Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Öğrenim Görmüş Tanınmış Kişiler

1 T.C. Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Canakkale Onsekiz Mart University CİLT 13 SAYI Volume 13 Number

2 Yılda İki Kez Yayınlanır Yönetim Bilimleri Dergisi (YBD) yılda iki kez yayınlanan hakemli bir dergidir. Gönderilen yazılar ilk olarak editörler ve yazı kurulunca bilimsel anlatım ve yazım kuralları yönünden incelenir. Daha sonra uygun bulunan yazılar alanında bilimsel çalışmaları ile tanınmış üç ayrı hakeme gönderilir. Hakemlerin kararları doğrultusunda yazı yayımlanır veya yayımlanmaz. Yönetim Bilimleri Dergisi (YBD)/ Journal of Administrative Sciences (JAS) Yönetim Bilimleri Dergisi Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Biga İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Prof. Dr. Ramazan Aydın Yerleşkesi, Ağaköy, Biga, Çanakkale, Turkey Phone: +90 () Fax: +90() Web: / [email protected] YBD de yayınlanan yazılarda fikirler yalnızca yazar(lar)ına aittir. dergi sahibini, yayıncıyı ve editörleri bağlamaz. Yayın Türü: Yaygın Süreli Yayın Yayın Şekli: 6 aylık (Şubat-Ağustos) Türkçe ve İngilizce Tasarım-Baskı Hazırlık: Pozitif Maatbaası Çamlıca Mahallesi Anadolu Bulvarı Sokak 10/19 Yenimahalle/ANKARA Tel: Faks: E-Posta: [email protected] Yönetim Bilimleri Dergisi (YBD); EBSCOHOST Academic Search Complete, International Bibliography of the Social Sciences (IBSS), Worldwide Political Science Abstracts Database, TÜBİTAK ULAKBİM, TÜBİTAK DERGİPARK, Index Islamicus, Index Copernicus Journals Master List, Ulrichs Periodical directory, Internatonal Bibliography of Periodical Literature in the Humanities and Social Sciences (IBZ), International Bibliography of Book Reviews of Scholarly Literature in the Humanities and Social Sciences (IBR), ASSOS INDEX, ProQuest Political Science Database, PRoQuest Social Science Journals Database, Directory of Open Access Journals (DOAJ), EBSCO Discovery Service (EDS), EBSCO Business Source Database (BSI), DergiPark tarafından indekslenmektedir. Tüm hakları saklıdır. Önceden yazılı izin alınmaksızın hiçbir iletişim, kopyalama sistemi kullanılarak yeniden basılamaz. Akademik ve haber amaçlı kısa alıntılar bu kuralın dışındadır. All rights reserved. No part of this publication may bi reproduced, stored or introduced into a retrieval system, or transmitted in any form, or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording, or otherwise, without prior written consent of the JAS editors Disclaimer: Statements of acts or opinions appearing in the Journal of Administrative Sciences (JAS) are solely those of the authors and do not imply endorsement by the editors, other authors or publishers. ISSN: E-ISSN:

3 YBD Cilt 13 Sayı / JAS Vol: 13 No: İÇİNDEKİLER / CONTENTS EditördenWhat do the Morale Values Promise in Business World? Meral ÇAKIR BERZAH & Mustafa ÇAKIR A New Framework for Supply Chain Risk Management Through Supply Chain Management Capability Tedarik Zinciri Risk Yönetimi içinyeni bir Çerçeve: Tedarik Zinciri Yönetimi Yetkinliği Modeli Aysu GÖÇER & Işık Özge YUMURTACI & Öznur YURT & Tunçdan BALTACIOĞLU iii

4

5 EDİTÖRÜN NOTU Yönetim Bilimleri Dergisi nin sayısını huzuruna çıkarıyoruz. Dergimiz, bu sayısından itibaren yeni bir editör kadrosu ile akademik camiaya ve pozitif bilime katkı sağlamaya devam edecek. Sosyal, siyasi ve ekonomik yaşamda görülen değişmeler dergimizin son sayısında yer verilen makalelerde göze çarpmaktadır. Toplam 14 makalenin yer aldığı sayıda sosyal bilimler alanına önemli katkı sağlayacağını düşündüğümüz çok çeşitli Türkçe ve İngilizce makaleyi siz değerli okuyucularımıza sunuyoruz. Dergimizin bu sayısında; Atıf AÇIKGÖZ, Ayşe GÜNSEL ve Cemil KUZEY, İngilizce olarak kaleme aldıkları Climate and Product Quality in Software Development Teams: Assessing the Mediating Role of Problem Solving and Learning isimli çalışmalarında; takım çalışması, takım problem çözme, öğrenme süreçleri ve yazılım ürünü kalitesi arasındaki ilişkiyi incelemektedir. Aynı zamanda çalışmada takımın problem çözmesinin takım iklimi ve takım öğrenmesi arasındaki ilişki üzerinde ve takım öğrenmesinin takım problem çözme ve yazılım ürünü kalitesi arasındaki ilişki üzerindeki bağdaştırıcı rolü araştırılmaktadır. Lütfiye ÖZDEMİR tarafından kaleme alınan Küresel Krizi ve Seçilmiş Avrasya Ekonomilerine Etkileri: Azerbaycan ve Kazakistan Örneği başlıklı makale, Küresel Ekonomik Krizinin ortaya çıkışı, gelişimi ve olumsuz sonuçlarını Azerbaycan ve Kazakistan ekonomileri üzerinden değerlendirmektedir. Çalışma Azerbaycan ve Kazakistan ekonomilerinin yapısı hakkında içerdiği bilgiler ile de literatüre katkı sağlamaktadır. Fatih KOÇ, Sigortacılık Sektöründe Kurumsal itibar ve Tüketici Güveni başlıklı çalışması ile bu sayıda dergimize destek vermiştir. Yazar çalışmasında tüketicilerin firmalara olan güvenleri ve firmaların tüketiciler nezdindeki itibarı değişkenleri arasındaki ilişkiye odaklanarak bir model kurmaktadır. Modelin oluşturulmasında firma itibarını etkileyen; müşteri memnuniyeti, hizmet kalitesi ve algılanan değer faktörleri de göz önünde bulundurulmaktadır. Çalışmanın analiz sonuçlarına göre itibarın belirleyicileri olan değişkenlerin itibarı ve tüketici güvenini pozitif bir şekilde etkilediği ortaya konmaktadır. Yunus Emre TAŞGİT ve Ercan ERGÜN, İş Çevresi Özelliklerinin İşletme Stratejisi Üzerindeki Etkisi: Hizmet Sektöründen Bulgular başlıklı makalesinde, iş çevresinin, işletme stratejisi üzerindeki etkisini keşifsel analiz yöntemleriyle tespit ederek Türkiye de alan yazınındaki boşluğu kapatmayı amaçlamıştır. Nicel araştırma yöntemlerinden anket tekniğinin tercih edildiği araştırma çalışmasında, proaktif strateji üzerinde en önemli etkisi olan iş çevresi özelliği dinamizmdir sonucu ortaya konulmaktadır. Melisa Erdilek KARABAY tarafından kaleme alınan, Sağlık Personelinin İş Stresi, İş-Aile Çatışması ve İş-Aile-Hayat Tatminlerine Yönelik Algılarının İşten Ayrılma Niyeti Üzerindeki Etkilerinin Belirlenmesi Üzerine Bir Araştırma başlıklı makale dergimizin bu sayısında yer verilen çalışmalar arasında yer almaktadır. Sağlık sektöründe çalışanların iş stresi, iş-aile çatışması ve iş-aile-hayat tatminlerine yönelik algılarının işten ayrılma niyetleri üzerindeki etkilerini araştırmaktadır. Çalışmada İstanbul ili seçilmiştir. Makalede yürütülen araştırma sonucunda, çalışanların maruz kaldığı iş stresinin işten ayrılma niyetini arttırdığı ve iş-aile çatışmasını pozitif etkilediği görülmüştür. İş stresi diğer yandan, çalışanların iş tatminini, hayat tatminini ve aile tatminin olumsuz etkilerken, en olumsuz etkinin iş tatmini üzerinde olduğu saptanmıştır. Meral ÇAKIR BERZAH ve Mustafa ÇAKIR, İş Hayatında Maneviyat Yaklaşımı Ne Vaad Ediyor? isimli çalışmalarıyla iş dünyasında verimlilik üzerine benimsenen yaklaşımlara vurgu yapmaktadır. Yazarlar iş yerinde maneviyat yaklaşımının; daha verimli çalışanlar, daha yüksek kar oranları ve daha düşük maliyetle üretimin yanı sıra sorunları çözmek yerine kara dönüştürmeyi hedefleyen bir yönetim stratejisi olarak öne çıktığını vurgulamaktadırlar. Aysu GÖÇER, Işık Özge YUMURTACI, Öznur YURT ve Tunçdan BALTACIOĞLU, A New Framework for Supply Chain Management Capability isimli makalesiyle, tedarik zinciri risk yönetiminin rekabet avantajı sağlamada etkin araçlardan birisi olduğu üzerinde durmaktadır. Çalışma tedarik zinciri halkalarını oluşturan işletmelerin olgunluk v

6 ve kapasitelerinin üzerinde durulmaktadır. Çalışma kapsamında ayrıca yeni bir tedarik zinciri yönetimi çerçevesi -tedarik zinciri yetkinliği modeli- sunulmaktadır. Akın GÜNGÖR ve Mustafa TORUN, Türk Kamu Yönetim Sisteminde Devlet Okullarındaki Yöneticilerin Performanslarının Değerlendirilmesine İlişkin Bir Alan Araştırması çalışması ile Milli Eğitim Bakanlığı na bağlı ilkokul ve ortaokul yönetici performanslarının kimler tarafından değerlendirileceği, performans değerlendirmesinin hangi sıklıkla yapılacağı, performans değerlendirme ölçütlerinin neler olması gerektiğine ilişkin ilkokul ve ortaokul yöneticisi, sınıf öğretmeni ve branş öğretmenlerinin görüşlerini ve bu grupların görüşleri arasında anlamlı bir fark olup olmadığını araştırmaktadır. Çalışma performans değerlendirme ölçütlerinin, katılımcılar arasında görev ve kıdem değişkenine göre anlamlı bir şekilde farklılaştığını ortaya koymaktadır. Ramazan TİYEK ve Kadir PEKER, Sosyal Hizmet Alanında Çalışanların Hizmetiçi Eğitim Programlarını Değerlendirmeleri: Bir Büyükşehir Belediyesinde Araştırma başlıklı makalesinde bu alanda çalışanların hizmetiçi eğitim programlarını değerlendirmeleri ve hizmetiçi eğitim programlarından beklentilerinin belirlenmesi yönelik literatüre katkıda bulunmaktadırlar. Çalışmada yürütülen araştırma neticesinde; eğitim mekanlarının iyileştirilmesi, eğitimcilerin yetişkin eğitimi konusunda uzman olmalarının gerekliliği ve eğitim programlarının daha etkin hale getirilebilmesi için eğitim ihtiyacı analizi çalışmasının iyileştirilmesi ve yöneticilerin hizmetiçi eğitim programlarını daha verimli hale getirebilmeleri için özen göstermeleri gerekliliği, katılımcılar tarafından olumsuz olarak değerlendirilen önemli konular arasında gösterilmektedir. Meryem Filiz BAŞTÜRK tarafından kaleme alınan The Responses of Greece and Ireland to the Crisis başlıklı makale Küresel Ekonomik Krizinin gelişimini, krizin Yunanistan ve İrlanda ya olan etkisini incelemektedir. Yazar ayrıca çalışmasında Yunanistan ve İrlanda nın Euro bölgesine girişleri öncesinde yüksek büyüme oranları yakalamalarına rağmen; Euro bölgesine giriş sonrası bu büyümeyi sürdürememelerinin altında yatan nedenleri sorgulamaktadır. Zeynep FİLİZ ve Sıdıka KOLUKISAOĞLU nun, Doğrusal Olmayan Kanonik Korelasyon Analizinin Depresyon, Anksiyete ve Stres Ölçeğine Uygulanması çalışması dergimizin bu sayısında yerini almıştır. Çalışmada doğrusal olmayan kanonik korelasyon analizi kullanılarak üniversite öğrencilerinin demografik özellikleri ile depresyon, anksiyete ve stres düzeyleri arasındaki ilişki incelenmektedir. Depresyon, anksiyete, stres ve mutluluk düzeyi olarak belirlenen değişkenlerin analizi sonucunda mutluluk düzeyi çok iyi olan öğrencilerin depresyon düzeylerinin normal olduğu belirlenmiştir. Ali Şahin ÖRNEK ve Siyret AYAS, Sivil Girişimler Kapsamında Sivil Toplum Platformları ve Biga Sivil Toplum Platformu Örneği isimli çalışmasında günümüz toplumlarının vazgeçilmez kurumlarından sivil toplum kuruluşlarına yer vermektedirler. Çalışmada Biga Sivil Toplum Platformu bir sivil inisiyatif olarak araştırma konusu yapılmaktadır. Çalışmada kulanılan birincil ve ikincil veriler değerlendirilerek, sivil toplum platformlarının yeri ve önemi; Biga STP örneği ile ortaya konulmaktadır. Aytekin FIRAT ve Fatma KÖMÜRCÜOĞLU Muğla Şehir Markası ve İmaj Algısı, Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Öğrencileri Üzerine Bir Alan Araştırması isimli çalışmada, Muğla şehir imajının belirgin özelliklerinin tespiti üzerine bir araştırma yürütmüşlerdir. Elde edilen sonuçlara göre, Muğla şehir imajının belirgin özellikleri olarak; turistik alanlar, eski Muğla evleri, Zeybek dansı ve zeytinyağı belirlenirken, marka faydaları olarak doğal güzellikler, üniversitesi ve tarihi zenginlikler vurgulanmıştır. Ebru Sönmez ve Hanife Akgül, Üniversite Öğrencilerinin Teknolojiye Hazır Bulunuşluk Düzeyi ve Kişilik Özellikleri Arasındaki İlişki: Erciyes Üniversitesi Örneği isimli çalışmalarında üniversite öğrencilerinin teknolojiye hazır bulunuşluk düzeyi ile kişilik tipleri arasındaki ilişkiyi incelemektedir. Çalışma kapsamında oluşturulan modelleme sonucunda teknolojiye hazır bulunuşlukta iyimserlik faktör grubu, kişilik tiplerinde ise, geleneksel, kişilik tipi1, faktör grubu olarak ilk sırada yer almıştır. İçten saygılarımızla vi Doç. Dr. Suat UĞUR

7 Yönetim Bilimleri Dergisi Cilt: 13, Sayı: 26, ss. , Climate and Product Quality in Software Development Teams: Assessing the Mediating Role of Problem Solving and Learning Atif AÇIKGÖZ* & Ayşe GÜNSEL** & Cemil KUZEY*** Abstract The popularity of new product development has been increasing in knowledgeintensive organizations as a means to manage aggressive competition. Given the criticality of product development to the performance of many organizations, it is important to unveil the mechanisms that support problem solving. In line with the relevant literature, this study examined the relationships among team climate, team problem solving, team learning, and software quality. As well, this study explored the mediating effect of team problem solving on the relationship between team climate and team learning, and the mediating effect of team learning on the relationship between team problem solving and software quality. By using questionnaires from different projects, structural equation modeling was employed as a statistical analysis tool to investigate the given hypotheses. The findings showed that (i) team climate was positively related to team problem solving, ii) team problem solving positively influenced team learning, iii) team learning was positively associated with software quality. In addition, the results indicated that the relationships between team climate and team learning was partially mediated by team problem solving, while the relationship between team problem solving and software quality was partially mediated by team learning. The implications for both theory and practice are discussed. Keywords: Team Climate, Team Problem Solving, Team Learning, Software Quality. Yazılım Geliştirme Takımlarında İklim ve Ürün Kalitesi: Problem Çözmenin ve Öğrenmenin Bağdaştırıcı Rollerinin Değerlenmesi Özet Haşin rekabetin yönetilmesi maksadıyla bilgi-yoğun örgütler her geçen gün daha fazla yeni ürün geliştirmeye yönelmektelerdir. Yeni ürün geliştirmenin birçok örgütün performansına olan kritik etkisini göze alarak, problem çözmeyi destek- * Fatih University, , Büyükçekmece, İstanbul, Turkey, [email protected] ** Kocaeli University, , Umuttepe, Kocaeli, Turkey, [email protected] *** Fatih University, , Büyükçekmece, İstanbul, Turkey, [email protected] 7

8 Atif AÇIKGÖZ & Ayşe GÜNSEL & Cemil KUZEY leyen mekanizmaların açığa çıkarılması önem arz etmektedir. Mevcut literatürün dikkate alınması çizgisinde, bu çalışma takım iklimi, takım problem çözmesi, takım öğrenmesi ve yazılım ürünü kalitesi arasındaki ilişkileri incelemektedir. Yine, bu çalışmada takım problem çözmesinin takım iklimi ve takım öğrenmesi arasındaki ilişki üzerinde bağdaştırıcı rolü ile takım öğrenmesinin takım problem çözme ve yazılım ürünü kalitesi arasındaki ilişki üzerindeki bağdaştırıcı rolü araştırılmaktadır. farklı yazılım geliştirmesi projesinden elde edilen veriler, yapısal eşitlik modeli tabanlı kısmi En Küçük Kareler (PLS) metodu takip edilerek, bahsedilen ilişkileri açıklamak maksadıyla kullanılmıştır. Bulgular şu sonuçları vermiştir: (i) takım iklimi takım problem çözmesi üzerinde pozitif yönlü bir etkiye sahiptir, (ii) takım problem çözmesi takım öğrenmesini pozitif yönlü etkilemektedir, (iii) takım öğrenmesi ise yazılım ürününün kalitesini pozitif yönlü artırmaktadır. İlaveten, sonuçlar takım problem çözmesinin takım iklimi ve takım öğrenmesi arasındaki ilişki üzerinde kısmi bağdaştırıcı role sahip olduğunu; takım öğrenmesinin de takım problem çözmesi ve yazılım ürünü kalitesi arasındaki ilişki üzerinde kısmi bağdaştırıcı role sahip olduğunu göstermiştir. Bu bağlamda, kuramsal ve pratik etkiler tartışılmıştır. Anahtar Kelimeler: Takım İklimi, Takım Problem Çözmesi, Takım Öğrenmesi, Yazılım Ürünü Kalitesi 1. INTRODUCTION The traditional approaches for the achievement of business objectives have dramatically changed, especially those adopted by industries that operate in knowledge-intensive environments, such as the software industry. In these days, firms have increasingly preferred to use teams for the development of new products, services, processes and/or business models to achieve their vision instead of requiring individuals to adopt mere patents following trends established by competitors 1. Recent studies indicate that 82 percent of firms with or more employees prefer to assign employees to various team tasks and activities instead of assigning them to individual projects. In fact, approximately percent of these teams are assigned to product development projects 2. The literature of technology innovation management (TIM) reveals that firms which launch high technology products are quite often driven by rapid technological changes 3. In this regard, traditional models and production methods should be updated in order to facilitate firms to be competitive and meet the increased demands of ongoing changing customer preferences. If this is the case, teams involved in product development projects must invest in a continuous learning process, as their responsibilities often span a number of 1 Drach-Zahavy, Anat, The proficiency trap: How to balance enriched job designs and the team s need for support, Journal of Organizational Behavior, , 25, p Edmondson, Amy C., and Nembhard, Ingrid, M. Product development and learning in project teams: The challenges are the benefits, Journal of Production Innovation Management, , 26, p Günsel, Ayşe, and Açıkgöz, Atif, The effects of team flexibility and emotional intelligence on software development performance, Group Decision and Negotiation, , 22, p

