ayaz ile ilgili sözler / Sen Yoktun Sözleri

Ayaz Ile Ilgili Sözler

ayaz ile ilgili sözler

Укладка щебня

Стоимость от: 90р

Укладка песка

Стоимость от: 18р

Укладка асфальтового скола

Стоимость от: 45р

Укладка битого кирпича

Стоимость от: 45р

Уборка и вывоз снега в Химках

Стоимость от: 30р

Рытье котлованов в Химках

Стоимость от: 100р

Расчистка участков и корчевка в Химках

Стоимость от: 1500р

Вывоз мусора в Химках

Стоимость от: 1000р

Благоустройство территорий в Химках

Стоимость от: 80р

Асфальтирование

Стоимость от: 650р

Укладка асфальтовой крошки

Стоимость от: 400р

НОВЫЕ ИССЛЕДОВАНИЯ ТУВЫ THE NEW RESEARCH OF TUVA www.nit.tuva.asia №1 2018 Novye issledovaniia Tuvy DOI: 10.25178/nit.2018.1., the Universities which was established in 1946. вошедших в состав вуза (открыт Ankara University was the first educational and в 1946 г.). Это первое учебное и research institution in Turkey to start teaching научно-исследовательское заве- modern Turkic languages as separate academic дением Турции, где начали пре- disciplines and researching them. Overall, the подавать современные тюркские history of Turkic language programs in Ankara языки в качестве самостоятель- can be divided into two stages. ных учебных предметов и зани- The first period began with the establishment маться их изучением. Процесс в целом делится на of the university and lasted until the Department два периода. of Modern Turkish Languages and Literatures Первый период — со времени основания универси- was launched in 1992. Research in Turkology тета и до создания в 1992 г. кафедры современных began in 1936, and since 1940s the curriculum тюркских языков и литератур. Исследования по featured subjects in specific Turkic languages. тюркологии начались с 1936 г. С 1940 г. в учебной The article focuses on the contributions made by программе появились предметы по ответвлениям professors Abdülkadir İnan (1889–1976), Saadet тюркского языка. Отмечены вклад профессора Аб- Çağatay (1907–1989) Hasan Eren (1919–2007). A дулкадира Инана (1889–1976), профессора Саадет special discussion of the foundation of a dedicated Чагатай (1907–1989), профессора Хасана Эрена department by Professors Mustafa Canpolat and (1919–2007). Рассказано о создании профессором Му- F. Sema Barutçu Özönder is also provided. This стафой Джанполатом и Ф. Семой Барутчу Озондер department came to be known as the Department of отдельной кафедры, которая стала называться ка- Modern Turkish Languages and Literatures. федрой современных тюркских языков и литератур. The second period, having begun in 1992, Гюльсум Килли Йылмыз — доктор филологических наук (PhD), профессор кафедры современных тюркских языков и литературы факультета языков, истории и географии Университета Анкары. Адрес: 06100 Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Cağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü. Sıhhiye Ankara, Turkei. Тел.: (8) 10-90-312-310-32-80 / 1255. Эл. адрес: [email protected], [email protected] Gülsüm Killi Yılmaz, PhD, Professor, Department of Modern Turkish Languages and Literatures, Faculty of Languages, History And Geography, Ankara University. Postal address: 06100 Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Cağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü. Sıhhiye Ankara, Turkei. Tel.: (8) 10-90-312-310- 32-80 / 1255. E-mail: [email protected], [email protected] 122 НОВЫЕ ИССЛЕДОВАНИЯ ТУВЫ THE NEW RESEARCH OF TUVA www.nit.tuva.asia №1 2018 Novye issledovaniia Tuvy Второй период — с 1992 года и продолжается по сей lasts until now. In the first years of its history, день. В первые годы преподавательский состав ка- the Department of Modern Turkish Languages федры современных тюркских языков и литератур and Literatures had only foreigners on its staff полностью состоял из иностранных специалистов: list, including Yu. I. Vasil’yev, Ch. M. Dorzhu, Ю. И. Васильева, Ч. М. Доржу, М. В. Оюн, М. Б. Кун- M. V. Oyun, M. B. Kungaa, T. N. Borgoyakova and гаа, Т. Н. Боргояковой, А. Т. Тыбыковой и др. Названы A. T. Tybykova. The author discusses the most наиболее интересные публикации этих специали- important contributions these academics made стов, важные как для самой науки, так и для учебно- in research and teaching. Also mentioned are the го процесса. Перечислены защищенные в 1990–2000-е dissertations defended at the epartment in the годы диссертации, в т. ч. К.-М. Симчита, Г. Килли и 1990s and 2000s, such as those by K.M. Simçit and др. Названы важные работы — монографии, статьи G. Killi, as well as the monographs and articles by преподавателей, работающих на кафедре сегодня. researchers currently on the Department’s stafflist Перечислены учебные программы. Отмечена важная and the academic programs provided by the роль журнала «Modern Türklük Araştırmaları» (Совре- department. A special focus is made on the “Modern менные тюркологические исследования), выходящего Türklük Araştırmaları” journal published by the на базе университета с 2004 г. С 2002 г. ежегодно university since 2004. Since 2002, a symposium проводится симпозиум «Современные тюркологиче- in modern Turkic studies has been held by the ские исследования» с участием ученых из разных на- department, with participation of researchers from учных центров Турции. various Turkish institutions. Отмечен в целом растущий интерес академиче- It is notable that the interest in Turkic languages, ских кругов Турции к тюркским языкам, к истории, history, culture and belief systems of Turkic peoples культуре, системе верований тюркских народов of Siberia in Turkish academic circles is steadily Сибири. growing. Ключевые слова: тюркский язык; Турция; пробле- Keywords: Turkic language; Turkey; problems мы преподавания; сибирская группа; Университет of teaching; Siberian group of Turkic languages; Анкары; историографический обзор; тюркология Ankara University; historiographical review; Turkology Введение Преподавание и изучение тюркских языков сибирской группы в Универси- тете Анкары, история которого непосредственно связана с историей Турецкой Республики, на факультете языка и исторической географии, названном так ос- нователем Турецкой Республики Мустафой Кемалем Ататюрком, в целом мож- но разделить на два периода. В первое время преподавание тюркских языков Сибири осуществлялось на- учными сотрудниками отделения турецкого языка и литературы факультета языка и исторической географии в рамках учебных предметов, связанных с турецким языком, в ходе разъяснения таких тем, как история развития тюрк- ского языка в целом, разветвление на разные диалекты, классификация и исто- рия фонетики. В этот период были написаны труды, которые давали общее представление о тюрках Сибири и их языках, а также о шаманизме. Также по просьбе Ататюрка, комиссией, в которую входили многие уважаемые ученые и эксперты, а также усилиями Абдулкадира Инана, который являлся в то время главным сотрудником Турецкого Лингвистического общества, и его коллег, на турецкий язык были переведены, хотя не все были напечатаны, многие важ- ные с точки зрения изучения тюркских языков Сибири работы, такие, как «Сло- 123 НОВЫЕ ИССЛЕДОВАНИЯ ТУВЫ THE NEW RESEARCH OF TUVA www.nit.tuva.asia №1 2018 Novye issledovaniia Tuvy варь якутского языка (А-М)» Э. К. Пекарского (Стамбул, типография Абуззии) и «Словарь алтайского и аладагского наречий тюркского языка» В. И. Вербицкого (архив Турецкого лингвистического общества, единица хранения 10). Во второй период, с началом процесса распада СССР и ростом научных и культурных связей с тюркским миром современности, возникла потребность в знаниях и в специалистах современного тюркского мира. В связи с этим было открыто отделение современных тюркских языков и литератур, начато препо- давание и изучение тюркских языков Сибири не только как самостоятельных предметов, но и в сравнении с другими тюркскими языками. Это период непо- средственного изучения языка, литературы и фольклора тюрков Сибири. Представим в настоящей работе важнейшие работы и назовем ученых, педа- гогов, их учеников. Первый период Основы Университета Анкары были заложены в 1925 г. с открытием «Шко- лы права». В 1933 г. был открыт Высший сельскохозяйственный институт, в 1935 г. — факультет языка и исторической географии и другие факультеты. Од- нако официально Университет Анкары был открыт в 1946 г. В 1936 г. ученые, которые работали в различных образовательных и научно- исследовательских учреждениях Турции, были направлены в факультет языка и исторической географии университета для преподавания в формате конфе- ренции языка, истории и географии тюркского языка, и тем самым на этом фа- культете начались исследования по тюркологии. Начиная с 1940 г., в учебной программе отделения появились предметы, относящиеся к разным ответвле- ниям тюркского языка и которые назывались, например, «Восточный турец- кий», «Западный турецкий», «Тюркские языки» и «Диалекты (классические и современные)» (Özdemir, Şenol, 2006; Ата, 2007). Первым из числа преподавателей первого состава кафедры турецкого языка и литературы, кто привлек внимание своими работами о Сибири, стал профес- сор Абдулкадир Инан (1889–1976) — башкир, покинувший свою страну после Октябрьской революции и поселившийся в Турции. В Университете Анкары А. Инан читал лекции о тюркском языке в целом и классификации тюркских языков, написал множество статей о тюркской народной культуре и фольклоре. Большая часть этих статей связана с системой традиционных верований тюр- ков Сибири. Такие работы А. Инана, как «Шаманизм в прошлом и в настоящем» (Tarihte ve Bugün Şamanizm) (1954) и «История религии древних тюрков (ша- манизм)» (Eski Türk Dinî Tarihi (Şamanizm) (1976), освещают многие вопросы, связанные с системой верований тюрков Сибири. А. Инан по частям перевел на турецкий язык «Материалы по шаманству у алтайцев» (Altay Şamanlığına Dair 124 НОВЫЕ ИССЛЕДОВАНИЯ ТУВЫ THE NEW RESEARCH OF TUVA www.nit.tuva.asia №1 2018 Novye issledovaniia Tuvy Materyaller) А. В. Анохина и опубликовал в работе «История религии древних тюрков». Он также опубликовал такие статьи, как «Beltir Türkleri» (Тюрки Белтира), «Yakut (Saha) Türkleri» (Тюрки Якутии (Саха), «Tuba (Urenha) Türkleri» (Тюр- ки Тубы (Урянхая), «Altay-Yenisey Türkleri» (Тюрки Алтая-Енисея»), «Altay ve Yenisey Türklerinin Tarihi» (История тюрков Алтая и Енисея), «Sagay Türkleri (Abakanlılar)» (Тюрки Сагая (Абаканцы), «Yakut Şamanizmindeki İJÄ KIIL» (Ижа Киил в якутском шаманизме), где рассматриваются этнические корни тюрков Сибири, их история, фольклор и другие темы (İnan, 1968). Есть работы профессора Саадет Чагатай (1907–1989), татарки из Казани и до- чери известного татарского мыслителя Аяза Исхаки. Она работала на факуль- тете языка и исторической географии с 1943 г., и ее исследования были свя- заны с тюркскими языками Сибири. Чагатай преподавала тюркские диалекты в отделении турецкого языка и литературы, опубликовала двухтомник «Türk Lehçeleri Örnekleri» (Образцы тюркских языков), которым могут пользоваться студенты и те, кто интересуется этой темой. В изданной в 1977 г. и включающей в себя существующие ныне диалекты и говоры работе под названием «Образцы тюркских диалектов-2», наряду с краткой информацией о тюрках Саха, Тувы, Хакасии, Алтая и их языках, даны образцы текстов на этих языках. У Чагатай, которая написала множество статей как по истории тюркского языка, так и по грамматике современных тюркских языков, есть статья о происхождении и функциях частицы ийик в тувинском языке (Tuba Ağzında iyik < er-yük (Ийик < Эр-йук в говоре Туба), Türkiyat Mecmuası (Çağatay, 1969). Еще одним ученым, который исследовал в первый период тюрков Сибири и их языки, был профессор Хасан Эрен (1919–2007). В 1948 г. он стал доцентом факультеты языка и исторической географии, и в отделении турецкого языка и литературы преподавал историю тюркского языка и историю фонетики тюрк- ского языка. Известно, что на своих занятиях он уделял большое внимание якутскому и чувашскому языкам (Zülfikar, 2008). Хасан Эрен окончил Будапештский университет, с целью получения звания доцента написал диссертацию на французском языке «Монгольские элементы в тюркских языках Сибири». В работе непосредственно говорится о тюркских языках Сибири. К сожалению, рукописный труд Эрена был в единственном эк- земпляре и сгорел в пожаре, возникшем во время бомбежки Будапешта в годы Второй мировой войны (Sertkaya, 2012). На основе своей диссертации Эрен впоследствии написал статью «Монголь- ские элементы в тюркских языках Сибири», где проанализировал около 50 слов монгольского происхождения (Eren, 1950). В своих многочисленных статьях о турецко-монгольских языковых связях и этимологии Эрен касался и темы тюркских языков сибирской группы. В Тюркской энциклопедии он написал 125 НОВЫЕ ИССЛЕДОВАНИЯ ТУВЫ THE NEW RESEARCH OF TUVA www.nit.tuva.asia №1 2018 Novye issledovaniia Tuvy такие статьи, как «Чулымские тюрки» (Тюркская энциклопедия (ТЭ), XII, 1963, 150–151), «Койбалы» (ТЭ, XXII, 1974, 247), «Куманды и кубанды» (ТЭ, XXII, 1975, 343–344), «Куйерики» (ТЭ, XII, 1975, 439), «Теленгиты» (ТЭ, XXXI, 1981, 62) и «Те- леуты» (ТЭ, XXXI, 1981, 69), где дается информация о тюркских народах Сибири и их языках. Начиная с последних лет СССР, постепенно стали устанавливаться научные и культурные связи с тюркским миром бывших советских республик. Впервые в 1991 г. в рамках программы обмена на два месяца поехала в Якутию Ф. Сема Барутчу (ныне Озондер. – ред.), в то время доцент кафедры турецкого языка и литературы, известная исследователь древнетюркского языка. В Якутии она познакомилась с учеными, собрала материалы о языке и литературе саха. По- сле этого, в 1992 г., с 15-дневным визитом она посетила Туву, где приняла уча- стие в разных научных и культурных мероприятиях. Позже по инициативе комитета, который состоял из преподавателей отделе- ния турецкого языка и литературы во главе с профессором Мустафой Джанпо- латом и доцентом Ф. Семой Барутчу, интересующимися современными тюрк- скими языками, была начата работа по созданию в университете отдельной кафедры, где преподавались и изучались бы все ответвления тюркского языка в качестве самостоятельных предметов в исторической целостности. В резуль- тате этой работы по решению Правления Совета по высшему образованию от 11 марта 1992 г. на факультете языка и исторической географии была созда- на кафедра современных тюркских языков и литератур. Она состояла из пяти отделов: северо-восточные тюркские языки и литературы (саха (якутский), тувинский, хакасский и алтайский), северо-западные (кипчакские) тюркские языки и литературы, юго-западные тюркские (огузские) языки и литературы, юго-восточные (Туркестан-уйгурский) тюркские языки и литературы и чуваш- ский тюркский язык и литература. Первым заведующим кафедрой стал профессор Мустафа Джанполат, извест- ный своими работами по древнетюркскому языку. Первые учебные программы кафедры, изначально задуманной как место для получения образования как на уровне бакалавриата, так и на уровне магистратуры в структуре Института со- циальных наук, были подготовлены профессором Ф. Семой Барутчу Озондер, которая заведует кафедрой с 1997 г. В учебных программах, которые менялись в связи с повышением квалификации преподавательского состава и возраста- ющей необходимостью в знаниях по разных направлениям, неизменным