik, metodik vəsait kimi çapını təmin etdi və məktəblərin istifadəsinə verdi. Cavad Cuvarlı məruzəsində göstərdi ki, hal-hazırkı şəraitdə müəllimin iki yerdə işləməsi məktəbləri müəllimlə təmin etmək, müəllimin maddi vəziyyətini yaxşılaşdırmaqla bərabər, hökumətin mənafeyinə də uyğundur. Tetervyatnikov təklif etdi ki, məktəbləri müəllimlə təmin etmək üçün heç bir müəllimlik sənədi olmayan, lakin ev təhsili görmüş savadlı adamlardan da müəllim kimi istifadə etmək vəziyyətdən çıxmağa müəyyən dərəcədə kömək edər. Çox uzun müzakirədən sonra müşavirə nümayəndələri qərara aldılar ki, belə adamları inspektorların iştirakı ilə bir neçə dərs verdikdən sonra müəllimliyə qəbul etmək olar ci ilin əvvəlində Nəsib bəy Yusifbəyli yazırdı ki, özlərini təmənnasız xalq işinə, xalq balalarının tərbiyəsinə həsr edən müəllimlərin tam enerji ilə, daha səmərəli işləmələri üçün onları məişət məsələlərinin ağırlığından azad etməliyik. Nəsib bəy Yusifbəylinin bu fikri Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə müəllimlərin maddi-məişət məsələlərini qaydaya salmaq, yaxşılaşdırmaq yolunda proq-

30 30 MİSİR MƏRDANOV ram oldu. Məhz bu səbəbdən də müşavirənin 12-ci iclasında Səməd bəy Acalov aşağı və ali ibtidai məktəb müəllimlərinin maddi-məişət məsələlərini yaxşılaşdırmaq mövzusunda məruzə etdi. O, müəllimlərin əməkhaqqını artırmağı birinci dərəcəli məsələ hesab etdi. Müşavirədə müəllimlərin maddi-məişət və başqa qayğılarını öyrənmək üçün Səməd bəy Acalovun sədrliyi ilə Sultan Məcid Qənizadə, Tetervyatnikov və Səfərəlibəyovdan ibarət komissiya yaradıldı. Bu komissiya müəllimlərin maddi vəziyyətini yaxşılaşdırmaq üçün hökumətə təqdimat hazırladı. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökumətinin təhsil müəssisələrinin milliləşdirilməsi sahəsində ilk tədbirlərdən biri, heç şübhəsiz, Zaqafqaziya (Qori) Müəllimlər Seminariyasının Azərbaycan şöbəsinin Azərbaycana köçürülməsi haqqında 22 iyun 1918-ci il tarixli qərarı oldu. Milli hökumət bu məqsədlə xəzinədarlığından maliyyə vəsaiti ayırdı və Gürcüstan hökuməti ilə əvvəlcədən razılığa gəldi. Hökumət seminariyanın bəzi maliyyə xərclərini öz öhdəsinə götürmüş qazaxlıların xahişini nəzərə alaraq 10 iyul 1918-ci il tarixli iclasında məsələni onların xeyrinə həll etdi. Qori şəhərində seminariyanın Azərbaycan şöbəsinin əmlakını yığıb Azərbaycana gətirmək barədə bu şöbənin sonuncu inspektoru Firidun bəy Köçərliyə göstəriş və səlahiyyət verdi. Firidun bəy Köçərli seminariyanı Qazaxa köçürdü. Bu qərarı ilə hökumət təhsil müəssisəsinin əvvəlki mühitə yaxın olmasını nəzərə alaraq onu əvvəlki yerindən çox uzaqlaşdırmamağa çalışmışdı. İkinci tərəfdən, Qazaxda o zaman Qori Müəllimlər Seminariyasının ən nüfuzlu məzunları: Əhməd ağa Mustafayev, Haley bəy Şıxlinski, Süleyman Qayıbov, Yusif Əfəndiyev, Əhməd ağa Gülməmmədov, Alyoşa Mustafayev, Əhməd Seyidov, Osman Şıxlinski, Səlim Əfəndiyev, Yusif Qasımov, Əli Hüseynov, İbrahim Qayıbov və bir çox başqaları işləyirdi. Bu müəllimləri seminariyada müxtəlif fənlərin tədrisinə cəlb etmək olardı. Dövrünün tanınmış maarifçi-xeyriyyəçisi, mütaliəni sevən ziyalılarından biri, Qazaxın məşhur Vəkiloğluları nəslindən olan Məşədi İbrahim ağa Kosalı özünün mülkünü tədris binası kimi seminariyaya hədiyyə etdi. Nəhayət, Qazax seminariyası 1918-ci il noyabrın 10-da təntənəli şəkildə açıldı. Əli Hüseynovun yazdığına görə, Firidun bəy Köçərlinin sədrliyi ilə seminariyanın təntənəli açılışında o zaman Qazaxda yerləşən türk ordusunun komendantı Sədri bəy, türk qarnizon rəisi Camal bəy, Qazax qarnizonunun rəisi Haley bəy Şıxlinski, xalq məktəbləri inspektoru Nəsib bəy Qiyasbəyov, ali məktəblər inspektoru Əhməd ağa Mustafayev, yerli hökumətin məmurları, şəhər adamları və seminariyaya daxil olacaq ilk şagirdlərin valideynləri iştirak edirdi. Təntənəli iclası giriş nitqi ilə İbrahim Əfəndi Qayıbzadə açaraq, Qurandan elm və təhsilin zəruriliyi barədə ayələr oxumuş, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini möhkəmlətmək üçün biliyə yiyələnməyin vacib olduğunu söyləmişdi. Beləliklə, Qazax Müəllimlər Seminariyası fəaliyyətə başladı. Firidun bəy Köçərliyə Qazaxda olan Türk ordusunun qarnizon rəisi də yaxından kömək edirdi. Firidun bəy Köçərli müəllim hazırlığı haqqında fikirlərini Qori və Qazax seminariyalarında tətbiq edib yüksək nəticələr əldə etmişdi. Firidun bəy Köçərli Qazaxda yaranacaq yeni seminariyanın işini düzgün qurmaq üçün onunla bərabər Qoridən gəlmiş üç nəfər yüksəkixtisaslı, savadlı,

31 XALQ CÜMHURİYYƏTİ DÖVRÜNDƏ AZƏRBAYCANDA TƏHSİL 31 təşəbbüskar və xalq balaları üçün ürəyi yanan İbrahim Qayıbov, Mirzə Vəliyev və Mustafa Məmmədov kimi müəllimləri, o zaman Qazaxda fəaliyyət göstərən Əli Hüseynov, Əhməd ağa Mustafayev, Yusif Qasımov, İsfəndiyar Vəkilov, Məiş Hüseynov kimi Qori seminariyasını qurtarmış xalq müəllimlərinin ən qabaqcıl nümayəndələrini seminariyaya dəvət etdi. O zaman məktəbə uşaq toplamaq ən çətin məsələlərdən biri idi. Əhalinin 90%-nin savadsız olması, kəndlərdə feodalpatriarxal ənənələrinin hökm sürməsi, mal, qoyun, əkin-biçin işlərində uşaq əməyindən geniş istifadə edilməsi təhsilin keyfiyyətini aşağı salan səbəblər idi. Oxumağın əhəmiyyətini başa düşməyən avam kəndlilər uşaqlarını məktəbə buraxmaq istəmirdilər. Seminariyaya uşaq toplamaq üçün geniş təbliğat işi aparmaq, xalq içərisinə gedib insanları inandırmaq, Qurandan gətirilmiş iqtibaslarla elmin əhəmiyyətini başa salmaq lazım gəlirdi. Ona görə də Firidun bəy Köçərli belə bir ağır şəraitdə oxuduğu Qori seminariyasında Çernyayevskinin tələbə toplamaq təcrübəsindən istifadə edib İbrahim Qayıbov, Mustafa Məmmədov, Əhməd ağa Mustafayev, Mirzə Vəliyev, Yusif Qasımov, Əli Hüseynov və Məiş Hüseynovu tələbə toplamaq məqsədilə Azərbaycanın rayon və kəndlərinə ezam etmişdi. Firidun bəy Köçərli Qazax seminariyasının işini doğru istiqamətləndirmək məqsədilə pedaqoji şura təşkil etmişdi. Pedaqoji şuranın bütün üzvləri, demək olar ki, Firidun bəy Köçərlinin Qori seminariyasındakı tələbələri olmuşdular. Firidun bəy Köçərli pedaqoji şuranın birinci iclasında Qori seminariyasının nizamnaməsini əsas götürərək şagird və müəllimlər üçün Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin milli maraqlarına müvafiq təlimat hazırladı. O, yorulmadan çalışaraq Qori seminariyasında olduğu kimi, Qazax seminariyasında da növbətçi müəllim və tələbələr təyin edir, bu növbətçilərin naharı təşkil etmələrinə xüsusi nəzarət edirdi. Seminariyanın pansionunda kənddən və başqa rayonlardan gələn uşaqlar yaşayırdı. Firidun bəy Köçərli qaydalara müvafiq pansiondan icazə ilə şəhərə və tətil zamanı evlərinə getmiş tələbələrin vaxtında qayıtmalarını onların nəzərinə çatdırır, qaydanı pozanların cəzalanacağını, hətta seminariyadan xaric ediləcəklərini də onlara başa salırdı. O, seminariyada elə qayda qoymuşdu ki, uşaqlar dərsə gəlmədikləri günlərin materialını öyrənməli, əlavə saatlarda müəllimə cavab verməli idilər. Firidun bəy əlverişli tərbiyə üsulları seçir, ev tapşırıqlarının normadan çox olmamasına nəzarət edir, geridə qalan, xəstəlik üzündən yetirməyən şagirdlərlə sinifdənxaric oxu kimi məsələlərin düzgün təşkilinə diqqət yetirirdi. O, şagirdlərin səmərəli işləməsi üçün dərs otaqlarının, yaşayış binalarının səliqəsinə xüsusi diqqət verməklə yanaşı, uşaqların səhhətinə, istirahətinə də şərait yaratmağa çalışırdı. Firidun bəy Köçərli Qori Müəllimlər Seminariyasının ənənələrinə sadiq qalaraq Qazaxda təlim işlərinin keyfiyyətini yüksəltmək, metodiki və pedaqoji məsələləri müzakirə etmək, müəllimlərə tövsiyələr hazırlamaq üçün müxtəlif komissiyalar yaratmışdı. O, seminariyanın müəllimlərindən tələb edirdi ki, onlar böyük pedaqoji məharət göstərib tələbələrin hər birinə fərdi yanaşsınlar və onları qabiliyyətlərinə müvafiq işlətsinlər. Firidun bəy Qazax seminariyasında elə münasib iş əhvaliruhiyyəsi və pedaqoji mühit yaratmışdı ki, orada aparılan işlərin növlərinə,

32 32 MİSİR MƏRDANOV həcminə, rəngarəngliyinə təəccüb etməmək olmur. Seminariyanın proqramını yazan Firidun bəy Köçərli orada milli adət-ənənələri nəzərə almış, dövrün tələblərinə uyğun olaraq onu müasirləşdirmişdi. Məlum olduğu kimi, Qazax seminariyası 1921-ci ilə kimi Qori Müəllimlər Seminariyasının nizamnaməsi əsasında işləmişdir. Bu nizamnamə ümumi müddəalar, həyat tərzi haqqında qaydalar, təlim haqqında qaydalar, pedaqogikanın praktik məşğələləri haqqında qaydalar kimi 4 bölmədən ibarət idi. Qazax seminariyasında sonralar daha müfəssəl bir nizamnamə qəbul edilib. Firidun bəy Köçərli əvvəlki nizamnamədən çar hökumətinin siyasətinin mahiyyətindən doğan maddələri çıxarmış, daha mütərəqqi və demokratik nizamnamə hazırlamağa müvəffəq olmuşdu. Firidun bəy Köçərli Qazaxda qısa müddət ərzində seminariyanı elə şöhrətləndirdi ki, onun sədası respublikanın hər yerindən gəldi. Bu seminariya metodik mərkəzə çevrildi. O, seminariya müəllimlərinin köməyi ilə yaşlılar üçün savad kursları açdı, yetimlər evi təsis etdi, qaçqınlara yardım fonduna da yaxından kömək etdi. Maarif nazirinin göstərişinə əsasən, türk dilində ədəbiyyat seçmək, ədəbiyyat nümunələrini toplamaq, onu xalq arasında yaymaq üçün oxu dərnəkləri, kəndlərdə isə bu dərnəklərin filiallarını yaratdı. O, Maarif Nazirliyinin göstərişinə əsasən, cümə günləri savadsızlığı aradan qaldırmaq məqsədilə kəndlərdə dərs deyirdi. Qazax seminariyası bütün fəaliyyəti ərzində Qori Müəllimlər Seminariyasının ənənələrinə sadiq qalmış, orada təlim və tərbiyə sahəsində tətbiq edilən bütün mütərəqqi cəhətləri davam etdirmişdi. Ölkənin idarə olunmasını təmin edəcək ali təhsilli mütəxəssislərin hazırlanması Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökumətinin ən çox əhəmiyyət verdiyi sahələrdən biri idi. Bu vəzifənin icra edilməsi istiqamətlərindən biri azərbaycanlı gənclərin dövlət hesabına xarici ölkələrin tanınmış ali məktəblərinə təhsil almağa göndərilməsi idi. Elə o vaxtdan təhsil tariximizdə azərbaycanlıların xaricdə dövlət səviyyəsində təhsil almasının təməli qoyuldu. Bu məqsədlə Azərbaycan Parlamenti xüsusi komissiya təşkil etmişdi. Komissiyaya deputatlardan Məhəmməd Əmin Rəsulzadə (sədr), Mehdi bəy Hacınski, Qarabəy Qarabəyov, Əhməd bəy Pepinov, Abdulla bəy Əfəndiyev (üzvlər) daxil idilər. Komissiyanın gərgin əməyi və ciddi axtarışları ilə xaricə ali təhsil almağa göndəriləcək 100 tələbə seçildi, onların yol xərcləri və təqaüdlərinin həcmi müəyyənləşdirildi. 10 nəfərin İngiltərəyə, 23 nəfərin İtaliyaya, 45 nəfərin Fransaya, 9 nəfərin Türkiyəyə, 13 nəfərin Rusiyaya göndərilməsi qərara alınmışdı. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Maarif naziri Həmid bəy Şahtaxtinski Parisdəki Azərbaycan nümayəndə heyətinin başçısı Əlimərdan bəy Topçubaşova məktub yazıb bu gənclərin ali məktəblərə yerləşdirilməsi və xaricdə yaşayış yeri ilə təmin olunmasına qayğı ilə yanaşmağı ondan xahiş etdi. Seçilən tələbələr 1920-ci ilin soyuq yanvar günündə parlament və hökumət üzvlərinin, tanınmış iş adamlarının, din xadimlərinin, ictimaiyyətin iştirakı ilə təntənəli şəkildə yola salındı, yola salanlar arasında Balaxanı məktəbinin müəllimi Seyidbağır Axundzadə, Səmədağa Ağamalıoğlu, İbrahim Əbilov, Əhməd Pepinov, Salman Mümtaz da var idi.