9 Climate and Product Quality in Software Development Teams: Assessing the Mediating Role of Problem unfamiliar boundaries. Attention on the subject with team learning is desirable, as it fosters both rapid growth and diversity in perspectives. In this vein, teams are increasingly considered to be the important learning units within firms. This is particularly true for product development teams that face high levels of uncertainty and a need to integrate diverse sources of expertise, both of which require learning behavior 4. In doing so, team members should collectively acquire and apply new knowledge and understandings to address team tasks and issues for which solutions have not yet been provided 5. In this way, teams detect technical and market-related product problems and find alternative solutions for the problems, thereby producing new products with superior quality 6. An accumulating body of evidence also supports the concept that team level learning leads product development teams to solve product-, process-, and project-related problems efficiently 7. Focusing on the construct of problem solving which has been broadly discussed in the extant literature 8 as a dynamic capability, it seems that problem solving capability enhances learning since those who are involved in problem-solving procedures are often dealing with a variety of new challenges. Teams that are in great need of providing effective solutions for a given problem may learn from their pitfalls (lessons from the past); as such they contribute to the integration of the organizational knowledge stock which can be easily re-used and implemented in prospective projects 9. Based on the problem-solving school of thought 10, knowledge creation is the sole process that should be implemented when a problem needs to be solved. As such, organizations and individuals learn only when a solution is actually provided and applied to a given problem. Additionally, teams increase their ability to respond to dynamic challenges, solve problems, and produce high quality products through the process of learning In this regard, knowledge-intensive firms should excel in problem-solving processes aiming at the improvement of traditional product development methods so as to gain first-mover advantage in the industry in which they operate. However, 4 Edmondson and Nembhard, , p Sole, Deborah, and Edmondson, Amy, Situated knowledge and learning in dispersed teams, British Journal of Management, , 13, p Akgün, Ali E., Lynn, Gary, and Yılmaz, Cengiz, Learning process in new product development teams and effects on product success: A socio-cognitive perspective, Industrial Marketing Management, , 35, p Katila, Riitta, and Ahuja, Gautam, Something old, something new: A longitudinal study of search behavior and new product introduction, Academy of Management Journal, , 45, p Thomke, Stefan H., and Fujimoto, Takahiro, The effect of front-loading problem-solving on product development performance, Journal of Product Innovation Management, , 17, p Tjosvold, Dean, Yu, Zi-You, and Hui, Chun, Team learning from mistakes: The contribution of cooperative goals and problem-solving, Journal of Management Studies, , 41, p Nonaka, Ikujiro, & Takeuchi, Hirotaka, The knowledge-creating company. (New York: Oxford University Press, ). 11 Huang, Jing-Wen, and Li, Yong-Hui, Slack resources in team learning and project performance, Journal of Business Research, , 65, p

10 Atif AÇIKGÖZ & Ayşe GÜNSEL & Cemil KUZEY the way that teams of such firms should develop and retain problem-solving capabilities appears to be one of the main concerns of such teams which are involved in product development projects. The characteristics of a context (such as climate or culture), at either an organizational or team level, could equally facilitate or restrain the efforts made by teams to develop problem-solving capabilities For the purposes of this study, we assumed that team climate as an organizational context in which members perceptions, experiences, and beliefs regarding contingencies, conditions, and relations among its members might have a significant effect on the development of problem-solving capabilities within a team. Although there are widely held assumptions that team problem solving significantly affects product development outcomes, empirical research lacks sufficient evidence to support the antecedents of this construct in terms of team capability in the context of product development projects. In other words, extant literature, to the best of our knowledge, has not yet supported, either conceptually or empirically, interrelationships among the variables of climate, problem solving and learning at a team level, and consequently their potential effect on product development projects. To address this gap we attempt to provide a holistic model which views linkages amongst the variables of team climate, team problem solving, team learning, and product quality in the context of software development projects. Specifically, we explore the mediating effect of problem solving viewed as team capability on the relationship between team climate and team learning, as well as the mediating effect of team learning on the relationship between team problem solving and software quality. The section which follows provides a literature review to establish the theoretical background of the study whilst the research hypothesis and the methodology are presented in the third and fourth sections accordingly. The fifth section presents study results discussed in the sixth section, in which managerial and theoretical implications for future research are also proposed. The seventh and last section concludes the study. 2. LITERATURE REVIEW Team Problem Solving In the knowledge management literature, organizations are defined as bundles of valuable, rare, inimitable, and non-substitutable capabilities and resources. Day 13 considers capabilities to be a combination of both skills and tacit knowledge which are operationalized throughout various processes of product development. In other words, capabilities are built upon knowledge and skills which are embed- 12 Zellmer-Bruhn, Mary, and Gibson, Cristina, Multinational Organization Context: Implications for Team Learning and Performance, Academy of Management Journal, , 49, p Day, George S., The capabilities of market-driven organizations, Journal of Marketing, , 58, p

11 Climate and Product Quality in Software Development Teams: Assessing the Mediating Role of Problem ded in teams behaviors, technical systems, and managerial functions Product development teams should develop several capabilities, i.e., dynamic capabilities such as problem solving capability in order to evaluate, assimilate, and absorb large amounts of precise knowledge which are derived, either externally from or internally to organizational boundaries. Problem solving has been considered as the engine of knowledge creation and its importance at a team level has been widely studied in the field of product development Both scholars and practitioners consider problem solving to be a dynamic capability enabling product development teams to develop original solutions to solve problems, thus rendering them competitive in the environment in which they interact. Product development, by its nature, consists of a set of routinized problem-solving processes and those who are involved in these processes are constantly dealing with unpredictable situations and crucial problems A problem is often defined as a deviation from a desired set of specific reactions or conditions which result in mass symptoms that should be addressed Once a problem is detected, an inquiry is launched for a suitable solution to be found and implemented accordingly. Based on Huber s 18 work, the problem-solving process entails different phases which are related to understanding the problem, planning an appropriate solution, and also proposing various alternatives, implementing the chosen solution and periodically monitoring it. In the context of product development teams, problem-solving capability consists of a set of capabilities which include searching for new knowledge related to the issue(s) which have emerged, and developing the design and implementation of an appropriate action plan for solution of the problem and the final development of new improved products At a team level, problem solving is required, amongst others, to create new knowledge and provide new approaches to a complicated and unstructured issue As product development processes require direct problem-solving techniques, individual knowledge possessed by team members should be shared with the whole team, thus transformed into team knowledge. According to Nonaka and Takeuchi 21, four modes of knowledge conversion are identified which involve 14 Atuahene-Gima, Kwaku, and Wei, Yinghong, The vital role of problem-solving competence in new product success, Journal of Product Innovation Management, , 28, p Aladwani, Adel, An integrated performance model of information systems projects, Journal of Management Information Systems, , 19, p Thomke and Fujimoto, , p Nickerson, Jack, Yen, C. James, and Mahoney, Joseph T., Exploring the problem-finding and problem- solving approach for designing organizations, Academy of Management Perspectives, , 26, p Huber, George, P., Managerial Decision Making. (Scott Foresman & Co, ). 19 Thomke, Stefan H., Managing experimentation in the design of new products, Management Science, , 44, p Nickerson et al., , p Nonaka, Ikujiro, and Takeuchi, Hirotaka, The knowledge-creating company. (New York: Oxford University Press, ). 11

12 Atif AÇIKGÖZ & Ayşe GÜNSEL & Cemil KUZEY creating new knowledge at the next level: socialization (tacit to tacit knowledge), externalization (tacit to explicit knowledge), combination (explicit to explicit knowledge), and internalization (explicit to tacit knowledge). Through this process, new knowledge and understandings are available to teams for instant use, in order for their teams to provide accurate solutions on a given problem In this vein, it could be observed that team problem solving is related to the team members ability to discuss problems collectively in order to provide solutions throughout the development of a product or make improvements on existing products. Based on this discussion, it might be supported that the team s ability to solve problems is the outcome of team learning Team Learning Today, an increasing number of firms have to deal with vital decisions in a rapid manner. This both challenges and instills the ability to learn quickly. Individual learning is necessary but is inadequate to generate learning at the organizational level A growing body of research 25 has considered teams as the main learning units in firms as an interface between individual and organizational learning Teams embody their knowledge based upon their members knowledge and experiences 27 ; thus, both teams and firms can learn. In other words, firms develop organizational learning capability through the learning of their teams. Similarly, Edmosson () stresses the importance of teams in the organizational learning processes observing that, in these days, firms increasingly make use of teams in managing complicated tasks instead of assigning employees to individual routine tasks and activities. The extant literature provides a variety of definitions for team learning, ranging from an ongoing process of reflection and action characterized by asking questions, seeking feedback, experimenting, reflecting on results, and discussing errors or unexpected outcomes of actions 28 to a change in the group s repertoire of potential behavior. Team learning in behavioral terms refers to the acquisition and application of new knowledge that involves the frequent use of team communication processes In this way, team learning is conceptualized as the collective acquisition, combination, creation, and dissemination of team members knowledge. 22 Thomke and Fujimoto, , p Bstieler, Ludwig, and Hemmert, Martin, Increasing learning and time efficiency in interorganizational new product development teams, Journal of Product Innovation Management, , 27, p Chen, Stephen, Task partitioning in new product development teams: A knowledge and learning perspective, Journal of Engineering and Technology Management, , 22, p Yang, Jen-Shou., and Chen, Chin-Yi., Systemic design for improving team learning climate and capability: A case study, Total Quality Management, , 16, p Huang and Li, , p Yang and Chen, , p Edmondson, , p Sole, , p

13 Climate and Product Quality in Software Development Teams: Assessing the Mediating Role of Problem Team learning allows communities of practice to learn together and spreads new knowledge through social networks. By boosting collective learning, team members easily address mutual problems for which solutions were not previously obvious New knowledge improves existing routines; thus, teams become capable of producing original products ahead of their deadlines in order to meet managerial and market demands Furthermore, high-level team learning accelerates high-level collective thinking and communication as well as the ability to working creatively as a single entity. The discipline of high-level team learning permits the development of shared intelligence beyond that of any one individual member of a product development team Team Climate Team climate reflects team members shared experiences and beliefs in actions that are supported by the team s policies, practices, and procedures It is also related to a team s mutual perceptions about the quality of congruence between team practices and conditions of work processes. Based upon these views in existing literature, it is reasonable to stress team climate as an atmosphere that facilitates or hinders the negotiations of the team members with each other, because it is an effective tool in shaping the attitudes, behaviors, and actions of the team members Team climate can be conceptualized as the combination of norms, attitudes, and expectations that team members perceive in order to function in a particular context. According to González-Romá et al. 34, team climate is a multidimensional construct and consists of four factors: (i) organizational support, (ii) innovation orientation, (iii) goal orientation, and (iv) informal structure. Organizational support refers to whether or not team members are supported by the whole organization. Innovation orientation refers to whether or not new ideas are implemented by the team. Goal orientation refers to whether or not team members make an effort to reach goals. Informal structure refers to whether or not team norms and procedures are designed to enable team members to excel in the undertaken tasks and improve their capabilities The above mentioned classifications reflect the plausible effects of team climate on team problem solving, thus leading teams to develop learning and improve software quality in related projects. 30 Zellmer-Bruhn and Gibson, , p Bstieler and Hemmert, , p Açıkgöz, Atif, Günsel, Ayşe, Bayyurt, Nizamettin, and Kuzey, Cemil, Team climate, team cognition, team intuition, and software quality: The moderating role of project complexity, Group Decision and Negotiation, , 23, p Açıkgöz et al., , p González-Romá, Vicente, Fortes-Ferreira, Lina, and Peiró, José, Team climate, climate strength and team performance: A longitudinal study, Journal of Occupational and Organizational Psychology, , 82, p Açıkgöz et al., , p

14 Atif AÇIKGÖZ & Ayşe GÜNSEL & Cemil KUZEY The development of a teams capability is often related to the organizational support received from top management, which is also the outcome of their attitudes and perceptions Organizational support facilitates individuals in reducing barriers in their daily interaction with the other members of the team whilst at the same time allowing potential disagreements to be resolved, which also eliminates miscommunications at the team level Accordingly, the team members are more likely to be involved in learning activities critical to the development of team-level capabilities Furthermore, organizational support encourages teams to undertake risks and communicate their ideas and concerns without feeling frustrated by the top management Human resource practices which provide team members with concrete psychological support become increasingly important for the performance of the teams 40 since the fear of failure is minimized and the team members appear to be keener in fully participating in various tasks throughout the development of a project (Bstieler & Hemmert, ). Siguaw et al. 41 define innovation orientation as the capacity to introduce original product- and process-related ideas. It is related to the openness to new ideas, which encourages a team to devote its energy toward improving existing products or inventing novel products. In general, innovation orientation is a multidimensional knowledge structure embedded in the formal and informal systems, behaviors, and processes of the team, which, in turn, promotes creative thinking and facilitates the development of relevant team-level capabilities In particular, it is the team s set of attitudes and perceptions that incline them toward developing team-level capabilities for producing high-quality products Goals can contribute toward orienting a team in a particular direction so that they will know what they need to do and focus on Goal orientation is associated with clarity of thought, which is formally articulated through vision and mission statements Without goal orientation, it is difficult for teams to achieve their objectives Accordingly, having a clear goal allows them to perform better 36 Nambisan, Satish, Software firm evolution and innovation-orientation, Journal of Engineering and Technology Management, , 19, p Bstieler and Hemmert, , p Edmondson and Nembhard, , p Bstieler and Hemmert, , p Siguaw, Judy A., Simpson, Penny M., and Enz, Cathy A., Conceptualizing innovation orientation: A framework for study and integration of innovation research, Journal of Product Innovation Management, , 23, p Siguaw et al., , p Siguaw et al., , p Nambisan, , p Lynn, Gary S., Skov, Richar B., and Abel, Kate D., Practices that support team learning and their impact on speed to market and new product success, Journal of Product Innovation Management, , 16, s Siguaw et al., , p Bstieler and Hemmert, , p

15 Climate and Product Quality in Software Development Teams: Assessing the Mediating Role of Problem by providing a mutual awareness of the purpose of their efforts and as well by motivating them to develop goal-related team-level capabilities A team thinks as one collective body because of common beliefs, values, and understandings, which are collectively called the team s informal structure Each team has its own unique informal structure in order to deal with troubles or problems Informal structure is a set of team members shared beliefs and understandings that directs all of the team s operations Teams with a nonhierarchical structure allow their members to express themselves in a more constructive way than do teams with a more hierarchical structure Hence, it is much easier for teams with a nonhierarchical structure to focus on developing key team-level capabilities. 3. HYPOTHESIS DEVELOPMENT Team Climate and Team Problem Solving One of the core functions of product development teams is to develop a problemsolving capability Tjosvold et al. 53 () consider team climate to be critical for determining the team members mutual capability development efforts through the improvement of their psychological atmosphere If the atmosphere is positive, team members are more likely to discuss problems freely in order to solve them and make performance improvements For example, based on a field study of front-line employees (receptionists and waiters) nested in units in Spanish hotels and restaurants, employee problem-solving behaviors are associated with innovative climate. Alternatively, such an atmosphere probably motivates the product developers (i) to express their thoughts and opinions without the fear of reprisal, (ii) to share their knowledge, skills, and background willingly based upon mutual trust, (iii) to collaborate among each other, and (iv) to make a great efforts in developing solutions to product development problems However, there is a gap in the knowledge management literature concerning what determines team problem solving and how this capability can be improved. To address this gap, we think that team climate might be fitting. In other words, this study claims that team climate -in terms of organizational support, innovation orientation, goal orientation, and informal structure- might be an important antecedent 47 Lynn et al., , p Siguaw et al., , p Bstieler and Hemmert, , p Siguaw et al., , p Bstieler and Hemmert, , p Atuahene-Gima and Wei, , p Tjosvold et al., , p Siguaw et al., , p Huang and Li, , p Açıkgöz et al., , p

16 Atif AÇIKGÖZ & Ayşe GÜNSEL & Cemil KUZEY for developing and utilizing team problem solving in software development projects. Based on the above reasoning, it was hypothesized that: Hypothesis 1: Team climate is positively related to team problem solving in terms of 1a) organizational support, 1b) innovation orientation, 1c) goal orientation, and 1d) informal structure Team Problem Solving and Team Learning Another basic question for this study is related to how product development teams learn or to what capabilities promote team learning This study has adapted the approach that learning from mistakes and experiences through operationalizing the problem-solving capability is an answer. In the organizational learning literature, the effect of team problem solving on team learning is not clarified in the context of product development projects. By revealing this effect, it becomes apparent that while product development teams become capable of creating new solutions to unexpected problems, they learn more, resulting in lessening the probability of problem occurrence. Similarly, if product development teams boost their problem-solving capability, they will probably be able to create new knowledge through the consecutive processes of team learning Accordingly, it was hypothesized that: Hypothesis 2: Team problem solving is positively related to team learning in software development projects Team Learning and Software Quality It is highly likely that team learning plays a significant role on project success Product quality is a crucial indicator of project success in software development projects, as it demonstrates how effectively a product does what it was designed and manufactured to do In other words, the quality of the product is related to how well it satisfies user requirements, because higher customer satisfaction results in higher profits According to Edmondson and Nembhard 62, team learning contributes to the quality of product development projects. Likewise, team learning enables a firm to gain favorable performance outcomes. Therefore, by enhancing learning, product development teams -and also firms- become capable of taking the benefit of emergent ideas that may distinguish the product 57 Lynn et al., , p Tjosvold et al., , p Huang and Li, , p Atuahene-Gima and Wei, , p Li, Yuzhu, Yang, Ming-Hsien, Klein, Gary, and Chen, Houn-Gee, The role of team problem solving competency in information system development projects, International Journal of Project Management, , 29, p Edmondson and Nembhard, , p

17 Climate and Product Quality in Software Development Teams: Assessing the Mediating Role of Problem or solutions from competitors offerings and may challenge existing products 63, thereby possibly resulting in producing high-quality products. Instead, the finding of creative alternatives through team learning provides opportunities for teams in order to produce quick evaluations and feedback on product quality. Creative alternatives not only guarantee the operational efficiency, flexibility, and responsiveness that customers require in a new product but also they differentiate it from rival products In this direction, it was hypothesized that: Hypothesis 3: Team learning is positively related to software quality in new product development projects The Mediating Role of Team Problem Solving In this research, we also explore the impact of team climate on team learning through team problem solving and the impact of team problem solving on software quality through team learning. A team-based working environment is a common phenomenon in today s firms. Although diversified backgrounds of the team members are favorable for creating new ideas, problems also prevail in teams. If the problems can be managed appropriately, the outcome of problem solving activities can stimulate the team members to explore new ideas, as well as encouraging new horizons for thinking However, it should be noted that team problem solving rarely operates in an isolated manner. For example, as team climate facilitates product development efforts, it can positively influence the outcome, such as team learning. Hence, in the organizational learning literature the relationship between team climate and team learning becomes more complicated. In this direction, we propose that team problem solving mediates the relationship between team climate and team learning. The reason is that team climate supports team members to solve product development problems, and foster their mutual knowledge base. Here, team members convey these new knowledge sources in all team activities through this climate. Team climate is then used as a mirror for reflection, which may increase awareness of the extent of team learning, such that a positive climate acts as a basis for continuous knowledge exchange, nurturing the development of consciousness of generating new product ideas. In addition, team climate can be considered to be a tool that allows team members to respond to particular problems in the light of their own and their firms concerns. In a sense, team climate acts as a filtering tool for team learning. Further, team climate increases team members attention and alertness for team learning. For instance, when team members perceived team climate as negative (i.e., insufficient support from organization), they became more careful about problems. This type of negative atmosphere also forces project leaders to create new routines, norms, and procedures for prod- 63 Katila and Ahuja, , p Atuahene-Gima and Wei, , p Tjosvold et al., , p

18 Atif AÇIKGÖZ & Ayşe GÜNSEL & Cemil KUZEY uct development activities. As well, a supportive climate will increase networking activities and knowledge sharing within the team, increasing team learning through the creation of new knowledge for problem solving. A positive climate may support team members to vivify their problem-solving capabilities in order to share their experience and delve into how they can correct the error and reduce the probability of its recurrence In other words, team climate may facilitate the timely vivification of problem-solving capability that enhances team learning through affecting the team members attitudes and behaviors. In this direction, it was hypothesized that: Hypothesis 4: Team problem solving will mediate the relationship between team climate and team learning The Mediating Role of Team Learning As mentioned previously, team learning may have positive effects on software quality. However, considering the relationships between team problem solving and software quality, it may be asserted that the role of team learning is ambiguous in product development projects. More empirical evidence is needed to understand the effects of problem-solving capability on software quality by way of clarifying the role of team learning. In the organizational learning literature, it is generally acknowledged that problem solving is able to produce positive learning results. During product development projects, identifying errors and problems implies the incorporation of new knowledge into existing routines. It also closely related to the reinterpretation of existing knowledge in relation to new knowledge, thus enhancing team learning. Accordingly, team problem solving may vivify team learning when team members encounter problems to solve, thus maintaining performance. For example, Thomke and Fujimoto 67 argue that the benefits of problem-solving capabilities can provide a leverage capacity for improving product development performance, such as software quality. In this context, we propose that team learning mediates the relationship between team problem solving and software quality. The logic is that team problem solving enables team members to learn from errors and problems, and to reflect this new knowledge in project outcomes, i.e., software quality. In this direction, it was hypothesized that: Hypothesis 5: Team learning will mediate the relationship between team problem solving and software quality. 66 Tjosvold et al., , p Thomke and Fujimoto, , p