оста- вался принцип преподавания всех ветвей тюркского языка во взаимосвязи. За исключением отдела чувашского языка и литературы, на который до 2013 г. не принимались студенты на бакалавриат из-за того, что преподава- тельские кадры только готовились, во всех отделах работали программы ба- калавриата. По годам число может меняться, но, как правило, каждый год на кафедру принимаются около 40 студентов по результатам всеобщего экзамена 126 НОВЫЕ ИССЛЕДОВАНИЯ ТУВЫ THE NEW RESEARCH OF TUVA www.nit.tuva.asia №1 2018 Novye issledovaniia Tuvy для всех абитуриентов Турции. До 2013 г. программы кафедры предусматрива- ли распределение студентов по отделам в соответствии с их интересами еще на первом курсе, и, таким образом, каждый год примерно по 10 студентов при- нимались на отдел северо-восточных тюркских языков и литератур. В четырехлетней программе бакалавриата северо-восточных (якутский, ту- винский, хакасский, алтайский) тюркских языков и литератур, применявшейся в период с 1992 по 2013 гг., помимо таких общих предметов, как история турецкого языка, старая письменность, турецкая лингвистика так же преподавались якут- ский, тувинский, хакасский, алтайский языки, которые имеют свою письмен- ность, и шорский, долганский, тофаларский и чулымский, которые ограничены в своем использовании ввиду отсутствия письменности у некоторых из них. Второй период В первые годы после открытия преподавательский состав кафедры современ- ных тюркских языков и литератур полностью состоял из иностранных специ- алистов. В отделе северо-восточных тюркских языков и литератур (якутский, тувинский, хакасский, алтайский) в первом преподавательском составе в каче- стве «иностранных специалистов» преподавали такие ученые, как Юрий Ива- нович Васильев (в 1992–1995 гг.) из Республики Саха, Чургуй-оол Михайлович Доржу (в 1992–1994 гг.), Мира Викторовна Оюн (ныне Бавуу-Сюрюн. — ред.) (в 1994–1995 гг.), Маргарита Базыр-ооловна Кунгаа (в 1997–2003 гг.) из Республики Тыва, Татьяна Николаевна Боргоякова (в 1994–1996 гг.) из Республики Хакасия, Александра Тайбановна Тыбыкова (в 1994–1995 гг.) из Республики Алтай. Этот первый преподавательский состав не только вырастил местных специалистов в Университете Анкары, но и в процессе работы, а также после отъезда продолжил поддерживать связи с научными кругами Турции, обеспечивая тем самым по- явление местных специалистов и в других университетах Турции, накопление знаний о сибирской группе тюркских языков и рост интереса к данной теме. Особенно в первый период самыми большими трудностями были отсутствие исследований о методах обучения носителя одного тюркского языка другому тюркскому языку, отсутствие необходимых учебных материалов, отсутствие в Турции на тот момент словарей и книг о грамматике тюркских языков Сиби- ри, необходимость подготовки всего учебного материала почти всех предметов самими преподавателями. В то время Интернет не был так развит, как сегодня, и это так же затрудняло обретение визуального и слухового материала. Визу- альный и аудиоматериал состоял из аудио или видеокассет, картин, плакатов, брошюр, которые привозил сам преподаватель. В первый период, когда почти не было работ по преподаванию тюркских языков сибирской группы, Ю. И. Ва- сильев, пребывая в то время в Турции, подготовил и опубликовал «Турецко- якутский словарь» (Vasil’yev, 1995), «Образцы народной литературы», который 127 НОВЫЕ ИССЛЕДОВАНИЯ ТУВЫ THE NEW RESEARCH OF TUVA www.nit.tuva.asia №1 2018 Novye issledovaniia Tuvy подготовил вместе с М. Фатихом Киришчиоглу и Гюльсум Килли (Vasil’yev, Kirişçioğlu, Killi, 1996), разговорник «Türkçe ve Sakaca (Yakutça) Konuşuyoruz. Tuuroktıı uonna saxalıı kapsetieğin» (Говорим на турецком и якутском) (Vasil’yev, 1993), десятки статей о якутском языке, литературе и культуре — все это стало фундаментом для преподавания языка и литературы саха. С момента основания кафедры начали внедряться магистерские и аспирант- ские программы, которые выполнялись в Институте социальных наук Универ- ситета Анкары. Вместе с этим и в отделе турецкого языка и литературы писа- лись магистерские диссертации по тюркским языкам. Одной из них является магистерская диссертация Кызыл-Маадыра Симчита на тему «Tuva Türkçesinin Şekil Bilgisi» (Морфология тувинского языка), подготовленная под руковод- ством профессора Мустафы Джанполата. Симчит в своей работе провел срав- нительный анализ форм тувинского языка с точки зрения исторических пери- одов тюркского языка. Сегодня он является кандидатом филологических наук и в Тувинском институте гуманитарных и прикладных социально-экономиче- ских исследований институте продолжает исследование тувинского языка на академическом уровне. Первым ассистентом кафедры северо-восточных тюркских языков и лите- ратур является Гюльсум Килли (ныне Килли Йылмаз. — ред). В 1996 г. она под руководством профессора Ф. Семы Барутчу Озондер защитила магистерскую диссертацию на тему «Kuzey-Doğu Türk Lehçelerinin Karşılaştırmalı Ses Bilgisi (Сравнительная фонетика северо-восточных тюркских языков)». Свою доктор- скую диссертацию на тему «Hakas Türkçesinin Ağızları» (Диалекты хакасского языка) она подготовила также под руководством профессора Ф. Семы Барутчу Озондер и защитилась в 2002 г. В этой работе, основанной главным образом на ее полевых исследованиях в 1999 и 2000 гг. в Хакасии, рассматривается фонети- ка хакасских диалектов в историческом и сравнительном аспектах. Доцент Гюльсум Килли Йылмаз начала преподавать тюркские диалекты си- бирской группы в университете с 20015 г. Предметы, связанные с историей и культурой тюрков и других народов, проживающих в Сибири, преподает стар- ший преподаватель Мустафа Джан Тезич, присоединившийся к кафедре в 2014 г. Гюльсум Килли Йылмаз изучает языки народов в Сибири, их современное со- стояние, образование письменности, вопросы взаимоотношений между язы- ком и культурой, фольклор. В числе работ Г. Килли Йылмаз монография «Kuzey ve Güneydoğu Sibirya Türklerinin Dil Durumu» (Языковая ситуация северных и юго-восточных сибирских тюрков) (2010), статьи «Hakasya’da Ana Dilini Koruma Çalışmaları» (Работы по сохранению родного языка в Хакасии) (2007), «Класси- фикация тюркских языков Сибири согласно уровням их исчезновения» (2015), «Hakas Yazı Dilinin Ağız Temelinin Değişimi Üzerine» (Об изменении основы го- вора хакасского письменного языка) (2014), «Etno-Demografik Veriler Işığında Sibirya Grubu Türk Dil Değişkeleri (Изменения тюркских языков сибирской груп- 128 НОВЫЕ ИССЛЕДОВАНИЯ ТУВЫ THE NEW RESEARCH OF TUVA www.nit.tuva.asia №1 2018 Novye issledovaniia Tuvy пы в свете этнодемографических данных) (2016), «Hakas Türkçesinde Tabu Sözler ve Örtmece (Табуированные слова и эвфемизмы в хакасском языке)» (2006), «İlya Topoyev'in Öykülerinde Hakasça-Rusça Kod Değiştirme (Смена хакасско-русского кода в рассказах Ильи Топоева) (2014), «Saha Türkçesinde Ayı ile İlgili Örtmece Söz Varlığı» (Лексика эвфемизмов о медведе в якутском языке» (2017). Старший преподаватель Мустафа Джан Тезич имеет много публикаций о происхождении тюркских народов сибирской группы, в том числе монголов и тувинцев, о национальной идентичности в сибирских обществах. Некото- рые из его работ, опубликованных в сборниках и журналах в России и Турции: «Языковая политика и его роль в формировании строительства в Тувинской Народной Республике (Танну-Тува) в 1921–1944 гг.)» (2012), «National language as republican politic and the language preferences of the students in Republic of Tuva (Национальный язык как республиканская политика и языковые предпо- чтения студентов в Республике Тыва)» (2013), «Роль религии в формировании этнокультурной традиции и его влияние на этническую идентичность моло- дежи на примерах Республик Бурятия и Тыва» (2013), «Формирование опре- деления российской нации в примордиальном конструктивизме (на примере Бурятии и Тувы)» (2013). На кафедре сегодня также есть два ассистента по исследованиям, которые учатся в аспирантуре. Букет Баран специализируется на тувинском языке, а Умит Шахин — на якутском языке. Прилагаются усилия для отправки научных сотрудников на полевые исследования, для знакомства с научным сообществом в Сибири и расширения своих знаний и опыта в своей области. Например, Бу- кет Баран, будучи магистрантом, летом 2014 г. в течение 15 дней побывала на кафедре тувинского языка и литературы Тувинского государственного универ- ситета. В 2017 г. Умит Шахин на шесть месяцев отправлен в Северо-Восточный федеральный университет в Якутию для проведения исследований. Большинство сделанных за последние несколько лет и продолжающихся в настоящее время магистерских и аспирантских исследований по тюркским ди- алектам Сибири связано с грамматикой. К ним можно отнести работу Исмета Кылыча «Saha Türkçesinde Fiil Söz Yapımı» (Образование глагола в якутском язы- ке)» (2015) и Букет Баран «Tuva Türkçesinde Fiil Söz Yapımı» (Образование гла- гола в тувинском языке) (2015). Также Эльдар Орозалиев готовит магистерскую диссертацию на тему «Kırgız ve Hakas Türkçelerinin Fiil Söz Yapımı Bakımından Karşılaştırılması» (Сравнительный анализ кыргызского и хакасского языков с точки зрения образования глаголов)», а Эрсин Картлашмыш —магистерскую диссертацию на тему «Hakas Türkçesinde Fiil Söz Yapımı» (Образование глагола в хакасском языке)». В целом, на кафедре современных тюркских языков и литератур большая часть диссертационных исследований на уровне аспирантуры сосредоточена на изучении языка первых литературных произведений, которые способны 129 НОВЫЕ ИССЛЕДОВАНИЯ ТУВЫ THE NEW RESEARCH OF TUVA www.nit.tuva.asia №1 2018 Novye issledovaniia Tuvy пролить свет на различные этапы развития письменных языков, разных тем грамматики, на оценке языковых отношений и результатов, а также на изуче- нии языка фольклора и диалектологических исследованиях. По тюркским язы- кам сибирской группы диссертации пишут аспиранты кафедры Букет Баран, Умит Шахин и Исмет Кылыч. Их научным руководителем является профес- сор Гюльсум Килли Йылмаз. У Букет тема — «Tuva Türkçesinde Dilbilgiselleşme» (Атрибуция в тувинском языке), у Умита — «19. Yüzyıl Saha Türkçesi Dinî Çeviri Metinlerinin Dili» (Якутский язык в XIX веке: язык переведенных религиозных текстов), у Исмета — «Saha Türkçesinde Yardımçı Fiiller» (Вспомогательные гла- голы в якутском языке). С 2013–2014 уч. г. изменилась программа бакалавриата отделения совре- менных тюркских диалектов и литератур. В дополнение к общим предметам предлагаются 14 независимых, но параллельных программ (по чувашскому, якутскому, тувинскому, хакасскому, алтайскому, узбекскому, уйгурскому, кыр- гызскому, казахскому, татарскому, башкирскому, азербайджанскому, туркмен- скому и кавказским языкам). В новой системе студент выбирает по предмету из двух разных языковых групп и заканчивает программу отделения за 4 года. Из тюркских языков сибирской группы программы преподавания якутского, тувинского и алтайского языков не были открыты из-за отсутствия препода- вателей. С 2014 г. работает только программа обучения хакасскому языку. Пла- нируется преподавание якутского, тувинского и алтайского языков, если будут подготовлены местные специалисты или наняты иностранные специалисты. Программа хакасского языка включает в себя, помимо грамматики, рассчи- танной на 2, 3 или 4 академических часа в неделю в течение семи семестров, чтение и письмо, чтение и пересказ, северо-восточные тюркские языки, хакас- скую диалектологию, современную хакасскую литературу, фольклор тюркских народов Сибири, языковые связи тюркских народов Сибири, историческая грамматика сибирских тюркских языков, лексика северо-восточных (сибир- ских) тюркских языков, шорцы и их язык, чулымцы и их язык. Также, соглас- но данной программе, проводятся занятия по истории, историческим корням соседей тюрков: монголов и тунгусских народов, по этнической и социальной структуре Сибири, истории Сибири, колониальной политике, Республике Ха- касия, арктическим и северным малочисленным народам. В последние годы таким образом 12–15 студентов другой языковой программы (например, кир- гизский, казахский или уйгурский) проходили и предметы, связанные с хакас- ским языком. Такая образовательная программа, нацеленная на преподавание каждого диалекта, уникальна для Турции. Программа кафедры, помимо изучения тюркских языков в исторической це- лостности и с междисциплинарным подходом, направлена на обретение сту- дентом четырех основных языковых навыков (письмо, чтение, речь, понима- ние) по двум языкам. По этой причине на кафедре большое значение уделяется 130 НОВЫЕ ИССЛЕДОВАНИЯ ТУВЫ THE NEW RESEARCH OF TUVA www.nit.tuva.asia №1 2018 Novye issledovaniia Tuvy привлечению иностранных специалистов, которые являются носителями языка. Вместе с тем, из-за таких причин, как чрезмерная трудность оформления найма иностранного специалиста, вызванная экономическими условиями времени, и безрезультатное ожидание, невозможность найти желающего или подходящего иностранного специалиста, после 2003 г. не удалось нанять иностранного спе- циалиста в отдел северо-восточных тюркских языков и литератур. Кафедра современных тюркских языков и литератур уделяет особое внимание установлению связей с учебными и научно-исследовательскими учреждения- ми в тюркоязычных республиках и ведению совместной научной деятельности. В этой связи чрезвычайно важен Протокол о сотрудничестве, подписанный в 2012 г. с Хакасским научно-исследовательским институтом языка, литературы и истории. В 2014 г. в рамках сотрудничестве с Хакасским научно-исследова- тельским институтом языка, литературы и истории была опубликована книга «Çağdaş Türklük Araştırmaları» (Современные тюркологические исследования), куда вошли статьи на разные темы. С 2004 г. кафедра выпускает журнал «Modern Türklük Araştırmaları» (Совре- менные тюркологические исследования) (http://mtad.humanity.ankara.edu.tr). В этом печатном органе кафедры печатаются работы ученых из Турции и разных мест Сибири, посвященные языкам, литературе, истории, фольклору тюркских народов Сибири. В журнале «Современные тюркологические исследования» были опубликованы, в частности статьи В. В. Ушницкого из Республики Саха (Якутия) на тему истории, корней тюрков, истории исследований сибирских тюрков (2017); о связи фольклорных источников о прародителях саха с исто- рией Байкальского региона (2015); о самоиндентификации хакасского народа (2012); статьи A. Д. Каксина (2013), З. Е. Каскараковой (2011, 2012), И. М. Тарака- новой (2012) и Р. А. Сунчугашева (2012) об истории изучения хакасского языка, его лексики, морфологии. Здесь также выходили статьи преподавателя кафе- дры современных тюркских языков и литератур Гюльсум Килли Йылмаз по со- циолингвистике, фольклору (2004-2017); работы Джана Тезича по социологии и истории (2011–2015); работы магистрантов и аспирантов, занимающихся из- учением Сибири. Начиная с 2002 г. в университете ежегодно проводится симпозиум «Совре- менные тюркологические исследования» с участием ученых из разных науч- ных центров Турции. В этих встречах со своими докладами выступают линг- висты, фольклористы и историки не только Университета Анкары, но и других университетов страны, представляется очень много докладов о тюркских на- родах Сибири и их языках. С 2011 г. обычно в первую неделю мая в университете проходит День тюр- кологии. В этот день магистранты и аспиранты, как нынешние, так и бывшие, делятся с научным сообществом своими диссертационными исследованиями или работами на разные темы, которыми занимались во время учебы. 