33 XALQ CÜMHURİYYƏTİ DÖVRÜNDƏ AZƏRBAYCANDA TƏHSİL 33 Dövlət hesabına xaricə ali təhsil almağa göndərilən tələbələrdən başqa, parlament komissiyası tərəfindən 31 nəfər əlavə abituriyent də seçilmişdi ki, onların da öz hesabına, yaxud mesenatların maliyyə dəstəyi ilə Qərbi Avropa ölkələrinin ali məktəblərində təhsil alması nəzərdə tutulmuşdu. Xaricə göndərilən həmin tələbələrin xərci üçün hökumət Xalq Maarif Nazirliyinin sərəncamında olan dövlət xəzinəsindən 7 milyon manat ayırmışdı. Avropaya göndərilənlərin hər biri üçün 1000 frank yolxərci, hər ay isə 400 frank təqaüd, Rusiyaya göndərilənlər üçün isə 3 min rubl yolxərci və hər ay bir o qədər də təqaüd nəzərdə tutulmuşdu. Dövlət hesabına oxuyan tələbələr təhsillərini başa vurduqdan sonra hökumətin göndərdiyi yerdə 4 il işləməli idilər. Lakin qürbət ellərə yola düşən gənclərin heç də hamısı nəzərdə tutulduğu kimi təhsil ala bilmədi. Çünki İngiltərə azərbaycanlı tələbələri qəbul etmədi. İtaliyada təhsil alması nəzərdə tutulan 23 nəfərdən yalnız 6 nəfəri həmin ölkədə qaldı. Fransada təhsil almalı olan 45 nəfərin hamısı orada yerləşə bilmədi. Parlament komissiyası ölkələrin siyahısını tərtib edərkən Almaniyanı bu siyahıya salmamışdı. Amma yuxarıda adları çəkilən ölkələrdən fərqli olaraq, məhz Almaniya tələbələrimizin yaşaması və təhsil alması üçün ən münasib ölkə oldu. Azərbaycanlı tələbələrin çoxu Almaniyanın ali təhsil müəssisələrinə qəbul edildi. Milli hökumət tərəfindən 1919/1920-ci tədris ilində xaricdə ali təhsil almağa göndərilən tələbələr ölkənin ehtiyacı nəzərə alınmaqla aşağıdakı 17 ixtisas üzrə nəzərdə tutulmuşdu: 1) Dağ-mədən ixtisası üzrə 9 nəfər, 2) Mexanika ixtisası üzrə 11 nəfər, 3) Kimya ixtisası üzrə 3 nəfər, 4) Elektromexanika ixtisası üzrə 8 nəfər, 5) Yol nəqliyyatı ixtisası üzrə 6 nəfər, 6) Gəmiqayırma ixtisası üzrə 4 nəfər, 7) Memarlıq ixtisası üzrə 4 nəfər, 8) Aviasiya ixtisası üzrə 1 nəfər, 9) Kənd təsərrüfatı ixtisası üzrə 11 nəfər, 10) İncəsənət ixtisası üzrə 1 nəfər, 11) Tibb ixtisası üzrə 8 nəfər, 12) Maddi mədəniyyət ixtisası üzrə 7 nəfər, 13) Fizika-riyaziyyat ixtisası üzrə 7 nəfər, 14) Tarix-filologiya ixtisası üzrə 5 nəfər, 15) Hüquqşünaslıq ixtisası üzrə 7 nəfər, 16) İqtisadiyyat ixtisası üzrə 5 nəfər, 17) Etnoqrafiya ixtisası üzrə 3 nəfər. Sovet Rusiyasının hərbi təcavüzü ilə törədilən 1920-ci ilin 27 aprel çevrilişindən sonra qurulan Azərbaycan Sovet hökumətinin ilk illərində xaricə göndərilən azərbaycanlı gənclərin təhsili barədə Xalq Komissarları Sovetinin sədri Nəriman Nərimanov tərəfindən Xaricə oxumağa göndərilən azərbaycanlı tələbələrə yardımın davam etdirilməsi haqqında xüsusi dekret imzalanmışdı, ilk vaxtlar onların ali təhsili başa vurmalarına şərait yaradılsa da, bu iş sonadək davam etmədi. Bu səbəbdən də onların bəziləri öz təhsillərini yarımçıq qoyub Azərbaycana qayıtdı, bəziləri getdikləri ölkələrdə başqa sahələrdə işləməyə başladı. Repressiya qurbanı olanlar, xaricdə yoxsulluq ucbatından dünyasını dəyişənlər də oldu. Bolşevik hökumətinin məsuliyyətsizliyi üzündən min bir arzu ilə yaşayan bu cavanların ümidləri puç oldu. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin fəaliyyət göstərdiyi 2 ilə yaxın dövr ərzində bütün çətinliklərə və məhrumiyyətlərə baxmayaraq, xalq maarifinin yenidən təşkili sahəsində xeyli iş görüldü. Hökumət Bakı Dövlət Universiteti, Kənd Təsərrüfatı İnstitutu, Pedaqoji və Dövlət Konservatoriyasının açılması üçün müəyyən

34 34 MİSİR MƏRDANOV təşkilati işlər aparsa da, o dövrdə yaranmış tarixi-siyasi şərait yalnız Bakı Dövlət Universitetini təsis etməyə imkan verdi. İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT 1. Ataxan Paşayev (1998). Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ( ), Bakı. 2. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası, I cild (2004). Bakı. 3. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası, II cild (2005). Bakı. 4. Ədalət Tahirzadə, Oğuztoğrul Tahirli (2016). Azərbaycan Cümhuriyyəti tələbələri, Bakı. 5. Misir Mərdanov (2004). Azərbaycan təhsil tarixi, I cild, Bakı. 6. Misir Mərdanov, Əsgər Quliyev (2003). Azərbaycan təhsili Xalq Cümhuriyyəti illərində ( ), Bakı. Мисир Марданов (Азербайджан) Образование в Азербайджане в период Демократической Республики Резюме В статье рассматриваются проблемы строительства национальной системы образования в Азербайджане в годы Демократической Республики, формирования основных принципов этой важной области, создания новых учебных заведений на основе этих принципов, национализации существующих учебных заведений. Наряду с этим подробно комментируются вопросы кадрового обеспечения национализированных и вновь созданных учебных заведений, переноса Горийской учительской семинарии в Казах. Ключевые слова: Демократической Республика, Горийская учительская семинария, мужская учительская семинария, женская учительская семинария, образцовая школа Абдуллы Шаига.

35 XALQ CÜMHURİYYƏTİ DÖVRÜNDƏ AZƏRBAYCANDA TƏHSİL 35 Misir Mardanov (Azerbaijan) Education in Azerbaijan in the Period of Azerbaijan Democratic Rebublic Abstract The article deals with the construction of the national education system in Azerbaijan, formation of basic principles of this important field, creation of new educational institutions on these principles nationalization of the existing educational institutions and encountered problems in the years of Democratic Republic. Along with it, the problems of personnel training in the nationalized and newly created educational institutions and the moving of Gori Teachers Seminary to Gazakh city are also considered. Key words: Democratic Republic, Gori Teachers` Seminary, male teachers, seminary, female teachers, Abdulla Shaig model school.

36 TÜRKOLOGİYA DİLÇİLİK ЯЗЫКОЗНАНИE LINGUISTICS ŞÜKRÜ HALÛK AKALIN (Türkiye) KELİMELERİN KÖKENİNE YOLCULUK: YURT Özet Dilin söz varlığındaki kelimeler, ilk ortaya çıktıkları andan itibaren zamanla ses, yapı, anlam değişikliklerine uğrayarak varlıklarını sürdürür. Kelimeler bazen de kullanım sıklığını yitirir, yaşayan söz varlığında değil tarihî eserlerde, sözlüklerde kalırlar. Yurt sözü de en eski yazılı kaynaklardan bu yana Türk dilinin söz varlığında yer alan kelimelerimizdendir. Başlangıçtaki anlamını koruyan yurt sözü, zamanla bu temel anlam çerçevesinde Türk yazı dillerinde ve ağızlarında yeni anlamlar kazanmıştır. Bu yazıda yurt sözünün çağdaş Türk yazı dillerinde ve ağızlarında kullanım biçimleri, tarihi, yaygınlığı, kökeni ve anlamları kısacası sözcük bilimi açısından özellikleri ayrıntılı bir biçimde incelenmiştir. Anahtar kelimeler: yurt, sözcük bilimi, ses bilgisi, yapı bilgisi, köken bilimi. Türk yazı dillerinde ve ağızlarında ortak olarak kullanılan kelimelerden biri de yurt sözüdür. İlk yazılı kaynaklarımızdan bu yana söz varlığımızda bulunan yurt sözü, zaman içerisinde yeni anlamlar kazanarak Türk yazı dillerinde ve lehçele-rinde kullanım sıklığını artırmış, kavram alanını genişletmiştir. Bugün Türk soylu halkların dillerinde doğudan batıya kuzeyden güneye yurt sözü, yurd ~ yūrt ~ yort ~ jurt ~ curt ~ çurt ~ sürt ~ śurt ~ śort vb. küçük veya büyük ses farklılıklarıyla kullanılmaktadır. Bu ses farklılıklarının yanı sıra yurt sözü, Türk yazı dillerinde ve ağızlarında bugün anlam çeşitliliği de kazanmıştır. Ancak bütün bu değişik anlamların kelimenin yazılı kaynaklarda tespit edilen en eski biçimine dayandığı, bu anlam alanı içerisinde Türk yazı dillerinde ve ağızlarında birtakım alt ve yan anlamlarla kavram zenginliğine ulaştığı görülmektedir. Kelime zamanla sosyolojik kavramların, terimlerin türetilmesine de kaynak oluşturmuştur. Bugün Türk yazı dillerinin ve leh- Türkiye, Hacettepe Üniversitesi Sözlük Bilimi Uygulama ve Araştırma Merkezi Müdürü, Prof. Dr.. [email protected]

37 KELİMELERİN KÖKENİNE YOLCULUK: YURT 37 çelerinin çoğunda sosyolojik terimlerin türetilmesinde bu kelimenin taban olarak kullanıldığı görülmektedir. I. Tarihi: Türk yazı dilinin ilk kaynaklarından itibaren yurt ~ yurd biçiminde kullanılan (Clauson, 1972:958, Наделяев, Насилов, Тенишев, Щербак, 1969:282) kelime oturulan yer, yurt anlamındadır. Tonyukuk Yazıtı nın doğu yüzündeki Şantuŋ balıkka taloy ügüzke tegürtüm üç otuz balık sıdı usın buntutu yurtda yatu kalur erti tabgaç kağan yağımız erti on ok kağanı yağımız erti. (Kağanımı) Şantung şehirlerine, Sarı Irmağa kadar götürdüm. (Kağanım) yirmi üç şehri zapt etti. (Önceleri) uykusu kaçarak yurtta yatakalıyodu. (Çünkü) Çin kağanı düşmanımız idi, On Ok kağanı düşmanımız idi (Tekin, 1994:9) cümlesinde yurt sözü karargâh, merkez anlamındadır (Tekin, 1994:72). Köl Tigin Yazıtı ndaki Ögüm katun ulayu öglerim ekelerim keliŋünüm kuunçuylarım bunca yeme tirigi kün boltaçı erti ölügi yurtda yolta yatu kaltaçı ertigiz. (Tekin, 2010:38-39). Annem Hatun başta olmak üzere (diğer) annelerim, ablalarım, prenseslerim, bunca hayatta kalanlar cariye olacak idi ölenler (de) yurtta yolda yatıp kalacaktınız. cümlesinde ise yurtda yolta oturulan yerde ve gidilen yolda ifadesi zıt anlamlı ikileme olarak kullanılmıştır. Başka örnekleri de görülen bu türden ikilemeler, aslında söz yapımı türlerinden birini oluşturur. Eş veya zıt anlamlı sözlerle kurulan bu yapılar başlı başına bir kavramı, bir anlamı karşılar. Tonyukuk (Tekin, 1994:9) ve Köl Tigin Yazıtları ndaki (Tekin, 2010:38-39) cümlelerde yurt sözüne cenaze çadırı anlamının verilmesi (User, 2010:301) metin bağlamına uygun düşmemektedir. Eski Türkçede sözün bu cümlede olduğu gibi başka örneklerde de kalmak fiiliyle eş dizimlilik (collocation) kazandığı görülüyor: usın buntatu yurtda kalur erti (Tekin, 1994:9), yurt(a) kalmış (Tekin, 2013:13), yurtı kalıp (Atalay, 2006:258). Tarihî kaynaklar içerisinde en ilgi çekici veri, Kâşgarlı Mahmud un Divanü Lugati t-türk te yurt sözüne eski izerler, ören (Atalay, 2006:7), harabe hâlindeki yerleşim yeri (Ercilasun, 2015:351) anlamını vermesidir. Bununla birlikte Kâşgarlı Mahmud un küçedi sözünün açıklaması için verdiği örnekteki yurt sözü yer anlamındadır (Atalay, 2006:258): Kördi közüm tavrakın Gözüm gördü gelip gidişini Yurtı kalıp aglayu Ağlayıp yerini terk edişini Yusuf Has Hacip Kutadgu Bilig de (Arat, 1979:538): Ölümüg unıtma gürüŋ yurtuŋ ol Ölümü unutma mezarın yurdundur Özüŋni unıtma savı yurtuŋ ol Kendini unutma sözü yurdundur Uygur dönemi eserlerinden Altun Yaruk ta yurt sözünün yer anlamındaki orun sözüyle ikilemeli olarak yer yurt anlamında kullanılması dikkat çekicidir. Günümüzdeki yer yurt ikilemesinin benzeri olan bu ikilemeyle üzerinde yaşanılan mekân kastedilmektedir (Kaya, 1994:461/19): burkanlarnıŋ togguluk belgürgülük orunı yurtı üçün Budaların ortaya çıktığı belirdiği yeri yurdu için İlk yazılı kaynaklarımızdan itibaren sözün oturulan yer, yerleşim birimi, sığınılacak yer anlamlarını taşıdığı görülüyor. Türkiye Türkçesinin tarihî dönemi Eski Anadolu Türkçesinde ise XIV. yüzyılda oturulan yer, mesken, memleket karşılıklarını da kazanmıştır (TDK, 2009: ):