19 Climate and Product Quality in Software Development Teams: Assessing the Mediating Role of Problem Figure 1: Proposed Relationships among the Study Variables 4. RESEARCH DESIGN In order to establish the groundwork for this study as well as to design the research, a large-scale cross-sectional survey was conducted. Prior to the development of the final version of the questionnaire, the survey instruments passed through several revisions. Based upon the results of the literature review, a study was conducted with a panel of academic experts in the TIM fields. A list of the constructs was submitted, with corresponding measurements, to these experts. A list of survey questions was then drafted so that that the questions were highly consistent with the constructs according to the feedback from the panel of experts. In the second step, the survey instruments were back-translated in order to identify the desired questions; the questions were first translated into Turkish by an expert translator and then translated back into English by another expert translator. The translators then jointly reconciled the differences to ensure that the questions were rendered from English to Turkish correctly. In the third step, the Turkish version of the survey questionnaire was submitted to five managers (who were each part of at least one software development project) in order to determine its suitability, i.e., face validity. Finally, using the personally administered questionnaire method, the finalized survey questionnaire was distributed and collected by the authors of this study. In order to more vigorously test the proposed model (see Fig. 1), structural equation modeling (SEM) was employed. SEM is a very useful and powerful statistical analysis tool which enables the detection of complex relationships between multiple endogenous and exogenous variables; in addition, it combines mathemat- 19

20 Atif AÇIKGÖZ & Ayşe GÜNSEL & Cemil KUZEY ical modeling with factor analysis in order to test hypotheses consisting of interacting variables and path-ways. SEM is a second-generation multivariate analysis tool that eliminates the limitations of first-generation statistical analysis tools, such as multiple regressions and discriminant analysis SEM is preferred by researchers for various valid reasons; for example: i) it assesses both the reliability and validity of the measures of theoretical constructs simultaneously and estimates the relationships between them; and ii) it identifies path loadings across the entire model in a single run instead of the multiple runs usually required to apply regression techniques There are two distinct approaches in order to estimate the parameters of an SEM: covariance-based SEM and component-based (or variance-based) SEM, which is also known as partial least squares (PLS). The objective of a covariance based approach is to minimize the difference between the sample covariances and those predicted by the theoretical model, while the objective of variance based approach is to maximize the variance of the dependent variables explained by the independent. PLS path modeling is an iterative algorithm. In the beginning, it solves the blocks of the measurement model separately, while in the next step, it estimates the path coefficients in the structural model. The advantage of the PLS approach is that it explains the residual variance of the latent variables as well as those of the manifest variables in any regression run in the model at best. In this research, the partial least squares structural equation modeling (PLS-SEM) was used Measures The latent constructs were assessed using multi-item measures on a five-point Likert scale ranging from strongly disagree (1) to strongly agree (5) from prior studies. Therefore, the research model included no single-item constructs. This study has adopted a first order reflective model as opposed to formative. It is not always clear whether a reflective or a formative model should be used. However, in reflective models, the direction of causality is from construct to measure; measures are expected to be correlated; dropping an indicator from the model does not affect the construct; and measurement error is taken into account at the item level rather than at the construct level. As a result of these criteria, since all the indicators are expected to be highly correlated with the latent variable score in this research model, as well as construct cause measures, it was appropriate to employ reflective measures in the research model. A short explanation of each measure follows (questionnaire items are provided in Table 1). In order to measure the team climate of software development 68 Chin, Wynne W., The partial least squares approach for structural equation modeling. In Marcoulides, George A., (Eds.) Modern business research methods. (Mahwah, NJ: Lawrence Erlbaum Associates, ). 69 Gefen, David, Straub, Detmar, and Boudreau, Marie-Claude, Structural equation modeling techniques and regression: Guidelines for research practice, Communications of the Association for Information Systems, , 7, p

21 Climate and Product Quality in Software Development Teams: Assessing the Mediating Role of Problem teams, this study used four dimensions derived from González-Romá et al. 70 ; that is: organizational support, innovation orientation, goal orientation, and informal structure. For each dimension, four questions were asked. To measure team problem solving, this study employed five questions derived from Aladwani To measure team learning, three questions were derived from Lynn, Reilly, and Akgün s 72 study. This scale involves items like Overall, the team did an outstanding job correcting product problem areas with which customers were dissatisfied. Finally, ten questions (covering operational efficiency, flexibility, and responsiveness of the software product) were used derived from Nidumolu 73 to assess software quality Sample The empirical analyses for the study are based on data from 42 firms. According to the Istanbul Chamber of Commerce, the firms either directly operated in the software development industry or had a software development department. The objective of the study was explained to the respective managers via telephone. Furthermore, it was particularly emphasized that the respondents must be software engineers or developers with expertise in software development projects. Moreover, only one team member from each team was asked to participate in the survey, and each participant was asked to evaluate one unique project. Initially 99 firms were contacted; 71 agreed to participate in the study, but participants from only 42 firms actually completed the questionnaire, resulting in a response rate of 59 percent. Prior to the cleaning of the data, the sample included software projects (several firms participated in the project with more than one respondent). During the cleaning of the sample, 4 samples were eliminated due to a high level of missing data. Therefore, the final sample was comprised of participants from different teams involved in new software development projects. According to the descriptive statistics from the organizations, the proportion of projects returned are as follows: information and communication technology (63%), business services (24%), and financial services (13%). All of the software development projects data were returned through the IT departments of the 42 participant firms: 5 projects from 9 departments, 4 projects from 9 departments, 3 projects from 11 departments, 2 projects from 12 departments, and 1 project from 1 department. 70 González-Romá et al., , p Aladwani, , p Lynn, Gary S., Reilly, Richard R., and Akgün, Ali E., Knowledge management in new product teams: Practices and outcomes, IEEE Transactions on Engineering Management, , 47, p Nidumolu, Sarma, The effect of coordination and uncertainty on software project performance: residual performance risk as an intervening variable, Information Systems Research, , 6, p

22 Atif AÇIKGÖZ & Ayşe GÜNSEL & Cemil KUZEY While collecting data from participants, an effort was made to ensure that their comfort level was high and their resistance level was low when filling out the questionnaire by taking the following steps: i) the respondents were informed that there were no predetermined right or wrong answers in order to encourage them to respond the questions as honestly and directly as possible; ii) since software engineers/developers perceive questions more accurately than non-engineers/ developers due to their experience, involvement, and responsibilities, and since these participants tend to provide more valid information or data on issues directly related to their work roles, each of these respondents was assured that his or her response would remain anonymous in order to increase the respondents motivation to cooperate by removing any fear of retaliation. It was believed that these assurances would reduce any resistance on the part of the participants and thus would make them less likely to edit their answers in an effort to make them socially desirable, permissive, or consistent with their perception of the researchers wishes. Only one project at a time was assessed by one team member from each team who had agreed to participate in the survey. According to the demographic statistics, 85 percent of the participants were male. Participants under 26 years of age accounted for 24 percent of the sample, while 33 percent were between 26 and 28 years old, 21 percent were between 29 and 31, 14 percent were between 32 and 34, and 8 percent were over 35 years old. In addition, 58 percent of the participants had years of work experience, 27 percent had years, and 15 percent had more than 10 years of experience. Furthermore, 39 percent of the participants had developers on their team, 28 percent had developers, 20 percent had developers, 6 percent had developers, and 7 percent had more than 20 developers Measures Validity and Reliability Following collection of the sample data, the data were subjected to a purification process in order to evaluate their reliability, discriminant validity, convergent validity, and unidimensionality According to Nunnally 75, an exploratory factor analysis (EFA) should be initially conducted on the data to allow researchers to refine the measurements by carefully analyzing the results of factor loadings, item-to-total correlation and Cronbach s alpha. Following this suggestion, EFA was employed on 35 measured items; the constructs comprised seven variables. A principal component with a varimax rotation was employed, and an eigenvalue of 1 was selected as the cutoff point. Due to the low levels of factor loadings, two items were dropped from the analysis one from organizational support and one from software quality. An examination of these items revealed that dropping them would not compromise 74 Fornell, Claes, and Larcker, David F., Evaluating structural equation models with unobservable variables and measurement error, Journal of Marketing Research, , 48, p Nunnally, Jum C., Psychometric theory. (New York: McGraw-Hill, ). 22

23 Climate and Product Quality in Software Development Teams: Assessing the Mediating Role of Problem the content validity of their respective constructs. The other items loaded substantially on their respective factors. As shown in Table 1, the factor loadings of the constructs range from to A single factor was extracted for each multipleitem scale in this analysis. The Kaiser-Meyer-Olkin (KMO) measure of sampling adequacy was, which was higher than the proposed threshold value of.7; also, the Bartlett test of sphericity was significant at p < (χ2 () = ), indicating the appropriateness of this data for factor analysis. These results indicate the appropriateness of the data for the EFA procedure. Additionally, the extent of common method bias with Harman s one-factor test was measured. The test includes entering all constructs into an unrotated principal components factor analysis and examining the resultant variance The threat of common method bias is high if a single factor accounts for more than 50 percent of the variance The results demonstrated that none of the factors significantly dominated the variance (see the last column of Table 1); hence, it is concluded that common method bias was unlikely. The items (including the dropped items) and their factor loadings after EFA, eigenvalue, percentage of variance explained and unrotated variance appears in Table 1. Table 1: The Result of Exploratory Factor Analysis LV Manifest Variables SL E In my work team Team members feel supported by the organization OS You can tell that the company is interested in the members of the team The human resources management is carried out keeping the team members in mind *The team manager contributes to creating a friendly and cordial work climate. In my work team New ideas and methods are often tried out New ideas are put into practice to improve the work and its results IO The development of new methods, products or services is often proposed Team members take advantage of their knowledge and skills to develop new ways of working, new services or new products In my work team Team members try hard to reach the team goals GO Team members aspire to achieving greater performance High, difficult goals are viewed as a challenge Everyone contributes enthusiastically to reaching the goals VE (%) UV (%) 76 Harman, Harry, H., Modern Factor Analysis. (Chicago: University of Chicago Press, ). 77 Podsakoff, Philip M., and Organ, Dennis W., Self-reports in organizational research: Problems and prospects, Journal of Management, , 12, p

24 Atif AÇIKGÖZ & Ayşe GÜNSEL & Cemil KUZEY LV Manifest Variables SL E The norms and procedures in my work team Help our team to function better IS Help us to understand the relationship between each person s work and Help us to find the best way to do things Facilitate relationships between team members that of his/her co-workers The project team was effective in identifying problems The project team was effective in defining problems TPS The project team was effective at generating alternative solutions The project team was effective in reviewing alternatives The project team was effective in evaluating options Post-launch, this product had far fewer technical problems than our nearest competitor s product or our own previous products TL Overall, the team did outstanding job uncovering product problem areas with which customers were dissatisfied Overall, the team did an outstanding job correcting product problem areas with which customers were dissatisfied The software is reliable There is a quick response time by the product The client is satisfied with the overall operational efficiency of the software The software adapts to changes in business with cost efficiency SQ The software adapts to changes in business requirements The final product achieves overall long-term flexibility of the software The software is easy to use The software customizes outputs to various client needs The software is responsive overall to client needs *The cost of software operations is efficient. Note1: The sign of * denotes the dropped item. Note2: LV = Latent Variable, SL = Standardized Loading, E = Eigenvalue, VE = Variance Explained,, UV = Unrotated Variance OS = Organizational Support, IO = Innovation Orientation, GO = Goal Orientation, IS = Informal Structure, TPS = Team Problem Solving, TL = Team Learning, SQ = Software Quality Since EFA alone does not provide an explicit test of unidimensionality, a confirmatory factor analysis (CFA) was also performed. In order to assess the discriminant validity of our model, two-factor models (as recommended by Bagozzi and Phillips 78 ) were estimated, in which individual factor correlations, one at a time, were restricted to unity. The fit of the restricted models was compared to that of the original model. In total, 90 models were evaluated using AMOS. As shown in Table 2, the chi-square change (Δχ 2 ) in each model, both constrained VE (%) UV (%) 78 Bagozzi, Richard P., Yi, Youjae, and Phillips, Lynn W., Assessing construct validity in organizational research, Administrative Science Quarterly, , 36, p

25 Climate and Product Quality in Software Development Teams: Assessing the Mediating Role of Problem and unconstrained, was significant (Δχ 2 > ), which suggests that the constructs demonstrated discriminant validity Table 2: Discriminant Analysis of the Construct Measures Constructs Unconstrained (χ2/d.f.) Constrained (χ2/d.f.) Δχ2 OS IO / / OS GO / / OS IS 19/ / OS TPS / / OS TL /8 / OS SQ / / IO GO / / IO IS / / IO TPS 48/ / IO TL / / IO SQ / / GO IS / / GO TPS /26 / GO TL / /14 67 GO SQ / / IS TPS / / IS TL / / IS SQ / / TPS TL / / TPS SQ / / TL SQ / / Note. OS = Organizational Support, IO = Innovation Orientation, GO = Goal Orientation, IS = Informal Structure, TPS = Team Problem Solving, TL = Team Learning, SQ = Software Quality The measures were also subjected to one model CFA. As shown in Table 3, the resulting measurement model was found to fit the data reasonably well: χ2 () = , comparative fit index (CFI) =, incremental fit index (IFI) =, Tucker-Lewis Index (TLI) =, χ 2 /d.f. = , and root mean square error of approximation (RMSEA) = In addition, all items loaded significantly on their respective constructs (with the lowest t-value being ), providing support for convergent validity. 79 Anderson, James C., and Gerbing, David W., Structural equation modeling in practice: A review and recommended two-step approach, Psycgological Bulletin, , , p

26 Atif AÇIKGÖZ & Ayşe GÜNSEL & Cemil KUZEY 26 Table 3: Measurement Models and Confirmatory Factor Analysis Construct Parametera Standardized Coefficient t-valueb λos Scaling OS λos λos λio Scaling IO λio λio λio λgo Scaling GO λgo λgo λgo λis Scaling IS λis λis λis λpsc Scaling λpsc TPS λpsc λpsc λpsc λtl Scaling TL λtl λtl λsq Scaling λsq λsq λsq SQ λsq λsq λsq λsq λsq a λ parameters indicate paths from measurement items to first-order constructs b Scaling denotes λ value of indicator set to 1 to enable latent factor identification. Note1. χ2 () = , CFI =, IFI =, TLI =, RMSEA = Note2. OS = Organizational Support, IO = Innovation Orientation, GO = Goal Orientation, IS = Informal Structure, TPS = Team Problem Solving, TL = Team Learning, SQ = Software Quality Table 4 shows the correlations among all seven variables. The relatively lowto-moderate correlations provide further evidence of discriminant validity. Also, all reliability estimates including the coefficient alphas, the average variance extracted (AVE) for each construct, and the AMOS-based composite reliability

27 Climate and Product Quality in Software Development Teams: Assessing the Mediating Role of Problem values are well beyond the threshold levels suggested by Nunnally Further, following the suggestion of Fornell and Larcker 81, the squared root of AVE for each construct was greater than the latent factor correlations between the pairs of constructs, suggesting discriminant validity. All in all, the obtained results concluded that the measures were unidimensional, with adequate reliability and discriminant validity. Table 4: Discriminant Validity and Reliability Indicators No Mean Standard Deviation Variables OS IO** GO**** IS****** TPS******** TL********** SQ************ CR AVE α Note1. Diagonals show the square root of AVEs Note2. OS = Organizational Support, IO = Innovation Orientation, GO = Goal Orientation, IS = Informal Structure, TPS = Team Problem Solving, TL = Team Learning, SQ = Software Quality, CR = Composite Reliability, AVE = Average Variance Extracted, α = Cronbach s Alpha * p <, ** p < Hypothesis Testing The partial least squares and bootstrapping re-sampling methods 82 were used to estimate both the main and the interaction effects in the proposed model. This procedure entailed generating sub-samples of cases randomly selected, with replacement, from the original data. Path coefficients were then generated for each randomly selected sub-sample. T-statistics were calculated for all coefficients based on their stability across the sub-samples in order to determine which links were statistically significant. The path coefficients and their associated t-values demonstrated the direction and impact of each hypothesized relationship. Table 5 shows the hypotheses, including paths, of the values of betas and significance levels. With regard to antecedents, the findings illustrated that two 80 Nunnally, Fornell and Larcker, , p Ringle, C. M., Wende, S., ve Will, A., SmartPLS - Version (Universität Hamburg, Hamburg, ). 27

28 Atif AÇIKGÖZ & Ayşe GÜNSEL & Cemil KUZEY sub-dimensions of team climate innovation orientation (β =, p <) and goal orientation (β =, p <) were positively associated with the problemsolving capability of the software development teams. However, this study was unable to find any statistically significant association between organizational support and the problem-solving capability and between informal structure and the problem-solving capability of software development teams, so H1 was partially supported. Concerning the product development process, the results showed that the problem-solving capability of the software development teams was positively associated with team learning (β =, p <); therefore, H2 was supported. Concerning the outcomes of the study, the results indicated that team learning was positively associated with software quality (β =, p <), so H3 was supported. Table 5: The Main Results Paths Betas Sub-hypotheses Sub-results Hypotheses Results OS TPS H1a Not Supported IO TPS* H1b Supported GO TPS** H1c Supported IS TPS H1d Not Supported H1 Partially Supported TPS TL** - - H2 Supported TL SQ** - - H3 Supported Note. OS = Organizational Support, IO = Innovation Orientation, GO = Goal Orientation, IS = Informal Structure, TPS = Team Problem Solving, TL = Team Learning, SQ = Software Quality *p<, **p< The Mediating Role of Team Problem Solving The mediating effect of team problem solving on the relationship between team climate and team learning as well as the mediating effect of team learning on the relationship between team problem solving and software quality were both tested. Mediation is a hypothesized causal chain in which a variable affects the second one while in turn, the second affects a third variable. Baron and Kenny 83 proposed four-step methodology testing for mediation. To illustrate the procedure, X and Y are represented as independent, dependent variables respectively, while the intervening variable M, which mediated the relationship between X and Y is represented as the mediator. The direct effects between the variables are represented as a, b, c, and c. The procedure is summarized as follows: Step 1) X and Y has a significant relationship (c: X Y) Step 2) X and M has a significant relationship (a: X M) 83 Baron, Reuben M., and Kenny, David A., The moderator mediator variable distinction in social psychological research conceptual, strategic, and statistical considerations, Journal of Personality and Social Psychology, , 51, p

29 Climate and Product Quality in Software Development Teams: Assessing the Mediating Role of Problem Step 3) M and Y has a significant relationship after X is controlled for (b: M Y) Step 4) there is a zero (none) relationship between X and Y after M is controlled for (c : X M Y). Violation of steps would result in no mediation effect at all. In other words, if one or more of these relationships are non-significant, it is concluded that mediation is not possible or likely. When there are significant relationships from steps 1 through 3, step 4 is checked. Full mediation exists if X is no longer significant when M is controlled. Partial mediation exists if X is still significant (both X and M significantly predict Y). In addition to the proposed procedure, the inclusion of M should decrease the magnitude of the effect of the independent variable on the dependent variable compared to the exclusion of M. Finally, the explained variance (the value of R2) is increased upon inclusion of M. Following these steps, three PLS based SEM models are illustrated in Table 6 in order to examine the mediating effect of team problem solving between team climate and team learning. Model 1 represents the relationship between team climate (X) and team learning (Y). According to the results, only one of the dimensions of team climate, informal structure, was positively related to team learning (β =, p <) and R2TL was Model 2 shows the relationship between team climate (X) and team problem solving (M). The results clearly demonstrate that two sub-dimensions of team climate, being goal orientation (β =, p <) and informal structure (β =, p <) had a significant and positive impact on team problem solving respectively. In addition, the total variance explained in the endogenous variable team problem solving, R2TPS was Model 3 includes the relationship between team problem solving (M) and team learning (Y) while controlling for team climate (X). The results in model 3 suggested that team problem solving had a significant and positive effect on team learning (β =, p <). In addition, the sub-dimension of team climate: informal structure, was still statistically significant. The explained total variance on the endogenous variables, team learning and team problem solving, were and respectively (R2TL =; R2TPS =). The results suggested that the inclusion of team problem solving as the mediator reduced the effect of team climate on team learning, while addition of it into the model increased the R2 value of team learning significantly to Therefore, team problem solving partially mediated the relationship between team climate and team learning, and H4 was partially supported (see Table 6). 29

30 Atif AÇIKGÖZ & Ayşe GÜNSEL & Cemil KUZEY Table 6: Results of Mediating Role of Team Problem Solving (TC TPS TL) Relationships Model 1 Model 2 Model 3 GO TL IO TL IS TL***** OS TL GO TPS**** IO TPS IS TPS****** OS TPS TPS TL*** R2TL R2TPS Note: OS = Organizational Support, IO = Innovation Orientation, GO = Goal Orientation, IS = Informal Structure, TPS = Team Problem Solving, TL = Team Learning ** p <; *** p < The Mediating Role of Team Learning Baron and Kenny s 84 mediating analysis procedures were also employed to determine the mediating effect of team learning on the relationship between team problem solving and software quality. The results are shown in Table 7. Model 1 determined the relationship between team problem solving (X) and software quality (Y) which indicated that team problem solving had a significant positive impact on software quality (β =, p <). In addition, the total variance explained by the endogenous variable was (R2SQ =). Model 2 demonstrated the relationship between team problem solving (X) and team learning (M). It was found that that team problem solving is significantly and positively related to team learning (β =, p <), while R2TL = Model 3 represented the relationship between team learning (M) and software quality (Y) while controlling for team problem solving (X). It was clear that team learning had a significant positive impact on software quality (β =, p <), while R2SQ = and R2TL = In addition, the results showed that team problem solving is still significant on software quality. Based on the obtained results, team learning decreased the effect of team problem solving on the software quality, moreover inclusion of it into the model lead 84 Baron and Kenny, , p