131 НОВЫЕ ИССЛЕДОВАНИЯ ТУВЫ THE NEW RESEARCH OF TUVA www.nit.tuva.asia №1 2018 Novye issledovaniia Tuvy Заключение По мере накопления знаний о тюркских народах Сибири и их языках в ака- демических кругах Турции растет интерес к тюркским языкам Сибири, а также к истории, культуре, системе верований тюркских народов, живущих в Сибири. Не только в Университете Анкары, но и во всех университетах Турции, где пре- подаются современные тюркские языки и литературы, молодые исследователи привлекаются к исследованию этих тем. В будущем сотрудничество с различ- ными учебными и научно-исследовательскими институтами Сибири, особен- но по вопросам методики преподавания тюркских языков, даст толчок в улуч- шении качества преподавания и изучения тюркских языков Сибири. Перевод с турец. яз. М. Б. Кунгаа, под ред. Ч. К. Ламажаа. SİBİRYA GRUBU TÜRK LEHÇELERİNİN ANKARA ÜNİVERSİTESİNDE ARAŞTIRILMASI VE ÖĞRETİMİ ÜZERİNE Gülsüm Killi Yılmaz Ankara Üniversitesi Tarihi, Türkiye Cumhuriyeti tarihi ile özdeşleşmiş olan Ankara Üniversitesi’nin adını bizzat Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucusu Mustafa Kemal Atatürk’ün verdiği Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi’nde Sibirya grubu Türk lehçelerinin öğretilmesi ve araştırılmasını kabaca iki döneme ayırmak mümkündür. İlk dönemde Sibirya Türk lehçelerinin Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesinin Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü’nde görev alan bilimsel kadrolar tarafından Türk dili ile ilgili çeşitli derslerde genel Türk dilinin tarihî gelişimi, kollara ayrılması, sınıflandırılması, ses tarihi gibi konular içinde öğretilmesi söz konusudur. Bu dönemde Sibirya’da yaşan Türkler ve dilleri üzerine genel bilgi veren çalışmalar ile şamanizme ilişkin çalışmalar yapılmış, ayrıca Atatürk’ün isteği üzerine pek çok değerli bilim adamı ve uzmandan oluşan bir komisyon ile o zaman Dil Kurumu Başuzmanı olan Abdülkadir İnan ve arkadaşlarının da gayretiyle E.K. Pekarskiy’in Slovar’ yakutskogo yazıka adlı sözlüğü (Yakut Dili Sözlüğü (A-M), İstanbul: Ebuzziya Matbaası, 1945) V. Verbitskiy’in Slovar’ altayskogo i aladagskogo nareçiy (Altay-Aladağ Türk Lehçeleri Lûgatı, TDK Arşivi, Yer No:Etüt/10) çalışması gibi Sibirya Türk lehçelerinin araştırılması bakımından önem taşıyan eserler, tamamı yayımlanmasa bile Türkçeye çevrilmiştir. İkinci dönemde ise SSCB’nin dağılma sürecine girmesi ve çağdaş Türk dünyası ile bilimsel ve kültürel 132 НОВЫЕ ИССЛЕДОВАНИЯ ТУВЫ THE NEW RESEARCH OF TUVA www.nit.tuva.asia №1 2018 Novye issledovaniia Tuvy ilişkilerin artmaya başlaması ile çağdaş Türk dünyası üzerine bilgi ve yetişmiş uzman ihtiyacı ortaya çıkmış, bunun üzerine Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları bölümü kurulmuş, Sibirya grubu Türk lehçelerinin hem bağımsız hem de diğer Türk lehçeleri ile karşılaştırmalı olarak öğretilmesine ve araştırılmasına başlanmıştır. Bu dönem doğrudan Sibirya Türklerinin dilleri, edebiyatları, folklorları üzerine daha spesifik çalışmaların yapıldığı bir süreçtir. Ankara Üniversitesi’nin kuruluşunun temelleri 1925 yılında “Hukuk Mektebi”nin açılmasıyla atılmış, bunu 1933 yılında açılan Yüksek Ziraat Enstitüsü, 1935’te Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi ve diğer fakülteler izlemiş, ancak Ankara Üniversitesinin resmî olarak kurulması 1946 yılında gerçekleşmiştir. 1936 yılında çeşitli eğitim ve araştırma kurumlarında çalışan bilim adamlarının Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesinde Türk dili, tarihi ve coğrafyasına ilişkin konferans biçiminde dersler vermek üzere görevlendirilmeleriyle DTCF’de Türkoloji alanında çalışmalar başlamıştır. 1940 yılından itibaren “Şark Türkçesi”, “Garp Türkçesi”, “Türk Lehçeleri”, “Lehçeler (Klasik ve Modern)” gibi adlar altında Türk dilinin çeşitli kollarına ilişkin dersler bölüm programında yer almıştır (Özdemir, Şenol 2006: 33-38; Ata 2007: 20-21). Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü’nün ilk kadrosunda yer alan öğretim üyelerinden Sibirya alanında çalışmalarıyla dikkati çeken ilk isim kendisi aslen Başkurt Türkü olup Ekim Devrimi sürecinde ülkesini terk edip Türkiye’ye yerleşen Prof. Dr. Abdülkadir İnan’dır (1889-1976). A. İnan, Ankara Üniversitesi’nde genel Türk dili bilgisi ve Türk lehçelerinin tasnifi gibi konularda dersler vermiş, Türk halk edebiyatı ve folklor üzerine çok sayıda makale kaleme almıştır. Bunların önemli bir bölümü Sibirya Türklerinin inanç sistemi ile ilgilidir. A. İnan’ın “Tarihte ve Bugün Şamanizm” (1954) ve “Eski Türk Dinî Tarihi (Şamanizm)” (1976) başlıklı eserleri büyük ölçüde Sibirya Türklerinin inanç sistemine ilişkin konulara ışık tutmaktadır. İnan, A. V. Anohin’in Altay Şamanlığına Dair Materyaller (Материалы по шаманству у алтайцев) başlıklı çalışmasını da parçalar halinde Türkçeye çevirip “Eski Türk Dinî Tarihi” başlıklı çalışma içinde yayımlamıştır. Abdülkadir İnan’ın Sibirya Türklerinin etnik kökeni, tarihi, folkloru gibi konuları ele alan “Beltir Türkleri”, “Yakut (Saha) Türkleri”, “Tuba (Urenha) Türkleri”, “Altay-Yenisey Türkleri”, “Altay ve Yenisey Türklerinin Tarihi”, “Sagay Türkleri (Abakanlılar)”, “Yakut Şamanizmindeki İJÄ KIIL” gibi makaleleri yayımlanmıştır (İnan 1968). Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi’nde 1943’ten itibaren görev yapan, aslen Kazan Tatarı ve ünlü Tatar aydını Ayaz İshakî’nin kızı olan Prof. Dr. Saadet Çağatay’ın da (1907-1989) Sibirya grubu Türk lehçeleriyle ilgili çalışmaları vardır. Çağatay, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümünde Türk Lehçeleri derslerini vermiş, öğrencilerin ve konuya ilgi duyanların kullanabilecekleri “Türk Lehçeleri Örnekleri” adlı iki ayrı ciltten oluşan çalışmasını yayımlamıştır (Özdemir, Şenol 2012:103, 139). 1977 yılında yayımlanan, yaşayan ağız ve lehçeleri içeren Türk Lehçeleri Örnekleri II adlı çalışması Saha, Tuva, Hakas, Altay Türkleri ve dilleri konusunda kısa bilgilerin yanı sıra bu lehçelerden metin örneklerini içermektedir. Türk dilinin hem tarihî hem de çağdaş 133 НОВЫЕ ИССЛЕДОВАНИЯ ТУВЫ THE NEW RESEARCH OF TUVA www.nit.tuva.asia №1 2018 Novye issledovaniia Tuvy lehçelerinin gramerine ilişkin çok sayıda makalesi olan Çağatay’ın Tuva Türkçesinde iyik parçacığının kökeni ve işlevlerini ele alan bir makalesi de bulunmaktadır (Tuba Ağzında iyik < er-yük, Türkiyat Mecmuası XV, İstanbul, 1969, 171-174). İlk dönemde Sibirya Türkleri ve dilleri üzerine çalışmaları olan bir diğer isim de Prof. Dr. Hasan Eren (1919-2007)’dir. 1948 yılında Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi’ne doçent olarak atanmış, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü’nde Türk dili tarihi ve Türk dilinin ses tarihi ile ilgili dersler vermiştir. Derslerinde Saha ve Çuvaş Türkçelerine özel bir önem verdiği ve üzerinde durduğu bilinmektedir (Zülfikar 2008: 163, 164). Budapeşte Üniversitesi’nde üniversite eğitimini tamamlayan Hasan Eren’in burada Fransızca olarak kaleme aldığı “Sibirya Türk Lehçelerinde Moğolca Unsurlar” başlıklı doçentlik tezi doğrudan Sibirya Türk lehçeleri üzerinedir. Eren’in tek nüsha el yazması halinde bulunan bu çalışması II. Dünya Savaşı’nda Budapeşte’nin bombalanması sırasında çıkan yangında yok olmuştur (Sertkaya 2012: 5). Daha sonra tezindeki malzemeden yola çıkarak hazırladığı “Sibirya Türk Dillerinde Moğol Unsurları” başlıklı makalesinde Moğolca kökenli 50 kadar sözcüğü incelemiştir (Türk Dili Belleten, 1950, Seri III, sayı 14-15). Eren, Türk-Moğol dil ilişkileri, etimoloji gibi konulara ilişkin çok sayıda makalesinde Sibirya grubu Türk lehçelerine de değinmiş, Türk Ansiklopedisi’nde Sibirya’da yaşayan Türk halkları ve dilleri ile ilgili bilgilerin yer aldığı “Çulım Türkleri” (Türk Ansiklopedisi (TA), XII, 1963, 150-151), “Koyballar”(TA, XXII, 1974, 247); “Kumandılar ve Kubandılar” (TA, XXII, 1975, 343-344), “Küyerikler” (TA, XII, 1975, 439), Telengitler (TA, XXXI, 1981, 62); “Televütler” (TA, XXXI, 1981, 69) maddelerini kaleme almıştır. SSCB’nin son yıllarından itibaren yavaş yavaş Türk dünyası ile bilimsel ve kültürel ilişkiler kurulmaya başlanmıştır. İlk kez 1991 yılında, Eski Türk Dili üzerine çalışmalarıyla tanınan ve o zaman Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü öğretim üyesi olan Doç. Dr. F. Sema Barutcu değişim programı kapsamında yaklaşık iki ay süre ile Yakutistan’a gitmiş, Yakutistan’daki bilim çevresi ile tanışmış, Saha dili, edebiyatı konularında malzeme toplamıştır. Daha sonra 1992 yılında Tuva’ya yaklaşık 15 günlük bir gezi gerçekleştirmiş, bu süre içinde de çeşitli bilimsel ve kültürel çalışmalara katılmıştır. İlerleyen süreçte Prof. Dr. Mustafa Canpolat ve Doç. Dr. F. Sema Barutcu gibi çağdaş Türk lehçeleri konusuna ilgi duyan Türk Dili ve Edebiyatı öğretim üyelerinden kurulu bir komitenin girişimiyle, Türk dilinin dalları ve alt dalları olarak görülen Türk dilinin tüm değişkelerinin, hem tarihsel bir bütünlük içinde hem de bağımsız olarak öğretilmesi ve araştırılmasının hedeflendiği ayrı bir bölümün kurulması çalışmaları başlatılmıştır. Bu çalışmaların sonucunda Yüksek Öğretim Kurulu Başkanlığının 11.3.1992 tarihli kararıyla Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi bünyesinde, Kuzey-Doğu (Saha, (Yakut), Tuva, Hakas, Altay) Türk Lehçeleri ve Edebiyatları, Kuzey-Batı (Kıpçak) Türk Lehçeleri ve Edebiyatları, Güney-Batı (Oğuz) Türk Lehçeleri ve Edebiyatları, Güney-Doğu (Türkistan-Uygur) Türk Lehçeleri ve Edebiyatları, Çuvaş Türk Lehçesi ve Edebiyatı olmak üzere 5 anabilim dalından oluşan bir bölüm olarak Çağdaş Türk 134 НОВЫЕ ИССЛЕДОВАНИЯ ТУВЫ THE NEW RESEARCH OF TUVA www.nit.tuva.asia №1 2018 Novye issledovaniia Tuvy Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü kurulmuştur. İlk Bölüm başkanı Eski Türk dili alanında çalışmaları ile tanınan Prof. Dr. Mustafa Canpolat’tır. Kuruluşundan itibaren hem lisans düzeyinde hem de Sosyal Bilimler Enstitüsüne bağlı olarak lisansüstü düzeyde eğitim-öğretim vermesi planlanan bölümün ilk ders programları 1997’den bugüne Bölüm Başkanlığı görevini sürdüren Prof. Dr. F. Sema Barutcu Özönder’in çalışmalarıyla hazırlanmıştır. Öğretim üyesi kadrosunun gelişmesi, farklı konulardaki bilgi gereksiniminin artmasıyla zaman içinde değişip gelişen bu programlarda, Türk dilinin bütün kollarının çok disiplinli bir yaklaşım içinde öğretilmesi ilkesi her zaman korunmuştur. Bölümün kuruluşundan 2013 yılına kadar henüz öğretim kadrosu yetişmekte olduğu için lisans programı açılamayan Çuvaş Türk Lehçesi ve Edebiyatı Anabilim Dalı dışındaki tüm anabilim dalları kendi lisans programlarını yürütmüştür. Yıllara göre değişmekle birlikte, genellikle her yıl 40 civarında öğrenci bütün Türkiye’de uygulanan genel bir sınav ile bölüme kabul edilmektedir. 2013’e kadar olan Anabilim dalı programının uygulandığı süreçte birinci sınıftan itibaren öğrencilerin ilgi alanlarına göre anabilim dallarına dağılımı yapılmış, böylece Kuzey-Doğu Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Anabilim Dalına da her yıl yaklaşık 10 öğrenci kabul edilmiştir. 1992-2013 yılları arasında uygulanan Kuzey-Doğu (Saha (Yakut), Tuva, Hakas, Altay) Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Anabilim Dalının dört yıllık lisans programında Türk Dili Tarihi, Eski Yazı, Türk Dilbilimi gibi genel derslerin yanı sıra Sibirya Türk lehçelerinden yazı dili olan Saha, Tuva, Hakas, Altay Türk lehçelerinin yanı sıra yazı dili olarak kısıtlı bir biçimde kullanılan ya da yazısı olmayan Şor, Dolgan, Tofa, Çulım Türkçeleriyle ilgili dersler yer almıştır. Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümünün yeni açıldığı yıllarda görev yapan ilk eğitim-öğretim kadrosu tamamen yabancı uzmanlardan kuruludur. Kuzey-Doğu (Saha (Yakut), Tuva, Hakas, Altay) Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Anabilim dalında da Saha Cumhuriyeti’nden Vasil’yev Yuriy İvanoviç (1992- 1995), Tuva Cumhuriyeti’nden Dorju Çurguy-ool Mihayloviç (1992-1994), Oyun Mira Viktorovna (1994-1995), Kungaa Margarita Bazır-oolovna (1999-2003), Hakasya Cumhuriyeti’nden Borgoyakova Tat’yana Nikolayevna (1994-1996), Altay Cumhuriyeti’nden Tıbıkova Aleksandra Taybanovna (1994-1995) ilk eğitim-öğretim kadrosunda “yabancı uzman” statüsünde görev yapan bilim adamlarıdır. Bu ilk kadro, çalışmalarıyla sadece Ankara Üniversitesi’nde yerli kadroların yetişmesini sağlamakla kalmamış, hem Ankara Üniversitesinde çalıştıkları süreçte hem de daha sonrasında Türkiye’deki bilim çevresiyle ilişkilerini sürdürerek Türkiye’nin diğer üniversitelerinde de yerli kadroların oluşumunu, Sibirya grubu Türk lehçeleri ile ilgili bilgi birikiminin ve konuya ilginin artmasını sağlamışlardır. Özellikle ilk dönemlerde bir Türk lehçesi konuşuruna farklı bir lehçenin öğretimi üzerine yöntem çalışmalarının yapılmamış olması, gerekli ders malzemelerinin olmaması, Türkiye’de Sibirya Türk lehçeleri ile ilgili sözlük ve gramer gibi yayınların henüz ortaya çıkmamış olması, hemen hemen bütün derslerle ilgili malzemeyi, 135 НОВЫЕ ИССЛЕДОВАНИЯ ТУВЫ THE NEW RESEARCH OF TUVA www.nit.tuva.asia №1 2018 Novye issledovaniia Tuvy öğreten kişinin hazırlamak zorunda oluşu en büyük güçlükleri oluşturuyordu. Yine bu dönemde internet kullanımı da yaygın olmadığı için görsel ve işitsel malzemeye de ulaşmak güçtü. Görsel ve işitsel malzeme ancak öğretim üyesinin yanında getirdiği teyp ya da videokasetleri, resimler, afişler, broşürler ile sınırlıydı. Sibirya grubu Türk lehçelerinin öğretimi için hemen hemen hiçbir çalışmanın bulunmadığı ilk dönemlerde Y. İ. Vasil’yev’in Türkiye’de bulunduğu süreçte hazırlayıp yayımladığı Türkçe-Sahaca (Yakutça) Sözlük (1995), M.Fatih Kirişçioğlu ve Gülsüm Killi ile hazırladığı Saha (Yakut) Halk Edebiyatı Örnekleri (1996), Türkçe-Sahaca konuşma kılavuzu niteliğindeki “Türkçe ve Sakaca (Yakutça) Konuşuyoruz (Tuuroktıı uonna saxalıı kapsetieğin)” (1993) çalışması ile Sahaların dili, edebiyatı ve kültürünü tanıtmaya yönelik onlarca makalesi, Saha Türklerinin dilinin ve edebiyatının öğretimi için temel malzeme niteliği taşıması bakımından önemlidir. Bölümün kuruluşundan itibaren Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’ne bağlı olarak yüksek lisans ve doktora programları da hayata geçirilmiştir. Bununla birlikte ilk yıllarda Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü’nde de Türk lehçeleri üzerine yüksek lisans tez çalışmaları yapılmıştır. Bunlardan biri de Prof.Dr. Mustafa Canpolat başkanlığında Kızıl-maadır Simçit tarafından hazırlanan “Tuva Türkçesinin Şekil Bilgisi” (2002) adlı yüksek lisans tezidir. Simçit bu çalışmasında Tuva Türkçesinin şekil bilgisini Türk dilinin tarihsel dönemleri ise karşılaştırmalı olarak incelemiştir. Günümüzde Tuva İnsani Bilimler Enstitüsü’nde görev yapan Filoloji Bilimler Adayı Kızıl-maadır Simçit Tuva Türkçesi ile ilgili çalışmalarını akademik düzeyde sürdürmektedir. Kuzey-Doğu Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Anabilim Dalının ilk araştırma görevlisi Gülsüm Killi’dir. Prof. Dr. F. Sema Barutcu Özönder danışmalığında “Kuzey-Doğu Türk Lehçelerinin Karşılaştırmalı Ses Bilgisi” (Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1996) adlı yüksek lisans tezini 1996 yılında savunan G. Killi, yine Prof. Dr. F. Sema Barutcu Özönder danışmanlığında “Hakas Türkçesinin Ağızları” adlı doktora tezini hazırlamış ve 2002 yılında savunmuştur. Büyük ölçüde kendisinin 1999 ve 2000 yılında Hakasya Cumhuriyeti’nde gerçekleştirdiği alan araştırmasına dayanan bu çalışma, Hakas ağızlarının tarihsel ve karşılaştırmalı ses bilgisi incelemesidir. 