38 38 ŞÜKRÜ HALÛK AKALIN Ne aŋa karşı durup savaş kılubilirven ne dakı bu makâmı terk idüp gidebilürven kim yavlak hoş makâm ve taze yurtdur (Kelile ve Dimne) Eger tutavan üşbu mişede yurt Beni yırta aslan ya ayu ya kurt (Süheyl ü Nevbahar) Ol geldügüŋ yiri saŋa yurd virdük Erenler bize Konya şehrin yurd verdiler anda gidevüz, didi. (Velâyetnâme-i Hacı Bektaş) Uçmakı aŋa dibelik yurt bağışladum (Tuhfetü l-letaif) Bize dahı yurd yeri göstersin didi. (Âşıkpaşazade Tarihi) Şu denlü emn buldı kim kamu yurd Gelüp çobanı oldı koyunun kurd (Zati Külliyatı) Değinilen örneklerde yurt (~yurd) tut-, yurt (~yurd) vir-, yurt (~yurd) idingibi fiillerle eş dizimlilikleri dikkat çekicidir. XVII. yüzyılda Evliya Çelebi Seyahatname sinde de yurd vermek, yurd eyesi, yurd sahibi, yurd ekesi yurt sahibi, yurd yeri sözleri özel bir kullanım alanı kazanır (Dankoff, Kahraman, Dağlı, Kurşun): Hicaz a götürüp Bağdad çölünde yurd verüp Keys, Keys urbanına melik oldu Ejderhan fethinden sonra Bozodok kavmi Çerkes vilayetinde kuh-ı Obur dibinde yurd verüp anda kaldılar Ve bu kabail-i Mansurlu Kırım ın yurd ekeleridir, yani Kırım ceziresinin sahibleridir (II). Andan Osmanlıya gidüp bin seksen yılında Malta da Kandiye fethinde bulunup yurd sahibi bolasın, deyü (VII). Büyük oğlu ile beş aded karındaşlar Kırım ı üleşemeyüp yurd eyesi olmak içün (VIII). Evliya Çelebi, ordunun konakladığı, karargâhının bulunduğu alanı da yurd yeri diye adlandırmaktadır (Dankoff, Kahraman, Dağlı, Kurşun): Anı gördüm, ordumuz tarumâr olup yurd yerinde hakîrden gayri bir ferd kalmayup (VI) altı aded atlarım ve on bir aded hüddâmlarımla bir gece nihânîce yurd yeri değişdirir şeklinde olup (VII) Bu hâl üzre yurd yerinde bir huccâc ve bir yük kalmayınca paşa yerinden hareket etmedi. (VIII). Kelimenin yaşanılan yer, mesken, mekân, memleket kavram alanının gittikçe genişlemeye başladığı ve Osmanlı Türkçesinde zamanla menzil, hane, ikametgâh, arazi, emlak, vatan anlamlarını kazandığı görülmektedir. Ahmed Vefik Paşa Lehce-i Osmanî de yurt sözüne mesken, vatan, meva, mutlaka memleket anlamlarını verir (Toparlı, 2000:432). Şemseddin Sami ise Kamus-ı Türkî de yurt sözünün anlamlarını şöyle sıralar: yer, memleket, maskat-ı res; mesken, meva, ikametgâh, hane; tasarruf olunan arazi, emlak (Yavuzarslan, 2010:1340). Hüseyin Kâzım Kadri dört ayrı maddede verdiği yurt sözünü (Kadri, 1945: ): mesken, [yurt] - garp - isim - ikamet edilen ve oturulan yer, تروي دروي meva, mülk, malikâne; memleket, vatan, diyar.

39 KELİMELERİN KÖKENİNE YOLCULUK: YURT 39 karşılıklarıyla tanımladıktan sonra Çağatay maddesindeki yurt maddesine gönderir. Bu maddede ise şu tanımlar vardır: çadır; [yurt urt] - çağatay - yurt, mesken, ikametgâh; تروي تروا mecazen melce, penah. Hüseyin Kâzım Kadri, sözün Kazan Türkçesindeki anlamlarını ise: vatan. [yurt] - kazan - isim - yurt, mesken; تروي طروي diye sıralarken Azerbaycan Türkçesindeki karşılığını ise yurt olarak verdikten sonra Şayık Talipzade den: İsteyorum kent salup idem bu yurdu âbâd Bir dahmalık bu yerden menga veresen olan şad örneğini kaydeder. Bütün bu örnekler yurt sözünün başlangıçta oturulan yer kavram alanındayken zamanla bu çerçevede anlam genişlemesine ve çeşitlenmesine uğradığını gösteriyor. Kelimenin toplumsal bir kavram olarak vatan anlamını kazanması daha yakın zamanda yaşanmıştır. II. Yaygınlığı: Kelime Türkiye Türkçesiyle birlikte Özbek, Karaim, Kumuk, Nogay, Sarı Uygur Türkçelerinde ve Kırım Karaim ağzında yurt, Azerbaycan ve Kırım Türkçelerinde yurd, Türkmen ve Halaç Türkçelerinde yūrt, Tatar ve Başkurt Türkçelerinde yŏrt, Uygur Türkçesinde ve ağızlarında yu(r)t ~ ju(r)t, Lobnor ağzında yuyt ~ yut, Kazak, Karaçay, Balkar ve Karakalpak yazı dillerinde jurt, Kırgız Türkçesinde curt, Altaycada dˊurt, Hakas ve Şor Türkçelerinde çurt, Tuva ve Tofa Türkçelerinde çuŕt, Yakutçada sūrt, Dolgancada hurt, Çuvaşçada śort biçiminde kullanılmaktadır (Тенишeв, Благова, Добродомов, Дыбо, Кормушин, Левитская, Мудрак, Мусаев, 2001: ), (Starostin, Dybo, Mudrok, 2003:1000). Çağdaş Türk yazı dillerinde ve ağızlarında bu kadar yaygın olan yurt sözü Türk yazı dillerinden komşu dillere de geçmiştir. Farsçada yurt otlak; oturma vergisi; menzil, konak; kulübe, çadır, yurt anlamlarında kullanılmıştır. Farsçada karargâh subayı, yurt veya obanın sorumluluğunu taşıyan anlamında yurtçı sözü de tespit edilmiştir. Ermenicede yurt çadır anlamındadır. Arapçanın ağızlarında yurtta ~ urut çadır, oba anlamıyla kullanılmıştır. Rusçada yurt otlak, arazi, toprak, yurt, yurta ise göçebe çadırı anlamlarındadır. Çekçede jurta Samoyed, Lap ve Kırgız çadırlarına verilen addır. Bulgarcada yurt sözünün evler arasındaki boş alan, yurta sözünün çadır, ev, yuva, mesken, oba, yurtluk sözünün de ev eşyası, mal mülk; yiyecek, içecek; açıklık, açık alan, boş arazi anlamları vardır (Karaağaç, 2008:936). III. Kökeni: Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü nde yurt sözünün kökeninin bilinemediğini yazan H. Eren, bu konudaki araştırmaları şöyle değerlendirir: Kononov göç alanı olarak yurt un Türkçe yur- yürümek, göçmek kökünden geldiğini yazmışsa da, Doerfer bu açıklamaya karşı çıkmıştır. Ona göre, Kononov un verdiği yur- kökü Türkçede yoru- olarak geçer. Sevortyan, Doerfer in görüşüne katılmış, Türkçede -t ekiyle yapılmış birtakım türevlerin geçtiğini de dile getirmiştir. Brockelmann belli başlı -tʼli türevleri gözden geçirmiş, ancak yurt u

40 40 ŞÜKRÜ HALÛK AKALIN saymamıştır (Eren, 1999:461). Sözlüğünün baskısı aşamasında Leksika nın yayımlanması üzerine buradaki katkılardan yararlanamadığını eserinin Açıklama bölümünde belirten Eren, ikinci baskısında yeni katkı ve gözlemler içeren bu kapsamlı kaynaktan yararlanacağını yazar. Türk dilinin söz varlığını ayrıntılı bir biçimde ele alan Leksika, yurt sözünün gelişimini şüpheli de olsa Kononov un görüşüne dayandırarak vermiştir: *yu:rtˊ? < *juru:t < *joru:t (Тенишeв, Благова, Добродомов, Дыбо, Кормушин, Левитская, Мудрак, Мусаев, 2001:490). S. Nişanyan baskı sözlüğünde kökene ilişkin bir açıklama yapmamış (Nişanyan, 2009:680), sonradan sanal ortamdaki sözlüğünde ise Kononov un görüşünü tekrarlamıştır (Nişanyan, 2018). T. Gülensoy da Kononov un yur- yürümek, göçmek köküne dayadığı açıklamasını ve Doerfer in karşı çıkışını belirtmiş ancak sözün kökeni ile ilgili bir görüş belirtmemiştir (Nişanyan, 2018:1181. B. Əhmǝdov, yurd sözünün kökeni ile ilgili olarak yer sözü ile akraba bulunduğunu ancak sondaki ünsüzün kökeni karanlıkta kaldığından bu açıklamanın tartışmalı olduğunu belirtir. Sözün aslının belki de yerot olduğunu ifade eden Əhmǝdov un /ot/ biçimini açıklamasa da bunun oturmak fiilinin kalıntısı olduğu düşüncesine bağlamaya çalışmıştır: YURD belǝ güman edirǝm ki, yer kǝlmǝsi ilǝ qohumdur, yaşayışyeri demǝkdir. Sondakı samit nǝdir? -sualı qaranlıq qaldığından şǝrh mübahisǝlidir. Bǝlkǝ dǝ, sözün ǝsli yerot (oturmaq yeri, lövbǝr salınan yer) kimi olub vǝ sonradan sadǝlǝşǝrǝk yurt şǝklinǝ düşüb (Gülensoy, 2007:281). Köken bilimi açıklamalarında değinilen yürümek anlamındaki sözün bilinen en eski biçiminin yorı- ~ yoru-, yer sözünün de yir biçiminde olması, yurt sözünün kullanım alanına çıktığı dönemde de oturmak sözünün olturmak biçiminde görülmesi nedeniyle bu açıklamaları kabul etmek mümkün değildir. Kelimenin Altay dillerindeki varsayımları da bu açıklamaları tartışmalı duruma getirmektedir. Altay Dillerinin Köken Bilimi Sözlüğü ne göre Ana Altaycada konut, oturacak yer anlamı verilen *nūru biçimi Ana Moğolcada *niruɣu ülke, memleket, Ana Tunguzcada *nora konut, Ana Türkçede *yūrt biçimlerini aldığı varsayılmaktadır. Bu sözlerin Ana Korecede ise dünya, yaşanılan yer anlamlarındaki *nùrí sözü ile birleştiği varsayılır (Starostin, Dybo, Mudrok, 2003:1000). T. Tekin, tarihçi H. İnalcık ın dikkat çekmesi üzerine Türkçe yurt ile Moğolca nutug sözlerini karşılaştırmıştır. Her iki sözün birbirine sesçe ve anlamca çok yakın olduğunu belirten Tekin, Türkçe yurt sözünün Moğolcadan alıntı olmadığını, Moğolca nutug sözünün de Türkçeden alıntı olmadığını kaydeder. Tekin e göre her iki söz de akrabadır (Tekin, 2013:312). Türk dilindeki sözün kökeni ile ilgili olarak en eski Türkçeden izler taşıyan ve İran da konuşulmakta olan Halaççanın söz varlığı bu konuda bir ipucu vermektedir. Halaççada bir yerde oturmak; bir yerde kalmak, durmak anlamındaki yúrsözü böyle bir kökün varlığının en önemli kanıtı olarak görülmektedir (Tezcan, 1991:83), (Taş, 2009:310). Bu durumda yurt sözünün oturmak anlamındaki eski

41 KELİMELERİN KÖKENİNE YOLCULUK: YURT 41 bir *yūr- fiilinden ad yapım eki {-t} ile türemiş olabileceği belirtilmektedir (Taş, 2009:310), (Akalın, 2012:167). Hem yurt sözünün Eski Türkçedeki anlamları hem de ses yapısı göz önüne alındığında kelimenin yürümek anlamındaki yoru- ~ yorı- fiilinden değil de oturmak, kalmak anlamındaki *yūr- fiilinden türemiş olması daha inandırıcı gelmektedir. Eski Türkçeden beri fiillerden ad türetmekte kullanılan {-t} hareket adı yapan eklerdendir. Yurt sözünün *yūr- oturmak sözünden türediğinin bir kanıtı da aldığı ekte ötümlüleşmenin de görülebilmesidir. Kelime bugün Azerbaycan Türkçesinde yurd biçimindedir. Eski Anadolu Türkçesinde ve Osmanlı Türkçesinde دروي yazımıyla yurd biçimi de sıkça görülür. Türkiye Türkçesinde ve kimi Türk yazı dillerinde yalın olarak yurt biçiminde kullanılırken ünlü getirilmesi durumunda da ötümlüleşme yaşanmakta ve yurdu, yurdun, yurda gibi biçimler ortaya çıkmaktadır. IV. Anlam Çeşitlenmesi: Yurt sözü bugün hemen hemen bütün Türk yazı dillerinde ve lehçelerinde anlam çeşitlenmesiyle kullanılmaktadır. Türkçe Sözlük (Axundov, 2006:2617) yurt sözünün Türkiye Türkçesinde dokuz anlamı bulunduğunu kaydeder: 1. Bir halkın üzerinde yaşadığı, kültürünü oluşturduğu toprak parçası, vatan. 2. Memleket, bir kimsenin doğup büyüdüğü yer. 3. Diyar. 4. Yörüklerin yazın veya kışın oturdukları yer. 5. Göçebe Türklerin oturduğu çadır. 6. Bakıma ve barınmaya muhtaç bir grup insanın oturduğu, yetiştirildiği veya bakıldığı kurum. 7. Öğrencilerin kaldığı, barındığı yer. 8. Bir şeyin ilk veya çok yetiştirildiği yer, vatan. 9. Sahip olunan arazi, emlak. Bu anlamlar dışında spor kulübü (Mersin İdman Yurdu vb.), meslek edindirme kursu (biçki dikiş yurdu vb.) gibi çeşitli kuruluş adlarında da yaygın bir biçimde kullanıldığı görülüyor. Sözün bu adlarda yer alışı yedinci ve sekizinci anlamların da genişlemeye başladığını göstermektedir. Bu sözden türetilen yurtlandırma, yurtlandırmak, yurtlanma, yurtlanmak, yurtluk, yurtsama, yurtsuz, yurtsuzluk gibi kelimeler de Türkçe Sözlük te yer almıştır (Axundov, 2006:617). Bunların yanı sıra yurttaş, yurttaşlık, yurtsever gibi sosyolojik birer kavram olarak yeni sözler de türetilmiş, terim olarak değer kazanmıştır. Azǝrbaycan Dilinin İzahlı Lügǝti nde yurd sözüne üç anlam verilmiştir: 1. İnsanın doğulub böyüdüyü yer, mǝmlǝkǝt, ölkǝ; vǝtǝn. 2. Yaşayış yeri, ev, ev-eşik, mǝskǝn. 3. Körpǝ evi, uşaq bağçası (Axundov, Məmmədli, 2013:627). Bu sözlükte yurddaş, yurddaşlıq, yurdlama, yurdlamaq, yurdlu, yurdsuz, yurdsuzluq gibi türemiş kelimeler de yer almaktadır. Azǝrbaycan Dilinin Orfografiya Lüğǝti nde ise bunların yanı sıra yurdcul, yurdçu gibi türemiş sözler de vardır (Akalın, 2014:758). Yurt sözünün toplum yaşayışında zamanla ortaya çıkan yeni kavramlar için kullanılmaya başlanması yeni işletim alanlarının da ortaya çıkmasını sağlamıştır. Temel anlamı yaşanılan yer olan kelimenin öğrencilerin yaşadığı yer için öğrenci yurdu, kız öğrenciler için kız öğrenci yurdu, erkek öğrenciler için erkek öğrenci yurdu adlandırmaları dilin söz varlığına katılmıştır. Ancak dildeki en az çaba kuralının bir sonucu olarak eksiltme (Firth, 1957) yoluyla yalnızca yurt sözü yine öğrencilerin barındığı yer anlamında kullanılmaktadır.