31 Climate and Product Quality in Software Development Teams: Assessing the Mediating Role of Problem to an increase of R2 value of software quality significantly (R2SQ =). Consequently, team learning partially mediated the relationship between team problem solving and software quality, and H5 was partially supported (see Table 7). Table 7: Results of Mediating Role of Team Learning (TPS TL SQ) Relationships Model 1 Model 2 Model 3 TPS SQ****** TPS TL****** TL SQ*** R2SQ R2TL Note: TPS = Team Problem Solving, TL = Team Learning, SQ = Software Quality **p<; ***p< Structural model The PLS structural model was validated by the R2 of the endogenous latent variable and the Goodness-of-Fit (GoF) index The R2 values of the endogenous constructs were used to assess the model fit. To assess the model fit in terms of how well data points fit on a line or curve, the R2 values of the endogenous variables provided useful information. Chin 86 proposed a classification of R2 values as small ( R2 <), as medium ( R2 <), and as large ( R2). Though there is no overall fit index in PLS path modeling, a global criterion of goodness of fit as GoF index was proposed by Tenenhaus et al. The aim of the index is to take into account both structural and measurement model performance; therefore it provides a single measure for the overall prediction performance of the model. The GoF index is obtained as the geometric mean of the average communality index and the average R2 value. It is an index for validating a PLS model globally, so therefore it was employed to account for the PLS model performance for both the measurement and the structural model with a focus on overall prediction performance of the model, besides establishing consistency with the geometric mean of the average communality as well as the average R2 values of dependent variables. A higher value of GoF, which ranges between 0 and 1, shows better structural model estimation while a lower value represents the poor establishment of a path 85 Tenenhaus, Michel., Vinzi, Vincenzo Esposito, Chatelin, Yves-Marie, and Lauro, Carlo, PLS path modeling, Computational Statistics and Data Analysis, 48, , s Chin, Wynne W., The partial least squares approach for structural equation modeling. In Marcoulides, George A., (Eds.) Modern business research methods. (Mahwah, NJ: Lawrence Erlbaum Associates, ). 87 Tenenhaus, Michel., Vinzi, Vincenzo Esposito, Chatelin, Yves-Marie, and Lauro, Carlo, PLS path modeling, Computational Statistics and Data Analysis, 48, , s

32 Atif AÇIKGÖZ & Ayşe GÜNSEL & Cemil KUZEY model. GoF is also classified, in line with the effect sizes for R2, as small (.1 GoF <), medium ( GoF <), and large ( GoF) effect sizes. Table 8 shows the results of the structural model. In accordance with the categorization of the R2 effect sizes, the effect sizes of constructs were large for the values of the problem-solving capability (R2 =), team learning (R2 =), and software quality (R2 =). When this study employed GoF using.5 as a cut-off value for communality, the result was, indicating a good fit. Table 8: Structural Model Fit Measures Endogenous Constructs Main Effect Model Team Problem Solving Team Learning R2 Software Quality GoF Note. GoF = Average Communality x Average R2 5. DISCUSSION Today, the value of teams in product development is unquestionable. Both the interdisciplinary nature of the work and industry trends call for professionals from different functions and backgrounds to work together on development projects to create new high-quality products in the shortest time. Understanding the key success factors of teamwork has been a topic of research for the last two decades. This study attempted to offer a contribution to the organizational learning and knowledge management literatures by presenting a model which would help researchers and project managers to understand potential interrelationships among team climate, team problem solving, team learning, and product quality in software development projects. This study makes five specific contributions to the relevant literature. Firstly, the findings showed that the innovation orientation and goal orientation dimensions of team climate are directly and positively related to the problemsolving capability of software development teams. This means that when team members are willing to benefit from new ideas in addition to their collective efforts to reach goals efficiently, the team becomes more successful in dealing with unexpected situations and able to provide innovative answers for solving complicated problems, detecting and resolving crises and preventing errors in the project. In particular, goal orientation, which demonstrates the team s collective efforts to reach goals during the project, and innovation orientation as an extent to which new ideas about work are implemented within teamwork, seem critical for software development teams to develop and maintain their problem-solving capability. There is an important implication in this simple result: the capability of a software development team: in order to understand the problems; to plan ap- 32

33 Climate and Product Quality in Software Development Teams: Assessing the Mediating Role of Problem propriate solutions with various alternatives; and further to implement as well as to monitor the chosen solution; is inseparable from team climate characterized by goal and innovation orientation. When team problem solving is supported with a fitting climate, a team s knowledge interaction mechanisms get stronger, and team members have the opportunity to discuss problems collectively in order to solve them and make necessary improvements. Surprisingly, this study could not find a direct statistical association between the other dimensions of team climate (i.e., organizational support and informal structure) and the problem-solving capability of software development teams. However, this does not mean that no such relationship exists; rather, these dimensions may influence team problem solving via other significant dimensions of team climate, as suggested by the significant correlation between each of the team climate sub-dimensions and team problem solving (see Table 4). Specifically, the sub-dimensions have potentially partial effects on team problem solving after all other team climate dimensions have been controlled. In a sense, the influence of one team climate dimension is not independent from the team climate context created by the other dimensions, which implies that one team climate dimension triggers another. Secondly, this study investigated the influence of the problem-solving capability of software development teams on team learning in order to understand their learning from challenging situations. The findings indicated that the problem-solving capability of software development teams is associated with higher levels of team learning. It seems that when the software development teams detect technical and market-related product problems quickly, they are more likely to find alternative solutions such as initiating new product processes; therefore, they become better at acquiring, processing, and sharing unique information or knowledge. In this sense, the problem-solving capability of software development teams provides greater opportunities for learning through experience. This type of learning yields a change in the range of team behaviors and activities that allows the team to adapt to rapid changes in technology and market. Third, this study examines the contingency of team learning on the quality of software products in software development projects. Indeed, product development teams primarily learn based on their extension of existing knowledge and skills through refinement, choice, production, efficiency, implementation, and execution. However, only a limited number of new ideas may be created by using existing knowledge. Product development teams thus rely on their ability to add new elements to their knowledge repertoire because it facilitates and promotes the generation of new knowledge. Thus, Katila and Ahuja 88 suggest that project teams benefit from new insights to enhance performance in terms of product development processes. 88 Katila and Ahuja, , p

34 Atif AÇIKGÖZ & Ayşe GÜNSEL & Cemil KUZEY In line with the extant literature, the findings indicated that the process of knowledge creation through the incorporation of new knowledge and insights, in addition to the extension of the existing ones into team operations, will eventually contribute to the team s ability to deal with unexpected situations, to create innovative answers for problems, to detect and resolve crises, and to prevent the project from encountering errors. As a result, teams will show superior performance in producing new software products that i) provide functions in order to meet stated and implied needs (i.e., operational efficiency), ii) can easily be adapted to changing business needs (i.e., flexibility), and iii) are user-friendly in providing customized information to meet user s needs (i.e., responsiveness). Moreover, this study contributes new insights to the significant role of team climate within product development projects. Even if this study empirically demonstrates that while team learning increases with the intensity of problem-solving capability; there are a variety of variables that either directly or indirectly promote or hinder learning. Team climate has the potential to affect team learning as well as the problem-solving capability of product development teams. Indeed, the TIM literature abounds with evidence concerning the effects of team climate on team learning. For example, Edmondson 89 states that team learning behaviors are associated with features of climate. The findings demonstrated that the relationships between team climate and team learning were partially mediated through their problem-solving capability. This result highlights the fact that team learning as a series of behaviors through which a team discovers, develops, and applies knowledge to address team tasks and resolve problems that arise during the course of development is promoted or hindered by the team climate as a main context. The problem-solving capability here plays a role as a mechanism, enabling the teams to create new knowledge and insights through exploring new information and skills in addition to exploiting the existing ones. Finally, regarding the interrelationships amongst problem-solving capability, team learning and software quality, the findings of this study revealed that team learning partially mediates the relationships between team problem solving, team learning, and software quality. Team problem solving, which refers to the ability to create original solutions for the problems with which product development teams are confronted, contributes to software quality through internalizing the new insights and competencies that are created during the problem-solving period. Thus the problem-solving capability of teams emerges as a key competitive weapon within software development because of its key role in the generation of new knowledge and the exploration of pure insight. Software development teams become capable of producing software products with superior quality through new knowledge and insight, which addresses deviations within a desired set of specific conditions, as well as finding the solutions for these deviations, particularly in the early phases of software development. 89 Edmondson, , p

35 Climate and Product Quality in Software Development Teams: Assessing the Mediating Role of Problem Managerial Implications This study demonstrates that team climate significantly contributes to the development and utilization of the problem-solving capability of new software development teams, which ultimately has a significant impact on team learning. Teams with more proficient learning have a higher impact on the quality of new software products. What we can learn from these results is that by considering team climate as a basis for team problem solving, higher levels of learning as well as software products with superior quality can be achieved. In order to produce high-quality software products, management should be made aware of the fact that quality in general, in knowledge intensive industries in particular, is increasingly becoming dependent upon the learning capacity of their work groups. Thus, the project leaders and managers should promote learning activities in order to react faster to the immense changes in the technology and software market. In this sense, project leaders and managers should take the necessary steps to encourage team members to search for and develop new information and competencies beyond the existing ones. The project management, as well as the management organization as a collaborative body, needs to establish an environment in which learning is ongoing as well as an explicit objective; in other words, learning should be pursued deliberately and consciously. In order to do so, project leaders and managers should develop supportive and trusting relationships between team members in order to increase social interaction and knowledge exchange during the software development process. Shared credibility amongst the team may increase the motivation of team members to engage in learning activities. Additionally, assigning team members to perform a series of specialized tasks may be another useful strategy to benefit from learning new applications. The coordination of project tasks could strengthen an ongoing dialogue among team members to facilitate team level learning. Project leaders and managers should actively create a stimulating atmosphere (i.e., team climate) to augment learning activities in their projects. Team members can then generate greater experimentation and innovation to develop new products and to further achieve producing high quality software products. This research revealed the essential role of problem-solving capability on team learning, as well the quality of new software products. During product development projects, various major problems occur; finding quick solutions for those problems is critical. Thus, the project management should primarily focus on enhancing the team members collective efforts in order to attain their predetermined goals. In addition, management should pay special attention to their new ideas and apply them in the projects. The results reveal particular recommendations to project leaders and managers to enhance team problem solving in order to produce positive outcomes in software quality. Project leaders and managers should promote team problem solving by developing and encouraging a supportive team climate. Managers should generate a shared vision among the team members so as to clearly de- 35

36 Atif AÇIKGÖZ & Ayşe GÜNSEL & Cemil KUZEY fine, share, and attain detailed objectives. They should also direct team members collective efforts to reach goals through high-quality products. In addition, it is important to establish a social context that encourages team members to use their experiences and proficiencies as well as to interact and collaborate freely with each other. Moreover, managers should provide practical support for innovation to encourage team members to introduce new and better ways of fulfilling tasks. As well, management should design norms and procedures to enable teams to master their tasks as well as improve their capabilities. Consequently, the results support the significant impact of project management s positive attitudes towards their team members ability to solve problems throughout the project Theoretical Implications In this study, we hypothesized that (i) the problem-solving capability of software development teams is enhanced by team climate, (ii) the problem-solving capability promotes team learning, and (iii) team learning has an impact on software quality. Moreover, we examined the mediating role of team problem solving between team climate and team learning, as well as the mediating role of team learning between team problem solving and software quality. The results offered insightful implications for organizational learning and knowledge management literature. The current organizational learning literature posits that team learning is an interface between individual and organizational learning and that there is an intense interaction between individuals, teams, and organizations through the acquisition, processing, dissemination, and implementation of new knowledge. Moreover, the extant literature stresses that teams learn by searching for new opportunities through experimenting with new alternatives. In this sense, the results of this study enrich organizational learning by indicating the role of a team-level capability in terms of problem solving. The capability of a software development team to understand problems, to plan appropriate solutions with various alternatives, and further to implement and to monitor the chosen solution (i.e., team problem solving) makes it necessary for the software development team to ask questions, seek feedback, experiment, reflect on results, and discuss errors or the unexpected outcomes of actions (i.e., team learning) Thus the problem-solving capability provides an ongoing knowledge processing mechanism that enables the team to achieve higher level learning. Moreover, the findings address the influence of team climate on team learning during software development projects. An appropriate climate provides a positive atmosphere for the software development team in which their members can develop supportive and trusting relationships, which in turn increase social interaction and knowledge exchange. These increased social interaction and knowledge exchanges are highly associated with team problem solving and, correspondingly, that capability leads to achieving higher levels of learning. Accordingly, the findings of this study indicated that team learning is created by a specific team 36

37 Climate and Product Quality in Software Development Teams: Assessing the Mediating Role of Problem climate that provides a psychologically safe atmosphere for members, and that affects their behaviors, attitudes, and actions towards creating new knowledge. Further, this research also provides strong support for the claim contained in the organizational learning literature that team learning leads to successful project outcomes. The findings revealed that team learning solutions are highly associated with the production of high quality software products. As a result, team learning appears to be a vital determinant for the success of software development projects. This study also makes a significant contribution to knowledge management literature, which claims that product development projects strongly require the creation and implementation of new knowledge. The findings suggested that team learning, as a comprehensive search activity for new knowledge and insights on product features and market would be accomplished more easily as long as the teams have established a method of thinking and a behavior pattern in order to reach the desired outcomes. The problem-solving capability is comprised of searching for new information, selecting and implementing an action plan, and finally launching and developing new products. Accordingly, this study enhances the knowledge management literature by addressing a specific capability (i.e., team problem solving) that fosters learning behaviors in software development teams. In a larger sense, this result indicates a direct link between knowledge management applications and the learning behaviors of new software development teams. Particularly, product development projects are marked by high levels of product and process innovation, high knowledge intensity, dynamism, shrinking product and technology life circles, turbulence, and change. In the context of product development, the challenge basically is to create successful products. Organizations should take advantage of proficiency in problem solving to foster team learning which will ultimately produce new software products Limitations and future research While this study is limited in terms of methodological aspects, it provides important implications for understanding the impact of team climate on team problem solving, as well as the impact of team problem solving on team learning. The main limitation was the sample size, which was relatively small (n = ); the research relied on data obtained from a single informant for a given project. Since Turkey is a developing country with a developing software industry, it was truly a challenge to access these software development teams. Thus, caution should be exercised in generalizing the results, since a larger sample size may provide a better representation of the population of software development teams. The use of multiple participants from the same project could have triangulated the results and increased the reliability and validity of informant reports. However, as noted above, reaching the software development teams was challenging. In other words, another limitation is that conducting a field study of an emerging 37

38 Atif AÇIKGÖZ & Ayşe GÜNSEL & Cemil KUZEY software industry in Turkey with a small number of teams presented a real challenge in terms of the collection of data from multiple participants. Furthermore, it was problematic to contact both the software developers and the product users simultaneously. Specifically, this research is inclined to a common method bias, in that the same individuals responded to both the dependent variable and the independent variable in a cross-sectional manner. To compensate for this limitation, we measured the extent of common method bias using Harman s one-factor test (see Table 1). Utilizing a cross-sectional design through questionnaires was another limitation of this study. Although surveying is a large and growing area of research in the social context, the questionnaire method may not provide objective results regarding software product quality, which is a naturally dynamic phenomenon. However, it should also be noted that this research provided some evidence of associations as a cross-sectional field study. In this context, Podsakoff and Organ 90 stated that because correlational field studies often provide useful information about relationships among important variables in actual organizational settings, few would advocate that they be totally discarded (p: ). In order to overcome this limitation, future research can employ longitudinal studies in which the quality perceptions of the developers are followed over time. Finally, the generalizability of the sample is another limitation of this study. We conducted this study in a specific national context (Turkey); therefore, readers should be cautious in generalizing the results to different cultural contexts. In this regard, a sample of Turkish software development projects, like any culturally bound research study, imposes constraints on the interpretation and application of the results. Acknowledgement: This work is supported by the Scientific Research Fund of Fatih University under the project number P _B. 90 Podsakoff and Organ, , p

39 Climate and Product Quality in Software Development Teams: Assessing the Mediating Role of Problem REFERENCES Açıkgöz, Atif, Günsel, Ayşe, Bayyurt, Nizamettin, and Kuzey, Cemil, Team climate, team cognition, team intuition, and software quality: The moderating role of project complexity, Group Decision and Negotiation, , 23, p Akgün, Ali E., Lynn, Gary, and Yılmaz, Cengiz, Learning process in new product development teams and effects on product success: A socio-cognitive perspective, Industrial Marketing Management, , 35, p Aladwani, Adel, An integrated performance model of information systems projects, Journal of Management Information Systems, , 19, p Anderson, James C., and Gerbing, David W., Structural equation modeling in practice: A review and recommended two-step approach, Psycgological Bulletin, , , p Atuahene-Gima, Kwaku, and Wei, Yinghong, The vital role of problem-solving competence in new product success, Journal of Product Innovation Management, , 28, p Bagozzi, Richard P., Yi, Youjae, and Phillips, Lynn W., Assessing construct validity in organizational research, Administrative Science Quarterly, , 36, p Baron, Reuben M., and Kenny, David A., The moderator mediator variable distinction in social psychological research conceptual, strategic, and statistical considerations, Journal of Personality and Social Psychology, , 51, p Bstieler, Ludwig, and Hemmert, Martin, Increasing learning and time efficiency in interorganizational new product development teams, Journal of Product Innovation Management, , 27, p Chen, Stephen, Task partitioning in new product development teams: A knowledge and learning perspective, Journal of Engineering and Technology Management, , 22, p Chin, Wynne W., The partial least squares approach for structural equation modeling. In Marcoulides, George A., (Eds.) Modern business research methods. (Mahwah, NJ: Lawrence Erlbaum Associates, ). Day, George S., The capabilities of market-driven organizations, Journal of Marketing, , 58, p Drach-Zahavy, Anat, The proficiency trap: How to balance enriched job designs and the team s need for support, Journal of Organizational Behavior, , 25, p Edmondson, Amy C., Psychological safety and learning behavior in work teams, Administrative Science Quarterly, , 44, p Edmondson, Amy C., and Nembhard, Ingrid, M. Product development and learning in project teams: The challenges are the benefits, Journal of Production Innovation Management, , 26, p Fornell, Claes, and Larcker, David F., Evaluating structural equation models with unobservable variables and measurement error, Journal of Marketing Research, , 48, p Gefen, David, Straub, Detmar, and Boudreau, Marie-Claude, Structural equation modeling techniques and regression: Guidelines for research practice, Communications of the Association for Information Systems, , 7, p González-Romá, Vicente, Fortes-Ferreira, Lina, and Peiró, José, Team climate, climate strength and team performance: A longitudinal study, Journal of Occupational and Organizational Psychology, , 82, p Günsel, Ayşe, and Açıkgöz, Atif, The effects of team flexibility and emotional intelligence on software development performance, Group Decision and Negotiation, , 22, p Harman, Harry, H., Modern Factor Analysis. (Chicago: University of Chicago Press, ). 39