2005 yılından itibaren Sibirya grubu Türk lehçeleri üzerine dersler Doç.Dr. Gülsüm Killi Yılmaz tarafından verilmeye başlanmıştır. Sibirya’da yaşayan Türk ve diğer halkların tarihi ve kültürü konularına ilişkin dersler ise Bölüm kadrosuna 2014 yılından itibaren katılan Yrd.Doç.Dr. Mustafa Can Teziç tarafından verilmektedir Gülsüm Killi Yılmaz’ın Sibirya’daki halkların dil durumları, yazı dili oluşumu, dil-kültür ilişkisi, sözlü edebiyat gibi konularda çalışmaları bulunmaktadır. G. Killi Yılmaz’ın “Kuzey ve Güneydoğu Sibirya Türklerinin Dil Durumu” (2010) başlıklı monografisi, “Hakasya’da Ana Dilini Koruma Çalışmaları” (2007), “Классификация тюркских языков Сибири согласно уровням угрозы их исчезновения” (2015), 136 НОВЫЕ ИССЛЕДОВАНИЯ ТУВЫ THE NEW RESEARCH OF TUVA www.nit.tuva.asia №1 2018 Novye issledovaniia Tuvy “Hakas Yazı Dilinin Ağız Temelinin Değişimi Üzerine” (2014), “Etno-Demografik Veriler Işığında Sibirya Grubu Türk Dil Değişkeleri” (2016), “Hakas Türkçesinde Tabu Sözler ve Örtmece” (2006), “İlya Topoyev'in Öykülerinde Hakasça-Rusça Kod Değiştirme.” (2014), “Saha Türkçesinde Ayı ile İlgili Örtmece Söz Varlığı” (2017) bunlardan bazılarıdır. Yrd.Doç.Dr. Mustafa Can Teziç’in hem Moğol hem de Tuva başta olmak üzere Sibirya grubu Türk halklarının etnik oluşumları, Sibirya toplumlarında ulusal kimlik vb. konulara değinen çok sayıda yayını bulunmaktadır. Rusya ve Türkiye’deki çeşitli dergi ve makale kitaplarında yer alan yayınlardan bazıları şunlardır: “Языковая по- литика и его роль в формировании строительства в Тувинской народной респу- блике (Танну-Тува) в 1921-1944 гг.) gg.” (2012), “National language as republican politic and the language preferences of the students in Republic of Tuva” (2013), “Роль религии в формировании этнокультурной традиции и его влияние на этническую идентичность молодежи на примерах Республик Бурятия и Тыва” (2013), “Формирование определения российской нации в примордиальном конструктивизме (на примере Бурятия и Тувы)” (2013). Anabilim Dalında ayrıca doktora eğitimlerini sürdüren iki araştırma görevlisi bulunmaktadır. Buket Baran Tuva Türkçesi, Ümit Şahin ise Saha Türkçesi’nde uzmanlaşmaktadır. Araştırma görevlileri alana gönderilmek suretiyle Sibirya’daki bilim çevresini tanımaları, alanlarıyla ilgili bilgi ve deneyimlerini artırmaları sağlanmaya çalışılmaktadır. Örneğin Buket Baran yüksek lisans eğitimi sırasında, 2014 yılı yazında yaklaşık on beş gün süreyle Tuva Devlet Üniversitesi Tuva Dili ve Edebiyatı bölümünde çalışmalar yapma fırsatı bulmuştur. Ümit Şahin de 2017 yılında Yakut Kuzey-doğu Federal Üniversitesi’ne altı ay için araştırmalarda bulunmak üzere gönderilmiştir. Sibirya Türk lehçeleri ile ilgili son yıllarda yapılmış ve halen yapılmakta olan yüksek lisans ve doktora çalışmalarının çoğu gramer konularına ilişkindir. İsmet Kılıç’ın “Saha Türkçesinde Fiil Söz Yapımı” (2015), Buket Baran’ın “Tuva Türkçesinde Fiil Söz Yapımı” (2015) bu türden çalışmalardır. Ayrıca Eldar Orozaliyev “Kırgız ve Hakas Türkçelerinin Fiil Söz Yapımı Bakımından Karşılaştırılması”, Ersin Kartlaşmış da “Hakas Türkçesinde Fiil Söz Yapımı” konulu yüksek lisans tezlerini hazırlamaktadır. Genel olarak Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümünde doktora düzeyindeki tez çalışmalarının büyük bölümünü yazı dillerinin gelişiminin çeşitli evrelerini aydınlatacak ilk yazılı eserlerin dil açısından incelenmesi, çeşitli gramer konuları, dil ilişkileri ve sonuçlarının değerlendirilmesi, çeşitli halk edebiyatı ürünlerinin dilleri üzerine çalışmalar ile diyalektoloji çalışmaları oluşturmaktadır. Sibirya grubu Türk lehçeleri alanında da bölümün doktorantlarından Buket Baran “Tuva Türkçesinde Dilbilgiselleşme”, Ümit Şahin “19. Yüzyıl Saha Türkçesi Dinî Çeviri Metinlerinin Dili”, İsmet Kılıç ise “Saha Türkçesinde Yardımcı Fiiller” konulu tez çalışmalarını Doç. Dr. Gülsüm Killi Yılmaz’ın yönetiminde yürütmektedirler. 137 НОВЫЕ ИССЛЕДОВАНИЯ ТУВЫ THE NEW RESEARCH OF TUVA www.nit.tuva.asia №1 2018 Novye issledovaniia Tuvy 2013/2014 eğitim-öğretim yılından itibaren Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları lisans programında değişikliğe gidilmiştir. Ortak genel derslerin yanı sıra ayrı ayrı Türk lehçeleri ve bu lehçelerin ait olduğu lehçe grubuyla ilgili derslerin bulunduğu, bağımsız ancak birbiriyle paralel olan 14 ayrı lehçe öğretim programı (Çuvaş, Saha, Tuva, Hakas, Altay, Özbek, Uygur, Kırgız, Kazak, Tatar, Başkurt, Azerbaycan, Türkmen ve Kafkas lehçe programları) bulunmaktadır. Yeni sistemde öğrenci farklı lehçe gruplarından iki lehçe programındaki dersleri seçerek Bölüm programını 4 yılda tamamlamaktadır. Sibirya Türk lehçelerinden Saha, Tuva ve Altay lehçeleri öğretim kadrosunun yetersizliğinden ötürü öğretime açılmamıştır. 2013’ten bu yana sadece Hakas Türkçesi ile ilgili ders programı yürütülmektedir. Uzman yetiştiği ya da yabancı uzman istihdam edildiği takdirde Saha, Tuva ve Altay Türk lehçeleri programlarının da açılması planlanmaktadır. Hakas Türkçesi programında 7 dönem boyunca haftada 2, 3 ya da 4 akademik saat olarak verilen gramer derslerinin yanı sıra, Sözlü ve Yazılı Anlatım, Okuma- Anlama, Kuzeydoğu Diyalekt Alanı, Hakas Diyalektolojisi, Çağdaş Hakas Edebiyatı, Kuzeydoğu Sibirya Türk Halk Edebiyatı, Kuzey-doğu (Sibirya) Türk Dil İlişkileri, Kuzey-Doğu (Sibirya) Türk Lehçelerinin Tarihsel Grameri, Kuzey-doğu (Sibirya) Türk Halk Edebiyatı, Kuzey-doğu (Sibirya) Türk Lehçeleri Söz Varlığı, Şor Türkleri ve Dilleri, Çulım Türkleri ve Dilleri gibi dersler yer almaktadır. Ayrıca bu programda Türklerin Moğol ve Tunguz Kökenli Komşuları, Sibirya’nın Etnik ve Sosyal Yapısı, Sibirya Tarihi, Koloni Politikaları, Hakas Cumhuriyeti, Arktik ve Kuzeyin Az Nüfuslu Halkları gibi Sibirya’da yaşayan halkların tarihi, kökeni vb. üzerine de dersler bulunmaktadır. Son yıllarda bu şekilde 12-15 öğrenci farklı gruptan bir lehçe programı ile (örneğin Kırgız, Kazak ya da Uygur Türkçesi gibi) birlikte Hakas Türkçesi programındaki dersleri almıştır. Bölüm programı her bir lehçenin öğretimine yönelik programı ile Türkiye’de tektir. Bölümün programı Türk lehçelerinin tarihsel bir bütünlük içinde ve disiplinler arası bir yaklaşım ile öğrenilmesinin yanı sıra öğrenciye iki lehçe ile ilgili dört temel dil yetisini de (yazma, okuma, konuşma, anlama) kazandırılmasını amaçlamaktadır. Bu sebeple anadili konuşuru olan yabancı uzmanların Bölümde istihdam edilmesine büyük önem verilmektedir. Bununla birlikte yabancı uzman kabulü için gerekli sürecin dönemin ekonomik koşullarına bağlı olarak çok uzun sürmesi ve bazen sonuçlanamaması ya da gönüllü veya uygun bir yabancı uzmanın bulunamaması gibi sebeplerden 2003 yılı sonrasında Kuzeydoğu Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Anabilim Dalında yabancı uzman istihdamı gerçekleştirilememiştir. Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü’nde çeşitli Türk Cumhuriyetlerinde bulunan eğitim-öğretim ve araştırma kurumları ile ilişkiler kurulması ve ortak bilimsel faaliyetler yapılmasına özel bir önem verilmektedir. Bu bakımdan Hakas Dil, Edebiyat ve Tarih Bilimsel Araştırma Enstitüsü ile 2012 yılında imzalanan işbirliği protokolü son derece önemlidir. Ayrıca Hakas Dil, Edebiyat ve Tarih Bilimsel Araştırma Enstitüsü ile ortak olarak 2014 yılında Çağdaş Türklük Araştırmaları adlı 138 НОВЫЕ ИССЛЕДОВАНИЯ ТУВЫ THE NEW RESEARCH OF TUVA www.nit.tuva.asia №1 2018 Novye issledovaniia Tuvy makale kitabı yayımlanmış, bu çalışmada Sibirya grubu Türk lehçeleri ile ilgili çeşitli konuları ele alan makaleler yer almıştır. Bölümün 2004 yılından beri hayatını sürdüren yayın organı Modern Türklük Araştırmaları Dergisi’nde (http://mtad.humanity.ankara.edu.tr) Sibirya grubu Türk halklarının dilleri, edebiyatları, tarihleri, folklorları üzerine Türkiye’den ve Sibirya’nın çeşitli bölgelerinden bilim adamlarının çalışmaları yer almaktadır. Saha Cumhuriyeti’nden V. V. Uşnitskiy’in Sibirya Türklerinin tarihi, kökeni, araştırma tarihi gibi konular üzerine makaleleri (Ушницкий, В. В., А. А. Саввин: замеча- тельный якутский этнограф первой половины XX в., MTAD 2017,14(3): 114-122; Cвязь фольклорных источников о прародителях саха с историей Байкальско- го региона (к проблеме приангарских татар) MTAD 2015,12(1):74-81; Самоин- дентификация хакасского народа: названия татар, кыргыз, хакас и хонгорай в историографии вопроса и в источниках, MTAD 2012,9(2):53-60), A. D. Kaksin, Z. Ye. Kaskarakova, İ. M. Tarakanova, R.Sunçugaşev gibi bilim adamlarının Hakas Türkçesinin araştırılması tarihi, söz varlığı, biçimbilgisi gibi çok çeşitli konularda yazıkları makaleleri (A. D. Kaksin, Вклад М.–А. Кастрена в лингвистическую тюр- кологию: суждения об “опыте описания койбальской и карагасской граммати- ки” 1857, MTAD 2013,10(2):55-80), Z. Ye. Kaskarakova (Развитие и становление хакасской общественно-политической терминологии, MTAD 2012,9(4):176- 184); Хакасская лексикография на современном этапе, MTAD 2011,8(4):75-81; İ. M. Tarakanova О функциях диминутивов в хакасском тексте. MTAD 2011,8(4):82- 91; R. nit.tuva.asia №1 2018 Novye issledovaniia Tuvy 2011,8(3):121-133), ayrıca Türkiye’deki farklı bilim çevrelerinden bilim adamlarının Sibirya Türkleri ile ilgili yazıları (Özen Yaylagül’ün Altay Destanları Temelinde Türk Dilinde Yaşam Evrelerinin Adlandırılması, MTAD 2009,6(2):56-65), Naciye Yıldız’ın Sibirya Türklerinin Mitoloji ve İnançlarında Kötü Ruhlar, MTAD 2008,5(4):84-93), Eyüp Bacanlı’nın Altay Türkçesinde Şimdiki Zamanın Ek Fiili ve İsim Cümlelerinde Şahıs Bildirimi (MTAD 2007,4(3):52-67) Modern Türklük Araştırmaları Dergisi’nde yayımlanmıştır. 2002’den beri her yıl düzenlenen “Çağdaş Türklük Araştırmaları Sempozyumu” hem bölüm elemanları hem de Türkiye’deki farklı bilim çevrelerinden bilim adamlarının katılımıyla gerçekleşmektedir. Bu toplantılara sadece Ankara Üniversitesi’nden değil Türkiye’nin farklı üniversitelerinden dilciler, folkloristler, tarihçiler bildirileriyle katılmakta, Sibirya Türkleri ve dilleri ile ilgili de çok sayıda bildiri sunulmaktadır. 2011’den beri genellikle Mayıs ayının ilk haftası düzenlenen Türkçenin Varlığı için Türkoloji Günü’nde, özellikle bölümde eğitimini sürdüren ya da tamamlamış yüksek lisans ve doktora öğrencileri, tez çalışmaları ya da eğitimleri süresince ilgilendikleri çeşitli konularla ilgili çalışmalarını bilim çevresiyle paylaşma imkânı bulmaktadır. Sibirya Türkleri ve dilleriyle ilgili bilgi arttıkça Türkiye’deki akademik çevrede hem Sibirya’da konuşulan Türk lehçelerine hem de Sibirya’da yaşayan Türk halklarının tarihine, kültürüne, inanç sistemine ilgi artmaktadır. Sadece Ankara Üniversitesi’nde değil Türkiye’de Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları alanında eğitim veren bütün üniversitelerde genç araştırmacılar bu konularda çalışmak üzere yönlendirilmektedir. Gelecek yıllarda Sibirya’nın çeşitli eğitim-öğretim ve araştırma kurumlarıyla birlikte özellikle lehçelerin öğretim yöntemi üzerine çalışmaların artırılması Sibirya Türk lehçelerinin öğretimi ve araştırılması konusunda daha hızlı yol kat edilmesini sağlayacaktır. СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ Aта, A. (2007) Dar-ul-Funun’dan Dil ve Tarih-Coğragi Fakültesine kadar türkoloji öğretimi [Преподавание тюркологии от Дарульфунуна до факультета языка и исторической географии] // Türkiyat Mecmuası. № 1. S. 8–22. (На турец. яз.). Çağatay, S. (1969) Tuba Ağzında iyik // Türkiyat Mecmuası. № 15. Рр. 171–174. (На турец. яз.). Eren, H. (1950) Sibirya Türk Lehçelerinde Moğolça Unsurlar [Монгольские эле- менты в тюркских языках Сибири] // Türk Dili Bulteni, seri 3. S. 14–15. (На турец. яз.). İnan, А. (1968). Makaleri ve tezler [Статьи и тезисы]. Ankara : Türk Dil Kurumu Yayınları. (На турец. яз.). 140 НОВЫЕ ИССЛЕДОВАНИЯ ТУВЫ THE NEW RESEARCH OF TUVA www.nit.tuva.asia №1 2018 Novye issledovaniia Tuvy Özdemir, H., Şenol, H. (2006) Dil ve Tarih-Coğragi Fakültesinde Türkoloji tarihi [История тюркологии на факультете языка и исторической географии]. Ankara : Ankara Üniversitesi. (На турец. яз.). Sertkaya, O. F. (2012) Türkiye ve Moğolistan Araştırmaları [Турция и монголи- стика] // Türkoloji Gazi. № 11. S. 1–10. (На турец. яз.). Vasil’yev, Y. İ. (1993) Türkçe ve Sakaca (Yakutça) Konuşuyoruz. Tuuroktıı uonna saxalıı kapsetieğin [Говорим на турецком и якутском]. Ankara : Ankara Üniversitesi. (На турец. яз.). Vasil’yev, Y.  İ. (1995) Türkçe-Sahaca Sözlük [Турецко-якутский словарь]. Ankara : Ankara Üniversitesi. (На турец. яз.). Vasil’yev, Y. İ., Kirişçioğlu F., Killi, G. (1996) Sözlü Edebiyat Örnekleri [Образцы народной литературы]. Ankara : Ankara Üniversitesi. (На турец. яз.). Zülfikar, H. (2008). Hasan Eren anısına [Памяти Хасана Эрена] // Dil Araştırmaları. № 2. S. 162–166. (На турец. яз.). Дата поступления: 15.02.2018 г. REFERENCES Aта, A. (2007) Dar-ul-Funun’dan Dil ve Tarih-Coğragi Fakültesine kadar türkoloji öğretimi [Teaching Turkology from Dar-ul-Funun to the Faculty of Languages, His- tory and Geography]. Türkiyat Mecmuası, no. 1, pp. 8–22. (In Turkish) Çağatay, S. (1969) Tuba Ağzında iyik [«Iyik» in Tuba Language]. Türkiyat Mecmuası, no. 15, pp. 171–174. (In Turkish). Eren, H. (1950) Sibirya Türk Lehçelerinde Moğolça Unsurlar [Mongolian Elements in the Languages of Siberian Turks]. Türk Dili Bulteni, issue 3, pp. 14–15. (In Turkish). İnan, А. (1968) Makaleri ve tezler [Articles and Abstracts]. Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları. (In Turkish). Özdemir, H. and Şenol, H. (2006) Dil ve Tarih-Coğragi Fakültesinde Türkoloji tarihi [History of Turkology at the Faculty of Languages, History and Geography]. Ankara, An- kara Üniversitesi. (In Turkish). Sertkaya, O. F. (2012) Türkiye ve Moğolistan Araştırmaları [Turkey and Mongolian Studies]. Türkoloji Gazi, no. 11, pp. 1–10. (In Turkish). Vasil’yev, Y. İ. (1993) Türkçe ve Sakaca (Yakutça) Konuşuyoruz. Tuuroktıı uonna saxalıı kapsetieğin [We Speak Turkish and Yakut]. Ankara, Ankara Üniversitesi. (In Turkish). 141 НОВЫЕ ИССЛЕДОВАНИЯ ТУВЫ THE NEW RESEARCH OF TUVA www.nit.tuva.asia №1 2018 Novye issledovaniia Tuvy Vasil’yev, Y. İ. (1995) Türkçe-Sahaca Sözlük [A Turkish-Yakut Dictionary]. Ankara, Ankara Üniversitesi. (In Turkish). Vasil’yev, Y. İ., Kirişçioğlu F. and Killi, G. (1996) Sözlü Edebiyat Örnekleri [Samples of Folk Literature]. Ankara, Ankara Üniversitesi. (In Turkish). Zülfikar, H. (2008). Hasan Eren anısına [In Memoriam Hasan Erena]. Dil Araştırmaları, no. 2, pp. 162–166. (In Turkish). Submission date: 15.02.2018. Для цитирования: Килли Йылмыз Г. Изучение и преподавание тюркских языков сибирской груп- пы в Университете Анкары [Электронный ресурс] // Новые исследования Тувы. 2018, № 1. URL: https://nit.tuva.asia/nit/article/view/764 (дата обращения: дд.мм.гг.). DOI: 10.25178/nit.2018.1.11 For citation: Killi Yılmaz G. Studying and teaching Turkic languages of the Siberian group in Ankara University. The New Research of Tuva, 2018, no. 1 [on-line] Available at: https://nit. tuva.asia/nit/article/view/764 (accessed: ). DOI: 10.25178/nit.2018.1.11 142