42 42 ŞÜKRÜ HALÛK AKALIN Anlam bilimi üzerine çalışan J. R. Firth, bir ögenin anlamının öteki birimlerle kurduğu ilişkiler örüntüsü sonucunda çeşitlendiğini belirtir (Məhərrəmli, İsmayılov, 2015:16). Aşağıda V. bölümde ele alacağımız örneklerden de görüleceği gibi yurt kelimesinin diğer söz varlığı ögeleriyle kurduğu ilişkilerle anlamı çeşitlenmiş ancak temel anlamı hiç değişmemiştir. V. Söz Varlığı: Türemiş kelimelerin yanı sıra söz varlığında yurt ile kurulmuş birleşik sözlerden yurt bilgisi, yurt dışı, yurt içi, yurt özlemi, yurtsever, ana yurt, baba yurdu, bakım yurdu, biçki dikiş yurdu / biçki yurdu, düşkünler yurdu, önceleri talebe yurdu sonra öğrenci yurdu, sıhhat yurdu sonra sağlık yurdu, yaşlılar yurdu, yetiştirme yurdu dikkat çekicidir. İkilemeli olarak yer yurt oturulan, yaşanılan yer, yersiz yurtsuz sığınacak yeri olmayan söz varlığı ögeleri de bulunmaktadır. Azerbaycan Türkçesinde ana yurd, ata yurd, ata-baba yurdu, yurd-yuva, yurd-yuvasız, yurdsuz-yuvasız, yer-yurd, yersiz-yurdsuz, yurdda qalan hamıdan geri qalan, yurdu kor olmaq (qalmaq) ölǝndǝn sonra nǝsli qalmamaq, yurduna sahib duran övladı qalmamaq, yurd etmǝk, yurdundan olmaq, yerinden-yurdundan elǝmǝk, yurd salmaq, yurd-yuva salmaq, yurd tutmaq, yurdu dağılmaq (Axundov, Məmmədli, 2013:627); yurdağrısı, yurddaşlı-soydaşlı, yurddaş-soydaş, yurd-itkisi, yurdlu-yuvalı, yurdsevǝr, yurdsevǝrlik, yurdsuzluq-yuvasızlıq, yurd-yuvalı, yurdyuvasızlıq (Akalın, 2014: ) gibi birleşik adlar ve fiiller, ikilemeler bulunmaktadır. Odlar Yurdu ise obrazlı ifadǝ kimi Azǝrbaycan mǝnasında işlǝdilir (Axundov, Məmmədli, 2013:512). Bu ifade, kelimenin ülke, vatan anlamlarını kazandığının bir başka örneğidir. Türk milletinin binlerce yıllık hayatı içerisinde kültür sözlerinden biri olan yurt sözü deyimlerimizin oluşumunda da yer almıştır: yersiz yurtsuz kalmak barınacak bir yeri bulunmamak, oturacak yeri olmamak; bütün varlığını yitirip çok zor durumda olmak, yurt edinmek (tutmak) bir yeri kendisine, ailesine yurt olarak kabul etmek, vatan tutmak. Yurdda qalmaq ailǝ qurmamaq, ǝrǝ getmǝmǝk, qız qarımaq ; yurduna su calamaq ocağı yurdu dağıtmaq, mǝhv etmǝk ; yurduna su ǝlǝnmǝk mǝhv edilmǝk, dağıdılmaq, ocağı yerlǝ bir edilmǝk, yurduna süpürgǝ çǝkilmǝk ocağı yerlǝ bir edilmǝk, dağıdılmaq, viran edilmǝk, yurdunda bayquşlar ulayır ev-eşiyin yiyǝsiz ve sahibsiz olduğunu, ailǝdǝn, nǝsilden heç kimin qalmadığını bildirǝn ifade ; yurdunda turp ǝkmǝk dağıtmaq, mǝhv etmǝk de Azerbaycan Türkçesinde kullanılan deyimlerdir. Atasözlerimizde ise yurt kelimesi yaşanılan yer, mesken, oba, memleket anlamlarında atalarımızın binlerce yıllık deneyimlerini, hayata bakış açılarını, gelecek kuşaklara öğütlerini içeren özlü sözlerde yaşamaktadır. Yurdun otlusundan kutlusu yeğdir insanın üzerinde yaşadığı yer, rahat ve huzurlu olmadıktan sonra oranın verimli olması çok önemli değildir. Ağzındaki virde bak, şu tuttuğu yurda bak atasözü söyledikleri ile yaptıkları bir olmayan kişileri tanımlamakta kullanılır.

43 KELİMELERİN KÖKENİNE YOLCULUK: YURT 43 Asilini alamazsan (zengine yetişemezsen) yurduna kon asil bir aileye katılamasan, böyle bir aileden kız alamasan da böyle bir ailenin yaşadığı yere yerleşmen yararlı olacaktır. Dolaşan tilki yurt bulur atasözü ile değirmi yurt tutmaya değirmi g t ister atasözü bir yerde, bir işte tutunup başarı kazanabilmek için sebatla çalışmak gerektir anlamlarındadır. Evi ev eden avrat, yurdu şen eden devlet evin düzenini sağlayan kadındır, ülkenin düzenini sağlayan da devlettir. Evvel komşunu bul sonra yurdunu tut yaşanılacak yerin özelliğinden çok birlikte yaşayacağın, komşuluk edeceğin kişiler önemlidir. Gurbette sultan olacağına yurdunda züğürt ol başka diyarlara gidip güçlük çekmektense yurdunda yoksul kalmak yeğdir. Konduk yurda varmayınca göçtük yurdun kıymeti belli olmaz veya göçülen yurdun kadri konulan yurtta bilinir veya göçtük yurdun kadri konduk yurtta bilinir atasözleri bir yerin değerinin ancak bir başka yere göçtükten sonra veya o yeri kaybettikten sonra anlaşılabileceği gerçeğini ifade etmektedir. Oba göçer yurdu kalır insanlar gelip geçicidir, yurt kalıcıdır. Yurdum yuvam köyüm, ben köyümde beyim yabancı diyarlarda güçlük çeken insan öz yurdunda bey gibi yaşar. Yad elde beylik sürmeden, yurtta züğürt gezme yeğdir atasözü gurbete düşmüş bir insan ne denli varlık içinde bir yaşam sürüyor olsa da doğup büyüdüğü yeri arar anlamındadır. VI. Sonuç: Bugün yurt sözünün ses değişiklileriyle bütün Türk yazı dillerinde ve ağızlarında geniş bir söz varlığıyla, anlam çeşitliliğiyle, eş dizimlilikleriyle (collocation) kullanılmakta olduğu görülmektedir. Kalıcı veya geçici olarak oturulan, yaşanan yeri ifade eden yurt sözünün en eski yazılı kaynaklarımızda tespit edilen bu ilk anlamı âdeta suya atılan bir taşın etrafında oluşan halkalar gibi genişleyerek bugüne ulaşmıştır. Her yeni anlam bir başka anlamın doğmasına kaynaklık etse de bütün bunlar sözün ilk anlamının bildirdiği kavram alanı içerisinde oluşmuştur. Dil, gerek duyduğu yeni kavramlar için mevcut köklere ekler veya kelimeler getirerek yeni sözler türettiği gibi mevcut anlamlara yeni anlamlar eklemleyerek söz varlığının genişlemesini sağlamaktadır. Türk yazı dilleri ve ağızlarının da söz varlığı bu yolla her geçen gün gelişmekte ve genişlemektedir. Türkiye ve Azerbaycan Türkçeleri bağlamında ele aldığımız yurt ~ yurd kelimesi bunun en ilgi çekici örneklerinden biridir. KAYNAKÇA 1. Akalın Şükrü Halük vd., (2012). Türkçe Sözlük, 11. Baskı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 2. Akalın, Şükrü Haluk (2014). Türkçede Eksiltili Yapıdan Sözlükselleşme. Edebiyat Fakültesi Dergisi, C. 31, S. 2, s , Ankara: Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi.

44 44 ŞÜKRÜ HALÛK AKALIN 3. Arat, Raşit Rahmeti (1979). Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig I Metin. 2. Baskı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, Atalay, Besim (2006.) Kâşgarlı Mahmud, Divanü Lûgat-it-Türk (Çeviri). C. 3, 5. Baskı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 5. Axundov, Ağamusa. vd., (2006). Azǝrbaycan Dilinin İzahlı Lüğǝti. Bakı: Şǝrq- Qǝrb. 6. Azǝrbaycan Dilinin Orfografiya Lüğǝti, (Tərtibçilər: Ağamusa Axundov, İsmayıl Mǝmmǝdli) (2013), Bakı: Şǝrq-Qǝrb Nǝşriyyat Evi. 7. Clauson G.Sir, (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford. 8. Dankoff R., Kahraman S.A., Dağlı Y., Kurşun Z., ( ). Evliya Çelebi Seyahatnamesi. 10 Cilt, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. 9. Əhmǝdov B., (2015). Etimologiya Lüğǝti Araşdırmalar Mülahizǝlǝr, Bakı: Altun Kitab. 10. Ercilasun, Ahmet Bican Akkoyunlu Z., (2015). Kâşgarlı Mahmud, Dîvânu Lugâti t-türk (Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 11. Eren, Hasan (1999). Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. 1. Baskı, Ankara. 12. Firth J.R., (1957). Modes of Meaning, Papers in Linguistics , London: Oxford University Press. 13. Gülensoy, Tuncer (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü II, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. 14. Kadri H.K., (1945). Türk Lûgati - Türk Dillerinin İştikakı ve Edebî Lûgatleri - Uygur, Çağatay, Kazan, Azeri ve Garp Türkçeleriyle Koybal, Yakut, Altay, Çuvaş ve Kırgız Lehçelerinin lügatlerini ve Garp Türkçesinde kullanılan Arap ve Acem kelimelerini şevahidi ve emsaliyle havidir. C. IV, İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları. 15. Karaağaç, Gunay (2008). Türkçe Verintiler Sözlüğü, Türk Dil Kurumu yayınları, Ankara. 16. Kaya, Ceval (1994). Uygurca Altun Yaruk Giriş, Metin ve Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu yayınları. 17. Mǝhǝrrǝmli Q., İsmayılov R., (2015). Azǝrbaycan Dilinin Frazeologiya Lüğǝti. Bakı: Altun Kitab. 18. Nişanyan S., (2009). Sözlerin Soyağacı. 4. Baskı, İstanbul: Everest Yayınları. 19. Nişanyan S., Nişanyan Sözlük Çağdaş Türkçenin Etimolojisi. (Erişim tarihi ). 20. Starostin S., Dybo A., Mudrak O., (2003). Etymological Dictionary of the Altaic Languages, Liden-Boston, Brill. 21. Taş İ., (2009. )Kutadgu Bilig de Söz Yapımı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 22. TDK (2009). XIII. Yüzyıldan Beri Türkiye Türkçesiyle Yazılmış Kitaplardan Toplanan Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü, C. VI, 3. Baskı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 23. Tekin, Talat (1994). Tunyukuk Yazıtı. Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi 5, Ankara: Simurg. 24. Tekin, Talat (2010). Orhon Yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 25. Tekin, Talat (2013). Irk Bitig. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.

45 KELİMELERİN KÖKENİNE YOLCULUK: YURT Tekin, Talat (2013). Makaleler I Altayistik, Haz. E. Yılmaz, N. Demir, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 27. Tezcan, Semih (1975). Eski Uygurca Hsüan Tsang Biyografisi, X. Bölüm, Ankara Üniversitesi Doçentlik Tezi, Ankara. Erdal M., Old Turkic Word Formation: A Functional Approach to the Lexicon, I, Wiesbaden. 28. Toparlı R., (2000). Ahmet Vefik Paşa Lehce-i Osmânî, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 29. User, Hatice Şirin (2010). Köktürk ve Ötüken Uygur Kağanlığı Yazıtları Söz Varlığı İncelemesi. 2. Baskı, Konya: Kömen Yayınları. 30. Yavuzarslan P., (2010). Şemseddin Sami Kamus-ı Türkî. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 31. Наделяев В.М, Насилов Д. М., Тенишев Э. Р., Щербак А. М., (1969). Древнетюркский Словар. Академия Наук СССР Институт Языкознания, Ленинград: Наука. 32. Тенишeв Э.Р., Благова Г.Ф., Добродомов И. Г., Дыбо А.Б., Кормушин И.В., Левитская Л.С., Мудрак О.А., Мусаев К.М., (2001). Сравнительно Историческая Грамматика Тюркских Языков, Лексика, Российская Академия Наук Институт Языкознания, Москба: Наука. Шюкрю Халyк Акалын (Турция) Экскурс в историю происхождения слов: yurt Резюме Слова в лексическом составе языка, с момента их появления подвергаясь со временем звуковым, структурным, смысловым изменениям, продолжают свое существование. Слова иногда теряют частоту употребления, остаются только лишь в исторических произведениях и словарях. Yurt также является одним из тех слов, которое сохранилось в составе турецкого языка со времен самых древних письменных памятников. Слово yurt, не утратившее свой изначальный смысл, со временем в рамках этого основного понятия стало приобретать новые значения в тюркских литературных языках и диалектах. В данной статье подробно рассматриваются формы использования, история, степень распространения, происхождение и значения, одним словом, лексические особенности слова yurt в современных тюркских литературных языках и диалектах. Ключевые слова: юрт, лексикология, фонетика, морфология, этимология.