40 Atif AÇIKGÖZ & Ayşe GÜNSEL & Cemil KUZEY Huang, Jing-Wen, and Li, Yong-Hui, Slack resources in team learning and project performance, Journal of Business Research, , 65, p Huber, George, P., Managerial Decision Making. (Scott Foresman & Co, ). Katila, Riitta, and Ahuja, Gautam, Something old, something new: A longitudinal study of search behavior and new product introduction, Academy of Management Journal, , 45, p Li, Yuzhu, Yang, Ming-Hsien, Klein, Gary, and Chen, Houn-Gee, The role of team problem solving competency in information system development projects, International Journal of Project Management, , 29, p Lynn, Gary S., Skov, Richar B., and Abel, Kate D., Practices that support team learning and their impact on speed to market and new product success, Journal of Product Innovation Management, , 16, p Lynn, Gary S., Reilly, Richard R., and Akgün, Ali E., Knowledge management in new product teams: Practices and outcomes, IEEE Transactions on Engineering Management, , 47, p Nambisan, Satish, Software firm evolution and innovation-orientation, Journal of Engineering and Technology Management, , 19, p Nickerson, Jack, Yen, C. James, and Mahoney, Joseph T., Exploring the problem-finding and problem- solving approach for designing organizations, Academy of Management Perspectives, , 26, p Nidumolu, Sarma, The effect of coordination and uncertainty on software project performance: residual performance risk as an intervening variable, Information Systems Research, , 6, p Nonaka, Ikujiro, and Takeuchi, Hirotaka, The knowledge-creating company. (New York: Oxford University Press, ). Nunnally, Jum C., Psychometric theory. (New York: McGraw-Hill, ). Podsakoff, Philip M., and Organ, Dennis W., Self-reports in organizational research: Problems and prospects, Journal of Management, , 12, p Ringle, C. M., Wende, S., ve Will, A., SmartPLS - Version (Universität Hamburg, Hamburg, ). Siguaw, Judy A., Simpson, Penny M., and Enz, Cathy A., Conceptualizing innovation orientation: A framework for study and integration of innovation research, Journal of Product Innovation Management, , 23, p Sole, Deborah, and Edmondson, Amy, Situated knowledge and learning in dispersed teams, British Journal of Management, , 13, p Tenenhaus, Michel., Vinzi, Vincenzo Esposito, Chatelin, Yves-Marie, and Lauro, Carlo, PLS path modeling, Computational Statistics and Data Analysis, 48, , p Thomke, Stefan H., Managing experimentation in the design of new products, Management Science, , 44, p Thomke, Stefan H., and Fujimoto, Takahiro, The effect of front-loading problem-solving on product development performance, Journal of Product Innovation Management, , 17, p Tjosvold, Dean, Yu, Zi-You, and Hui, Chun, Team learning from mistakes: The contribution of cooperative goals and problem-solving, Journal of Management Studies, , 41, p Yang, Jen-Shou., and Chen, Chin-Yi., Systemic design for improving team learning climate and capability: A case study, Total Quality Management, , 16, p Zellmer-Bruhn, Mary, and Gibson, Cristina, Multinational Organization Context: Implications for Team Learning and Performance, Academy of Management Journal, , 49, p

41 Yönetim Bilimleri Dergisi Cilt: 13, Sayı: 26, ss , Küresel Krizi ve Seçilmiş Avrasya Ekonomilerine Etkileri: Azerbaycan ve Kazakistan Örneği* Lutfiye ÖZDEMİR** Böylesi küresel bir kriz, ancak yüzyılda bir görülür Alan Greenspan Özet küresel krizi dünyanın pek çok ekonomisini olumsuz yönde etkilemiştir. Bu krizin Avrasya ekonomilerine de olumsuz yansımaları sözkonusu olmuştur. Bu bağlamda araştırmanın amacı, küresel krizinin seçilmiş Avrasya ekonomileri olarak Azerbaycan ve Kazakistan ülkeleri üzerindeki etkilerini araştırmaktır. Bu amaçla Azerbaycan ve Kazakistan ekonomilerinin sektörel dağılımları ve bu krizin sektörler üzerindeki etkileri incelenmiştir. Ardından ekonomilerin kriz dönemindeki büyüme eğilimleri, işsizlik ve enflasyon oranları, ihracattaki değişim, cari işlemler dengesi ve yabancı sermaye yatırımları araştırılmıştır. Sonuç olarak Azerbaycan ve Kazakistan ekonomileri küresel krizden petrol gelirlerindeki düşme nedeniyle etkilenmişlerdir. Anahtar Kelimeler: Küresel İktisadi Krizi, Avrasya Ekonomileri, Azerbaycan, Kazakistan Global Crisis and Effects on Selected Eurasian Economies: Case of Azerbaijan and Kazakhstan Abstract global crisis had negatively affected many economies in the world. Also, the negative effects of the crisis reflected on the Eurasia economies. In this context, the purpose of the research is to investigate the effects on Azerbaijan and Kazakhstan economies of the global crisis as the selected Eurasian countries. Therefore, it was firstly examined the sectoral distribution of Azerbaijan and Kazakhstan economies, and the impacts of the crisis on sectors. Then it was in- * Bu çalışmanın ilk şekli, Aralık tarihinde Bakü, Azerbaycan da gerçekleştirilen II. Avrasya Sosyal Bilimler Form unda sunulmuştur. ** Doç. Dr., İnönü Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, İşletme Bölümü 41

42 Lutfiye ÖZDEMİR vestigated growth trend, unemployment, inflation rates, changes in exports, the current account balance, and foreign capital investment of the economies during the crisis period. In conclusion Azerbaijan and Kazakhstan economies were affected due to low oil revenues by the global crisis. Key Words: Global Crisis, Eurasian Economies, Azerbaijan, Kazakhstan 1. GİRİŞ Küreselleşen dünyada herhangi bir ülkede ortaya çıkan krizin başka ülkeleri de krize götürdüğü görülebilmektedir. Krizin başladığı ülkenin dünya ekonomisindeki ağırlığı ne kadar fazlaysa, krizin dış etkilerinin o kadar büyük olduğu söylenebilir 1. Bu nedenle krizlerin henüz ortaya çıkmadan öngörülebilmesi, tüm ekonomiler için önemlidir. Çünkü krizler, toplumun tüm kesimini -hükümetleri, kurumları, kuruluşları, işletmeleri, bankaları, aileleri, bireyleri- olumsuz etkileyebilmektedir lı yıllardan bu yana yaşanan çok sayıda finansal kriz dünya ekonomisinde iz bırakmıştır. / Avrupa Para sistemi krizi ile başlayan on yılda, / yıllarında Meksika da tekila krizi, / yıllarında Asya da, yılında Rusya da ve ardından / yıllarında Brezilya da, yılında ise Türkiye de ciddi finansal krizler yaşanmıştır. Son olarak yılı Eylül ayında etkileri hissedilmeye başlanan ABD mortgage sistemindeki aksaklıkların başlattığı ve tüm dünya ekonomisini etkisini altına alan bir kriz yaşanmıştır. Türü her ne olursa olsun, yaşanan krizlerin sosyal, siyasi, ulusal ve uluslararası boyutları bulunmaktadır. Bazen uluslararası çıkar çevrelerinin etkileri, bazen kredi derecelendirme kuruluşlarının verecekleri not bazen de yürütme gücünü elinde bulunduranların söyleyecekleri bir söz piyasaların dengesini bozabilmektedir. Böyle bir ortamla karşılaşıldığında, makro ekonomik dengeleri kontrol edebilmek güçleşmektedir. Geçmiş krizlere bakıldığında, bu krizlerin etkileri birbirine benzemesine rağmen, tam olarak aynı sonuçları ve etkileri doğurduğu söylenemez. Bu bağlamda küresel krizini diğer krizlerle karşılaştırdığımızda: Kibar a göre küresel krizini diğer krizlerden ayıran en önemli özellik, krizin gelişmekte olan ülkelerin yapısal sorunlarının sürdürülemez boyut almasından çok, gelişmekte olan ülkelerin dışına çıkması ve tüm ülkeleri etkisi altına almasıdır 2. ABD nin mortgage piyasalarında başlayıp küreselleşmenin de etkisiyle tüm dünyaya yayılan krizi, büyük buhrandan farklı olarak dünyada yaşanmış ilk küresel nitelikli kriz olarak ifade edilebilir. Büyük buhranda gerekli ve yeterli önlemler alınmadığı için piyasalar şimdiki gibi koordineli olmamasına rağmen piyasaları derinden etkilemiştir krizinde ise alınan bütün önlemlere rağmen tüm dünya krizinden etkilenmiştir. Dolayısıyla büyük buhran döneminde gerekli tedbirler 1 Erdal Türkkan, Ekonomik Kriz ve Güven Faktörü, içinde Halil Seyitoğlu ve Rıfat Yıldız (der.) Ekonomik Kriz Öncesi Erken Uyarı Sistemleri, (İstanbul: Arıkan Basım Yayım Dağıtım Ltd. Şti., ), s Ali Kibar, Küresel Mali Kriz ve Para Politikası Konferansı, seafoodplus.info pdf (Erişim Tarihi: ). 42

43 Küresel Krizi ve Seçilmiş Avrasya Ekonomilerine Etkileri: Azerbaycan ve Kazakistan Örneği alınsaydı, belki de çöküntü o kadar şiddetli olmayabilecekti 3. Eğilmez e göre ise krizinin bütün öteki krizlerden farkı, bunun tam anlamıyla bir küresel kriz olması ve dünyadaki bütün ülkeleri etkilemiş olmasıdır krizini önceki bütün krizlerden ayırıp onu küresel kriz konumuna getiren şey, sermaye hareketlerinin serbest bırakılmış olmasıdır. Sermaye hareketleri önceki krizlerin hiçbirinde bu çapta serbest ve yaygın değildi 4. Bu çalışmanın amacı, küresel krizinin seçilmiş Avrasya ülkeleri olarak Azerbaycan ve Kazakistan ekonomileri üzerindeki etkilerini araştırmaktır. Bu amaçla, öncelikle küresel krizi ele alınmış, ardından bu krizin dünya ekonomileri üzerindeki etkileri incelenerek seçilmiş Avrasya ekonomileri değerlendirilmiştir. Örneklem olarak Azerbaycan ve Kazakistan ekonomilerinin seçilmesinin nedeni, adı geçen ülkelerin doğal kaynak zengini ekonomiler olmaları, ihracatlarının önemli ölçüde bu kaynaklara dayalı olması ve dolayısıyla krizin yansımalarının diğer ülkelere göre daha önemli olmasıdır. Bu bağlamda küresel krizinin seçilmiş Avrasya ülkeleri olarak Azerbaycan ve Kazakistan ekonomilerine etkileri; sektörlerdeki, ülkelerin büyüme eğilimlerindeki, işsizlik ve enflasyon oranlarındaki, ihracattaki, cari işlemler dengesindeki, yabancı sermaye yatırımlarındaki ve petrol fiyatlarındaki değişmeler bağlamında değerlendirilmiştir. 2. KRİZ KAVRAMI Etimolojik kökeni Latince ye ve Yunanca ya dayanan kriz sözcüğü birçok alanda farklı anlamlarda kullanılmaktadır 5. Türk Dil Kurumu Sözlüğü nde kriz bir ülkede veya ülkeler arasında toplumun veya bir kuruluşun yaşamında görülen güç dönem, bunalım, buhran 6 olarak tanımlanmaktadır. Kriz bir sistemin mevcut konumunu ve geleceğini etkileyebilen, hiç beklenmeyen bir anda ortaya çıkan ve genellikle önlem almada geç kalınan olumsuz bir durumdur. Ekonomi açısından kriz de bir ülkede beklenmedik şekilde, yetersiz ya da yanlış yönetsel tercihlerle belirli bir dönemde ortaya çıkan ekonomik buhranlar olarak tanımlanabilir. Eğilmez e göre ekonomik kriz, tüketici talebindeki ve işletmelerin yatırımlarındaki büyük düşüş, yüksek oranlı işsizlik ve dolayısıyla yaşam standarlarının düşmesi biçiminde ortaya çıkabilir. Ekonomik krizler genellikle finansal piyasalardaki belirsizlikler ve hisse senedi fiyatlarındaki düşüşler ve yerli paranın değerinin yabancı paralara göre düşmesi, iflaslar, üretimde hızlı bir daralma, işsizlik oranında ani bir artış, ücretlerde gerileme, fiyatlarda ani bir düşme, banka çöküşleri, borsa- 3 Sadettin Paksoy, Yusuf Ekrem Akbaş ve Mehmet Şentürk, Dünya İktisadi Buhranı ve Küresel Finans Krizi: Devletçilik Prensibi Açısından Bir Değerlendirme, içinde İrfan Kalaycı (der.) Halil Seyidoğlu na Armağan Finansal Kriz Yazıları, (Ankara: Nobel Yayınevi, ), s Mahfi Eğilmez, Küresel Finans Krizi Piyasa Sisteminin Eleştirisi, (İstanbul: Remzi Kitabevi, ), s Mehmet Şentürk ve İ. Halil Ekşi, Üçüz Açıklar ve Finansal Krizler: Türkiye Deneyimi, içinde İrfan Kalaycı (der.) Halil Seyidoğlu na Armağan Finansal Kriz Yazıları, (Ankara: Nobel Yayınevi, ), s TDK, (Erişim Tarihi: ). 43

44 Lutfiye ÖZDEMİR da çöküş şeklinde görülebilir. Ayrıca reel kesimden kaynaklanıp finansal kesimi vurabilir 7. Küresel ekonomide kriz ise uluslararası ekonomide aniden ve beklenmedik bir şekilde ortaya çıkan olayların makro açıdan ülke ekonomisini, mikro açıdan ise şirketleri ciddi şekilde sarsabilecek sonuçlar ortaya çıkarmasıdır KÜRESEL KRİZİ yılının ortalarında başlayan ve yılında G. W. Bush tarafından ABD de ortaya çıktığı ilan edilen kriz, küresel bir nitelik taşımaktadır: Çünkü yılının Eylül ayında patlak veren ve daha sonra tüm dünyaya yayılan ABD kökenli küresel kriz, başlangıçta konut piyasasında etkisini göstermiş, daha sonra da tüm piyasalara yayılmıştır. Mortgage ipotekli konut kredisi- piyasasında 9 yaşanan kriz giderek derinleşmiş ve türev araçlar 10 vasıtasıyla gelişmiş ve gelişmekte olan çoğu ülke ekonomisini etkisi altına almıştır. Bu krizin gelişimi incelendiğinde, küresel krizinin temelinin yılının sonlarında atıldığı söylenebilir. Çünkü ABD ekonomisi yılından başlayarak yılından itibaren durgunluğa girmiştir. ABD Merkez Bankası, durgunlukla mücadele edebilmek için faiz oranlarını sert bir şekilde düşürmüş, düşen faiz oranları ipotekli konut kredilerini yatırımcılar nezdinde cazip hale getirmiştir Bu durum Amerika da kredi talebinde büyük bir artışa neden olmuştur. ABD deki bankalar, ekonomiyi inşaat sektörü aracılığıyla canlandırabilmek için ödeme gücü düşük kişilere ve kurumlara da mortgage kredisi kullandırmışlardır. Aslında mortgage kredileri başlangıçta maddi durumları iyi olan müşterilere verilmiştir. Bu müşteriler, yeterli gelire ve iyi kredi notuna sahip kişilerdir. Bu kişilere verilen kredilere prime mortgage kredileri denir. Daha sonraki yıllarda, alım gücü çok iyi olmayan müşterilere de kredi verilmeye başlanmıştır. Subprime müşteri denen bu kişiler, düşük gelir gruplarına aittir; bu kişilerin hem gelir durumları iyi değil hem de kredi kapatma alışkanlıkları yoktur. Bu nedenle, prime müşterilerin alabildiğinden daha az kredi alabilirler ve onlardan daha yüksek faiz öderler. Bu müşterilere verilen kredilere de subprime mortgage kredileri (eşikaltı kredileri) denir 12, Subprime grubuna açılan kredilere çoğunlukla ilk 2 yılı sabit faiz ödemeli, geri kalan yıllarda ise piyasa faiz oranlarına endeksli değişken faizler uygulanmıştır. Durum böyle olduğunda, yılından yılına kadar geçen dönemde ABD faiz oranlarının % lardan %5 e doğru hareketlenmesi, kredi kullanan subprime grubunu etkilememiştir. Ancak, yılının sonlarından itibaren alınan kredile- 7 Mahfi Eğilmez, a.g.e, s Mayis Əzizov, Küresel Krizler ve Kriz Döneminde Para Politikasının Kullanımı, Journal of Azerbaijani Studies, , s Korkut Boratav, Bir Krizin Kısa Hikayesi, (Ankara: Arkadaş Yayınevi, a), s Mahfi Eğilmez, a.g.e., s Gonca Atıcı ve Güner Gürsoy, Uluslararası Finansal Krizler ve Türk Bankacılık Sektörü, içinde İrfan Kalaycı (der.) Halil Seyidoğlu na Armağan Finansal Kriz Yazıları, (Ankara: Nobel Yayınevi, ), s Sudi Apak ve Ayhan Aytaç, Küresel Krizler (Kronolojik Değerlendirme ve Analiz), (İstanbul: Avcıol Basım Yayın, ), s Richard A. Posner, Kapitalizmin Çöküşü, (Çev. N. İ. Ateş), (Ankara : Bizim Kitaplar, ). 44

45 Küresel Krizi ve Seçilmiş Avrasya Ekonomilerine Etkileri: Azerbaycan ve Kazakistan Örneği rin yapısı sabitten değişkene dönünce ve kişilerin gelirleri de aynı dönem içerisinde artmayınca, kredi geri ödemelerinde zorluklar ortaya çıkmıştır Gerek maddi durumu iyi olan müşteriler gerekse alım gücü düşük olan müşteriler tarafından kullanılan kredi miktarındaki artışlar, emlak fiyatlarını yükseltmiş, yükselen emlak fiyatları da yeni kredilerin alınabilmesini mümkün kılmıştır 15 **. Ayrıca düşük gelir gruplarına dönük ipotekli konut kredileri menkul kıymetleştirilerek 16 *** tekrar tekrar pazarlanmış ve küresel finans sisteminde bu tarzdaki türev ürünlerin işlem hacmi hızla artmıştır. Sonuçta aşırı risk ve vade uyumsuzlukları ortamında konut fiyatları balonu oluşmuştur. Bu gelişmeler, FED in (ABD Merkez Bankası) enflasyonist baskıları kontrol altına alabilmek için faiz artırımına gitmesi 17 ile tersine dönmüştür. FED in yeni politikası sonrası, faizler artarken konut fiyatları düşmeye başlamış, mortgage kredileri alan düşük gelir grubundaki insanlar, vadesi gelen kredi borçlarını ödeyememe sorunu ile karşılaşmaya başlamışlardır Bunun yanında verilen konut kredilerinin geri ödenmesinde yaşanan sorunlar 19, ipotek karşılığı kredi veren finansman kurumlarının zarar etmesine neden olmuştur Araştırma yapılmadan sorumsuzca dağıtılan bu krediler, ABD de mortgage krizine dönüşmüş ve yılı itibariyle tüm ülkelere yayılmıştır. Öte yandan yılı ilk çeyreğinde dünyanın ekonomik gündeminde hızla artan gıda ve enerji fiyatlarının yaratabileceği olası enflasyonist etkiler bulunmaktaydı ve yılının son çeyreğinde bir finansal krizin ortaya çıkabileceği genel olarak öngörülmemekteydi. Ancak ABD nin büyük yatırım bankalarından biri olan ve iflas durumunda bulunan Bear Stearns ün Mart tarihinde FED ile ABD Hazine Bakanlığı arasında yapılan bir işbirliği ile JP Morgan Chase e satılması, bir kriz işaretiydi ve gündemi değiştiren bir olaydı Bu büyük yatırım bankası- 14 Esfender Korkmaz ve Arzu Tay, Küresel Kriz, Türkiye ye Etkileri ve Çözüm Önerileri, Kafkas Üniversitesi İİBF Dergisi, Cilt. 2, Sayı. 1, , s ** Emlak fiyatları arttığında, kendilerini daha zengin hisseden emlak sahipleri borçlanarak harcamalarını artırmışlar; bu, ekonomiye canlılık kazandırmış ve emlak fiyatları daha da artmıştır. Emlak fiyatları arttıkça emlak talebi de artmış, bu defa emlaka dayalı kağıtlarla yapılan finansal işlemler büyüdükçe büyümüştür. Yatırım yapmak amacıyla herkes, ikinci veya üçüncü defa gayrimenkul satın almışlardır. Bu alımların altında yatan varsayım, gayrimenkullerin gelecekte daha yüksek bir fiyatla satılabileceği düşüncesiydi. Bu varsayımın gerçek olmayacağı anlaşıldığında, fiyatlar düşmeye ve balon sönmeye başlamıştır. 16 *** Menkul kıymetleştirme, likit olmayan aktiflerin ihraç edilebilecek ve sermaye piyasalarında alım satım yapılabilecek menkul kıymete dönüştürülmesidir. 17 Sudi Apak ve Ayhan Aytaç, a.g.e., s. , Adem Üzümcü ve Mehmet Dikkaya, Küresel Finans Krizinin Türkiye nin Dış Ticareti Üzerindeki Etkileri: Krizi ile Bir Karşılaştırma, içinde İrfan Kalaycı (der.) Halil Seyidoğlu na Armağan Finansal Kriz Yazıları, (Ankara: Nobel Yayınevi, ), s Aslı Afşar, Global Kriz ve Türkiye Konut Piyasasına Etkileri, (Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayını, ), s Nadir Eroğlu ve İlhan Eroğlu, Küresel Finans Krizi Çerçevesinde Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası nın Kriz Yönetimi ve Çıkış Stratejisi, içinde İrfan Kalaycı (der.) Halil Seyidoğlu na Armağan Finansal Kriz Yazıları, (Ankara: Nobel Yayınevi, ), s Sudi Apak ve Ayhan Aytaç, a.g.e., s Yener Coşkun, DODD-Frank Street Reformu ve Tüketicinin Korunması Yasası Kapsamında Sistemik Risk Yönetimi ve Düzenleme İlişkisi, içinde İrfan Kalaycı (der.) Halil Seyidoğlu na Armağan Finansal Kriz Yazıları, (Ankara: Nobel Yayınevi, ), s