Изучение и преподавание тюркских языков сибирской группы в университете Анкары Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

www.nit.tuva.asia Kg1 2018 Novye issledovaniia Tuvy

DOI: 10.25178/nit.2018.1.11

ИЗУЧЕНИЕ И ПРЕПОДАВАНИЕ ТЮРКСКИХ ЯЗЫКОВ СИБИРСКОЙ ГРУППЫ В УНИВЕРСИТЕТЕ АНКАРЫ

Гюльсум Килли Йылмыз

Университет Анкары, Турция

STUDYING AND TEACHING TURKIC LANGUAGES OF THE SIBERIAN GROUP IN ANKARA UNIVERSITY

Gülsüm Killi Yilmaz

Ankara University, Turkey

В статье дан обзор основных направлений исследований и преподавания тюркских языков сибирской группы в Университете Анкары, начиная с организации первых коллективов с 1930-х гг., вошедших в состав вуза (открыт в 1946 г.). Это первое учебное и научно-исследовательское заведением Турции, где начали преподавать современные тюркские языки в качестве самостоятельных учебных предметов и заниматься их изучением. Процесс в целом делится на два периода.

Первый период — со времени основания университета и до создания в 1992 г. кафедры современных тюркских языков и литератур. Исследования по тюркологии начались с 1936 г. С 1940 г. в учебной программе появились предметы по ответвлениям тюркского языка. Отмечены вклад профессора Аб-дулкадира Инана (1889-1976), профессора Саадет Чагатай (1907-1989), профессора Хасана Эрена (1919-2007). Рассказано о создании профессором Му-стафой Джанполатом и Ф. Семой Барутчу Озондер отдельной кафедры, которая стала называться кафедрой современных тюркских языков и литератур.

The article provides a review of the major directions of studying and teaching Turkic languages of the Siberian group at Ankara University, since the 1930s, when the first entities were set up, later to be incorporated into the Universities which was established in 1946. Ankara University was the first educational and research institution in Turkey to start teaching modern Turkic languages as separate academic disciplines and researching them. Overall, the history of Turkic language programs in Ankara can be divided into two stages.

The first period began with the establishment of the university and lasted until the Department of Modern Turkish Languages and Literatures was launched in 1992. Research in Turkology began in 1936, and since 1940s the curriculum featured subjects in specific Turkic languages. The article focuses on the contributions made by professors Abdulkadir inan (1889-1976), Saadet Çagatay (1907-1989) Hasan Eren (1919-2007). A special discussion of the foundation of a dedicated department by Professors Mustafa Canpolat and F. Sema Barutçu Ozonder is also provided. This department came to be known as the Department of Modern Turkish Languages and Literatures.

The second period, having begun in 1992,

Гюльсум Килли Йылмыз — доктор филологических наук (PhD), профессор кафедры современных тюркских языков и литературы факультета языков, истории и географии Университета Анкары. Адрес: 06100 Dil ve Tarih-Cografya Fakültesi Cagda§ Türk Leh^eleri ve Edebiyatlan Bölümü. Sihhiye Ankara, Türkei. Тел.: (8) 10-90-312-310-32-80 / 1255. Эл. адрес: [email protected], [email protected]

Gülsüm Killi Yilmaz, PhD, Professor, Department of Modern Turkish Languages and Literatures, Faculty of Languages, History And Geography, Ankara University. Postal address: 06100 Dil ve Tarih-Cografya Fakültesi Cagda§ Türk Leh^eleri ve Edebiyatlari Bölümü. Sihhiye Ankara, Turkei. Tel.: (8) 10-90-312-31032-80 / 1255. E-mail: [email protected], [email protected]

Второй период — с 1992 года и продолжается по сей день. В первые годы преподавательский состав кафедры современных тюркских языков и литератур полностью состоял из иностранных специалистов: Ю. И. Васильева, Ч. М. Доржу, М. В. Оюн, М. Б. Кун-гаа, Т. Н. Боргояковой, А. Т. Тыбыковой и др. Названы наиболее интересные публикации этих специалистов, важные как для самой науки, так и для учебного процесса. Перечислены защищенные в 1990-2000-е годы диссертации, в т. ч. К.-М. Симчита, Г. Килли и др. Названы важные работы — монографии, статьи преподавателей, работающих на кафедре сегодня. Перечислены учебные программы. Отмечена важная роль журнала «Modern Turkluk Arcqtirmalan» (Современные тюркологические исследования), выходящего на базе университета с 2004 г. С 2002 г. ежегодно проводится симпозиум «Современные тюркологические исследования» с участием ученых из разных научных центров Турции.

Отмечен в целом растущий интерес академических кругов Турции к тюркским языкам, к истории, культуре, системе верований тюркских народов Сибири.

Ключевые слова: тюркский язык; Турция; проблемы преподавания; сибирская группа; Университет Анкары; историографический обзор; тюркология

lasts until now. In the first years of its history, the Department of Modern Turkish Languages and Literatures had only foreigners on its staff list, including Yu. I. Vasil'yev, Ch. M. Dorzhu, M. V. Oyun, M. B. Kungaa, T. N. Borgoyakova and A. T. Tybykova. The author discusses the most important contributions these academics made in research and teaching. Also mentioned are the dissertations defended at the epartment in the 1990s and 2000s, such as those by K.M. Simgit and G. Killi, as well as the monographs and articles by researchers currently on the Department's stafflist and the academic programs provided by the department. A special focus is made on the "Modern Turkluk Ara^tirmalari" journal published by the university since 2004. Since 2002, a symposium in modern Turkic studies has been held by the department, with participation of researchers from various Turkish institutions.

It is notable that the interest in Turkic languages, history, culture and belief systems of Turkic peoples of Siberia in Turkish academic circles is steadily growing.

Keywords: Turkic language; Turkey; problems of teaching; Siberian group of Turkic languages; Ankara University; historiographical review; Turkology

Введение

Преподавание и изучение тюркских языков сибирской группы в Университете Анкары, история которого непосредственно связана с историей Турецкой Республики, на факультете языка и исторической географии, названном так основателем Турецкой Республики Мустафой Кемалем Ататюрком, в целом можно разделить на два периода.

В первое время преподавание тюркских языков Сибири осуществлялось научными сотрудниками отделения турецкого языка и литературы факультета языка и исторической географии в рамках учебных предметов, связанных с турецким языком, в ходе разъяснения таких тем, как история развития тюркского языка в целом, разветвление на разные диалекты, классификация и история фонетики. В этот период были написаны труды, которые давали общее представление о тюрках Сибири и их языках, а также о шаманизме. Также по просьбе Ататюрка, комиссией, в которую входили многие уважаемые ученые и эксперты, а также усилиями Абдулкадира Инана, который являлся в то время главным сотрудником Турецкого Лингвистического общества, и его коллег, на турецкий язык были переведены, хотя не все были напечатаны, многие важные с точки зрения изучения тюркских языков Сибири работы, такие, как «Сло-

www.nit.tuva.asia Kg1 2018 Novye issledovaniia Tuvy

варь якутского языка (А-М)» Э. К. Пекарского (Стамбул, типография Абуззии) и «Словарь алтайского и аладагского наречий тюркского языка» В. И. Вербицкого (архив Турецкого лингвистического общества, единица хранения 10).

Во второй период, с началом процесса распада СССР и ростом научных и культурных связей с тюркским миром современности, возникла потребность в знаниях и в специалистах современного тюркского мира. В связи с этим было открыто отделение современных тюркских языков и литератур, начато преподавание и изучение тюркских языков Сибири не только как самостоятельных предметов, но и в сравнении с другими тюркскими языками. Это период непосредственного изучения языка, литературы и фольклора тюрков Сибири.

Представим в настоящей работе важнейшие работы и назовем ученых, педагогов, их учеников.

Первый период

Основы Университета Анкары были заложены в 1925 г. с открытием «Школы права». В 1933 г. был открыт Высший сельскохозяйственный институт, в 1935 г. — факультет языка и исторической географии и другие факультеты. Однако официально Университет Анкары был открыт в 1946 г.

В 1936 г. ученые, которые работали в различных образовательных и научно-исследовательских учреждениях Турции, были направлены в факультет языка и исторической географии университета для преподавания в формате конференции языка, истории и географии тюркского языка, и тем самым на этом факультете начались исследования по тюркологии. Начиная с 1940 г., в учебной программе отделения появились предметы, относящиеся к разным ответвлениям тюркского языка и которые назывались, например, «Восточный турецкий», «Западный турецкий», «Тюркские языки» и «Диалекты (классические и современные)» (Özdemir, §enol, 2006; Ата, 2007).

Первым из числа преподавателей первого состава кафедры турецкого языка и литературы, кто привлек внимание своими работами о Сибири, стал профессор Абдулкадир Инан (1889-1976) — башкир, покинувший свою страну после Октябрьской революции и поселившийся в Турции. В Университете Анкары А. Инан читал лекции о тюркском языке в целом и классификации тюркских языков, написал множество статей о тюркской народной культуре и фольклоре. Большая часть этих статей связана с системой традиционных верований тюрков Сибири. Такие работы А. Инана, как «Шаманизм в прошлом и в настоящем» (Tarihte ve Bugün §amanizm) (1954) и «История религии древних тюрков (шаманизм)» (Eski Türk Dini Tarihi (§amanizm) (1976), освещают многие вопросы, связанные с системой верований тюрков Сибири. А. Инан по частям перевел на турецкий язык «Материалы по шаманству у алтайцев» (Altay §amanligma Dair

Materyaller) А. В. Анохина и опубликовал в работе «История религии древних тюрков».

Он также опубликовал такие статьи, как «Beltir Türkleri» (Тюрки Белтира), «Yakut (Saha) Türkleri» (Тюрки Якутии (Саха), «Tuba (Urenha) Türkleri» (Тюрки Тубы (Урянхая), «Altay-Yenisey Türkleri» (Тюрки Алтая-Енисея»), «Altay ve Yenisey Türklerinin Tarihi» (История тюрков Алтая и Енисея), «Sagay Türkleri (Abakanlilar)» (Тюрки Сагая (Абаканцы), «Yakut §amanizmindeki IJÄ KIIL» (Ижа Киил в якутском шаманизме), где рассматриваются этнические корни тюрков Сибири, их история, фольклор и другие темы (inan, 1968).

Есть работы профессора Саадет Чагатай (1907-1989), татарки из Казани и дочери известного татарского мыслителя Аяза Исхаки. Она работала на факультете языка и исторической географии с 1943 г., и ее исследования были связаны с тюркскими языками Сибири. Чагатай преподавала тюркские диалекты в отделении турецкого языка и литературы, опубликовала двухтомник «Türk Lehgeleri Örnekleri» (Образцы тюркских языков), которым могут пользоваться студенты и те, кто интересуется этой темой. В изданной в 1977 г. и включающей в себя существующие ныне диалекты и говоры работе под названием «Образцы тюркских диалектов-2», наряду с краткой информацией о тюрках Саха, Тувы, Хакасии, Алтая и их языках, даны образцы текстов на этих языках. У Чагатай, которая написала множество статей как по истории тюркского языка, так и по грамматике современных тюркских языков, есть статья о происхождении и функциях частицы ийик в тувинском языке (Tuba Agzinda iyik < er-yük (Ийик < Эр-йук в говоре Туба), Türkiyat Mecmuasi (^agatay, 1969).

Еще одним ученым, который исследовал в первый период тюрков Сибири и их языки, был профессор Хасан Эрен (1919-2007). В 1948 г. он стал доцентом факультеты языка и исторической географии, и в отделении турецкого языка и литературы преподавал историю тюркского языка и историю фонетики тюркского языка. Известно, что на своих занятиях он уделял большое внимание якутскому и чувашскому языкам (Zülfikar, 2008).

Хасан Эрен окончил Будапештский университет, с целью получения звания доцента написал диссертацию на французском языке «Монгольские элементы в тюркских языках Сибири». В работе непосредственно говорится о тюркских языках Сибири. К сожалению, рукописный труд Эрена был в единственном экземпляре и сгорел в пожаре, возникшем во время бомбежки Будапешта в годы Второй мировой войны (Sertkaya, 2012).

На основе своей диссертации Эрен впоследствии написал статью «Монгольские элементы в тюркских языках Сибири», где проанализировал около 50 слов монгольского происхождения (Eren, 1950). В своих многочисленных статьях о турецко-монгольских языковых связях и этимологии Эрен касался и темы тюркских языков сибирской группы. В Тюркской энциклопедии он написал

www.nit.tuva.asia Kg1 2018 Novye issledovaniia Tuvy

такие статьи, как «Чулымские тюрки» (Тюркская энциклопедия (ТЭ), XII, 1963, 150-151), «Койбалы» (ТЭ, XXII, 1974, 247), «Куманды и кубанды» (ТЭ, XXII, 1975, 343-344), «Куйерики» (ТЭ, XII, 1975, 439), «Теленгиты» (ТЭ, XXXI, 1981, 62) и «Те-леуты» (ТЭ, XXXI, 1981, 69), где дается информация о тюркских народах Сибири и их языках.

Начиная с последних лет СССР, постепенно стали устанавливаться научные и культурные связи с тюркским миром бывших советских республик. Впервые в 1991 г. в рамках программы обмена на два месяца поехала в Якутию Ф. Сема Барутчу (ныне Озондер. - ред.), в то время доцент кафедры турецкого языка и литературы, известная исследователь древнетюркского языка. В Якутии она познакомилась с учеными, собрала материалы о языке и литературе саха. После этого, в 1992 г., с 15-дневным визитом она посетила Туву, где приняла участие в разных научных и культурных мероприятиях.

Позже по инициативе комитета, который состоял из преподавателей отделения турецкого языка и литературы во главе с профессором Мустафой Джанпо-латом и доцентом Ф. Семой Барутчу, интересующимися современными тюркскими языками, была начата работа по созданию в университете отдельной кафедры, где преподавались и изучались бы все ответвления тюркского языка в качестве самостоятельных предметов в исторической целостности. В результате этой работы по решению Правления Совета по высшему образованию от 11 марта 1992 г. на факультете языка и исторической географии была создана кафедра современных тюркских языков и литератур. Она состояла из пяти отделов: северо-восточные тюркские языки и литературы (саха (якутский), тувинский, хакасский и алтайский), северо-западные (кипчакские) тюркские языки и литературы, юго-западные тюркские (огузские) языки и литературы, юго-восточные (Туркестан-уйгурский) тюркские языки и литературы и чувашский тюркский язык и литература.

Первым заведующим кафедрой стал профессор Мустафа Джанполат, известный своими работами по древнетюркскому языку. Первые учебные программы кафедры, изначально задуманной как место для получения образования как на уровне бакалавриата, так и на уровне магистратуры в структуре Института социальных наук, были подготовлены профессором Ф. Семой Барутчу Озондер, которая заведует кафедрой с 1997 г. В учебных программах, которые менялись в связи с повышением квалификации преподавательского состава и возрастающей необходимостью в знаниях по разных направлениям, неизменным оставался принцип преподавания всех ветвей тюркского языка во взаимосвязи.

За исключением отдела чувашского языка и литературы, на который до 2013 г. не принимались студенты на бакалавриат из-за того, что преподавательские кадры только готовились, во всех отделах работали программы бакалавриата. По годам число может меняться, но, как правило, каждый год на кафедру принимаются около 40 студентов по результатам всеобщего экзамена

для всех абитуриентов Турции. До 2013 г. программы кафедры предусматривали распределение студентов по отделам в соответствии с их интересами еще на первом курсе, и, таким образом, каждый год примерно по 10 студентов принимались на отдел северо-восточных тюркских языков и литератур.

В четырехлетней программе бакалавриата северо-восточных (якутский, туи и о о\ и

винский, хакасский, алтайский) тюркских языков и литератур, применявшейся в период с 1992 по 2013 гг., помимо таких общих предметов, как история турецкого языка, старая письменность, турецкая лингвистика так же преподавались якутский, тувинский, хакасский, алтайский языки, которые имеют свою письменность, и шорский, долганский, тофаларский и чулымский, которые ограничены в своем использовании ввиду отсутствия письменности у некоторых из них.

Второй период

В первые годы после открытия преподавательский состав кафедры современных тюркских языков и литератур полностью состоял из иностранных специалистов. В отделе северо-восточных тюркских языков и литератур (якутский, тувинский, хакасский, алтайский) в первом преподавательском составе в качестве «иностранных специалистов» преподавали такие ученые, как Юрий Иванович Васильев (в 1992-1995 гг.) из Республики Саха, Чургуй-оол Михайлович Доржу (в 1992-1994 гг.), Мира Викторовна Оюн (ныне Бавуу-Сюрюн. — ред.) (в 1994-1995 гг.), Маргарита Базыр-ооловна Кунгаа (в 1997-2003 гг.) из Республики Тыва, Татьяна Николаевна Боргоякова (в 1994-1996 гг.) из Республики Хакасия, Александра Тайбановна Тыбыкова (в 1994-1995 гг.) из Республики Алтай. Этот первый преподавательский состав не только вырастил местных специалистов в Университете Анкары, но и в процессе работы, а также после отъезда продолжил поддерживать связи с научными кругами Турции, обеспечивая тем самым появление местных специалистов и в других университетах Турции, накопление знаний о сибирской группе тюркских языков и рост интереса к данной теме.