46 46 ŞÜKRÜ HALÛK AKALIN Shukru Haluk Akalyn (Turkey) Excursus to the History of the Origin of the Word: Yurt Abstract Since the time of their appearance, words of the vocabulary in any language continue their existence, undergoing gradual changes in their sounding, structure, as well as, meaning. Sometimes words lose their usage frequency and remain only in historical works and dictionaries. Yurt is also one of those words, which has been saved in the vocabulary of the Turkish language since the time of ancient written monuments. Having preserved its initial meaning, the word yurt gradually began gaining new meanings in dialects and Turkic writings. This article deals with the consideration of the usage forms, historical peculiarities, the degree of spread, origin and meaning, in a word, all the characteristic features of the word yurt in modern Turkic languages in dialects from morphological point of view. Key words: yurt, Lexicology, Phonetics, Morphology, etymology.

47 TÜRKOLOGİYA SPARTAK KADIU (Arnavutluk) SOMUTLAŞTIRMA YOLUYLA İNSANA ÖZGÜ KAVRAMLAR İLE İLGİLİ ARNAVUTÇA VE TÜRKÇE DEYİMLERDE ORTAK UNSURLAR ÜZERİNE Özet Bilindiği gibi her dilde deyimler belli bir durumu, oluşumu insanların tutum ve davranışlarını, fiziksel ve ruhsal niteliklerini, kendi anlamları dışında kullanılan birkaç sözcükten oluşan birimlerle dile getirir. Atasözlerindeki gibi bir yargı bildirmez, çeşitli benzetme ve aktarmalarla, güçlü bir anlatımla betimlemeye giderler. Tarih boyunca geçirdiği evreleri, değişik çağlara ve ülkelere yayılmış ürünlerini gözden geçirirsek, kurallı ve güçlü bir dil olan Türkçenin aynı zamanda zengin bir sözvarlığına sahip olduğu ortaya çıkar. Bu zengin sözvarlığı diğer Balkan dillerini etkilediği gibi Arnavutçayı da etkilemiştir. En çok da Arnavutçanın söz dağarcığını etkilemiştir. Bilindiği gibi birçok Türkçe sözcük Arnavutçaya girmiştir. Bu sözcükler Arnavutça söz dağarcığının bir parçası olmuştur. Aynı zamanda bu sözcükler deyimlerde kullanılmaktadır. Bilindiği gibi her dilde somutlaştırma örneği deyimler vardır. Türkçede can, ciğer, yürek gibi kavramların öneminden de yararlanılarak çok güçlü bir biçimde deyimler türetilmiştir. Aynı unsurlarla türetilen Arnavutça deyim örnekleri de bulunmaktadır. Türkçenin güçlü ve doğurgan yapısının yanı sıra onu anlatım bakımından da güçlü kılan bir özelliği somutlaştırma, adlandırma sırasında doğaya dayanması, insana özgü kavramlara dayanması, soyut kavramları da somutlaştırarak dile getirmesidir. Her dilde somutlaştırma adını verdiğimiz anlatım biçimine uyan deyimler vardır. Türkçe nin, somutlaştırma sayesinde anlatımı zor ayrıntılı sayılabilecek durum ve olayları çok ince benzetmelere yer vererek, adeta sahneye koyarak dile getiren bir dil olduğunu görüyoruz. Arnavutça da bu yoldan yararlanarak türetilmiş birçok deyim vardır. Bu deyimlerdeki Türkçe sözcükler deyimin en önemli unsuru olarak görülmektedir. İki dilde aynı anlamı taşıyan birkaç deyim tespit etmeye çalışacağız. Bu çalışmamızın amacı somutlaştırma yoluyla insana özgü kavramlar ile ilgili Arnavutça ve Türkçe deyimlerde var olan ortak unsurları açıklamaktır. Çeşitli aktarma olaylarına dayanan deyimleştirme ürünü bu deyimlerin yanı sıra, her dilde olduğu gibi Türkçede de yalnızca temel anlamlarla kurulmuş, deyimler gibi kalıplaşmış, ancak kimi zaman yeni bir anlamı yansıtan örnekler de vardır. Bu örnekleri Türkçe ve Arnavutça Deyimler Sözlüğünden tarayıp aralarındaki anlam farklılıklarını açıklamaya çalışacağız. Anahtar kelimeler: somutlaştırma, deyim, ortak unsur, aktarma, benzetme. Arnavutluk, Tiran Universitesi Yabancı Diller Fakültesi Türkoloji Bölümü, Doç.Dr.. [email protected]

48 48 SPARTAK KADIU Bilindiği gibi her dilde deyimler belli bir durumu, oluşumu insanların tutum ve davranışlarını, fiziksel ve ruhsal niteliklerini, kendi anlamları dışında kullanılan birkaç sözcükten oluşan birimlerle dile getirir. Atasözlerindeki gibi bir yargı bildirmez, çeşitli benzetme ve aktarmalarla, güçlü bir anlatımla betimlemeye giderler. Tarih boyunca geçirdiği evreleri, değişik çağlara ve ülkelere yayılmış ürünlerini gözden geçirirsek, kurallı ve güçlü bir dil olan Türkçenin aynı zamanda zengin bir sözvarlığına sahip olduğu ortaya çıkar. Bu zengin sözvarlığı diğer Balkan dillerini etkilediği gibi Arnavutçayi da etkilemiştir. En çok da Arnavutçanın söz dağarcığını etkilemiştir. Bilindiği gibi birçok Türkçe sözcük Arnavutçaya girmiştir. Bu sözcükler Arnavutça söz dağarcığının bir parçası olmuştur. Aynı zamanda bu sözcükler deyimlerde de kullanılmıştır. Bilindiği gibi her dilde somutlaştırma örneği deyimler vardır. Türkçede can, ciğer, yürek gibi kavramların öneminden de yararlanılarak çok güçlü deyimler türetilmiştir. Arnavutçada da aynı unsurlarla türetilen deyimler vardır. Türkçenin güçlü ve doğurgan yapısının yanı sıra onu anlatım bakımından da güçlü kılan bir özelliği de somutlaştırma, adlandırma sırasında doğaya dayanması, insana özgü kavramlara dayanması, soyut kavramları da somutlaştırarak dile getirmesidir. Her dilde somutlaştırma adını verdiğimiz anlatım biçimine uyan deyimler vardır. Türkçenin bu yoldan yararlanarak anlatımı zor ayrıntılı sayılabilecek durum ve olayları çok ince benzetmelere de yer vererek, adeta sahneye koyarak anlatan bir dil olduğunu görüyoruz. Arnavutçada bu yoldan yararlanarak birçok deyimler türetmiştir. Bu deyimlerdeki Türkçe sözcükler deyimin en önemli unsuru olarak görülmektedir. İki dilde aynı anlamı taşıyan birkaç deyim tespit etmeye çalışacağız. Deyimler de atasözleri gibi, kalıplaşmış sözlerdir. Bir deyimin sözcükleri değiştirilip yerlerine, aynı anlamda da olsa, başka sözcükler konulamaz ve deyimin sözdizimi bozulamaz. (Aksoy, 1971: 37). Deyim bir kavramı belirtmek için bulunmuş özel bir anlatım kalıbıdır; genel kural niteliğinde bir söz değildir. Deyimi atalarsözünden ayıran en önemli özellik budur. (Aksoy, 1071: 39) Sözdizimi açısından Türkçede deyimler a. Ad tamlamaları (Örn. sokak süpürgesi, gönül belası), b. Sıfat tamlamaları (Örn. iyi kalplı / fermanlı dili / deli fişek), c. Yüklemsel olmayan sözcük bağdaştırmaları (Örn. kaşla göz arasında, dengi dengine), ç. Eylemlikle kalıplaşmış yüklemsel sözcük bağdaştırmaları (Örn. Dört ayak üstüne düşmek, gökte ararken yerde bulmak, tadı damağında kalmak), d.yüklemli, tümce biçiminde kalıplaşmış deyimler (Örn. Kedi olalı bir fare tuttu, Tencere yuvarlanmış kapağını bulmuş, doluya koydum almadı, başa koydum dolmadı), e. Deyimleşmiş ikilemeler (Örn. paşa paşa / yorgun argın / er geç, derli toplu) gibi gruplara ayırmaktadır. 1 (Aksan, 2006: ). Anlambilim açısından Türkçede deyimler aktarmalara dayanarak a. Benzetmeler (Örn. Kedi ciğere bakar gibi, dut yemiş bülbüle dönmek, çorap söküğü gibi gitmek), b. Deyim aktarmaları (Somutlaştırma türü) (Örn. Taşı gediğine koymak, Aba altında değnek (sopa) göstermek, pirei deve yapmak. Taşı gediğine koymak, 1 Aksan, D. Türkçenin Sözvarlığı, 2006,

49 SOMUTLAŞTIRMA YOLUYLA İNSANA ÖZGÜ KAVRAMLAR İLE İLGİLİ ARNAVUTÇA VE TÜRKÇE akıntıya kürek çekmek, leyleğin yuvadan attığı yavru) c. Ad aktarmaları (Örn. Bacası tütmez olmak, dili tutulmak) ç. Çeviri yoluyla, kavram aktarılarak oluşturulanlar. (Örn. Güneşi balçıkla sıvamak, soğuk savaş, kendi ayakları üstünde durmak) d. Sözcükleri göndergesel anlamda kullanılarak, aynı zamanda deyimleştirme gösteren kalıplaşmış anlatım birimleri (Örn. mide bulandırmak / hesap görmek, eli ayağı tutmak, geri kalmak, hesap görmek, işini bitirmek) gibi gruplara ayırmaktadır. (Aksan, 2006: ). Her biri bir nesneyi, bir durumu, bir tutumu, bir başka nesne, durum ya da tutuma benzeterek canlı bir biçimde dile getiren benzetme lerin yanında, bu olayın ikinci aşaması sayılabilecek olan deyim aktarmaları incelenecek olursa somutlaştırma türünün en başta gelenler olduğu görülür. Her dilde somutlaştırma örneği deyimler vardır. Bu gibi deyimler Türkçenin bir türden sözlerde ne denli ince ayrıntılara inebildiğini, nasıl ince bir anlatıma ulaşabildiğini göstermektedir. (Aksan, 2006:179) Bu çalışmamızın amacı somutlaştırma yoluyla insana özgü kavramlar ile ilgili olarak Arnavutça ve Türkçe deyimlerdeki ortak unsurları açıklamaktır. Çeşitli aktarma olaylarına dayanan deyimleştirme ürünü bu deyimlerin yanı sıra, her dilde olduğu gibi Türkçede de yalnızca temel anlamlarla kurulmuş, deyimler gibi kalıplaşmış, ancak kimi zaman yeni bir anlamı yansıtan örnekler vardır. Bu örnekleri Türkçe ve Arnavutça Deyimler Sözlüğünden tarayıp aralarındaki anlam farklılıkları açıklamaya çalışacağız. Türkçede can, ciğer, yürek gibi kavramların öneminden de yararlanılarak çok güçlü bir biçimde deyimler türetilmiştir. İlk önce bu sözcüklerin Türkçe ve Arnavutça Sözlüklerindeki anlamlarını açıklamaktayız. Soyut bir kavramı somut bir sözcükle anlatmaya somutlaştırma denir. Sözcüklerin aktarmalı anlamda kullanımı, somutlaştırma temeline dayanır. Türkçe somutlaştırmaya eğilimli bir dildir. Bu eğilimi özellikle deyimlerde belirgin bir biçimde görülebilir. (Bilgin, 2006: 230) Türkçe Sözlüğüne göre: can.1. İnsan ve hayvanlarda yaşamayı sağlayan ve ölümle vücuttan ayrılan madde dışı varlık. 2. Yaşama, hayat: Bir kedi yavrusunu kurtarmak için ipe sarılıp kuyuya iner, canımı tehlikeye koyardım. - R. N. Güntekin. 3. Güç, dirilik: Her şeyde bu mevsime mahsus bir can, bir dirilik kendini gösteriyordu. - M. Ş. Esendal. 4. Kişi, birey: Benimle beraber dört canız. - F. R. Atay. 5. İnsanın kendi varlığı, özü: Sağa sola kaçıştık da, canımızı dar kurtardık. - N. Hikmet. 6. Gönül: Çirkin bana kurban, ben de güzele / Can sever güzeli, maldan ziyade - Karacaoğlan. 7. Bektaşilik ve Mevlevilikte tarikat kardeşi: Şeyh çıkınca oradaki canlar da sırasıyla yürüyüp kapıya gelince dönüp baş kestikten sonra dışarı çakarlar. - A. H. Çelebi. 8. sf. Çok içten, sevimli, sevilen, şirin: Alphonse Daudet ilk gençliğimin can yazarlarından biri idi. - T. Buğra. yürek 1. anat. kalp. 2. Bir kimsenin ruhsal yönü, gönül: Fazıla Hanım'ın elleri terliyor, yüreği sarsılıyordu. - S. F. Abasıyanık. 3. Kupa (I). 4. mec. Herhangi bir şeyden çekinmeme, korkmama, yüreklilik, korkusuzluk, cesaret: Bu iş yürek ister. 5. mec. Acıma duygusu: Ona merhume demek bile yürek parçalayıcı bir şey-