46 Lutfiye ÖZDEMİR nın konut kredileri başta olmak üzere verdiği kredilerle ilgili sıkıntısı nedeniyle bir bakıma çok ucuz fiyatla satılarak batmaktan kurtarılması sonrasında konut kredisi alanların borcunu vadesinde ödememe oranları artmış ve konut haciz süreci başlamıştır. Bu ortamda bu tür kredileri sağlayan yatırım bankalarının bilançoları bozulmuş ve subprime mortgage paniği ortaya çıkmıştır. Bununla birlikte asıl sorun, 7 Eylül de Fannie Mae ve Freddie Mac gibi iki federal dev mortgage kredisi kuruluşu kurtarılırken olası ahlaki tehlike nedeniyle Lehman Brothers in iflası 23 ile anlaşılmıştır. Lehman Brothers in iflasıyla para piyasaları ve gelişmiş ülkelerin bankacılık sektörü aniden çökmüştür Ardından dünyanın en büyük sigorta şitketi AIG nin (American International Group) hisse senetleri 16 Eylül de %60 oranında değer kaybetmiş ve ahlaki tehlikeden kaçınılırken küresel finans piyasalarında güvensizlik sorunu derinleşmiştir Bu ortamda likitide desteği ile AIG nin kurtarılmasına karşın AIG, Lehman Brothers ve zor durumdaki diğer ABD bankalarıyla ilgisi olan Avrupa bankalarından başlayarak krizin Avrupa ülkelerine ve dünyaya yayılmasına engel olunamamış ve kriz küresel hale gelmiştir. ABD deki bu finansal krizin ana sorumlusu sadece disiplinsiz piyasalar ve şirketlerin aşırı kar elde etme isteği 26 değildir. Birleşik Devletlerin uyguladığı ekonomi politikaları da krizin ortaya çıkmasına yol açmıştır. Amerika nın dış politikasındaki tutarsızlık ve dünyanın lideri rolünü üstlenmesinin getirdiği yüksek askeri harcamalar, devletin aşırı harcamalar yapmasına ve dolayısıyla sürekli bütçe açığı vermesine neden olmuştur Çünkü ABD yılında harcanabilir gelirinin %9 unu tasarrufa ayırırken 28, yılında bu oran sıfıra yakın gerçekleşmiştir. ABD, vergileme veya aza indirmekte zorlanmaya başlamıştır. Bunların dışında genel olarak mortgage krizinin nedenleri; mortgage kredilerinin yapısının bozulması, faiz yapısının uyumsuzlaşması, konut fiyatlarındaki balon artışlar, menkul fiyatlarının fonlanmasında yaşanan sıkışıklık, kredi türev piyasalarının genişlemesi ve kredi derecelendirme sürecindeki sorunlar olarak sayılabilir. Bunların dışında ABD deki tüketicilerin devamlı ve gittikçe daha fazla harcama yapma eğilimlerinin krizi tetiklediği söylenebilir. Bu yüzden faizler düşük tutulmuş ve krediler bollaştırılıp ucuzlatılmıştır. Bu durumu farkeden vatandaşlar, ucuz para bol kredi imkanlarından yararlanarak karşılayabileceklerinden daha 23 Dina Çakmur Yıldırtan ve Ayşe Gül Bölükbaşı, Finansal Kriz Sürecinde Elektrik Arzındaki Değişimin Panel Veri Analizi ile OECD Ülkeleri İçin Araştırılması, içinde İrfan Kalaycı (der.) Halil Seyidoğlu na Armağan Finansal Kriz Yazıları, (Ankara: Nobel Yayınevi, ), s A. Levent Alkan, Küresel Sistemik Krizin Anatomisi, (İstanbul: Scala Yayıncılık, ), s Mükerrem Hiç, Küresel Ekonomik Kriz ve Türkiye, (İstanbul: Beykent Üniversitesi Yayınevi, ), s Yener Coşkun, a.g.e., s İrfan Kalaycı, Barış Aytekin ve Berna Balcı İzgi, Krizin İktisadı-İktisadın Krizi, içinde İrfan Kalaycı (der.) Halil Seyidoğlu na Armağan Finansal Kriz Yazıları, (Ankara: Nobel Yayınevi, ), s İlker Parasız, Finans Krizinin Güven Krizine Dönüşmesi: Küresel Kriz, (Bursa: Ezgi Kitabevi, ), s Korkut Boratav, Bir Çevrimin Yükseliş Aşamasında Türkiye Ekonomisi, içinde Nergis Mütevellioğlu ve Sinan Sönmez (der.) Küreselleşme, Kriz ve Türkiye de Neoliberal Dönüşüm, (İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, b), s

47 Küresel Krizi ve Seçilmiş Avrasya Ekonomilerine Etkileri: Azerbaycan ve Kazakistan Örneği fazla harcama yapmayı öğrenmişler ve zamanla bu davranış kurtulması zor bir alışkanlık haline gelmiştir. Hemen herkes bunu sürdürebilmek için kredi kuruluşlarına borçlanmıştır. Böylece her Amerikalı sırtında bir borç yüküyle gezer hale gelmiştir. ABD yıllardır sorun olmaz düşüncesiye borç açığını önemsememiştir. ABD hükümetleri ekonomik yaşamın kanunlarına tabi olmak yerine kredi kuruluşlarına garantiler vermişlerdir. Böyle olunca bu kuruluşlar hem suni şekilde büyümüşler hem de gerek müşterileri gerekse kendileri rasyonel ve hesaplı iktisadi davranıştan uzaklaşmışlardır. Konut sektöründe balonlar oluşmuştur. ABD nin bu ekonomik politikaları ülkede reel ekonomide sorunlar yaratmıştır. Reel ekonomideki problemler asıl sorun olmakla birlikte, bu sorunu algılamak ve çözüm bulmak için gereken çabalar gösterilmemiştir. Kredi kuruluşları bir süre sonra müşterilerinin yüksek risk sınırına ulaştığını görünce frene basmak zorunda kalmıştır, ancak bu durum krizin doğmasını engelleyememiştir Krize bağlı olarak ülke ekonomilerinde daralma başlamış, sanayi üretimi, istihdam ve dış ticaret gerilemeye başlamıştır in son çeyreğinde iktisadi faaliyetler küresel ölçekte yavaşlamış ve özellikle gelişmiş ülkelerde büyüme oranları belirgin şekilde düşmüştür. Bu ortamda küresel ölçekte faaliyet gösteren yatırımcılar, gelişmekte olan ülkelerin ihracatlarının düşüşüyle birlikte düşük ekonomik büyüme periyoduna girmişler, sonuçta dünya üretimi ve dış ticareti daralırken küresel işsizlik oranları yükselmiştir Amerika da paniği önleyebilmek amacıyla kamu sektörü önlemler almaya başlamıştır. Ancak, ABD başta olmak üzere diğer gelişmiş ülke Merkez Bankaları piyasaları desteklemesine karşın kriz önlenememiştir. Bu kapsamda Amerika nın ipotekli emlak kredisi veren Freddie Mae ve Freddie Mac bankaları devletleştirilmiştir. ABD, mortgage krizini yönetim sürecinde uyguladığı sıkı para politikası ile faiz oranlarını artırmış ve piyasaya likidite desteği sağlamıştır. Bunun yanında ABD maliye politikası kapsamında genişletici maliye politikası uygulaması ile milyar tutarında büyüme paketi ile tüketicilere satın alma gücü sağlamış ve yatırımcılara yeni yatırım imkanı sunabilmek amacıyla vergi düzenlemeleri getirmiştir 32, Finans kökenli olarak ortaya çıkmış olan kriz, gelişmiş ülkeler dışında dış ekonomik bağlılık ve küresel dünya ağı oluşumu nedeniyle hızlı bir şekilde gelişmekte olan ülkelere de yayılmıştır. Etkileri ise yıkıcı olmuştur. Birçok gelişmekte olan ülkede ulusal para değer kaybetmiş, dış borçların ödenmesinde sorunlar oluşmuş, kredi notlarının düşmesiyle yabancı sermaye yatırımlarında önemli dü- 30 Sadettin Paksoy, Yusuf Ekrem Akbaş ve Mehmet Şentürk, a.g.e., s Adem Üzümcü ve Mehmet Dikkaya, a.g.e., s Melike Atay, Küresel Krizde Kriz Erken Uyarı Sinyalleri Olarak Uluslararası Sermaye Hareketleri: Türkiye Örneği, içinde İrfan Kalaycı (der.) Halil Seyidoğlu na Armağan Finansal Kriz Yazıları, (Ankara: Nobel Yayınevi, ), s Cihan Bulut ve Ayhan Güney, Global Finansal Krizin Sebepleri, Çıkış Yolları ve Azerbaycan Ekonomisi Üzerindeki Etkileri, (Tebliğ, The Reasons of the Global Financial Crisis, the Way out of a Situation and the Effects on Azerbaijan Economy III. International Congress on Caucasus, ), Available at SSRN: or ssrn (Erişim Tarihi: 17 Aralık ). 47

48 Lutfiye ÖZDEMİR şüşler yaşanmıştır. Yatırımların azalması ve birçok güçlü şirketin iflas etmesi ya da maliyetleri düşürmek amacıyla işgücünde kısıtlama yapması, küresel krizin dünyaya bırakacağı işsizlik mirası sonucunu doğurmuştur. Dünya ekonomisinde makro ekonomik değişkenlerin başında gelen üretim, istihdam ve dış ticaret değişkenlerinde olumsuz etkiler gözlenmiştir AB ekonomisini derinden sarsan finansal krizin yayılması üç kanaldan gerçekleşmiştir Finans Kanalı: Kriz nedeniyle yaşanan kayıplar, başlangıçta ABD de gerçekleşse de Avrupa da, özellikle İngiltere ve Euro bölgesinde bankaların kayıpları ABD deki kayıpları aşmıştır. Bankaların kredi limitlerini sınırlaması ve özellikle gelişen Avrupa ülkelerinde daralan finansman imkanları, krizin büyümesine yol açmıştır. 2. İç Talep Kanalı: Borç verme standartlarının katılaşması ve varlık fiyatlarının düşmesi, hanehalkının varlıklarının azalmasına ve tasarrufların yükselmesine yol açmıştır. Buna bağlı olarak dayanıklı tüketim mallarına olan talebin ve konut yatırımlarının azalması, toplam talepte daralmaya sebep olmuştur. 3. Küresel Ticaret (Dış Talep) Kanalı: yılının son çeyreğinde dünya ticareti, yatırımların ve dayanıklı tüketim mallarına olan talebin azalması nedeniyle önemli ölçüde daralmıştır. Tahmin edilenden daha derin olan bu daralmanın temel nedenleri; sermaye yoğun mallara olan talebin zayıflaması, ticaretin finansmanının sağlanamaması ve yavaşlayan ekonomik aktivitenin dünya ticaretine olumsuz etkisinin küreselleşme nedeniyle, çok daha hızlı olmasıdır KÜRESEL KRİZİNİN DÜNYA EKONOMİLERİNE ETKİLERİ küresel krizi dünyada pekçok ülkenin büyüme oranlarının hızla düşmesine yol açmıştır. Bunun yanısıra sanayi üretimi, ticaret hacmi ve sabit yatırım harcamaları da büyük ölçüde düşmüştür. Buna bağlı olarak istihdam azalmış, diğer bir ifadeyle işsizlik artmıştır küresel krizinin dünya ekonomilerine yansımaları; büyüme oranlarına, yatırımlara, ihracata, enflasyona ve işsizlik oranlarına etkileri bağlamında değerlendirilmektedir. Küresel krizin reel ekonomiye yansıması nedeniyle tüm dünyada büyüme oranları düşmüştür yılının son çeyreğinden itibaren küresel düzeyde düşmeye başlayan büyüme oranları yılının üçüncü çeyreğinde negatife dönmüş, yılı ilk çeyreğinde -% lik küçülme ile dip yapmıştır. Bu daralma gelişmiş 34 Bülent Darıcı, Fatih M. Öcal ve Mete C. Okyar, Küresel Finans Krizi Çerçevesinde Üretim ve İstihdam Göstergeleri: Reel Sektör Etkileşimi ve Reel Sektör Öncül Endekslerinin Analizi, içinde İrfan Kalaycı (der.) Halil Seyidoğlu na Armağan Finansal Kriz Yazıları, (Ankara: Nobel Yayınevi, ), s Bülent Darıcı, Fatih M. Öcal ve Mete C. Okyar, a.g.e., s

49 Küresel Krizi ve Seçilmiş Avrasya Ekonomilerine Etkileri: Azerbaycan ve Kazakistan Örneği ülkelerde -% iken, yükselen ve gelişmekte olan ekonomilerde -% olmuştur. Ancak yılının ikinci çeyreğinden itibaren tüm dünyada bir toparlanma süreci başlamış, büyüme oranları pozitife dönmüştür yılının ilk çeyreğinde Asya ülkelerindeki yüksek büyüme oranları nedeniyle, dünya ekonomisi yıllık üzerinden yaklaşık %5 büyüme gerçekleşmiştir Sanayi üretimi ve mal ihracat endeksine göre, reel ekonomik faaliyetlere ilişkin küresel göstergelerde iyileşmeler görülmektedir. Küresel sanayi üretimi ve mal ticareti, yılının ikinci yarısından itibaren düzelmeye başlamış, yılının ilk çeyreğinde de büyümüş ve çift haneli rakamlara ulaşmıştır (=) yılında % olan dünya ticaret hacmi, de %3 e düşmüş, yılında ise -% oranında küçülmüştür yılının ikinci yarısından itibaren artmaya başlayan dünya ticaret hacmi, yılında beklenildiği gibi pozitif çıkmış ve ayrıca geçen yılki beklentilerin üzerinde gerçekleşmiştir. IMF nin Dünya Ekonomik Görünümü yayınından alınan verilere göre yılında dünya ticaret hacmi, % dir yılına kadar düşen emtia fiyatları ve petrol fiyatları, tekrar yükselmeye başlamıştır Sabit yatırımlar da birçok bölgede büyük ölçüde düşmüştür. Dünya genelinde yatırımı azalan ülkeler, ticari ve yatırım bankaları ile yakın bağı olan, ihracatı dolaylı olarak düşen ve dolayısıyla finansal krizden doğrudan etkilenen ülkelerdir. Büyük cari açıkları bulunan bazı ülkelerin yatırımlarındaki daralma çok daha fazla olmuştur yılının son çeyreğinde yüksek gelirli ülkelerin yatırımı ortalama % düşmüştür Küresel krizle birlikte işsizlik oranları da büyük ölçüde artmıştır. Küresel ekonomide yılının ikinci yarısından itibaren büyüme görülmesine karşın, işgücü piyasasındaki iyileşme çok küçük düzeyde kalmıştır döneminden itibaren düşen küresel işsizlik oranı, yılında artmaya başlamış; fakat yılında işsiz sayısında çok büyük bir artış olduğu görülmüştür Bölgesel olarak döneminde işsizlik oranlarındaki en büyük artış % ile Avrupa Birliği ülkeleri ve diğer gelişmiş ülkelerde görülmüştür. Bu artış, Orta ve Güneydoğu Avrupa da %2, Latin Amerika ve Karayipler de % olmuştur yılında küresel işsiz sayısının üçte ikisi de bu üç bölgede bulunmaktadır. Diğer bölgelerde işsizlik oranındaki artış % gibi düşük düzeyde gerçekleşmiştir. Avrupa Birliği 36 Müslime Narin ve Akın Marşap, Küresel Kriz Sonrası Türk Cumhuriyetleri Ekonomileri ve Türkiye ile Ticari İlişkileri, (Tebliğ, International Conference on Eurasian Economies, İstanbul, Türkiye, Kasım ), s TOBB, Ekonomik Rapor, , ekonomikraporpdf (Erişim Tarihi: ), s World Bank, Global Economic Prospects: Crisis, Finance, and Growth, Published February a, ISBN: ISBN SKU: , seafoodplus.info?item_id= , (Erişim Tarihi: ), s World Bank, Global Economic Prospects Summer, b, Regional Annex, seafoodplus.info, (Erişim Tarihi: ), s ILO, Global Employment Trends, January , public/ed_emp/emp_elm/trends/documents/publication/wcms_ pdf, ( ); Global Employment Trends for Younth, Agust Special issue on the impact of the global economic crisis on youth, --emp_elm/--trends/documents/publication/wcms_ pdf, (Erişim Tarihi: ), s

50 Lutfiye ÖZDEMİR ve diğer gelişmiş ülkelerde yılında % olan işsizlik oranı, de %6 ya çıkmıştır Ayrıca küresel krizden önce genç işsizlerin hem sayısı hem de oranı azalmıştır. Ancak krizle birlikte yeniden artış göstermiştir. Küresel krizle birlikte dünyada hem ortalama enflasyon (headline inflation) hem de çekirdek enflasyon (core inflation) artmaya başlamıştır. Ancak ve yılında enflasyondaki artış, yalnızca finansal krizden kaynaklanmamıştır. Bu dönemde gıda ürünleri ve petrol fiyatlarındaki artışlar, önemli ölçüde enflasyonist etki yaratmıştır. Özellikle enerji talebi hızla artan gelişmekte olan ülkelerde enflasyon, daha hızlı yükselmiştir KÜRESEL KRİZİNİN AZERBAYCAN VE KAZAKİSTAN EKONOMİLERİNE ETKİLERİ Türk Cumhuriyetleri ekonomileri genelde dışa açık ekonomiler olmalarına rağmen, dünya ekonomisiyle göreceli olarak düşük bir entegrasyona sahiptirler. Doğal kaynaklar ekonomik büyümenin temel tetikleyicisi konumundadır. Bu bağlamda dünya ekonomisinde doğal kaynaklara yönelik talep ve bu malların fiyatları arttıkça ülke ekonomilerinin makro dengeleri ve büyüme hızları yüksek seyretmektedir. Ancak koşullar tersine döndüğünde, ekonomiler sıkıntılara düşmektedirler. Küresel kriz, dünya ekonomisi genelinde ülkelerin makro ekonomik dengelerini, üretimden, istihdama, finansal koşullardan beklentilere ve refah kayıplarına kadar geniş bir yelpazede temel ekonomik göstergeleri olumsuz etkilemiştir küresel krizinin Azerbaycan a ve Kazakistan a yansımaları ekonomilerin sektörel dağılımları, büyüme eğilimleri, işsizlik, enflasyon oranları, ithalat-ihracat faaliyetleri, cari işlemler dengesi, yabancı sermaye yatırımları ve benzin fiyatlarındaki değişmeler açısından değerlendirilmektedir Küresel Krizinin Azerbaycan ve Kazakistan Sektörlerine Etkileri Kafkasya nın gıda ambarı olarak adlandırılan Azerbaycan ın toplam yüzölçümünün %55 ini tarım toprakları oluşturmaktadır. Tarım sektörü Azerbaycan da toplam GSYİH nin % ine karşılık gelse de ülkede en fazla istihdam sağlayan sektörü durumundadır. Toplam işgücünün yaklaşık %40 ı bu sektörde çalışmaktadır. Ancak sektörde geniş çaplı reformlar yapılmaktaysa da, yapısal sorunlar ve yatırım yetersizliği nedeniyle Azerbaycan da tarım büyük ölçüde sübvansiyonlara bağımlı durumdadır. Zirai üretim artışının son on yıldır sürekli olarak yavaşlaması bu durumun sonucu olarak ortaya çıkmıştır yılında % olan artış, yılında % e, yılında % e inmiş ve sonraki yıllarda bu eğilim devam etmiştir yılında bu rakam % gibi çok düşük bir seviyeye kadar 41 ILO, , a.g.e., s IMF, World Economic Outlook, Rebalancing Growth, April a, external/pubs/ft/weo//01/, (Erişim Tarihi: ), s