Особенно в первый период самыми большими трудностями были отсутствие исследований о методах обучения носителя одного тюркского языка другому тюркскому языку, отсутствие необходимых учебных материалов, отсутствие в Турции на тот момент словарей и книг о грамматике тюркских языков Сибири, необходимость подготовки всего учебного материала почти всех предметов самими преподавателями. В то время Интернет не был так развит, как сегодня, и это так же затрудняло обретение визуального и слухового материала. Визуальный и аудиоматериал состоял из аудио или видеокассет, картин, плакатов, брошюр, которые привозил сам преподаватель. В первый период, когда почти не было работ по преподаванию тюркских языков сибирской группы, Ю. И. Васильев, пребывая в то время в Турции, подготовил и опубликовал «Турецко-якутский словарь» (Vasil'yev, 1995), «Образцы народной литературы», который

www.nit.tuva.asia Kg1 2018 Novye issledovaniia Tuvy

подготовил вместе с М. Фатихом Киришчиоглу и Гюльсум Килли (Vasil'yev, Kiriççioglu, Killi, 1996), разговорник «Tûrkçe ve Sakaca (Yakutça) Konu^uyoruz. Tuuroktii uonna saxalii kapsetiegin» (Говорим на турецком и якутском) (Vasil'yev, 1993), десятки статей о якутском языке, литературе и культуре — все это стало фундаментом для преподавания языка и литературы саха.

С момента основания кафедры начали внедряться магистерские и аспирантские программы, которые выполнялись в Институте социальных наук Университета Анкары. Вместе с этим и в отделе турецкого языка и литературы писались магистерские диссертации по тюркским языкам. Одной из них является магистерская диссертация Кызыл-Маадыра Симчита на тему «Tuva Tûrkçesinin Çekil Bilgisi» (Морфология тувинского языка), подготовленная под руководством профессора Мустафы Джанполата. Симчит в своей работе провел сравнительный анализ форм тувинского языка с точки зрения исторических периодов тюркского языка. Сегодня он является кандидатом филологических наук и в Тувинском институте гуманитарных и прикладных социально-экономических исследований институте продолжает исследование тувинского языка на академическом уровне.

Первым ассистентом кафедры северо-восточных тюркских языков и литератур является Гюльсум Килли (ныне Килли Йылмаз. — ред). В 1996 г. она под руководством профессора Ф. Семы Барутчу Озондер защитила магистерскую диссертацию на тему «Kuzey-Dogu Türk Lehçelerinin Kar§ila§tirmali Ses Bilgisi (Сравнительная фонетика северо-восточных тюркских языков)». Свою докторскую диссертацию на тему «Hakas Tûrkçesinin Agizlari» (Диалекты хакасского языка) она подготовила также под руководством профессора Ф. Семы Барутчу Озондер и защитилась в 2002 г. В этой работе, основанной главным образом на ее полевых исследованиях в 1999 и 2000 гг. в Хакасии, рассматривается фонетика хакасских диалектов в историческом и сравнительном аспектах.

Доцент Гюльсум Килли Йылмаз начала преподавать тюркские диалекты сибирской группы в университете с 20015 г. Предметы, связанные с историей и культурой тюрков и других народов, проживающих в Сибири, преподает старший преподаватель Мустафа Джан Тезич, присоединившийся к кафедре в 2014 г.

Гюльсум Килли Йылмаз изучает языки народов в Сибири, их современное состояние, образование письменности, вопросы взаимоотношений между языком и культурой, фольклор. В числе работ Г. Килли Йылмаз монография «Kuzey ve Güneydogu Sibirya Türklerinin Dil Durumu» (Языковая ситуация северных и юго-восточных сибирских тюрков) (2010), статьи «Hakasya'da Ana Dilini Koruma Çali^malari» (Работы по сохранению родного языка в Хакасии) (2007), «Классификация тюркских языков Сибири согласно уровням их исчезновения» (2015), «Hakas Yazi Dilinin Agiz Temelinin Degi^imi Üzerine» (Об изменении основы говора хакасского письменного языка) (2014), «Etno-Demografik Veriler Içiginda Sibirya Grubu Türk Dil Degiçkeleri (Изменения тюркских языков сибирской груп-128

пы в свете этнодемографических данных) (2016), «Hakas Türkgesinde Tabu Sözler ve Örtmece (Табуированные слова и эвфемизмы в хакасском языке)» (2006), «ilya Topoyev'in Öykülerinde Hakasga-Rusga Kod Degi^tirme (Смена хакасско-русского кода в рассказах Ильи Топоева) (2014), «Saha Türkgesinde Ayi ile ilgili Örtmece Söz Varligi» (Лексика эвфемизмов о медведе в якутском языке» (2017).

Старший преподаватель Мустафа Джан Тезич имеет много публикаций о происхождении тюркских народов сибирской группы, в том числе монголов и тувинцев, о национальной идентичности в сибирских обществах. Некоторые из его работ, опубликованных в сборниках и журналах в России и Турции: «Языковая политика и его роль в формировании строительства в Тувинской Народной Республике (Танну-Тува) в 1921-1944 гг.)» (2012), «National language as republican politic and the language preferences of the students in Republic of Tuva (Национальный язык как республиканская политика и языковые предпочтения студентов в Республике Тыва)» (2013), «Роль религии в формировании этнокультурной традиции и его влияние на этническую идентичность молодежи на примерах Республик Бурятия и Тыва» (2013), «Формирование определения российской нации в примордиальном конструктивизме (на примере Бурятии и Тувы)» (2013).

На кафедре сегодня также есть два ассистента по исследованиям, которые учатся в аспирантуре. Букет Баран специализируется на тувинском языке, а Умит Шахин — на якутском языке. Прилагаются усилия для отправки научных сотрудников на полевые исследования, для знакомства с научным сообществом в Сибири и расширения своих знаний и опыта в своей области. Например, Букет Баран, будучи магистрантом, летом 2014 г. в течение 15 дней побывала на кафедре тувинского языка и литературы Тувинского государственного университета. В 2017 г. Умит Шахин на шесть месяцев отправлен в Северо-Восточный федеральный университет в Якутию для проведения исследований.

Большинство сделанных за последние несколько лет и продолжающихся в настоящее время магистерских и аспирантских исследований по тюркским диалектам Сибири связано с грамматикой. К ним можно отнести работу Исмета Кылыча «Saha Türkgesinde Fiil Söz Yapimi» (Образование глагола в якутском языке)» (2015) и Букет Баран «Tuva Türkgesinde Fiil Söz Yapimi» (Образование глагола в тувинском языке) (2015). Также Эльдар Орозалиев готовит магистерскую диссертацию на тему «Kirgiz ve Hakas Türkgelerinin Fiil Söz Yapimi Bakimindan Kar§ila§tirilmasi» (Сравнительный анализ кыргызского и хакасского языков с точки зрения образования глаголов)», а Эрсин Картлашмыш —магистерскую диссертацию на тему «Hakas Türkgesinde Fiil Söz Yapimi» (Образование глагола в хакасском языке)».

В целом, на кафедре современных тюркских языков и литератур большая часть диссертационных исследований на уровне аспирантуры сосредоточена на изучении языка первых литературных произведений, которые способны

129

www.nit.tuva.asia Kg1 2018 Novye issledovaniia Tuvy

пролить свет на различные этапы развития письменных языков, разных тем грамматики, на оценке языковых отношений и результатов, а также на изучении языка фольклора и диалектологических исследованиях. По тюркским языкам сибирской группы диссертации пишут аспиранты кафедры Букет Баран, Умит Шахин и Исмет Кылыч. Их научным руководителем является профессор Гюльсум Килли Йылмаз. У Букет тема — «Tuva Turkgesinde Dilbilgiselle^me» (Атрибуция в тувинском языке), у Умита — «19. Yuzyil Saha Turkgesi Dini ^eviri Metinlerinin Dili» (Якутский язык в XIX веке: язык переведенных религиозных текстов), у Исмета — «Saha Turkgesinde Yardimgi Fiiller» (Вспомогательные глаголы в якутском языке).

С 2013-2014 уч. г. изменилась программа бакалавриата отделения современных тюркских диалектов и литератур. В дополнение к общим предметам предлагаются 14 независимых, но параллельных программ (по чувашскому, якутскому, тувинскому, хакасскому, алтайскому, узбекскому, уйгурскому, кыргызскому, казахскому, татарскому, башкирскому, азербайджанскому, туркменскому и кавказским языкам). В новой системе студент выбирает по предмету из двух разных языковых групп и заканчивает программу отделения за 4 года. Из тюркских языков сибирской группы программы преподавания якутского, тувинского и алтайского языков не были открыты из-за отсутствия преподавателей. С 2014 г. работает только программа обучения хакасскому языку. Планируется преподавание якутского, тувинского и алтайского языков, если будут подготовлены местные специалисты или наняты иностранные специалисты.

Программа хакасского языка включает в себя, помимо грамматики, рассчитанной на 2, 3 или 4 академических часа в неделю в течение семи семестров, чтение и письмо, чтение и пересказ, северо-восточные тюркские языки, хакасскую диалектологию, современную хакасскую литературу, фольклор тюркских народов Сибири, языковые связи тюркских народов Сибири, историческая грамматика сибирских тюркских языков, лексика северо-восточных (сибирских) тюркских языков, шорцы и их язык, чулымцы и их язык. Также, согласно данной программе, проводятся занятия по истории, историческим корням соседей тюрков: монголов и тунгусских народов, по этнической и социальной структуре Сибири, истории Сибири, колониальной политике, Республике Хакасия, арктическим и северным малочисленным народам. В последние годы таким образом 12-15 студентов другой языковой программы (например, киргизский, казахский или уйгурский) проходили и предметы, связанные с хакасским языком. Такая образовательная программа, нацеленная на преподавание каждого диалекта, уникальна для Турции.

Программа кафедры, помимо изучения тюркских языков в исторической целостности и с междисциплинарным подходом, направлена на обретение студентом четырех основных языковых навыков (письмо, чтение, речь, понимание) по двум языкам. По этой причине на кафедре большое значение уделяется

привлечению иностранных специалистов, которые являются носителями языка. Вместе с тем, из-за таких причин, как чрезмерная трудность оформления найма иностранного специалиста, вызванная экономическими условиями времени, и безрезультатное ожидание, невозможность найти желающего или подходящего иностранного специалиста, после 2003 г. не удалось нанять иностранного специалиста в отдел северо-восточных тюркских языков и литератур.

Кафедра современных тюркских языков и литератур уделяет особое внимание установлению связей с учебными и научно-исследовательскими учреждениями в тюркоязычных республиках и ведению совместной научной деятельности. В этой связи чрезвычайно важен Протокол о сотрудничестве, подписанный в 2012 г. с Хакасским научно-исследовательским институтом языка, литературы и истории. В 2014 г. в рамках сотрудничестве с Хакасским научно-исследовательским институтом языка, литературы и истории была опубликована книга «^agda§ Turkluk Ara§tirmalari» (Современные тюркологические исследования), куда вошли статьи на разные темы.

С 2004 г. кафедра выпускает журнал «Modern Turkluk Ara§tirmalari» (Современные тюркологические исследования) (http://mtad.humanity.ankara.edu.tr). В этом печатном органе кафедры печатаются работы ученых из Турции и разных мест Сибири, посвященные языкам, литературе, истории, фольклору тюркских народов Сибири. В журнале «Современные тюркологические исследования» были опубликованы, в частности статьи В. В. Ушницкого из Республики Саха (Якутия) на тему истории, корней тюрков, истории исследований сибирских тюрков (2017); о связи фольклорных источников о прародителях саха с историей Байкальского региона (2015); о самоиндентификации хакасского народа (2012); статьи A. Д. Каксина (2013), З. Е. Каскараковой (2011, 2012), И. М. Таракановой (2012) и Р. А. Сунчугашева (2012) об истории изучения хакасского языка, его лексики, морфологии. Здесь также выходили статьи преподавателя кафедры современных тюркских языков и литератур Гюльсум Килли Йылмаз по социолингвистике, фольклору (2004-2017); работы Джана Тезича по социологии и истории (2011-2015); работы магистрантов и аспирантов, занимающихся изучением Сибири.

Начиная с 2002 г. в университете ежегодно проводится симпозиум «Современные тюркологические исследования» с участием ученых из разных научных центров Турции. В этих встречах со своими докладами выступают лингвисты, фольклористы и историки не только Университета Анкары, но и других университетов страны, представляется очень много докладов о тюркских народах Сибири и их языках.

С 2011 г. обычно в первую неделю мая в университете проходит День тюркологии. В этот день магистранты и аспиранты, как нынешние, так и бывшие, делятся с научным сообществом своими диссертационными исследованиями или работами на разные темы, которыми занимались во время учебы.

www.nit.tuva.asia Kg1 2018 Novye issledovaniia Tuvy

Заключение

По мере накопления знаний о тюркских народах Сибири и их языках в академических кругах Турции растет интерес к тюркским языкам Сибири, а также к истории, культуре, системе верований тюркских народов, живущих в Сибири. Не только в Университете Анкары, но и во всех университетах Турции, где преподаются современные тюркские языки и литературы, молодые исследователи привлекаются к исследованию этих тем. В будущем сотрудничество с различными учебными и научно-исследовательскими институтами Сибири, особенно по вопросам методики преподавания тюркских языков, даст толчок в улучшении качества преподавания и изучения тюркских языков Сибири.

Перевод с турец. яз. М. Б. Кунгаа, под ред. Ч. К. Ламажаа.

SiBiRYA GRUBU TÜRK LEHgELERiNiN ANKARA ÜNiVERSiTESiNDE ARA§TIRILMASI VE ÖGRETiMi

ÜZERiNE

Gülsüm Killi Yilmaz

Ankara Üniversitesi

Tarihi, Türkiye Cumhuriyeti tarihi ile özde§le§mi§ olan Ankara Üniversitesi'nin adini bizzat Türkiye Cumhuriyeti'nin kurucusu Mustafa Kemal Atatürk'ün verdigi Dil ve Tarih-Cografya Fakültesi'nde Sibirya grubu Türk lehgelerinin ögretilmesi ve ara§tirilmasini kabaca iki döneme ayirmak mümkündür. ilk dönemde Sibirya Türk lehgelerinin Dil ve Tarih-Cografya Fakültesinin Türk Dili ve Edebiyati Bölümü'nde görev alan bilimsel kadrolar tarafindan Türk dili ile ilgili ge^itli derslerde genel Türk dilinin tarihi geli^imi, kollara ayrilmasi, siniflandirilmasi, ses tarihi gibi konular iginde ögretilmesi söz konusudur. Bu dönemde Sibirya'da ya§an Türkler ve dilleri üzerine genel bilgi veren gali^malar ile §amanizme ili^kin gali^malar yapilmi§, ayrica Atatürk'ün istegi üzerine pek gok degerli bilim adami ve uzmandan olu^an bir komisyon ile o zaman Dil Kurumu Ba^uzmani olan Abdülkadir inan ve arkada^larinin da gayretiyle E.K. Pekarskiy'in Slovar' yakutskogo yazika adli sözlügü (Yakut Dili Sözlügü (A-M), istanbul: Ebuzziya Matbaasi, 1945) V. Verbitskiy'in Slovar' altayskogo i aladagskogo naregiy (Altay-Aladag Türk Lehgeleri Lügati, TDK Ar§ivi, Yer No:Etüt/10) gali^masi gibi Sibirya Türk lehgelerinin ara^tirilmasi bakimindan önem ta^iyan eserler, tamami yayimlanmasa bile Türkgeye gevrilmi^tir. ikinci dönemde ise SSCB'nin dagilma sürecine girmesi ve gagda§ Türk dünyasi ile bilimsel ve kültürel

ili^kilerin artmaya ba^lamasi ile gagda§ Türk dünyasi üzerine bilgi ve yeti§mi§ uzman ihtiyaci ortaya gikmi§, bunun üzerine ^agda§ Türk Lehgeleri ve Edebiyatlari bölümü kurulmu§, Sibirya grubu Türk lehgelerinin hem bagimsiz hem de diger Türk lehgeleri ile kar§ila§tirmali olarak ögretilmesine ve ara^tirilmasina ba§lanmi§tir. Bu dönem dogrudan Sibirya Türklerinin dilleri, edebiyatlari, folklorlari üzerine daha spesifik gali^malarin yapildigi bir süregtir.

Ankara Üniversitesi'nin kurulu^unun temelleri 1925 yilinda "Hukuk Mektebi"nin agilmasiyla atilmi§, bunu 1933 yilinda agilan Yüksek Ziraat Enstitüsü, 1935'te Dil ve Tarih-Cografya Fakültesi ve diger fakülteler izlemi§, ancak Ankara Üniversitesinin resmi olarak kurulmasi 1946 yilinda gergekle§mi§tir. 1936 yilinda ge^itli egitim ve ara^tirma kurumlarinda gali^an bilim adamlarinin Dil ve Tarih-Cografya Fakültesinde Türk dili, tarihi ve cografyasina ili^kin konferans bigiminde dersler vermek üzere görevlendirilmeleriyle DTCF'de Türkoloji alaninda gali^malar ba§lami§tir. 1940 yilindan itibaren "§ark Türkgesi", "Garp Türkgesi", "Türk Lehgeleri", "Lehgeler (Klasik ve Modern)" gibi adlar altinda Türk dilinin ge§itli kollarina ili§kin dersler bölüm programinda yer almi§tir (Özdemir, §enol 2006: 33-38; Ata 2007: 20-21).