50 50 SPARTAK KADIU dir. - R. N. Güntekin. 6. hlk. Mide, karın, iç: Ayşe Hanım, kahveciden limon şekeri almış, yürek ferahlatır diye uzatıyor. - S. M. Alus. ciğer 1. is. Akciğerlerle karaciğerin ortak adı, 2. Hayvanlarda akciğer, yürek ve karaciğerin oluşturduğu takım, 3. Yürek, iç. gönül 1. is. Sevgi, istek, düşünüş, anma, hatır vb. kalpte oluşan duyguların kaynağı: Gönüllerin birbirine kaynaştığı o günler millî bayramlarımızdan biriydi. - O. S. Orhon. 2. mec. İstek, arzu: Okumaya gönlün var mı? Arnavutça - Türkçe Sözlüğüne göre: Arnavutça - Türkçe Sözlüğüne göre aynı sözcükler için şu açıklamaları verilmiştir. xhan - can zemër 1. anat. kalp, yürek, rrahje zemre kalp, yürek çarpıntısı, 2. mec. gönül shpirt - din felsef. 1. can, i shpëtoj xhanin canını kurtarmak, 2. ruh, Njeri fare pa shpirt Bu adamın ruhu yok, 3. en önemlı nokta, öz, 4. güç, dirilik, Qenke fare pa shpirt Sende hiç can yokmuş, 5. Kişi, Në shtëpi ushqen 8 shpirtra Evinde sekiz can besliyor, 6. çok içten ve sevimli, şirin, Ç'shpirt njeriu! - Ne kadar candan bir adam! Dizdari nin Oryantalizmalar Sözlüğüne göre: xhan - Güney Arnavutluk ta ve Orta Arnavutluk ta kullanılmaktadır 1. Shpirt, jetë! Loc, zemër. (Leotti 1654, P. Tase 105, FGJSH 623), Te ka nena xhan (annenin canı), xhan i mamit, të dua si xhanin (canım gibi seviyorum), me plasi xhanin (canı çıkmak) (me ka ardhur ne maje te hundes), Dola moj xhane; 2. Myzeqe bölgesinde diminutiv eki ile kullanılmaktadır. Xhanth'i nënës për njomëzat e nënës. Devoll konuşmalarında xhankë şeklinde kullanılmaktadır. (s ) Birçok deyim aktarmalı anlatımla özellikle de aktarmanın temeli sayılan somutlaştırma yoluyla kurulur. Bu şekilde değişmeceli anlamla kurulan deyimler ortaya çıkmaktadır. (örn. Yüreği ağzına gelmek) Türkçede somutlaştırma örneği deyimler vardır. Bu gibi deyimler Türkçenin somutlaştırma yoluyla ince ayrıntılara inebildiğini göstermektedir. Sözlüklere dayanarak şu örnekleri belirledik. Seçtiğimiz sözcükler birbirleriyle eşanlamlı sözcükler olarak görünmektedir. İlk olarak can sözcüğü ile Türkçede birkaç deyim inceleyelim. 1. can ciger olmak = birbiriyle çok yakın arkadaş olmak, Birbirinizin yüzüne karşı canciğer olursunuz, fakat sekiz on adım ayrıldığınız gibi başka birine mükemmel çekiştirisiniz. - R. N. Güntekin, Canciğer sıfat olarak da kullanılmak-

51 SOMUTLAŞTIRMA YOLUYLA İNSANA ÖZGÜ KAVRAMLAR İLE İLGİLİ ARNAVUTÇA VE TÜRKÇE tadır. Çok yakın, sıkı fıkı, pek içten arkadaş, can ciğer kuzu sarması olmak İki kişinin aralarının çok iyi olması, son derece iyi anlaşmaları, içli dışlı. canımın köşesi ciğerimin köşesi 1) çok sevdiğim; 2) çok sevgili evladım. can dostu isim olarak kullanılmaktadır. Pek içten dost, can arkadaş. canıyürekten = canıgönülden, içtenlikle, çok isteyerek, candan yürekten (zf.) içtenlikle. canımın içi = çok sevilen bir kimse için kullanılan bir söz. Gel benim canımın içi, gel yanıma. O.V. Kanık (Deyim) can borcu olmak (kalmak) 1. Nasıl olsa öleceğini kabul etmek, 2. Hiç kimseye borcu kalmamak, bütün borçlarından kurtulmak (deyim), Allah vereceği canından başka hiç kimseye bir can borcu yok. (Atasözü) Somutlaştırma yoluyla başka örnekleri de görebiliriz. bin can ile - çok isteyerek, gönülden; can dayanmamak - bir şey karşısında insanın dayanıklılığı elden gitmek; can gelmek - canlanmak, güçlenmek; can alacak nokta (yer) - bir şeyin en önemli yeri; can damarına basmak - bir işin en önemli yönü üzerinde durmak; canını acıtmak - birine acı vermek; 2. altın yürekli olmak - çok iyi niyetli, merhametli olmak; yüreğine oturmak - çok üzmek; yere bakan yürek yakan - uysal ve uslu göründüğü hâlde sinsice kötülük yapan; yüreği çarpmak - 1) kalbi çarpmak veya çalışmak; 2) coşku sebebiyle kalp hızlı hızlı çarpmak veya çalışmak; 3) merak, kaygı, korku, heyecan vb. duygularla tedirgin olmak, huzursuz olmak; yüreği bozulmak - bunalmak, sıkılmak; yüreği daralmak - sıkılmak, bunalmak, içi daralmak; yüreği açılmak - güzel bir şey karşısında sıkıntılı dağılmak yüreği ağzına gelmek - karşılaştığı bir olay nedeniyle çok korkmak yüreği bayılmak - yüreği burkulmak yüreği cız etmek - ansızın içi sızlamak yüreği dayanmamak - yüreğinde katılmayacak kadar çok acı duymak yüreği delinmek - dertlenmek yüreği dolu - aşık, sevdalı yüreği dolup taşmak - sabır tükenip öfkesi taşacak duruma gelmek yüreği kararmak - içine karamsarlık çokmek, sıkılmak

52 52 SPARTAK KADIU yüreği parça parça olmak (parçalanmak) - birinin acıklı durumunu gorup çok üzülmek, ona acımak yüreği rahat etmek (olmak, rahatlamak) - kaygısı, üzüntüsü kalmamak yüreği soğumak - düşmanının bir felakete uğraması dolayısıyla içi ferahlamak yüreği yanmak - 1. çok susamak, 2. Büyük bir üzüntü ve acı duymak yüreği yerinden oynamak (kopmak) - çok korkmak ya da çok heyecanlanmak yürek çarpıntısı 1.(mec.) merak korku, heyecan gibi duygulardan dolayı duyulan tedirginlik, yüreğin hızlı bir biçinde vurması 3. Ciğer sözcügu somutlaştırma yolu ile oluşturulan Türkçede birçok deyim var. ciğer kebap olmak büyük bir acıya uğraman, ciğeri yanmak ciğerimin köşesi - ciğer köşem - 1. Sevgili çocuğum, evladım, 2. Sevgilim, sevdiğim, canım ciğeri sızlamak - bir şey ya da kimse için çok acı duymak, üzülmek, içi sızlamak ciğeri yanmak - 1. çok acı çekmek, çok üzülmek, 2. çok susamış olmak ciğerine oturmak - uygun olmak ciğeri parçalanmak - ciğeri (yüreği) parçalanmak - birinin üzücü durumuna pek çok acımak ciğerini okumak bir kimsenin içini, ne düşündüğünü, nasıl davranacağını çok iyi bilmek ciğerinin içini bilmek bkz. Ciğerini okumak - bir kimsenin içini, ne düşündüğünü, nasıl davranacağını çok iyi bilmek ciğerleri bayram etmek cigarasızlıktan sonra cigara bulup içmek gönlü açılmak rahatlamak, huzur bulmak 4. gönlü akmak birine karşı güçlü bir sevgi duymak, gönlü ona meyletmek gönlü bol (ya da gani) - cömert, elı acık (kımse) gönlü bulanmak 1. Kusacak gibi olmak, 2. Kuşkulanmak gönlü büyük olmak - onurlu, gururlu olmak gönlü çekmek (bir şeyi) - canı istemek gönlü çekinmek (birine) - ona gönül kaptırmak gönlü daralmak - çok sıkılmak, bunalmak gönlü dışına dönmek - kusmak gönlü düşmek - aşık olmak gönlü ferahlamak - sıkıntılı, tasası dağılmak, rahatlamak gönlü kara - başkalarının iyi durumda olmasını istemeyen

53 SOMUTLAŞTIRMA YOLUYLA İNSANA ÖZGÜ KAVRAMLAR İLE İLGİLİ ARNAVUTÇA VE TÜRKÇE gönlü kararmak - yaşamdan bezmek, bıkmak, hiçbir şeyden tat almaz olmak gönlü razı olmamak - içi istememek gönlü takılmak - aşık olmak, çok ilgi duymak gönlüne doğmak - içine doğmak, sezinlemek Arnavutçada deyim yapısı ögeleri, birimin sınırları, ögelerin varyantı ve birimin yapısal şeklinden içermektedir. Önemli olan birimin dizisel şekli, birimin temsil şekli, biçimbilgisel varyantları, leksik varyantları ve frazeolojik eşanlamlarıdır. Arnavutçada yapısal kriterleri aşağıdaki gibidir: ögelerin sayısı, yapısal ögelerin sıralanışı, birimin sınırları (eylem, ögelerin türü ve başka sözdizimsel ilişkileri). Semantik anlamsal kriterleri ise kök, (semantik, biçimbilgisel, duygusal), mecaz anlamı, ideomatik ve birimin kategorik anlamını içermektedir. (Thomai 2006: 36) Arnavutçada deyimin yapısal modeli 1. bir ögeli (edat + isim) në tym (flet) 2. iki ögeli, (isim + isim) (kockë e lëkurë), 3. isim + sıfat (daulle e shpuar), isim + belirteç (me krahe hapur), fiil + isim (peshoj pe, i hap syte, ia ka marre doren), fiil + belirteç (pret holle, i vjen rrotull), fiil + sayı sıfatı (e ndau katërsh) fiil + onomatope (ia beri bam), sayı sıfatı + belirteç (mbarë e prapa), sayı sıfatı + sayı sıfatı (pa një pa dy), 3. üç ögeli (i kanë rënë në qafë), fiil + isim + isim (s'ka sy e faqe), fiil + isim + sıfat (e bën veshin të shurdhër), isim + sıfat + isim (vrima e fundit e kavallit), sifat + isim + isim (i rrahur me vaj e me uthull), sıfat + isim + sıfat (i qepur me pe të bardhë), fiil + isim + belirteç (e mban kokën mënjanë), isim + sayı sıfatı + isim/sayı sıfatı + isim + isim (për pesë para spec), fiil + isim + sayı sıfatı (i bën sytë katër), fiil + sayı sıfatı + sayı sıfatı (ia bëri tetë me dy), zamir + fiil + belirteç (me ç'i vjen ndoresh) 4. üc ögeden fazla (ha bukën e përmbys kupën); 5. cümle yapısı ile birimler (për ta pirë në kupë / ku rafsha mos u vrafsha) şeklinde oluşturmaktadır. Semantik modeli biçimsel-sözcüksel anlamı, motivasyon derecesi, semantik değeri ve dizisel ilişkilerine göre oluşturmaktadır. Arnavutçada da bu sözcükler eşanlamlı sözcükler olarak görünmekteler. Can sözcügü Turkçeden alıntı olarak bulunmaktadır. Bu sözcük Arnavutça sözlüğünde bulunmaktadır. Arnavutça Deyimler Sözlüğüne göre: (zemer / shpirt / xhan sözlüğü ile deyimler) 1. shpirt m u copëtua shpirti = m u copëtua zemr(gönlüm parçalanmak) ma copëtoi shpirtin = ma copëtoi (thërrmoi) zemrën (gönlüm yakmak) i doli shpirti (canı çıkmak) m u dogj shpirti = m u përvëlua shpirti = m u dogj m u përvëlua zemra (canı yanmak)

54canını burnuna gelmek, 2. canını boğazıma gelmek) e kam shpirt, e kam në (për) zemër, e kam xhan (yüreğimde taşımak) 2. zemër s më bën zemra (canım istememek) më doli nga zemra (yürekten çıkmak) m u copëtua zemra (kalbi kırılmak) më goditi në zemër (candan vurmak) ka zemër të dobët (zayıf kalbli) ka zemër të fortë (güçlü kalp) ka zemër të gjerë (geniş yürek) ka zemër të madhe (büyük kalp)

55 SOMUTLAŞTIRMA YOLUYLA İNSANA ÖZGÜ KAVRAMLAR İLE İLGİLİ ARNAVUTÇA VE TÜRKÇE ka zemër të artë (altın yürekli) e nxjerr nga zemra (candan çıkarmak) më pikon në zemër (canım acımak) ma plasi zemrën = më hëngri shpirtin = më plasi shpirtin(canımdan bezmek) m u zgjerua zemra (canım genişletmek) me zemër të plotë = me gjithë shpirt, me trup e me zemer (bütün kalbimle) M'u lehtësua zemra, (kalbim hafifletmek) M'u lëndua zemra, (canı incitmek) më lëndoi në zemër, (canı yaralamak) më lëshoi (më la) zemra (canı gitmek) Me shpirt plot = me zemrën plot. (dolu kalp) Ma nxiu zemrën (yüreğimi karartmak) e nxjerr nga zemra (yüreğimden çıkarmak) me plagosi ne zemër = ma plasi zemrën = më preku në zemër ((yüreğimi incitmek) (s ) 3. xhan Arnavutçada Deyimler Sözlüğünde can sözcüğü ile sadece 4 deyim bulunmaktadır. xhan (s. 1113) 1. I doli xhani (dikujt) vjet. I doli shpirti. - (Canı çıkmak) S'e leshoj nga dora derisa të më dalë xhani. (edeb.) 2. më dhembxhani (për dikë, a për diçka) Më dhemb (më therr) shpirti / në shpirt (për dikë a për diçka), (birisi icin canı acımak) 3. e kam xhan (dikë) - e dua shume, e kam shpirt (canımın koşesi) Po s'e mbarova tërë tasin, nuk të kam xhan (edeb.) 4. më plasi xhanin (dikush a diçka) vjet. - më plasi shpirtin (dikush a diçka) (candan bıkmak) Më plasi xhanin edhe kjo kohë e keqe. (edeb.) Bu örneklerde görüldüğü gibi deyimlerin yapısı fiil + isimdir. Bu örneklerde eşanlamlı sözcükler shpirt, zemër, xhan bulunmaktalar. Xhan sözcüğü konuşma dilinde kullanılmasına rağmen, deyimler sözlüğünde sadece dört örnek de yer almıştır. Türkçe sözlüğünde can, gönül ve yürek anlamları ile örnekler vardır. Bu deyimlerin yapısı da fiil + isimdir. Burada yapı benzerliği de görülmektedir. Arnavutça Sözlügunde shpirt sözcüğü ile 94 deyim, zemer sözcüğüyle 182 deyim, xhan sözcüğü ile sadece 4 deyim bulunmaktadır. Çeşitli aktarma olaylarına dayanan deyimleştirme ürünü bu deyimlerin yanı sıra, her dilde olduğu gibi Türkçede de yalnızca temel anlamlarla kurulmuş, deyimler gibi kalıplaşmış, ancak kimi zaman yeni bir anlamı yansıtan örnekler de vardır. Türkçe Sözlügunde can, ciger, yürek ve gönül sözcüklerle birçok örnek vardır. Bunlar ciğer ve yürek Arnavutçanın zemër anlamlarıyla, gönül sözcüğü ise Arnavutçada shpirt sözcüğü ile eşdeğerdir. Deyimler kalıplaşmış sözler oldukları için gerek biçim gerek anlam açısından uzun bir sürecin sonunda gerçekleşir. Bu süreç içinde toplumun dil değerlen-