51 Küresel Krizi ve Seçilmiş Avrasya Ekonomilerine Etkileri: Azerbaycan ve Kazakistan Örneği gerilemiştir yılında %, yılında %, yılında ise % olarak gerçekleşmiştir Azerbaycan da tarım sektörünün %99 u özel sektörün elindedir. Tarım sektöründeki yetersizlikler nedeniyle Azerbaycan, gıda alanında ithalata bağımlı durumdadır. Ülkenin toplam ithalatının %16 sını tarımsal ürünler, gıda ve içecekler oluşturmaktadır. Sektörde konserve, meyve ve sebze üretiminin ağırlığı söz konusudur. Azerbaycan da gıda işleme endüstrisi üç ana koldan oluşmaktadır. Bunlar et işleme, süt ve süt ürünleri üretimi ve konserve sebze ve meyve üretimidir Azerbaycan ekonomisinin sektörel yapısına baktığımızda sanayinin payı, %60 lar düzeyinde, hizmetler sektörü %30 lar düzeyinde, tarımın payı ise % düzeylerinde seyretmektedir. Azerbaycan ekonomisinde sektörlerin krizden etkilenmesine ilişkin veri Tablo 1 de verilmiştir. Tablo 1: Küresel Krizinin Azerbaycan Sektörlerine Etkileri Azerbaycan t t t Tarım (Reel, % si) Sanayi (Reel, % si) Hizmetler (Reel, % si) Kaynak: IMF, World Economic Outlook, October b. t: tahmini Tablo 1 deki veriler bağlamında Azerbaycan ekonomisindeki sektörlerin krizden etkilenme düzeyi incelendiğinde, tarım sektörünün ve yılında bir önceki yıla göre daraldığı, sanayi sektörünün yılında çok ciddi daralıp yılında düşük düzeyde toparlandığı görülmektedir. Hizmetler sektörünün ise yılından beri daraldığı saptanmıştır. Sonuç olarak küresel kriz Azerbaycan ekonomisini, petrol fiyatlarındaki ve dış talepteki düşüşe bağlı olarak daralmaya sürüklemiştir. Ancak işsizlik açısından önemli bir kırılma oluşmamıştır. Kazakistan ekonomisinde sektörlerin krizden etkilenme düzeyine ilişkin rakamlar, Tablo 2 de verilmiştir. Tablo 2: Küresel Krizinin Kazakistan Sektörlerine Etkileri Kazakistan t t t Tarım (Reel, % si) Sanayi (Reel, % si) Hizmetler (Reel, % si) Kaynak: IMF, World Economic Outlook, October b. t: tahmini Tablo 2 deki veriler bağlamında Kazakistan ekonomisindeki sektörlerin krizden etkilenme düzeyi incelendiğinde, tarım sektörünün yılında % daral- 43 Cesur Çaça, Azerbaycan 5 Yılda 5 Kat Zenginleşti, Turco Money, Özel Dosya, 5 Aralık Cesur Çaça, a.g.e. 51

52 Lutfiye ÖZDEMİR dığı, yılında ise % artış gösterdiği görülmektedir yılından itibaren düşük düzeyde artış göstermeye devam etmesi beklenmektedir. Sanayi sektörünün büyümesi yıllarında %2 lere kadar düşüş göstermiştir. Hizmetler sektöründe daralma, yılında % düzeyinde gerçekleşmiştir. Sonuç olarak küresel krizde, Kazakistan ekonomisi, iç ve dış talepteki daralmaya bağlı olarak küçülmüştür. Aynı şekilde dış ve iç talepteki iyileşmeler, hidrokarbon, metal ve petrol fiyatlarındaki artış; petrol sektörünün dolayısıyla ekonomik büyümenin hızlanmasına katkı yapmaktadır Azerbaycan ve Kazakistan Ekonomilerinin Büyüme Eğilimleri Sovyetler Birliği nin dağılmasından sonra bağımsızlığına kavuşan Türk Cumhuriyetleri, li yıllardan itibaren hızlı bir biçimde büyüme göstermişlerdir. Türk Cumhuriyetleri nden Azerbaycan ın ve Kazakistan ın küresel krizden nasıl etkilendiklerine ilişkin büyüme oranları Tablo 3 te görülebilir. Tablo 3: Azerbaycan ve Kazakistan ın Büyüme Oranları (%) Ülkeler Azerbaycan Kazakistan Kaynak: IMF, World Economic Outlook, Rebalancing Growth, April a, s Tablo 3 te görüldüğü gibi, ekonomisi önemli ölçüde petrol ihracatına dayalı olan Azerbaycan da döneminde ortalama büyüme artışı, %10 düzeyinde olmuştur. Azerbaycan ekonomisi yılından sonra hidrokarbon sektörü olarak adlandırılan doğal gaz ve petrol satışlarındaki artışla birlikte önemli atılımlar göstermiştir: Çünkü Azerbaycan yılında %, da %, de %25 oranında büyüyerek büyük başarılar elde etmiştir. Azerbaycan ekonomisinin bu şekilde büyümesinde önemli ölçüde yılı ortalarına kadar hızla artan petrol fiyatları etkili olmuştur. Dünyada yaşanan küresel krize karşın Azerbaycan ekonomisi hedefinden büyük ölçüde sapmamıştır. Çünkü kendi planına göre bir düşüş gösterse dahi dünya ortalamasının üzerinde büyümeye devam etmiştir. Bu bağlamda de %, da ise % oranında büyümüştür Azerbaycan, bu dönemde Rusya ile Gürcistan arasındaki gerginlikten de olumsuz yönde etkilenmiştir 46, yılından yılına kadar ortalama %10 civarında büyüyen Kazakistan ın, yılında büyüme oranı küresel krizin de etkisiyle düşmüştür. Azerbaycan gibi Kazakistan ın da ekonomisi önemli ölçüde petrol ihracatına, dolayısıyla petrol gelirlerine bağlıdır yılı ortalarından itibaren petrol gelirlerindeki 45 Cihan Bulut ve Ayhan Güney, a.g.e., s DEİK, Azerbaycan Ülke Bülteni, (İstanbul: ), s Cesur Çaça, a.g.e. 52

53 Küresel Krizi ve Seçilmiş Avrasya Ekonomilerine Etkileri: Azerbaycan ve Kazakistan Örneği düşme, küresel krizin etkisini daha da artırmıştır Kazakistan da büyüme oranı negatif olmamış, ancak yılında % olan büyüme oranı, de % ve da % düzeyine düşmüştür Kazakistan ekonomisi, küresel krizden başlıca üç kanaldan etkilenmiştir Birincisi, petrol fiyatlarındaki düşüşün petrol ihracatçısı ülke olan Kazakistan ın gelirlerinde düşüşe yol açmış olmasıdır. İkincisi, küresel talebin ve ticaretin daralması ile Kazakistan ın ihracatının, turizm gelirlerinin ve işçi dövizlerinin azalmasıdır. Üçüncüsü, kredi piyasalarının daralması ve riske karşı oluşan daha ihtiyatlı tutum nedeniyle, sermaye hareketlerinin ve yatırımların azalmasıdır. Kazakistan da krize karşı tepki, devletin ekonomideki rolünün artırılması şeklinde ortaya çıkmıştır. Uluslararası Para Fonu kriz sonrası Kazakistan ekonomisinin beklenenden daha hızlı toparlanmış olduğunun altını çizmektedir Azerbaycan ve Kazakistan Ekonomilerinde İşsizlik Küresel krizin Türk cumhuriyetlerinde reel sektör üzerine etkisi düşük olduğu için, işsizlik oranlarında bir artış yaşanmamıştır. Küresel kriz dönemindeki işsizlik oranları Tablo 4 te görülebilir. Tablo 4: Azerbaycan ve Kazakistan Ekonomilerinde İşsizlik (%) Ülkeler Ortm Azerbaycan Kazakistan Kaynak: IMF, World Economic Outlook Data IMF Regional Economic Outlook, Middle East and Cenral Asia, c, s. Tablo 4 te görüldüğü gibi, krizin etkisiyle küresel düzeyde işsizlik oranları artarken, Azerbaycan da işsizlik oranları krizle birlikte artmamış, aksine çok düşük oranlarda da olsa yılından itibaren devam eden azalma eğilimini sürdürmüştür. Azerbaycan da sosyal ve ekonomik kalkınma programı kapsamında, Ocak ve Temmuz arasında si kalıcı olmak üzere yeni iş imkanı yaratılmıştır yılında % olan işsizlik oranı, da % ya, da % ya ve de % ya gerilemiştir Dolayısıyla, mevcut veriler ışığında, Azerbaycan da krizin etkisiyle istihdam yaratma fırsatlarının azalmış ve işsizlik oranlarının yükselmiş olduğunu ileri sürmek mümkün değildir. Kazakistan da da yılından itibaren azalma eğilimi gösteren işsizlik oranı kriz sürecinde azalmaya devam etmiştir. Ancak Kazakistan da kırsal alanlarda ça- 48 World Bank, b, a.g.e. 49 Müslime Narin ve Akın Marşap, a.g.e., s Dilek Yiğit, Küresel Ekonomik Krizin Türkiye ve Orta Asya Türk Cumhuriyetleri nde Ekonomik Büyüme, İşgücü Piyasası ve Yoksullukla Mücadele Süreci Üzerine Etkileri, (Ankara: ), Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi İnceleme- Araştırma Dizisi, s ILO, What is the unemployment rate in Azerbaijan?, , (Erişim Tarihi: ). 53

54 Lutfiye ÖZDEMİR lışanların çoğunun kamu sektörü çalışanı olması nedeniyle krizin etkilerine karşı daha korunaklı olmasına karşın, krize bağlı olarak yaşanan iş kayıpları şehirlerde gerçekleşmiştir Azerbaycan ve Kazakistan Ekonomilerinde Enflasyon Oranları Azerbaycan da son dönemlerde hızla büyümekte olan enerji sektörüne gelen doğrudan yabancı yatırımlar ve dolayısıyla ülkeye yüksek miktarlarda para girişi, yılından itibaren enflasyonist bir baskı oluşturmuş ve yılından başlayarak, Azerbaycan Merkez Bankası faiz oranlarını yükseltmek zorunda kalmıştır. Bu bağlamda ortaya çıkan enflasyon oranları Tablo 5 te verilmiştir. Tablo 5: Azerbaycan ve Kazakistan Ekonomilerinde Enflasyon Oranları (%) Ülkeler Azerbaycan Kazakistan Kaynak: IMF, World Economic Outlook, Rebalancing Growth, April a, s Tablo 5 te görüldüğü gibi, yılında %, da ise % olarak gerçekleşen enflasyon artışı yılında % ya, de ise % e çıkmıştır. Bu artışın gerek iç gerekse de dış ekonomik gelişmelerden kaynaklanan bazı nedenleri vardır. Dış gelişmelerin başında petrol ve gıda fiyatlarında küresel çapta yaşanan artışlar gelmektedir. Söz konusu artışlar dünya ekonomisinde enflasyonist baskılar oluşturmuş ve Azerbaycan da doğal olarak bundan etkilenmiştir. Diğer taraftan, içeride mal ve hizmet fiyatlarına yapılan zamlar, kamu harcamalarındaki artışlar ve petrol ihracatı karşılığında ülkeye giren büyük miktardaki para enflasyonist eğilimlerin artmasına neden olmuştur Bu sebeplere ayrıca zenginleşen bazı kesimlerin lüks otomobil ve konut talebinin artmasını eklemek gerekir yılından itibaren ise enflasyon büyük ölçüde hız kesmiştir. Bu dönemde iç talebin azalması, parasal genişlemenin hız kesmesi ve emtia ile gıda fiyatlarında geniş çaplı düşüşlerin gerçekleşmesi nedeniyle enflasyon oranı yıllık % e kadar inmiştir. Kazakistan da ise enflasyon, yılına kadar yükselmiş, ve yıllarında düşmüştür. Enflasyonun yılından itibaren önemli bir azalma göstermesi, küresel krizin etkisiyle gerçekleşen talepteki daralmaya ve emtia fiyatlarındaki düşüşe bağlanabilir Azerbaycan ve Kazakistan Ekonomilerinde Dış Ticaret Azerbaycan ve Kazakistan ekonomilerinde bütçe gelirlerinin ana kaynağı petrol ihracatıdır. Bu nedenle hem petrol fiyatlarındaki hem de petrol talebindeki değişim, ülke ekonomisini derinden etkileyebilmektedir. Bununla birlikte hidrokarbon sektöründeki yatırımlar ve ihracatın güçlenmesi ekonomiye güç katmaktadır. 52 DEİK, a.g.e., s

55 Küresel Krizi ve Seçilmiş Avrasya Ekonomilerine Etkileri: Azerbaycan ve Kazakistan Örneği Azerbaycan ve Kazakistan ekonomilerinin dış ticaretini açıklayan ihracat/ithalat oranları, Tablo 6 da verilmiştir. Tablo 6: Azerbaycan ve Kazakistan Ekonomilerinde Dış Ticaret Ülkeler Azerbaycan İhracat (Reel, %) İthalat (Reel, %) Kazakistan İhracat (Reel, %) İthalat (Reel, %) Kaynak: IMF, World Economic Outlook, Economist Intelligence Unit, Country Report, Azerbaijan, d yılında Azerbaycan ekonomisinde dış ticarette ihracatın % ini petrol oluşturmaktaydı. Bu nedenle petrol, dış ticaret dengesini etkileyebilen önemli bir unsur olarak karşımıza çıkmaktadır. Tablo 6 da görüldüğü gibi, küresel krizin yılında petrol fiyatlarını ve talebini düşürmesiyle birlikte ihracat da % oranında bir düşüş göstermiştir. Ayni şekilde yıllarında ithalatta da düşüşler yaşanmıştır. Kazakistan ekonomisine baktığımızda, ihracat yılı itibariyle hız kaybetmiş yılında ise % daralma göstermiştir. Bu yıllarda ihracat kalemlerini %74 oranında mineral ürünler oluşturmaktadır. İthalat da yıllarında %10 dan fazla düşüş göstermiştir Azerbaycan ve Kazakistan Ekonomilerinde Cari İşlemler Dengesi Petrol ve doğal gazın fiyatlarındaki değişmelere bağlı olarak, Azerbaycan ın ve Kazakistan ın ihracat gelirleri etkilenmiş ve dolayısıyla cari işlemler dengesi açık/ fazlasıyla karşılaşmışlardır. Yıllar itibariyle cari işlemler dengesini gösteren rakamlar, Tablo 7 de verilmiştir. Tablo 7: Azerbaycan ve Kazakistan Ekonomilerinde Cari İşlemler Dengesi (%) Ülkeler Azerbaycan Kazakistan Kaynak: IMF, World Economic Outlook, Rebalancing Growth, April a, s Tablo 7 de görüldüğü gibi, Azerbaycan da cari işlemler dengesi fazlası, petrol fiyatları ve talebinin düşmesine bağlı olarak yılında % ya gerilemiştir. Bu gerilemenin nedeni küresel kriz nedeniyle ihracatta bir düşüşün yaşanmış olmasıdır Kazakistan ın cari işlemler dengesi açığı ise yılında GSYİH nın % ten fazla açık vermeye başlamıştır. 53 DEİK, a.g.e., s

56 Lutfiye ÖZDEMİR Azerbaycan ve Kazakistan Ekonomilerinde Yabancı Sermaye Yatırımları Küresel krize karşın Azerbaycan a ve Kazakistan a yabancı sermaye girişleri devam etmiştir. Sözkonusu ekonomilere yabancı sermaye girişlerini gösteren rakamlar, Tablo 8 verilmiştir. Tablo Azerbaycan ve Kazakistan Ekonomilerinde Yabancı Sermaye Yatırımları (Milyon $) DYSY Girişleri DYSY Çıkışları Ülkeler Azerbaycan Kazakistan Kaynak: UNCTAD, , s. Tablo 8 de görüldüğü gibi, küresel krize karşı Azerbaycan da yabancı sermaye girişleri, yılından itibaren artmıştır. Kazakistan da ise, krizin etkisiyle yabancı sermaye girişleri yılına kadar artış göstermiş ancak yılında azalmıştır yılı itibariyle Azerbaycan a milyon (hatta yılında Azerbaycan, milyar dolarlık doğrudan yabancı yatırım ile hedef pazarlar arasında en çok yabancı yatırımı kendine çeken ülke olmuştur), Kazakistan a milyon dolarlık toplam yabancı sermaye yatırımı yapılmıştır. Bu yatırımlar, genel olarak gelişmiş ülkeler tarafından gerçekleştirilmiştir. Azerbaycan a ve Kazakistan a yönelik yatırımlar, ağırlıklı olarak petrol ve doğal gaza olmuştur Yabancı sermaye çıkışlarına bakıldığında, Azerbaycan da yılında artış gösteren yabancı sermaye çıkışları yılında düşmüştür. Farklı bir eğilim sergileyen Kazakistan da ise larda eksi değerlerde olan yabancı sermaye çıkışları yılında artış göstermesine karşın de tekrar düşmüştür yılına gelindiğinde ise küresel krizin etkisiyle tekrar yükselişe geçmiştir Azerbaycan ve Kazakistan Ekonomilerinde Benzin Fiyatları Ekonomileri önemli ölçüde enerji kaynaklarına dayanan Azerbaycan ve Kazakistan ekonomileri küresel krizden benzin fiyatlarındaki yükseliş veya düşüş bağlamında olumlu, olumsuz ve nötr biçimde etkilenmişlerdir. Bu bağlamda Azerbaycan ve Kazakistan ekonomilerindeki benzin fiyatları Tablo 9 da verilmiştir. 54 UNCTAD, World Investment Report , asp? docid=&intitemid=&lang=1&mode=downloads, (Erişim Tarihi: ), s

57 Küresel Krizi ve Seçilmiş Avrasya Ekonomilerine Etkileri: Azerbaycan ve Kazakistan Örneği Tablo 9: Azerbaycan ve Kazakistan Ekonomilerinde Süper Benzin Fiyatları ($/Litre) Tarih Azerbaycan $/Litre Tarih Kazakistan $/Litre 16/03/ /12/ /09/ /06/ /03/ /10/ /06/ /07/ /01/ /12/ /11/ /06/ /11/ /06/ /12/ /01/ /05/ /04/ /12/ /08/ /08/ /01/ Kaynak: Tablo 9 da görüldüğü gibi, li yıllarda Kazakistan a göre Azerbaycan da süper benzin fiyatlarının daha düşük olduğu söylenebilir. Kazakistan da yılı Nisan ayında fiyatta bir yükseliş görülmesine karşın Mayıs ayında tekrar inişe geçmiştir yılının başında litre başına e düşmüştür. Azerbaycan da ise yılına göre bir yükseliş görülmüş ve yılının sonuna kadar bu yükseliş devam etmiştir. Kazakistan da ise yılında önceki yıla göre nerdeyse iki katı bir yükseliş yaşanmıştır yılında ise Kazakistan da petrol fiyatlarında bir düşüş yaşanmış olup yılının Ekim ayında da litre başına dolar olan benzin fiyatı yılında e kadar düşmüş ancak Eylül ayında tekrar yükselişe geçmiştir. Azerbaycan da ve yıllarında benzin fiyatlarında çok büyük düşüşler yaşanmamıştır. Petrol fiyatlarının düştüğü sözkonusu yıllarda petrol gelirlerinde meydana gelen azalma nedeniyle bu ekonomiler krizden olumsuz olarak etkilenmişlerdir. Sonuç olarak Azerbaycan da kriz öncesinde Kazakistan da ise kriz sonrasında süper benzin fiyatında düşüşün yaşandığı söylenebilir. 7. SONUÇ Küresel kriz, dünya ekonomisi genelinde ülkelerin makro ekonomik dengelerini, üretimden, istihdama, finansal koşullardan beklentilere ve refah kayıplarına kadar geniş bir yelpazede temel ekonomik göstergeleri olumsuz etkilemiştir li yıllardan itibaren hızlı büyüme gösteren Türk cumhuriyetleri, küresel krizinden çok fazla etkilenmemiştir. Çünkü yılında büyüme oranlarında kısmi bir düşüş olmasına karşın, Kazakistan dışında bu düşüşün çok önemli olmadığı 57