Türk Dili ve Edebiyati Bölümü'nün ilk kadrosunda yer alan ögretim üyelerinden Sibirya alaninda gali^malariyla dikkati geken ilk isim kendisi aslen Ba^kurt Türkü olup Ekim Devrimi sürecinde ülkesini terk edip Türkiye'ye yerle^en Prof. Dr. Abdülkadir inan'dir (1889-1976). A. inan, Ankara Üniversitesi'nde genel Türk dili bilgisi ve Türk lehgelerinin tasnifi gibi konularda dersler vermiß, Türk halk edebiyati ve folklor üzerine gok sayida makale kaleme almi^tir. Bunlarin önemli bir bölümü Sibirya Türklerinin inang sistemi ile ilgilidir. A. inan'in "Tarihte ve Bugün §amanizm" (1954) ve "Eski Türk Dini Tarihi (§amanizm)" (1976) ba^likli eserleri büyük ölgüde Sibirya Türklerinin inang sistemine ili^kin konulara i§ik tutmaktadir. inan, A. V. Anohin'in Altay §amanligina Dair Materyaller (Материалы по шаманству у алтайцев) ba§likli gali^masini da pargalar halinde Türkgeye gevirip "Eski Türk Dini Tarihi" ba^likli gali^ma iginde yayimlami^tir. Abdülkadir inan'in Sibirya Türklerinin etnik kökeni, tarihi, folkloru gibi konulari ele alan "Beltir Türkleri", "Yakut (Saha) Türkleri", "Tuba (Urenha) Türkleri", "Altay-Yenisey Türkleri", "Altay ve Yenisey Türklerinin Tarihi", "Sagay Türkleri (Abakanlilar)", "Yakut §amanizmindeki ijÄ KIIL" gibi makaleleri yayimlanmi^tir (inan 1968).

Dil ve Tarih-Cografya Fakültesi'nde 1943'ten itibaren görev yapan, aslen Kazan Tatari ve ünlü Tatar aydini Ayaz ishaki'nin kizi olan Prof. Dr. Saadet ^agatay'in da (1907-1989) Sibirya grubu Türk lehgeleriyle ilgili gali^malari vardir. ^agatay, Türk Dili ve Edebiyati Bölümünde Türk Lehgeleri derslerini vermiß, ögrencilerin ve konuya ilgi duyanlarin kullanabilecekleri "Türk Lehgeleri Örnekleri" adli iki ayri ciltten olu^an gali^masini yayimlami^tir (Özdemir, §enol 2012:103, 139). 1977 yilinda yayimlanan, ya^ayan agiz ve lehgeleri igeren Türk Lehgeleri Örnekleri II adli gali^masi Saha, Tuva, Hakas, Altay Türkleri ve dilleri konusunda kisa bilgilerin yani sira bu lehgelerden metin örneklerini igermektedir. Türk dilinin hem tarihi hem de gagda§

www.nit.tuva.asia Kg1 2018 Novye issledovaniia Tuvy

lehçelerinin gramerine ili§kin çok sayida makalesi olan Çagatay'in Tuva Tûrkçesinde iyik parçaciginin kökeni ve i^levlerini ele alan bir makalesi de bulunmaktadir (Tuba Agzinda iyik < er-yük, Türkiyat Mecmuasi XV, Istanbul, 1969, 171-174).

ilk dönemde Sibirya Türkleri ve dilleri üzerine çali^malari olan bir diger isim de Prof. Dr. Hasan Eren (1919-2007)'dir. 1948 yilinda Dil ve Tarih-Cografya Fakültesi'ne doçent olarak atanmi§, Türk Dili ve Edebiyati Bölümü'nde Türk dili tarihi ve Türk dilinin ses tarihi ile ilgili dersler vermi^tir. Derslerinde Saha ve Çuva§ Tmkçelerine özel bir önem verdigi ve üzerinde durdugu bilinmektedir (Zülfikar 2008: 163, 164). Budape^te Üniversitesi'nde üniversite egitimini tamamlayan Hasan Eren'in burada Fransizca olarak kaleme aldigi "Sibirya Türk Lehçelerinde Mogolca Unsurlar" ba^likli doçentlik tezi dogrudan Sibirya Türk lehçeleri üzerinedir. Eren'in tek nüsha el yazmasi halinde bulunan bu çaliçmasi II. Dünya Sava^i'nda Budape^te'nin bombalanmasi sirasinda çikan yanginda yok olmu^tur (Sertkaya 2012: 5). Daha sonra tezindeki malzemeden yola çikarak hazirladigi "Sibirya Türk Dillerinde Mogol Unsurlari" baçlikli makalesinde Mogolca kökenli 50 kadar sözcügü incelemi^tir (Türk Dili Belleten, 1950, Seri III, sayi 14-15). Eren, Türk-Mogol dil iliçkileri, etimoloji gibi konulara ili§kin çok sayida makalesinde Sibirya grubu Türk lehçelerine de deginmi§, TürkAnsiklopedisi'nde Sibirya'da ya^ayan Türk halklari ve dilleri ile ilgili bilgilerin yer aldigi "Çulim Türkleri" (Türk Ansiklopedisi (TA), XII, 1963, 150-151), "Koyballar"(TA, XXII, 1974, 247); "Kumandilar ve Kubandilar" (TA, XXII, 1975, 343-344), "Küyerikler" (TA, XII, 1975, 439), Telengitler (TA, XXXI, 1981, 62); "Televütler" (TA, XXXI, 1981, 69) maddelerini kaleme almi^tir.

SSCB'nin son yillarindan itibaren yava§ yava§ Türk dünyasi ile bilimsel ve kültürel iliçkiler kurulmaya ba§lanmi§tir. ilk kez 1991 yilinda, Eski Türk Dili üzerine çaliçmalariyla taninan ve o zaman Türk Dili ve Edebiyati Bölümü ögretim üyesi olan Doç. Dr. F. Sema Barutcu degi^im programi kapsaminda yakla^ik iki ay süre ile Yakutistan'a gitmi§, Yakutistan'daki bilim çevresi ile tani§mi§, Saha dili, edebiyati konularinda malzeme toplami^tir. Daha sonra 1992 yilinda Tuva'ya yakla^ik 15 günlük bir gezi gerçekle§tirmi§, bu süre içinde de çeçitli bilimsel ve kültürel çaliçmalara katilmiçtir.

ilerleyen süreçte Prof. Dr. Mustafa Canpolat ve Doç. Dr. F. Sema Barutcu gibi çagda§ Türk lehçeleri konusuna ilgi duyan Türk Dili ve Edebiyati ögretim üyelerinden kurulu bir komitenin giri^imiyle, Türk dilinin dallari ve alt dallari olarak görülen Türk dilinin tüm degiçkelerinin, hem tarihsel bir bütünlük içinde hem de bagimsiz olarak ögretilmesi ve ara^tirilmasinin hedeflendigi ayri bir bölümün kurulmasi çaliçmalari ba§latilmi§tir. Bu çaliçmalarin sonucunda Yüksek Ögretim Kurulu Ba^kanliginin 11.3.1992 tarihli karariyla Dil ve Tarih-Cografya Fakültesi bünyesinde, Kuzey-Dogu (Saha, (Yakut), Tuva, Hakas, Altay) Türk Lehçeleri ve Edebiyatlari, Kuzey-Bati (Kipçak) Türk Lehçeleri ve Edebiyatlari, Güney-Bati (Oguz) Türk Lehçeleri ve Edebiyatlari, Güney-Dogu (Türkistan-Uygur) Türk Lehçeleri ve Edebiyatlari, Çuva§ Türk Lehçesi ve Edebiyati olmak üzere 5 anabilim dalindan olu§an bir bölüm olarak Çagda§ Türk

Lehgeleri ve Edebiyatlari Bölümü kurulmu^tur. ilk Bölüm ba^kani Eski Türk dili alaninda gali^malari ile taninan Prof. Dr. Mustafa Canpolat'tir. Kurulu^undan itibaren hem lisans düzeyinde hem de Sosyal Bilimler Enstitüsüne bagli olarak lisansüstü düzeyde egitim-ögretim vermesi planlanan bölümün ilk ders programlari 1997'den bugüne Bölüm Ba^kanligi görevini sürdüren Prof. Dr. F. Sema Barutcu Özönder'in gali^malariyla hazirlanmi^tir. Ögretim üyesi kadrosunun geli^mesi, farkli konulardaki bilgi gereksiniminin artmasiyla zaman iginde degi^ip gelten bu programlarda, Türk dilinin bütün kollarinin gok disiplinli bir yakla^im iginde ögretilmesi ilkesi her zaman korunmu^tur.

Bölümün kurulu^undan 2013 yilina kadar henüz ögretim kadrosu yeti^mekte oldugu igin lisans programi agilamayan ^uva§ Türk Lehgesi ve Edebiyati Anabilim Dali di^indaki tüm anabilim dallari kendi lisans programlarini yürütmü^tür. Yillara göre degi^mekle birlikte, genellikle her yil 40 civarinda ögrenci bütün Türkiye'de uygulanan genel bir sinav ile bölüme kabul edilmektedir. 2013'e kadar olan Anabilim dali programinin uygulandigi süregte birinci siniftan itibaren ögrencilerin ilgi alanlarina göre anabilim dallarina dagilimi yapilmi§, böylece Kuzey-Dogu Türk Lehgeleri ve Edebiyatlari Anabilim Dalina da her yil yakla^ik 10 ögrenci kabul edilmi^tir.

1992-2013 yillari arasinda uygulanan Kuzey-Dogu (Saha (Yakut), Tuva, Hakas, Altay) Türk Lehgeleri ve Edebiyatlari Anabilim Dalinin dört yillik lisans programinda Türk Dili Tarihi, Eski Yazi, Türk Dilbilimi gibi genel derslerin yani sira Sibirya Türk lehgelerinden yazi dili olan Saha, Tuva, Hakas, Altay Türk lehgelerinin yani sira yazi dili olarak kisitli bir bigimde kullanilan ya da yazisi olmayan §or, Dolgan, Tofa, ^ulim Türkgeleriyle ilgili dersler yer almi^tir.

^agda§ Türk Lehgeleri ve Edebiyatlari Bölümünün yeni agildigi yillarda görev yapan ilk egitim-ögretim kadrosu tamamen yabanci uzmanlardan kuruludur. Kuzey-Dogu (Saha (Yakut), Tuva, Hakas, Altay) Türk Lehgeleri ve Edebiyatlari Anabilim dalinda da Saha Cumhuriyeti'nden Vasil'yev Yuriy ivanovig (19921995), Tuva Cumhuriyeti'nden Dorju ^urguy-ool Mihaylovig (1992-1994), Oyun Mira Viktorovna (1994-1995), Kungaa Margarita Bazir-oolovna (1999-2003), Hakasya Cumhuriyeti'nden Borgoyakova Tat'yana Nikolayevna (1994-1996), Altay Cumhuriyeti'nden Tibikova Aleksandra Taybanovna (1994-1995) ilk egitim-ögretim kadrosunda "yabanci uzman" statüsünde görev yapan bilim adamlaridir. Bu ilk kadro, gali^malariyla sadece Ankara Üniversitesi'nde yerli kadrolarin yeti^mesini saglamakla kalmami§, hem Ankara Üniversitesinde gali^tiklari süregte hem de daha sonrasinda Türkiye'deki bilim gevresiyle ili^kilerini sürdürerek Türkiye'nin diger üniversitelerinde de yerli kadrolarin olu^umunu, Sibirya grubu Türk lehgeleri ile ilgili bilgi birikiminin ve konuya ilginin artmasini saglami^lardir.

Özellikle ilk dönemlerde bir Türk lehgesi konu^uruna farkli bir lehgenin ögretimi üzerine yöntem gali^malarinin yapilmami§ olmasi, gerekli ders malzemelerinin olmamasi, Türkiye'de Sibirya Türk lehgeleri ile ilgili sözlük ve gramer gibi yayinlarin henüz ortaya gikmami§ olmasi, hemen hemen bütün derslerle ilgili malzemeyi,

135

ögreten ki^inin hazirlamak zorunda olu§u en büyük güglükleri olu^turuyordu. Yine bu dönemde internet kullanimi da yaygin olmadigi igin görsel ve i§itsel malzemeye de ula^mak gügtü. Görsel ve i§itsel malzeme ancak ögretim üyesinin yaninda getirdigi teyp ya da videokasetleri, resimler, afi^ler, bro^ürler ile sinirliydi. Sibirya grubu Türk lehgelerinin ögretimi igin hemen hemen higbir gali^manin bulunmadigi ilk dönemlerde Y. i. Vasil'yev'in Türkiye'de bulundugu süregte hazirlayip yayimladigi Türkge-Sahaca (Yakutga) Sözlük (1995), M.Fatih Kiri^gioglu ve Gülsüm Killi ile hazirladigi Saha (Yakut) Halk Edebiyati Örnekleri (1996), Türkge-Sahaca konu^ma kilavuzu niteligindeki "Türkge ve Sakaca (Yakutga) Konu^uyoruz (Tuuroktii uonna saxalii kapsetiegin)" (1993) gali^masi ile Sahalarin dili, edebiyati ve kültürünü tanitmaya yönelik onlarca makalesi, Saha Türklerinin dilinin ve edebiyatinin ögretimi igin temel malzeme niteligi ta^imasi bakimindan önemlidir.

Bölümün kurulu^undan itibaren Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü'ne bagli olarak yüksek lisans ve doktora programlari da hayata gegirilmi^tir. Bununla birlikte ilk yillarda Türk Dili ve Edebiyati Bölümü'nde de Türk lehgeleri üzerine yüksek lisans tez gali^malari yapilmi^tir. Bunlardan biri de Prof.Dr. Mustafa Canpolat ba^kanliginda Kizil-maadir Simgit tarafindan hazirlanan "Tuva Türkgesinin §ekil Bilgisi" (2002) adli yüksek lisans tezidir. Simgit bu gali^masinda Tuva Türkgesinin §ekil bilgisini Türk dilinin tarihsel dönemleri ise kar§ila§tirmali olarak incelemi^tir. Günümüzde Tuva insani Bilimler Enstitüsü'nde görev yapan Filoloji Bilimler Adayi Kizil-maadir Simgit Tuva Türkgesi ile ilgili gali^malarini akademik düzeyde sürdürmektedir.

Kuzey-Dogu Türk Lehgeleri ve Edebiyatlari Anabilim Dalinin ilk ara^tirma görevlisi Gülsüm Killi'dir. Prof. Dr. F. Sema Barutcu Özönder dani^maliginda "Kuzey-Dogu Türk Lehgelerinin Kar§ila§tirmali Ses Bilgisi" (Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1996) adli yüksek lisans tezini 1996 yilinda savunan G. Killi, yine Prof. Dr. F. Sema Barutcu Özönder dani^manliginda "Hakas Türkgesinin Agizlari" adli doktora tezini hazirlami§ ve 2002 yilinda savunmu^tur. Büyük ölgüde kendisinin 1999 ve 2000 yilinda Hakasya Cumhuriyeti'nde gergekle^tirdigi alan ara^tirmasina dayanan bu gali^ma, Hakas agizlarinin tarihsel ve kar§ila§tirmali ses bilgisi incelemesidir.

2005 yilindan itibaren Sibirya grubu Türk lehgeleri üzerine dersler Dog.Dr. Gülsüm Killi Yilmaz tarafindan verilmeye ba§lanmi§tir. Sibirya'da ya^ayan Türk ve diger halklarin tarihi ve kültürü konularina ili^kin dersler ise Bölüm kadrosuna 2014 yilindan itibaren katilan Yrd.Dog.Dr. Mustafa Can Tezig tarafindan verilmektedir

Gülsüm Killi Yilmaz'in Sibirya'daki halklarin dil durumlari, yazi dili olu^umu, dil-kültür ili^kisi, sözlü edebiyat gibi konularda gali^malari bulunmaktadir. G. Killi Yilmaz'in "Kuzey ve Güneydogu Sibirya Türklerinin Dil Durumu" (2010) ba§likli monografisi, "Hakasya'da Ana Dilini Koruma ^ali^malari" (2007), "Классификация тюркских языков Сибири согласно уровням угрозы их исчезновения" (2015),

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

"Hakas Yazi Dilinin Agiz Temelinin Degi^imi Üzerine" (2014), "Etno-Demografik Veriler I^iginda Sibirya Grubu Türk Dil Degi^keleri" (2016), "Hakas Türkgesinde Tabu Sözler ve Örtmece" (2006), "ilya Topoyev'in Öykülerinde Hakasga-Rusga Kod Degi§tirme." (2014), "Saha Türkgesinde Ayi ile ilgili Örtmece Söz Varligi" (2017) bunlardan bazilaridir.

Yrd.Dog.Dr. Mustafa Can Tezig'in hem Mogol hem de Tuva ba§ta olmak üzere Sibirya grubu Türk halklarinin etnik olu^umlari, Sibirya toplumlarinda ulusal kimlik vb. konulara deginen gok sayida yayini bulunmaktadir. Rusya ve Türkiye'deki ge§itli dergi ve makale kitaplarinda yer alan yayinlardan bazilari §unlardir: "Языковая политика и его роль в формировании строительства в Тувинской народной республике (Танну-Тува) в 1921-1944 гг.) gg." (2012), "National language as republican politic and the language preferences of the students in Republic of Tuva" (2013), "Роль религии в формировании этнокультурной традиции и его влияние на этническую идентичность молодежи на примерах Республик Бурятия и Тыва" (2013), "Формирование определения российской нации в примордиальном конструктивизме (на примере Бурятия и Тувы)" (2013).