56 56 SPARTAK KADIU dirmesinden geçen deyimler oldukları gibi kullanmakta. Örneklerde de görüldüğü gibi hem Türkçe hem de Arnavutça analiz etmeye çalıştığımız deyimler, anlatılması güç durum ya da duyguları somutlaştırma yoluyla çarpıcı bir biçimde canlandırılmakta. KAYNAKÇA 1. Akadamia e Shkencave të Shqipërisë, Instituti i Gjuhësisë dhe Letërsisë, Jani Thomai, Fjalor Frazeologjik i Gjuhës Shqipe, Shtëpia Botuese Shkencë Tirane Aksoy Ömer Asim (1971) Atasözleri ve Deyim Sözlüğü, Atasözleri Sözlüğü I, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 3. Dil Kurumu Yayınları, Deyim Sözlüğü, I-II, Ankara. 4. Doğan, A. (2006) Anlambilim Konuları ve Türkçenin Anlambilimi, Ankara. 5. Doğan, A. (2006) Türkçenin sözvarlığı, Ankara. 6. Tahir Dizdari (2005) Fjalori i Orientalizmave ne Gjuhën Shqipe, Tiranë, ISESCO) Instituti Shqip i Mendimit dhe Qytetërimit İslam (AIITC) 7. TDK yayınları (1998) Türkçe Sözlük I, II, İstanbul. 8. TDK yayınları (2005) Türkçe Sözlük, Ankara 9. Bilgin, M. (2006) Anlamdan Anlatıma Türkçemiz, Ankara. 10. Üstünova Kerime (2011) Dil Yazıları, Ankara: Akçağ Yayınları. 11. Thomai, J. (2006) Leksikologjia e gjuhes shqipe, Gjuhesi, Tiranë. Спартак Кадиу (Албания) Об общих элементах фразеологизмов, номинирующих особенности человека путем конкретизации, в албанском и турецком языках Резюме Как известно, в каждом языке фразеологизмы выражают определенную ситуацию, поведение и положение человека, его черты характера, физические и духовные особенности. Как и в пословицах, они не выражают суждения, путем различных уподоблений и переносов осуществляют экспрессивное описание. Если изучить стадии, пройденные могучим нормированным турецким языком на протяжении истории, то обнаружится, что он обладает и богатым словарным запасом. Этот словарный запас повлиял в числе других балканских языков и на албанский, в особенности, на его лексический состав. Как известно, в албанском языке имеется много турецких слов, которые составляют часть его словарного состава. В то же время эти слова используются и во фразеологизмах. Известно, что в каждом языке существуют фразы и выражения, являющиеся образцами конкретизации. В турецком языке посредством таких понятий, как can, ciğer, yürek, образованы совершенные по форме фразеологизмы. И

57 SOMUTLAŞTIRMA YOLUYLA İNSANA ÖZGÜ KAVRAMLAR İLE İLGİLİ ARNAVUTÇA VE TÜRKÇE в албанском языке существуют образцы фраз и выражений, образованных из таких же элементов. Наряду с тем, что турецкий язык имеет стройную и продуктивную структуру, еще одной его сильной стороной с точки зрения выражения является то, что он в процессе конкретизации, наименования опирается на явления природы, на понятия, характеризующие человека, а также конкретизирует абстрактные понятия. В каждом языке есть идиомы, соответствующие форме конкретизации. Турецкий язык благодаря конкретизации и путем тонкого сравнения как бы инсценирует, передает сложные на первый взгляд для выражения ситуации и события. И в албанском языке имеется немало идиом и фраз, образованных именно этим путем. Турецкие слова в данных фразах являются основным элементом. Попытаемся установить в двух языках несколько фразеологизмов с одинаковым значением. Цель данной работы показать общие элементы фразеологизмов, связанных с характеристикой человека путем конкретизации, в албанском и турецком языках. Наряду с данными фразеологизмами в турецком языке, как и во всех языках, существуют также образцы фраз-клише, которые со временем приобрели новый смысл. Попытаемся найти эти образцы во фразеологических словарях турецкого и албанского языков и показать их смысловые различия. Ключевые слова: конкретизация, фразеологизм, общий элемент, передача, сходство. Spartak Kadiu (Albania) On Common Features of Expressions in the Turkish and Albani an Languages, Nominating Human Characteristics by Means of Concrete Definitions Abstract As it is well-known in every language expressions explain a certain situation, behaviour or state of a man, his trait and his physical and spiritual features. As in proverbs, they don t express condemnation, but by means of different imitations and citations they realize description. Being strong enough and according to the appropriate rules, the Turkish language certainly has a rich word stock, although it has undergone very many changes in alt the periods throughout history. This word stock influenced most of the Balkan languages, as well as, Albanian, in particular, its word stock. As it is known, there are many Turkish words in the Albanian language, which occupy a considerable part of its vocabulary. At the same time, these words are used in sayings, too. As we know, there are phrases and expressions which are considered to be the patterns of concrete definition in every language. In Turkish many expressions and phrases were formed from the words can, ciğer, yürek. And in Albanian there are identical patterns of such kind of phrases and expressions, formed from the same kind of elements. Alongside with the fact that the Turkish language

58 58 SPARTAK KADIU has a rather strong structure, its another important side from the viewpoint of reproducing is that in the process of sistematization and categorizatioies it bases on the natural phenomenon and the qualites, peculiar to human beings. There are idioms corresponding to the form of concrete difinition in every language. Once more it can be seen that Turkish is the language that owing to the concretization and by means of slight comparison how to say, stages and reproduces complicated expressions of situations and events at first side. There are mamy idioms and phrases in Albanian, which were formed in this way. Turkish words in these phrases are considered to be the most important element. We ll try to define several idioms, phrases, and expressions with similar meanings in the two languages. The aim of this work is to explain and show the common elements of notions relating to the human beings by means of concretization in Albanian and Turkish. Besides the given expressions based on different ways, there are also patterns of phrase-cliches, which had gradually gained new meanings. We ll try to find them in the Dictionaries of Turkish and Albanian idioms and show their differences in meanings. Key words: concretization, expressions, common elements, transfer, imitation.

59 TÜRKOLOGİYA ƏDƏBİYYAT VƏ FOLKLOR ЛИТЕРАТУРА И ФОЛЬКЛОР LITERATURE AND FOLKLORE KAMİL VELİ NERİMANOĞLU (Türkiye) * TÜRK LANGUAFOLKLORİSTİĞİ ÜZERİNE Özet Dil, sadece söylemek istediklerimizi aktarmakla kalmayıp, aynı zamanda kim olduğumuz ve nereden geldiğimiz konusunda bize bilgi verir. Folklor ile dil arasındaki ilişki aranırken günlük dil, kültür dili, ilim dili ve medeniyet dili gibi kavramlar düşünülmüştür. Folklorun işlevlerinden birisi, bireylerin toplumda kabul edilmiş kültürel değerlere uyumunu sağlamasıdır. Folklor dili nedir sorusunu cevaplandırmak için bir sıra meselelere açıklık getirmek gerekmektedir. Anlatılarda, diyalog ve formüllerde, tekrar biçimlerinde poetik sıralanma örneklerinde, psikolojik paralelizm numunelerinde biz folklor dilinin edebi-estetik değerliliğini açık şekilde görmekteyiz. Folklor ve dil yüzyıllarca toplumun haberciliğini üstlenmiş, ezgiyle desteklenmiş şekil ve tür özellikleriyle de günümüze taşınmıştır. Folklor dili veya sözlü Halk Edebiyatı, edebi dili yazıya almaya kadar ki edebi dilin, başka bir deyişle; seçilmiş dilin, normlaşma sürecine girmiş dilin ta kendisidir. Bu anlamda yazılı edebi dilin iki temeli vardır: 1. Sözlü edebi dil veya folklor dili, 2. Canlı konuşma dili. Maalesef Türkiye deki dilbilgisi çalışmalarında folklor dili derin ve kapsamlı araştırmaların objesi olmamıştır. Avrupa ve Rus dil biliminde ise folklor dilini irdeleyen, inceleyen değerli araştırmalar yapılmıştır. Türkiye de halk bilimi ve halk edebiyatı çalışmalarında dil meseleleri zaman zaman konu olmuş ve değerli dil incelemeleri, tespitleri yapıldığı görülmüştür. Anahtar kelimeler: Folklor, dil, kültür, dilbilimi, sözlü edebi dil. Makaleye özellikle folklor alanında büyük hizmetleri olan bilgelerin kelamı ile başlamak istedim. F. De Saussure dilin sistemliliğini bilime getirmekle modern dilbilimin temelini atanmış, dil hakkında serinkanlı matematiksel tespitler yapmış- * Türkiye, İstanbul Aydın Üniversitesi, Orta Doğu ve Kafkasya Uygulama ve Araştırma Merkezi, Prof.Dr.. [email protected]

60 60 KAMİL VELİ NERİMANOĞLU tır. Bu bakımdan çağdaş dilbilim, bilimsel olarak ona minnettardır. Felsefeden dile gelip dilin felsefesine dayanan L. Wittgenstein in dilin sınırı dünyanın sınırıdır kelamı, bize göre dil felsefesinde bir başlangıçtır. Nihayet dilbilimci olarak takdir ettiğim R. Jakobson folklorun çözümlemesi için yeni ufuklar açarak bir ömre nasıl sığdığına hayret ettiğim çok kıymetli dil, poetika, edebiyat araştırmaları ile büyük ve güçlü ekol yaratmıştır. Görünüşte ilişkisi belirgin olmasa da işleyeceğimiz konuyu onların bakışlar sistemi doğrultusunda gördüm, algılamaya çalıştım ve fikirlerimi belirttim. Antik Yunan ve Roma edebiyatı için eski Yunan ve eski Roma mitleri, eski Çin ve Hint edebiyatı için destanları ve Kelile ve Dimne masalları, eski Arap edebiyatı için Binbir Gece Masalları, Germen dilli halklar için Nebelung Nağmeleri, Robin Hood Maceraları, Roman halkları için Ronald Nağmeleri Manasçılar, Oğuznameler, destanlar söyleyen ozanlar, âşıklar, meddahlar, dervişler, trubadurlar, minezingerler, bilgeler mensubu oldukları milletin manevi değerlerini, söz hazinesini kuşaktan kuşağa taşımış, o manevi servetlere yeni yeni zenginlikler kazandırmışlardır. Hint, Mısır, Arap, Türk menşei folklor zenginliği yalnız özgü oldukları halklar için değil, bütün insanlık için ortak rol oynamıştır. Evrensel bağlamda Türk folklor dil ve poetika verilerinin Türk yazılı edebiyatının verilerine dönüşmesi süreci sadece alıntı olmamış, Türk folklorunun kodları ve şifreleri temelinde yazılı edebiyatın zenginliği olarak da oluşmuştur. Bu süreçte bizim vurgulamak istediğimiz yalnızca motifler, süjeler, tipler, olaylar değil, onlarla beraber önem taşıyan dildir. Folklor dili nedir sorusunu cevaplandırmak için bir sıra meselelere açıklık getirmek gerekmektedir. Anlatılarda, diyalog ve formüllerde, tekrar biçimlerinde poetik sıralanma örneklerinde, psikolojik paralelizm numunelerinde biz folklor dilinin edebi-estetik değerliliğini açık şekilde görmekteyiz. Türk folklor dili sadece Türk iletişim dili değil, özel üslup tipolojisi, poetik renkleri ve tutarlılığı ile seçilen edebiyat dilidir. Lengüapoetik araştırma gerektiren bu dil ayrı ayrı türlerde ayrı ayrı özellikler taşımakla özel bir dil- poetika zenginliğini yaşayan ve yaşatan kaynaktır. İnsan kendi anadilinin güzelliği hakkında edindiği bütün bilgi ve duygular için edebiyata, halk edebiyatına ve yazılı edebiyata minnettardır. Burada halk edebiyatının rolü bir başkadır. İletişim dilin, sıra dışı özelliklerini ortaya koymaz. Dünyada öyle bir insan yoktur ki, annesinin ninnisini, dedesinin masallarını, ninesinin efsane ve hikâyelerini unutsun. İlk defa âşık atışmasını dinleyen ve onlardan âşık ya da kahramanlık destanı dinleyen herkes hayatı boyu bu güzelliği unutmaz. Ana dilinin sırrı veya masalın esrarengizliği vurgulanırken ilk akla gelen çocukken dinlediğimiz o anlatılardır. İnsan büyük dil dünyasının ilk etkileşimlerini oradan alır ve onunla ana dilinin zenginliğini öğrenmiş olur. Folklor dili bu anlam ve bağlamda anlaşılmalı, anlatılıp araştırılmalıdır ve elbette ki konumuz dil-insan, dil-toplum, dil-felsefe, dil-yaratıcılık ilişkilerinden; metadil arayışlarını da kapsayan yaklaşımlardan hareket etmelidir. Belleğin hâlâ