58 Lutfiye ÖZDEMİR görülmüştür. Türk Cumhuriyetleri nin ekonomilerindeki bu olumlu gelişmede en büyük etken, bu ülkelerin sahip oldukları enerji kaynaklarıdır küresel krizinin Azerbaycan ve Kazakistan üzerindeki etkileri ülkelerin ekonomik yapılarına, dış dünyayla olan entegrasyonlarına ve bağımlılık düzeylerine göre farklılık göstermiştir. Sözkonusu ülkeler küresel krizden şu şekilde etkilenmişlerdir: Küresel kriz, Azerbaycan ekonomisini petrol fiyatlarında dış talepteki düşüşe bağlı olarak etkilemiştir. Kazakistan ekonomisi ise iç ve dış talepteki daralmaya bağlı olarak daralma göstermiştir Azerbaycan ve Kazakistan ekonomilerindeki sektörlerin küresel krizinden etkilenme durumları değerlendirildiğinde, Azerbaycan da tarım sektörünün ve yıllarında bir önceki yıla göre daraldığı, sanayi sektörünün yılında daralıp yılında düşük düzeyde toparlandığı görülmektedir. Hizmetler sektörünün ise yılından beri daraldığı saptanmıştır. Kazakistan da ise tarım sektörünün yılında % daraldığı, yılında ise toparlandığı görülmektedir. Sanayi sektörünün büyümesi yıllarında düşüş göstermiştir. Hizmetler sektöründe de yılında bir daralma gerçekleşmiştir küresel krizi, Azerbaycan ekonomisini, petrol fiyatlarındaki ve dış talepteki düşüşe bağlı olarak daralmaya sürüklemiştir. Kazakistan ekonomisi de iç ve dış talepteki daralmaya bağlı olarak küçülmüştür. Aynı şekilde iç ve dış talepteki iyileşmeler, hidrokarbon, metal ve petrol fiyatlarındaki artış; petrol sektörünün dolayısıyla ekonomik büyümenin hızlanmasına katkı yapmaktadır. 2. Büyüme oranları incelendiğinde, Azerbaycan ekonomisi yılından yılına kadar hidrokarbon sektörü olarak isimlendirilen doğal gaz ve petrol satışlarındaki artışla birlikte önemli atılımlar göstermiştir. Azerbaycan ekonomisindeki bu büyümede yılı ortalarına kadar hızlı artış gösteren petrol fiyatları önemli ölçüde etkili olmuştur. Azerbaycan ekonomisi, küresel krizi nedeniyle hedefinden çok fazla sapmamıştır. Çünkü ülke planına ulaşmada bir sapma görülmüş olsa dahi dünya ortalamasının üzerinde bir büyüme gerçekleşmiştir. IMF verilerine göre, reel GSYİH yılında Azerbaycan ekonomisinde % gerilemiştir. Kazakistan ın da ekonomisi büyük ölçüde petrol gelirlerine ve petrol ihracatına dayalıdır yılına kadar ortalama %10 civarında büyüme sergileyen Kazakistan ın büyüme oranı yılında küresel krizin etkisiyle düşmüştür. Bu düşüş, petrol gelirlerindeki azalma nedeniyle daha da artırmıştır. Kazakistan da büyüme oranı negatif olmamış, ancak yılında % düzeyine kadar inmiştir. 3. İşsizlik oranları incelendiğinde, krizi ile birlikte işsizlik oranları küresel düzeyde artış göstermiştir. Ancak Azerbaycan da işsizlik oranları krizle birlikte artmamış, aksine düşük oranlarda da olsa yılından itibaren devamlı bir azalma göstermiştir. Kazakistan da da yılından itibaren azalma eğilimi gösteren işsizlik oranı kriz sürecinde azalmaya devam et-

59 Küresel Krizi ve Seçilmiş Avrasya Ekonomilerine Etkileri: Azerbaycan ve Kazakistan Örneği miştir yılıyla birlikte Kazakistan ekonomisinde işsizlik oranında artışlar olduğu görülmüştür. İşsizlik oranı Kazakistan ekonomisinde %8 lere kadar yükselmiştir ve sonrasında işsizlik oranlarında düşük düzeylerde de olsa azalmalar görülmüştür. 4. Enflasyon oranlarına bakıldığında, Azerbaycan da dış ve iç ekonomik gelişmeler nedeniyle yılında enflasyon, % e çıkmıştır. Dış ekonomik gelişmelerin başında petrol ve gıda fiyatlarında küresel çapta yaşanan artışlar gelmektedir. Bu artışlar, dünya ekonomisinde enflasyonist baskılar oluşturmakla kalmamış, Azerbaycan ekonomisini de etkisi altına almıştır. İçsel gelişme olarak da kamu harcamalarındaki artışlar, petrol ihracatı karşılığında ülkeye giren büyük miktardaki para ve içeride mal ve hizmet fiyatlarına yapılan zamlar, enflasyonist baskıyı artırmıştır yılında enflasyon büyük ölçüde hız kesmiştir. Çünkü bu dönemde emtia ve gıda fiyatlarında geniş çaplı düşüşlerin gerçekleşmesi, iç talebin azalması ve parasal genişlemenin hız kesmesi ile birlikte enflasyon oranı % e düşmüştür. Kazakistan da ise enflasyon, yılında yükselmiş, ve yıllarında düşmüştür. Enflasyon oranındaki bu düşüş, ekonomik durgunluğa, emtia fiyatlarındaki düşmeye ve talepteki daralmaya bağlanabilir. 5. Dış ticaret rakamları değerlendirildiğinde, küresel krizin yılında petrol fiyatlarını ve talebini düşürmesiyle birlikte ihracat, % oranında bir düşüş göstermiştir. Ayni şekilde yıllarında ithalatta da düşüşler yaşanmıştır yılında Azerbaycan ekonomisinde dış ticarette ihracatın % ini petrol oluşturmaktaydı. Bu nedenle petrol, dış ticaret dengesini etkileyebilen önemli bir unsur olarak karşımıza çıkmaktadır. Kazakistan ekonomisine baktığımızda ise ihracat yılı itibariyle hız kaybetmiş yılında ise % daralma göstermiştir. Bu yıllarda ihracat kalemlerini %74 oranında mineral ürünler oluşturmaktadır. İthalat da yıllarında %10 dan fazla düşüş göstermiştir. 6. Cari işlemler dengesi değerlendirildiğinde, Azerbaycan da cari işlemler dengesi fazlası, petrol fiyatları ve talebinin düşmesine bağlı olarak yılından itibaren % ya gerileme göstermiştir. Kazakistan ın cari işlemler dengesi açığı ise yılında GSYİH nın % ten fazla açık vermeye başlamıştır. 7. Yabancı sermaye yatırımları incelendiğinde, küresel krize karşı Azerbaycan da yabancı sermaye girişleri, yılından itibaren artmıştır. Kazakistan da ise, krizin etkisiyle yabancı sermaye girişleri yılına kadar artış göstermiş ancak yılında azalmıştır. Yabancı sermaye çıkışlarına bakıldığında, Azerbaycan da yılında artış gösteren yabancı sermaye çıkışları yılında düşmüştür. Kazakistan da ise larda eksi değerlerde olan yabancı sermaye çıkışları yılında artış göstermesine karşın 59

60 Lutfiye ÖZDEMİR de tekrar düşmüştür yılına gelindiğinde ise küresel krizin etkisiyle tekrar yükselişe geçmiştir. Elde edilen bu bulgular bağlamında Kazakistan, Türki Cumhuriyetleri ni oluşturan ülkelerden krizden en çok etkilenen ekonomi, Azerbaycan ise krizden en az zarar gören ekonomi olmuştur Sonuç olarak, Azerbaycan ve Kazakistan ekonomilerinin tek bir sektöre aşırı derecede bağımlı olması, bu ülkeleri fiyat dalgalanmalarına karşı kırılgan hale getirmiştir. Bu duruma karşı bir önlem olarak ülke ekonomilerinin kırılganlıklarını azaltmak ve ekonomik güçlerini artırmak için enerji dışındaki sektörlerin geliştirilmesine ve ekonomik yapının çeşitlendirilmesine öncelik verilebilir. Ayrıca orta ve uzun vadede hammadde-ara malı, finansman ve teknoloji açısından dışa bağımlılığı azaltabilecek, iç pazar hacmini güçlendirebilecek, dış talep açısından ise küresel rekabet gücünü, ürünlerin reel katma değerini artırabilecek, ihracatta pazar ve ürün çeşitliliğini ve pazar egemenliğini yükseltebilecek bir büyüme modeli tasarlanmalıdır. Böylece iç ve dış krizlerin ekonomi üzerindeki olumsuz etkileri azaltılabilir. 55 Zahid Farruk Mamedov ve Vidadi Zeynalov, Küresel Mali Kriz Ortamında Azerbaycan Bankacılık Sektorunun Yapısı, Özellikleri ve Sorunları, Amme İdaresi Dergisi, Cilt. 44, Sayı. 3, Eylül , s

61 Küresel Krizi ve Seçilmiş Avrasya Ekonomilerine Etkileri: Azerbaycan ve Kazakistan Örneği KAYNAKÇA Afşar, Aslı. Global Kriz ve Türkiye Konut Piyasasına Etkileri, Anadolu Üniversitesi Yayını, Eskişehir Alkan, A. Levent. Küresel Sistemik Krizin Anatomisi, Scala Yayıncılık, İstanbul Apak, Sudi; Ayhan Aytaç. Küresel Krizler (Kronolojik Değerlendirme ve Analiz), Avcıol Basım Yayın, İstanbul Atay, Melike. Küresel Krizde Kriz Erken Uyarı Sinyalleri Olarak Uluslararası Sermaye Hareketleri: Türkiye Örneği, içinde İrfan Kalaycı (ed.) Halil Seyidoğlu na Armağan Finansal Kriz Yazıları, Nobel Yayınevi, Ankara Atıcı, Gonca; Güner Gürsoy. Uluslararası Finansal Krizler ve Türk Bankacılık Sektörü, içinde İrfan Kalaycı (ed.) Halil Seyidoğlu na Armağan Finansal Kriz Yazıları, Nobel Yayınevi, Ankara Boratav, Korkut. Bir Krizin Kısa Hikayesi, Arkadaş Yayınevi, Ankara a. Boratav, Korkut. Bir Çevrimin Yükseliş Aşamasında Türkiye Ekonomisi, içinde N. S. Sönmez Mütevellioğlu (der.) Küreselleşme, Kriz ve Türkiye de Neoliberal Dönüşüm, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul b. Bulut, Cihan; Ayhan Güney. Global Finansal Krizin Sebepleri, Çıkış Yolları ve Azerbaycan Ekonomisi Üzerindeki Etkileri (The Reasons of the Global Financial Crisis, the Way out of a Situation and the Effects on Azerbaijan Economy), III. International Congress on Caucasus, , Available at SSRN: or seafoodplus.info /ssrn (Erişim Tarihi: 17 Aralık ). Çaça, Cesur. Azerbaycan 5 Yılda 5 Kat Zenginleşti, Turco Money, Özel Dosya, 5 Aralık Coşkun, Yener. DODD-Frank Street Reformu ve Tüketicinin Korunması Yasası Kapsamında Sistemik Risk Yönetimi ve Düzenleme İlişkisi, içinde İrfan Kalaycı (ed.) Halil Seyidoğlu na Armağan Finansal Kriz Yazıları, Nobel Yayınevi, Ankara Darıcı, Bülent; Fatih M. Öcal; Mete C. Okyar. Küresel Finans Krizi Çerçevesinde Üretim ve İstihdam Göstergeleri: Reel Sektör Etkileşimi ve Reel Sektör Öncül Endekslerinin Analizi, içinde İrfan Kalaycı (der.) Halil Seyidoğlu na Armağan Finansal Kriz Yazıları, Nobel Yayınevi, Ankara DEİK. Azerbaycan Ülke Bülteni, İstanbul Eğilmez, Mahfi. Küresel Finans Krizi Piyasa Sisteminin Eleştirisi, Remzi Kitabevi, İstanbul Eroğlu, Nadir; İlhan Eroğlu Küresel Finans Krizi Çerçevesinde Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası nın Kriz Yönetimi ve Çıkış Stratejisi, içinde İrfan Kalaycı (der.) Halil Seyidoğlu na Armağan Finansal Kriz Yazıları, Nobel Yayınevi, Ankara Əzizov, Mayis. Küresel Krizler ve Kriz Döneminde Para Politikasının Kullanımı, Journal of Azerbaijani Studies, , s Hiç, Mükerrem, Küresel Ekonomik Kriz ve Türkiye, Beykent Üniversitesi Yayınevi, İstanbul ehrung=usd, (ET: ) ILO. Global Employment Trends, January , public/ed_emp/emp_elm/trends/documents/publication/wcms_ pdf, ( ); Global Employment Trends for Younth, Agust Special issue on the impact of the global economic crisis on youth, wcmsp5/groups/public/ed_emp/emp_elm/--trends/documents/publication/ wcms_ pdf, (Erişim Tarihi: ). ILO. What is the unemployment rate in Azerbaijan?, , (Erişim Tarihi: ). IMF. World Economic Outlook, Rebalancing Growth, pubs/ft/weo//01/, April a, (Erişim Tarihi: ). IMF, World Economic Outlook, October b. 61

62 Lutfiye ÖZDEMİR IMF, World Economic Outlook Data IMF Regional Economic Outlook, Middle East and Cenral Asia, c. IMF, World Economic Outlook, Economist Intelligence Unit, Country Report: Azerbaijan, d. Kalaycı, İrfan; Barış Aytekin; Berna Balcı İzgi. Krizin İktisadı-İktisadın Krizi, içinde İrfan Kalaycı (der.) Halil Seyidoğlu na Armağan Finansal Kriz Yazıları, Nobel Yayınevi, Ankara Kibar, Ali. Küresel Mali Kriz ve Para Politikası Konferansı, seafoodplus.info pdf, , (Erişim Tarihi: ). Korkmaz, Esfender; Arzu Tay. Küresel Kriz, Türkiye ye Etkileri ve Çözüm Önerileri, Kafkas Üniversitesi İİBF Dergisi, Cilt. 2, Sayı. 1, , s Mamedov, Zahid Farruk; Vidadi Zeynalov. Küresel Mali Kriz Ortamında Azerbaycan Bankacılık Sektorunun Yapısı, Özellikleri ve Sorunları, Amme İdaresi Dergisi, Cilt. 44, Sayı. 3, Eylül , s Narin, Müslime; Akın Marşap. Küresel Kriz Sonrası Türk Cumhuriyetleri Ekonomileri ve Türkiye ile Ticari İlişkileri, (Tebliğ, International Conference on Eurasian Economies, İstanbul, Türkiye, Kasım ), s Paksoy, Sadettin; Yusuf Ekrem Akbaş; Mehmet Şentürk Dünya İktisadi Buhranı ve Küresel Finans Krizi: Devletçilik Prensibi Açısından Bir Değerlendirme, içinde İrfan Kalaycı (der.) Halil Seyidoğlu na Armağan Finansal Kriz Yazıları, Nobel Yayınevi, Ankara Parasız, İlker. Finans Krizinin Güven Krizine Dönüşmesi: Küresel Kriz, Ezgi Kitabevi, Bursa Posner, Richard A. Kapitalizmin Çöküşü, (Çev. N. İ. Ateş), Bizim Kitaplar, Ankara Şentürk, Mehmet; İ. Halil Ekşi. Üçüz Açıklar ve Finansal Krizler: Türkiye Deneyimi, içinde İrfan Kalaycı (der.) Halil Seyidoğlu na Armağan Finansal Kriz Yazıları, Nobel Yayınevi, Ankara TOBB, Ekonomik Rapor, , (Erişim Tarihi: ). TDK, (Erişim Tarihi: ). Türkkan, Erdal. Ekonomik Kriz ve Güven Faktörü, içinde Halil Seyitoğlu ve Rıfat Yıldız (der.) Ekonomik Kriz Öncesi Erken Uyarı Sistemleri, Arıkan Basım Yayım Dağıtım Ltd. Şti., İstanbul UNCTAD. World Investment Report, asp? docid=&intitemid=&lang=1&mode=downloads, , (Erişim Tarihi: ). Üzümcü, Adem; Mehmet Dikkaya. Küresel Finans Krizinin Türkiye nin Dış Ticareti Üzerindeki Etkileri: Krizi ile Bir Karşılaştırma, içinde İrfan Kalaycı (der.) Halil Seyidoğlu na Armağan Finansal Kriz Yazıları, Nobel Yayınevi, Ankara World Bank. Global Economic Prospects: Crisis, Finance, and Growth, Published February by World Bank ISBN: ISBN SKU: , a, (Erişim Tarihi: ). World Bank. Global Economic Prospects Summer, Regional Annex, seafoodplus.info, b, (Erişim Tarihi: ). World Bank. Countries in Europe and Central Asia, TE/EXTERNAL/COUNTRIES/ECAEXT/0,,content MDK: ~menuPK: ~pagePK~piPK~theSitePK: ,html, c, (Erişim Tarihi: ). Yıldırtan, Dina Çakmur; Ayşe Gül Bölükbaşı. Finansal Kriz Sürecinde Elektrik Arzındaki Değişimin Panel Veri Analizi ile OECD Ülkeleri İçin Araştırılması, içinde İrfan Kalaycı (der.) Halil Seyidoğlu na Armağan Finansal Kriz Yazıları, Nobel Yayınevi, Ankara Yiğit, Dilek. Küresel Ekonomik Krizin Türkiye ve Orta Asya Türk Cumhuriyetleri nde Ekonomik Büyüme, İşgücü Piyasası ve Yoksullukla Mücadele Süreci Üzerine Etkileri, Ankara

63 Yönetim Bilimleri Dergisi Cilt: 13, Sayı: 26, ss , Sigortacılık Sektöründe Kurumsal İtibar ve Tüketici Güveni Fatih KOÇ* Özet Sigorta sektöründe firma ve tüketici arasındaki ilişki, diğer sektörlere nazaran daha fazla oranda güvene bağlıdır. Güvenin oluşması için önemli olan faktörlerden biride, hizmeti sunan firmanın tüketiciler nazarındaki itibarıdır. Bu çalışmada, bu iki değişken arasındaki ilişkiye odaklanarak bir model oluşturulmuştur. Bununla birlikte, modelin oluşturulmasında firma itibarını etkileyen faktörlerde dikkate alınmıştır. Bu faktörler müşteri memnuniyeti, hizmet kalitesi ve algılanan değer değişkenleridir. Araştırma Balıkesir ilinde Edremit, Burhaniye ve Havran ilçelerinde devlet kurumlarında çalışan personel üzerinde yapılmıştır. Kolayda örnekleme yöntemiyle seçilen toplam kişiyle yüz yüze görüşülmüştür. Araştırmanın modelinden hareketle, firma itibarını belirleyici konumda olan faktörlerin itibar üzerindeki etkileri ve firma itibarının tüketici güveni üzerindeki etkisi yapısal eşitlik modellemesi ile analiz edilmiştir. Analiz sonuçlarına göre, itibarın belirleyicileri olan değişkenlerin itibarı ve itibarın tüketici güvenini pozitif bir şekilde etkilediği tespit edilmiştir. Anahtar Kelimeler: Tüketici Güveni, Kurumsal İtibar, Sigorta Sektörü Firm Reputation And Consumer Trust In Insurance Sector Abstract Trust is a fundamenal factor affecting the relationship between firm and consumer, specifically in the insurance industry. Another factor influencing the development of trust is perceived firm reputation by the consumers. This study offers a model focusing on this relationship between trust and firm reputation. Further, antecedents of firm reputation is also considered in the model. Antecendents of firm reputation are customer satisfacton, perceived service quality and perceived value. The survey was conducted on public officer in Burhaniye, Edremit and Havran districts of Balıkesir province. people selected by convenience sampling method was interview by face to face. Starting from the research model, effects of antecedents of firm reputation on firm reputation and effect of firm reputation on consumer trust were analyzed by using Structrual Equation Modeling (SEM). According to the analysis results, it was found that antecedents of reputation affected positively to reputation and reputation affected positively to consumer trust. Keywords: Consumer Trust, Firm Reputation, Insurance Sector * Yrd. Doç. Dr., Balıkesir Üniversitesi, Burhaniye Uygulamalı Bilimler Yüksekokulu, Uluslararası Ticaret Bölümü, [email protected] 63

64

Test

Seninle Aynı Üniversiteden Mezun Olan 3 Ünlüyü Söylüyoruz!

Hangi üniversiteden mezun olduğunu seçer misin?

Seninle birlikte aynı üniversiteden mezun olan ünlüler;

Seninle birlikte aynı üniversiteden mezun olan ünlüler;

Seninle birlikte aynı üniversiteden mezun olan ünlüler;

Seninle birlikte aynı üniversiteden mezun olan ünlüler;

Seninle birlikte aynı üniversiteden mezun olan ünlüler;

Seninle birlikte aynı üniversiteden mezun olan ünlüler;

Seninle birlikte aynı üniversiteden mezun olan ünlüler;

Seninle birlikte aynı üniversiteden mezun olan ünlüler;

Seninle birlikte aynı üniversiteden mezun olan ünlüler;

Seninle birlikte aynı üniversiteden mezun olan ünlüler;

Seninle birlikte aynı üniversiteden mezun olan ünlüler;

Seninle birlikte aynı üniversiteden mezun olan ünlüler;

Seninle birlikte aynı üniversiteden mezun olan ünlüler;

Seninle birlikte aynı üniversiteden mezun olan ünlüler;

Seninle birlikte aynı üniversiteden mezun olan ünlüler;

Seninle birlikte aynı üniversiteden mezun olan ünlüler;

Seninle birlikte aynı üniversiteden mezun olan ünlüler;

Seninle birlikte aynı üniversiteden mezun olan ünlüler;

Seninle birlikte aynı üniversiteden mezun olan ünlüler;

Seninle birlikte aynı üniversiteden mezun olan ünlüler;