Anabilim Dalinda ayrica doktora egitimlerini sürdüren iki ara^tirma görevlisi bulunmaktadir.

Buket Baran Tuva Türkgesi, Ümit §ahin ise Saha Türkgesi'nde uzmanla^maktadir. Ara^tirma görevlileri alana gönderilmek suretiyle Sibirya'daki bilim gevresini tanimalari, alanlariyla ilgili bilgi ve deneyimlerini artirmalari saglanmaya gali^ilmaktadir. Örnegin Buket Baran yüksek lisans egitimi sirasinda, 2014 yili yazinda yakla^ik on be§ gün süreyle Tuva Devlet Üniversitesi Tuva Dili ve Edebiyati bölümünde gali^malar yapma firsati bulmu^tur. Ümit §ahin de 2017 yilinda Yakut Kuzey-dogu Federal Üniversitesi'ne alti ay igin ara^tirmalarda bulunmak üzere gönderilmi^tir.

Sibirya Türk lehgeleri ile ilgili son yillarda yapilmi§ ve halen yapilmakta olan yüksek lisans ve doktora gali^malarinin gogu gramer konularina ili§kindir. ismet Kilig'in "Saha Türkgesinde Fiil Söz Yapimi" (2015), Buket Baran'in "Tuva Türkgesinde Fiil Söz Yapimi" (2015) bu türden gali^malardir. Ayrica Eldar Orozaliyev "Kirgiz ve Hakas Türkgelerinin Fiil Söz Yapimi Bakimindan Kar§ila§tirilmasi", Ersin Kartla§mi§ da "Hakas Türkgesinde Fiil Söz Yapimi" konulu yüksek lisans tezlerini hazirlamaktadir. Genel olarak ^agda§ Türk Lehgeleri ve Edebiyatlari Bölümünde doktora düzeyindeki tez gali^malarinin büyük bölümünü yazi dillerinin geli^iminin ge§itli evrelerini aydinlatacak ilk yazili eserlerin dil agisindan incelenmesi, ge§itli gramer konulari, dil ili^kileri ve sonuglarinin degerlendirilmesi, ge§itli halk edebiyati ürünlerinin dilleri üzerine gali^malar ile diyalektoloji gali^malari olu^turmaktadir. Sibirya grubu Türk lehgeleri alaninda da bölümün doktorantlarindan Buket Baran "Tuva Türkgesinde Dilbilgiselle^me", Ümit §ahin "19. Yüzyil Saha Türkgesi Dini ^eviri Metinlerinin Dili", ismet Kilig ise "Saha Türkgesinde Yardimci Fiiller" konulu tez gali^malarini Dog. Dr. Gülsüm Killi Yilmaz'in yönetiminde yürütmektedirler.

2013/2014 egitim-ögretim yilindan itibaren Çagda§ Türk Lehçeleri ve Edebiyatlari lisans programinda degi^iklige gidilmi^tir. Ortak genel derslerin yani sira ayri ayri Türk lehçeleri ve bu lehçelerin ait oldugu lehçe grubuyla ilgili derslerin bulundugu, bagimsiz ancak birbiriyle paralel olan 14 ayri lehçe ögretim programi (Çuva§, Saha, Tuva, Hakas, Altay, Özbek, Uygur, Kirgiz, Kazak, Tatar, Ba^kurt, Azerbaycan, Türkmen ve Kafkas lehçe programlari) bulunmaktadir. Yeni sistemde ögrenci farkli lehçe gruplarindan iki lehçe programindaki dersleri seçerek Bölüm programini 4 yilda tamamlamaktadir. Sibirya Türk lehçelerinden Saha, Tuva ve Altay lehçeleri ögretim kadrosunun yetersizliginden ötürü ögretime açilmamiçtir. 2013'ten bu yana sadece Hakas Tmkçesi ile ilgili ders programi yürütülmektedir. Uzman yeti§tigi ya da yabanci uzman istihdam edildigi takdirde Saha, Tuva ve Altay Türk lehçeleri programlarinin da açilmasi planlanmaktadir.

Hakas Tmkçesi programinda 7 dönem boyunca haftada 2, 3 ya da 4 akademik saat olarak verilen gramer derslerinin yani sira, Sözlü ve Yazili Anlatim, Okuma-Anlama, Kuzeydogu Diyalekt Alani, Hakas Diyalektolojisi, Çagda§ Hakas Edebiyati, Kuzeydogu Sibirya Türk Halk Edebiyati, Kuzey-dogu (Sibirya) Türk Dil iliçkileri, Kuzey-Dogu (Sibirya) Türk Lehçelerinin Tarihsel Grameri, Kuzey-dogu (Sibirya) Türk Halk Edebiyati, Kuzey-dogu (Sibirya) Türk Lehçeleri Söz Varligi, §or Türkleri ve Dilleri, Çulim Türkleri ve Dilleri gibi dersler yer almaktadir. Ayrica bu programda Türklerin Mogol ve Tunguz Kökenli Kom^ulari, Sibirya'nin Etnik ve Sosyal Yapisi, Sibirya Tarihi, Koloni Politikalari, Hakas Cumhuriyeti, Arktik ve Kuzeyin Az Nüfuslu Halklari gibi Sibirya'da ya^ayan halklarin tarihi, kökeni vb. üzerine de dersler bulunmaktadir. Son yillarda bu §ekilde 12-15 ögrenci farkli gruptan bir lehçe programi ile (örnegin Kirgiz, Kazak ya da Uygur Tmkçesi gibi) birlikte Hakas Tmkçesi programindaki dersleri almi^tir. Bölüm programi her bir lehçenin ögretimine yönelik programi ile Türkiye'de tektir.

Bölümün programi Türk lehçelerinin tarihsel bir bütünlük içinde ve disiplinler arasi bir yakla^im ile ögrenilmesinin yani sira ögrenciye iki lehçe ile ilgili dört temel dil yetisini de (yazma, okuma, konuçma, anlama) kazandirilmasini amaçlamaktadir. Bu sebeple anadili konu^uru olan yabanci uzmanlarin Bölümde istihdam edilmesine büyük önem verilmektedir. Bununla birlikte yabanci uzman kabulü için gerekli sürecin dönemin ekonomik ko^ullarina bagli olarak çok uzun sürmesi ve bazen sonuçlanamamasi ya da gönüllü veya uygun bir yabanci uzmanin bulunamamasi gibi sebeplerden 2003 yili sonrasinda Kuzeydogu Türk Lehçeleri ve Edebiyatlari Anabilim Dalinda yabanci uzman istihdami gerçekle§tirilememi§tir.

Çagda§ Türk Lehçeleri ve Edebiyatlari Bölümü'nde çeçitli Türk Cumhuriyetlerinde bulunan egitim-ögretim ve araçtirma kurumlari ile iliçkiler kurulmasi ve ortak bilimsel faaliyetler yapilmasina özel bir önem verilmektedir. Bu bakimdan Hakas Dil, Edebiyat ve Tarih Bilimsel Ara^tirma Enstitüsü ile 2012 yilinda imzalanan içbirligi protokolü son derece önemlidir. Ayrica Hakas Dil, Edebiyat ve Tarih Bilimsel Ara^tirma Enstitüsü ile ortak olarak 2014 yilinda Çagda§ Türklük Ara^tirmalari adli

makale kitabi yayimlanmi§, bu gali^mada Sibirya grubu Türk lehgeleri ile ilgili ge§itli konulari ele alan makaleler yer almi^tir.

Bölümün 2004 yilindan beri hayatini sürdüren yayin organi Modern Türklük Ara§tirmalari Dergisi'nde (http://mtad.humanity.ankara.edu.tr) Sibirya grubu Türk halklarinin dilleri, edebiyatlari, tarihleri, folklorlari üzerine Türkiye'den ve Sibirya'nin ge§itli bölgelerinden bilim adamlarinin gali^malari yer almaktadir. Saha Cumhuriyeti'nden V. V. U^nitskiy'in Sibirya Türklerinin tarihi, kökeni, ara^tirma tarihi gibi konular üzerine makaleleri (Ушницкий, В. В., А. А. Саввин: замечательный якутский этнограф первой половины XX в., MTAD 2017,14(3): 114-122; Связь фольклорных источников о прародителях саха с историей Байкальского региона (к проблеме приангарских татар) MTAD 2015,12(1):74-81; Самоин-дентификация хакасского народа: названия татар, кыргыз, хакас и хонгорай в историографии вопроса и в источниках, MTAD 2012,9(2):53-60), A. D. Kaksin, Z. Ye. Kaskarakova, i. M. Tarakanova, R.Sunguga^ev gibi bilim adamlarinin Hakas Türkgesinin ara^tirilmasi tarihi, söz varligi, bigimbilgisi gibi gok ge§itli konularda yaziklari makaleleri (A. D. Kaksin, Вклад М.-А. Кастрена в лингвистическую тюркологию: суждения об "опыте описания койбальской и карагасской грамматики" 1857, MTAD 2013,10(2):55-80), Z. Ye. Kaskarakova (Развитие и становление хакасской общественно-политической терминологии, MTAD 2012,9(4):176-184); Хакасская лексикография на современном этапе, MTAD 2011,8(4):75-81; i. M. Tarakanova О функциях диминутивов в хакасскомтексте. MTAD 2011,8(4):82-91; R.

www.nit.tuva.asia 2018 Novye issledovaniia Tuvy

2011,8(3):121-133), ayrica Türkiye'deki farkli bilim gevrelerinden bilim adamlarinin Sibirya Türkleri ile ilgili yazilari (Özen Yaylagül'ün Altay Destanlari Temelinde Türk Dilinde Ya§am Evrelerinin Adlandirilmasi, MTAD 2009,6(2):56-65), Naciye Yildiz'in Sibirya Türklerinin Mitoloji ve inanglarinda Kötü Ruhlar, MTAD 2008,5(4):84-93), Eyüp Bacanli'nin Altay Türkgesinde §imdiki Zamanin Ek Fiili ve isim Cümlelerinde §ahis Bildirimi (MTAD 2007,4(3):52-67) Modern Türklük Ara§tirmalari Dergisi'nde yayimlanmi^tir.

2002'den beri her yil düzenlenen "^agda§ Türklük Ara^tirmalari Sempozyumu" hem bölüm elemanlari hem de Türkiye'deki farkli bilim gevrelerinden bilim adamlarinin katilimiyla gergekle^mektedir. Bu toplantilara sadece Ankara Üniversitesi'nden degil Türkiye'nin farkli üniversitelerinden dilciler, folkloristler, tarihgiler bildirileriyle katilmakta, Sibirya Türkleri ve dilleri ile ilgili de gok sayida bildiri sunulmaktadir.

2011'den beri genellikle Mayis ayinin ilk haftasi düzenlenen Türkgenin Varligi igin Türkoloji Günü'nde, özellikle bölümde egitimini sürdüren ya da tamamlami§ yüksek lisans ve doktora ögrencileri, tez gali^malari ya da egitimleri süresince ilgilendikleri ge§itli konularla ilgili gali^malarini bilim gevresiyle payla^ma imkani bulmaktadir.

Sibirya Türkleri ve dilleriyle ilgili bilgi arttikga Türkiye'deki akademik gevrede hem Sibirya'da konu^ulan Türk lehgelerine hem de Sibirya'da ya^ayan Türk halklarinin tarihine, kültürüne, inang sistemine ilgi artmaktadir. Sadece Ankara Üniversitesi'nde degil Türkiye'de ^agda§ Türk Lehgeleri ve Edebiyatlari alaninda egitim veren bütün üniversitelerde geng ara^tirmacilar bu konularda gali^mak üzere yönlendirilmektedir. Gelecek yillarda Sibirya'nin ge§itli egitim-ögretim ve ara^tirma kurumlariyla birlikte özellikle lehgelerin ögretim yöntemi üzerine gali^malarin artirilmasi Sibirya Türk lehgelerinin ögretimi ve ara^tirilmasi konusunda daha hizli yol kat edilmesini saglayacaktir.

СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ

ATa, A. (2007) Dar-ul-Funun'dan Dil ve Tarih-Cogragi Fakültesine kadar türkoloji ögretimi [Преподавание тюркологии от Дарульфунуна до факультета языка и исторической географии] // Türkiyat Mecmuasi. № 1. S. 8-22. (На турец. яз.).

gagatay, S. (1969) Tuba Agzinda iyik // Türkiyat Mecmuasi. № 15. Рр. 171-174. (На турец. яз.).

Eren, H. (1950) Sibirya Türk Lehgelerinde Mogolga Unsurlar [Монгольские элементы в тюркских языках Сибири] // Türk Dili Bulteni, seri 3. S. 14-15. (На турец. яз.).

inan, А. (1968). Makaleri ve tezler [Статьи и тезисы]. Ankara : Türk Dil Kurumu Yayinlari. (На турец. яз.).

Özdemir, H., §enol, H. (2006) Dil ve Tarih-Cogragi Fakültesinde Türkoloji tarihi [История тюркологии на факультете языка и исторической географии]. Ankara : Ankara Üniversitesi. (На турец. яз.).

Sertkaya, O. F. (2012) Türkiye ve Mogolistan Ara^tirmalari [Турция и монголистика] // Türkoloji Gazi. № 11. S. 1-10. (На турец. яз.).

Vasil'yev, Y. i. (1993) Türkge ve Sakaca (Yakutga) Konu^uyoruz. Tuuroktii uonna saxalii kapsetiegin [Говорим на турецком и якутском]. Ankara : Ankara Üniversitesi. (На турец. яз.).

Vasil'yev, Y. i. (1995) Türkge-Sahaca Sözlük [Турецко-якутский словарь]. Ankara : Ankara Üniversitesi. (На турец. яз.).

Vasil'yev, Y. i., Kiri^gioglu F., Killi, G. (1996) Sözlü Edebiyat Örnekleri [Образцы народной литературы]. Ankara : Ankara Üniversitesi. (На турец. яз.).

Zülfikar, H. (2008). Hasan Eren anisina [Памяти Хасана Эрена] // Dil Ara^tirmalari. № 2. S. 162-166. (На турец. яз.).

Дата поступления: 15.02.2018 г.

REFERENCES

Aта, A. (2007) Dar-ul-Funun'dan Dil ve Tarih-Cogragi Fakültesine kadar türkoloji ögretimi [Teaching Turkology from Dar-ul-Funun to the Faculty of Languages, History and Geography]. Türkiyat Mecmuasi, no. 1, pp. 8-22. (In Turkish)

^agatay, S. (1969) Tuba Agzinda iyik [«Iyik» in Tuba Language]. Türkiyat Mecmuasi, no. 15, pp. 171-174. (In Turkish).

Eren, H. (1950) Sibirya Türk Lehgelerinde Mogolga Unsurlar [Mongolian Elements in the Languages of Siberian Turks]. Türk Dili Bulteni, issue 3, pp. 14-15. (In Turkish).

inan, А. (1968) Makaleri ve tezler [Articles and Abstracts]. Ankara, Türk Dil Kurumu Yayinlari. (In Turkish).

Özdemir, H. and §enol, H. (2006) Dil ve Tarih-Cogragi Fakültesinde Türkoloji tarihi [History of Turkology at the Faculty of Languages, History and Geography]. Ankara, Ankara Üniversitesi. (In Turkish).

Sertkaya, O. F. (2012) Türkiye ve Mogolistan Ara^tirmalari [Turkey and Mongolian Studies]. Türkoloji Gazi, no. 11, pp. 1-10. (In Turkish).

Vasil'yev, Y. i. (1993) Türkge ve Sakaca (Yakutga) Konu§uyoruz. Tuuroktii uonna saxalii kapsetiegin [We Speak Turkish and Yakut]. Ankara, Ankara Üniversitesi. (In Turkish).

www.nit.tuva.asia Kg1 2018 Novye issledovaniia Tuvy

Vasil'yev, Y. i. (1995) Turkge-Sahaca Sozluk [A Turkish-Yakut Dictionary]. Ankara, Ankara Universitesi. (In Turkish).

Vasil'yev, Y. i., Kiri§gioglu F. and Killi, G. (1996) Sozlu Edebiyat Ornekleri [Samples of Folk Literature]. Ankara, Ankara Universitesi. (In Turkish).

Zulfikar, H. (2008). Hasan Eren anisina [In Memoriam Hasan Erena]. Dil Ara$tirmalari, no. 2, pp. 162-166. (In Turkish).

Submission date: 15.02.2018.

Для цитирования:

Килли Йылмыз Г. Изучение и преподавание тюркских языков сибирской группы в Университете Анкары [Электронный ресурс] // Новые исследования Тувы. 2018, № 1. URL: https://nit.tuva.asia/nit/article/view/764 (дата обращения: дд.мм.гг.). DOI: 10.25178/nit.2018.1.11

For citation:

Killi Yilmaz G. Studying and teaching Turkic languages of the Siberian group in Ankara University. The New Research of Tuva, 2018, no. 1 [on-line] Available at: https://nit. tuva.asia/nit/article/view/764 (accessed: ). DOI: 10.25178/nit.2018.1.11

nest...

batman iftar saati 2021 viranşehir kaç kilometre seferberlik ne demek namaz nasıl kılınır ve hangi dualar okunur özel jimer anlamlı bayram mesajı maxoak 50.000 mah powerbank cin tırnağı nedir