61 TÜRK LANGUAFOLKLORİSTİĞİ ÜZERİNE 61 yabancı kültürlerle ablukaya alınmadığı çağda başlanan bir dil- kültür mücadelesinin temel aşaması halk edebiyatı ile başlar diyebiliriz. Dünyada V. Dundes in, V. Malinovski nin, A. Veselovski nin; Azerbaycan da A. Acalov un, A. Hacıyev in, E. Aslanov un F. Bayat ın, Türkiye de Özkul Çobanoğlu nun, Öcal Oğuz un, Metin Ekici nin, Ali Duymaz ın, Rusya dan, V. Jirmunski nin, P. Grigoryev in; Türk Dünyasından B. Sarımsakov un, T. Mirzeyev in, M. Çimporeşin in, Ş. İbrayev in üzerinde durduğu ve açıkladıkları Halkbilimi kuramlarının Dilbilimiyle ilişkileri üzerinde yazılmış notları ve yöntem evrenselliğine değinmemek doğru olmaz. Bize göre, yapılan araştırmalar çok değerli olsa da ister Metin, ister Bağlam Merkezli Halkbilimi Kuramlarının daha derinden açıklığa kavuşturulması, Halkbiliminde yapısal teoriden ve yöntemden hareketle Ferdinand de Saussure un bakış sistemi ve onun doğrultusunda oluşan ekolleri (Prag İşlevsel Ekolü, Danimarka Glosematik Okulu, Amerikan Deskriptif Ekolü) Cenevre, Fransız, Rus ve İspanyol merkezli araştırmaların geniş şekilde açıklanmasına ihtiyaç vardır. Özellikle Saussure un karşıtlı-dikotomik ilişkiler, değerlik teorisi; göstergebilim açıklamaları folklor açısından birinci dereceden ehemmiyetlidir. Metin ya da Bağlam Merkezli Yöntemler direkt olarak teorik zeminde bu dil araştırmalarıyla ilişkilidir. Yerli Amerikan, Afrika ve Pasifik kültürlerin incelenmesi bu coğrafyalardaki dillerin incelenmesiyle ilişkilidir. Bu bakımdan Roland Barthes in ve Bronislaw Malinovski nin Halkbilimi ve folklor incelemeleri aynı zamanda V. Bascom un Halkbiliminin İşlevsel Çözümleme Modelleri, Sözlü Kompozisyon Teorisi (N. Perry in araştırmaları) yukarıda ismini zikrettiğimiz dilbilim ekollerinin yöntem ve denemeleriyle teorik şekilde birbirine bağlıdır. Rusya da, genellikle eski Sovyet mekânında I. Braginski nin, V. İvanov un, A. Losev in, Y. Meletinski nin, M. Bahtin in ve Y. Lotman ın vb. mitoloji başta olmakla Halkbilimi ve folklor alanlarındaki çalışmaları temelli şekilde dil araştırmalarıyla ilişkilidir ve dil yöntemlerinin geniş şekilde uygulanmasıyla zengindir. Bize göre, Türkiye de folklor çalışmalarının çok önemli başarılarıyla beraber bu istikamette çözümleme, irdeleme alanlarına ve somut inceleme örneklerine ihtiyacı olduğunu göstermeliyiz. Dünya bilim tecrübesinin yalnız sosyal bilimlerde değil aynı zamanda fen bilimlerinde de (fizik, matematik) yeni ufuklara çıkması bu araştırmaları zorunlu hale getirmektedir. Bizce Dede Korkut kitabının ve Manas ın ahenk yaratan dil unsurlarının yapısal- semantik formal biçim özelliklerinin sistemli şekilde araştırılması, Halkbiliminin ayrı ayrı türlerinin özellikle mitolojinin ve merasim folklorunun, aşık sanatında söz ve müzik ilişkilerinin, çok sesliliğin; fonetik, biçimsel ve dizgisel kuramlarla araştırılması, çok önemli olan bilimsel gerçekleri ortaya çıkarabilir. Folklorun gizemi, Halk edebiyatının sırrının, kavramlarının temellerinden birinin, belki de birincisinin dil olduğu kabul edilmelidir. Türk Dünyasında, Ankara merkezli folklor araştırmaları bünyesinde derinleştirilmiş dil ve folklor Dilbilimi ve Halkbilimi araştırmalarının daha da genişlemesi ve derinleştirilmesi günümüzün talebidir. Günümüzde dilin kullanımı olarak adlandırılmaktadır. Dikey paradigma ile yatay sentagma arasındaki ilişkinin bir adı da sözlük ve gramer belirteçleri, başka

62 62 KAMİL VELİ NERİMANOĞLU bir deyişle dil bilgisi, dikey dizim sırasında olsa da onlar bir bütündür. Onların arasındaki ters orantılı ilişki dilin kullanımı şartlandırmaktadır. Folklorda bu görüntü, onun doğası doğrultusunda çok daha belirgindir. Eylem ve her türlü mantıksal saptama üçüncü şahısla ilişkilidir. Olaylar dış dünyada dönüp dolaşır. Yazılı edebiyatta ayrı işlevi birinci şahıs yapar. İçtenlik, içkinlik yazılı edebiyatın temel kadrosudur. Folklorda Yaratanla yaratılan -Allah la insan- birbirinden ayrıdır. Yaratılan Yaratanı büsbütün algılamadığı için o korku (karşılığı korkusuzluk) ve sevgiyi (karşılığı nefret), kaos- düzensizlik ve kozmos- düzen arasında görür. Yazılı edebiyatla insan Allah ın zerresidir. Soyutlaşma sürecinin devamında insan Allah tan ayrılamaz. Söylenen bu manzara dil olgularıyla gerçekleşmektedir. Tarih boyunca görsel izlenimler, işitsel izlenimlerden daha açık ve süreklidir. Yazılı görsel biçimin, sözlü işitsel biçimin yerini almaya başlaması doğal bir süreçtir. Türk dünyası gramerlerinin ve sözlük biliminin Türk folkloruna büyük bir borcu vardır. Dil derken, çeşitlilik, iğretileme, ritim, tonlama üzerinde dururken; yalnız yazılı edebiyata istinat edilmesi, Türkçenin folklor katmanının bir şekilde kapalı kalmasına hak vermeyi zorlaştırır. Mirza Kazım Bey`in İngiltere Kraliyet Akademisinin ödülünü kazanan, Türk- Tatar Dilinin Grameri nin yıllarında St. Petersburg'da Rusça yayımlanmıştır. Rusça yazmasında verilen dil örnekleri canlı konuşma dilinden ve folklordandır. Bu geleneğin Türk gramerinin geliştiği sonraki çağlarda unutulması veya ikinci plana düşmesinin yarattığı boşluk göz önündedir. Bu boşluğun doldurulması çağdaş Türkoloji nin, belki gelecekteki Türkoloji nin önemli görevlerinden biri olması gerekmektedir. Yazı kültürü göreceli olarak gerekebileceği seviyeye ulaşmayan Irak, İran, Rusya içindeki Derbent Türklerinin ve aynı zamanda Sibirya, Kuzey Kafkasya Türklerinin ve başka Türk kavimlerinin folklor adına daha büyük misyon üstlenmesi gerekmektedir. Kuramsal olarak biz, folklor dili düzleminde R. Yakobson un ve P. Bogatiryev in araştırmalarının özellikle üzerinde durmanın çok faydalı olabileceğini düşünüyoruz. R. Yakobson un ayrı ayrı zamanlarda yaptığı (Moskova Dilbilim Çevresi, S. Petersburg da, OPOYAZ, Prag Dilbilim çevresi, ABD de) folklor biçemi ve poetika araştırmaları dikkat çekmektedir. Onun P. Bogatiryev le birlikte kaleme aldığı Yaratımın Özgül Biçimi Olarak Folklor makalesi son derece önem taşımaktadır. P. Bogatiryev in Folklorun Dili yazısı da bir o kadar kıymetlidir. Folkloru bazı araştırmacılar ve yazarlar bütün edebiyat için malzeme olarak görmektedir. Belki cevher, belki maya olarak algılanan efsane veya masalın, türkü veya maninin yazılı edebiyatla bir düzlemde olmadığı kuşku götürmez. Fakat bu poetik şartlanmanın veya temel rolünü oynayan kıvılcımı malzeme seviyesine indirmek de doğru bir yaklaşım sayılmaz. Doğayı resmeden ressam için çiçek, dağ, sema, güneş neyse; bir atasözü, bir folklor anlatısı da; roman, hikâye veya şiir için odur. Yani sanat olmasının ötesinde öyle bir mucize vardır ki, o büyü, o sihir; ekmek gibi, toprak gibi, anne gibi kutsallığı o kadar da kolay olmayan zenginlik ve

63 TÜRK LANGUAFOLKLORİSTİĞİ ÜZERİNE 63 mutluluktur. Anlamda folklor, sanat, edebiyat olmasının ötesinde aynı zaman da başka da bir şeydir. Tıpkı doğa ve ruh gibi. Bu yorum meselenin daha çok duygusal boyutudur. Bilim düzlemi açısından folklor sesin, biçimin, kelimenin, cümlenin tonalmanın, ritmin vurgunun, tekrarın, sıralamanın ortaya koyduğu olağanüstü basitlik, sıradan bir sıra dışılıktır. Araştırmanın lengüapoetik, lengüasosyolojik istikamet ve düzlemler için temel rolü oynamaktadır; Nasreddin Hoca fıkralarının bulanık mantığı, dil ifadesi veya Türk dili gerçekliğinin tespiti başka bir folklor açısı olarak dikkate alınması önem arz etmektedir; Türkülerin ritmik- melodik yapısının öğrenilmesi folklorun ilkin senkretizmin göstergesi bakımından ehemmiyet taşımaktadır; Folklor tekstolojisinin yeni ilkelerle araştırılması zaruridir. Folklor metni bir bütündür. Bu bütünün birimleri ve bu birimlerin bağlılığı, değerliliği, koherentliği de edebi dil içinde, yazılı edebiyatın bütün türleri ve şekilleri için örnek rolü oynayabilmiştir. Sonuçta, lengüafolkloristik ve folklor dil bilimi bu gösterilen ve gösterilmeyen ilke ve düzlemleri klasik ve modern yöntemlerle araştırmalı, kendisini yenilemeli, folklor potansiyelinin her bakımdan gerçekleşebilmesi olanaklarını ortaya çıkarmaya çalışmalıdır. Yazı dili gizler. O bir giysi değil, bir örtüdür (Saussure, 2001: 61) fikriyle Saussure dilbilimci olarak araştırmaya sorun yarattığını değil, yazının dilin doğasını tabii gelişme sürecini engellediğini vurgulamakla dilin durmaksızın evrim geçirmesine neden olan tarihsel süreci donduran yazıyı eleştirir. Yazı odaklı dilbilgisi, canlı dilbilgisi, dinamik dil olgusu değil, fotoğrafı alınmış yerine cansız adam heykeli konulmuş bir varlık olan yazı kültürü büyük bir sürecin sonu, başka büyük bir sürecinse miladıdır. Bu bağlamda folklor anlatısı ile edebi yazı metni bir kültür

64 64 KAMİL VELİ NERİMANOĞLU birbirinden ayrılmaktadır. Zariç e göre: Saussure semiyolojisi üzerinde dikkatler yoğunlaştırılınca nelerin gösterge, nelerin gösteren veya gösterilen olarak niteleneceğinin mutlak bir kaydının olamayacağı görülmektedir. Bu konuda bağlam, genelden özele ve özelden genele doğru yapılacak çözümleme, göstergenin unsurlarını değiştirebilmektedir (Zariç, 2014:756). Korunabilirlik, süreklilik, değişmezlik, normluluk, sabitlik vs. yazının ve buna paralel şekilde yazılı edebi dilin özelliğidir. Görsel izlenimler, işitsel izlenimlerden daha hassas ve açıktır. İşitsel biçimler folkloru, görsel biçimler yazıyı çağrıştırır. Tarih içinde sonraki olsa da yazı (görsel), folkorun; konuşmanın (işitsel) yerini alır ve temel rolü oynar. Biz bunun haklılık ya da haksızlığı tartışmasına girmek istemiyoruz. Çünkü...yazı hakkı olmadığı halde, önemli bir saygınlık ve üstünlük kazanmıştır. Böyle bir değerlendirmenin bilimselliğine hak kazandırmak zordur. Yazı medeniyettir gerçeği folklorun ilkinliğini yadsımaz, onun edebi- estetik rolünü de eksiltmez. Bizce bu iki fenomen ayrı ayrı tarihin ayrı ayrı misyonlu gerçekliğidir. Çünkü medeniyet yazı ile başlar. Atasözleri de yazının misyonunu belirler. Fakat yazının temelinin konuşma olduğunu, yazıl edebiyatın temelinin folklor olduğunu kimse inkâr edemez. Gramer, sözlük, dilbilimi çalışmalarında, folklor anlatılarına istinaden söylenmiş fikirler, analizler binlercedir. Folklor, Azerbaycan Türklerinin dediği sade dilli (dil basitliği, saflığı, samimiyeti) kelimesinde doğru ifade edilmiştir. Folklor dili ile olayların örgüsü, kelime ve cümle örgüsü ile birebir örtüşür. Kelime söyleyebileceğini söyler, cümle kapsayabileceğini kapsar. Folklor dili kurmacalıktan, yapmacıklıktan uzaktır. Uzun zaman içinde değişe değişe olgunlaşan ve cilalanan söz, yazılı edebiyatın bütün potansiyelini kendi üzerine almıştır. Dünyanın bütün dillerinin folklor tabanında böyle bir dil zenginliği saklıdır. Türk folklorunun dil kapasitesi, söylem tutarlılığı, üslup; anlam ve seslenme zenginliği araştırma yönteminden farklı olmayarak anlatıya sığdırılmıştır. Folklor yazılı edebiyat dilin derin katlarına inmek için ana dilinin şifrelerini verir. O şifreleri açmak yaratıcı bireyin yeteneğine bağlıdır. Dilbilimin folklor diline uygulanması, geleneksel olarak iki istikamette olmuştur: 1. Geleneksel fonetik-leksik-morfolojik ve sentaktik tasvir. 2. Poetika ve üslubiyat ağırlıklı çalışmalar. Bu çalışmalardan başka edebi dil, lehçe ve şive problemlerinin çözülmesinde de folklor dil malzemesi önemli yer tutmuştur. Sözlü edebi dili ve ağızlar üstü yazı dili, ağız ve şive ağırlıklı folklor örnekleri bu bakımdan dikkat çekmektedir. Biz bu araştırmaların önemini eksiltmeden modern dilbilimini F. de Saussure un göstergedeğer-yapı ve sistemlilik, ikili karşılaştırma, tanım, kıstas ve ilkeler doğrultusunda Türk folkloruna uygulanmasını gerekli görüyoruz. Mesela, temeli Saussure un Genel Dil Bilim Dersleri kitabı olan Prag Ekolü, işlevselliğe önem vermiştir ve işlevsellik, yapının vazgeçilmez argümanı olarak alınmıştır. Bizce destan dilinde, masal üslubunda; başka folklor türlerinin lengüa-poetik meselelerinin çözülme-

65