Başlıca Kıyı Tipleri

Kıyı Coğrafyası

KIYI COĞRAFYASI

Kıyı, genellikle 0 metre olarak bilinen yükselti basamağıdır. Kara ile denizin birleştiği çizgidir.
Dünyamızda kıyıların toplam uzunluğu yaklaşık km dir. Bu Dünyamızın çevresinin 12 katına denk gelmektedir.

Kıyılar birbirinden çok farklı görünüme sahiptirler çünkü onu oluşturan etmenler
* orojenik hareketler,
* epirojenik hareketler,
* akarsular,
* buzullar,
* dalgalar,
* deniz- okyanus akıntıları
* ve kıyıyı oluşturan kayaçların yapısı gibi bir birinden çok farklı etmenlerdir.
Ayrıca Buzul dönemlerinde deniz seviyesinde metreyi bulan çekilmeler, buzul arası dönemlerde ise deniz seviyesindeki yükselmer, kıyıların biçimlenmesini önemli ölçüde etkilemiştir.

Kıyılar;

* 0 metre yükselti basamağidır,

* milyon km karanın milyonlarca km kıyısı var(km),

* Buzulmaşma veya ısınma kıyıların uzunluğuna etki eder, buzullaşma kıyıları artırırken ısınma kıyıların azalmasına neden olur,

* Kıyı gerisindeki yer şekilleri, kıyı biçimlenmesinde önemli bir etkiye sahiptir. *Coğfafi şekillerin farklılığı; kıyıdan itibaren vadi, dağ, plato veya ovaların uzanması, farklı kıyı tiplerinin oluşmasına neden olur,

* Akarsular; denize dökülen akarsuların oluşturduğu vadi tipleri ile akarsuların taşıdığı materyaller, kıyı biçimlenmesinde önemli bir yere sahiptir.

* Buzullar; yüksek enlemlerde, kıyılara kadar inen buzullar, kıyı tiplerinin oluşmasında etkili olurlar.

* Dalga ve akıntılar; dalga, akıntı ve gelgit olarak tanımlanan deniz suyu hareketleri de kıyı şekillenmesinde etkili olurlar.

* Bir kaç şekilde sınıflandırıllar(girinti ve çıkıntı durumlarına göre; boyuna-enine kıyılar, kıyıların profiline göre; alçak- yüksek kıyılar; alçak kıyıların gerisinde genellikle kıyı ovaları ve deltalar uzanırken yüksek kıyıların gerisinde ise tepeler, dağlar ve platolar yer alır),

KIYI ŞEKİLLENMESİ

 Kıyılar deniz suyunun üç hareketi ile şekillenir. Deniz suyunun  hareketleri dalga, akıntı ve gelgit olmak üzere üçe ayrılır.

Dalga, deniz suyunun salınım hareketidir. Dalga oluşumunda en önemli etmen rüzgârdır. Deprem ve volkanik olaylar sonucunda da dalgalar oluşmaktadır(tusunami). Fakat kıyıların biçimlenmesi ve süreklilik bakımından rüzgârların oluşturduğu dalgalar daha önemlidir. Kıyıdan itibaren dağların ya da platoların yükseldiği yerlerde dalgalar çarparak kabartıların alt kısımlarını oyarlar.

Akıntılar, deniz hareketlerinden biri de akıntılardır. Akıntıların oluşumunun başlıca nedenleri yoğunluk farkı, seviye farkı ve rüzgârdır. Akıntılarla sürüklenen sular, belirli bir derinliğe kadar alt kısımlardaki suları da hareket ettirmektedir. Yer şekillerinin oluşumu bakımından akıntıların önemi fazladır. Akıntılar ufalanmış materyalleri sürükleyerek kıyı şekillerinin oluşumuna katkıda bulunur.

Gelgitler, deniz hareketlerinden diğer biri de gelgittir. Gelgit, Ay ve Güneş’in çekim gücüne bağlı olarak sularda meydana gelen kabarma ve çekilmedir(med-cezir). Ay, Dünya’ya daha yakın olduğundan Ay’ın çekim gücü Güneş’e göre daha çok etkili olmaktadır. Bu nedenle bir ay gününde (24 saat 50 dakikada) sular iki kez kabarıp iki kez de çekilmektedir. Suların kabarık olduğu dönem ile çekik olduğu dönem arasındaki seviye farkına gelgit genliği denir. Gelgit genliği iç denizlerde az, okyanus kıyılarında fazladır. Ayrıca Ay ve Güneş’in aynı doğrultuda oldukları zaman da gelgit genliği artmaktadır

KIYI TİPLERİ

Kıyı tipleri oluşum özellikleri ve biçimlerine göre sınıflandırılar.

Limanlı kıyılar,

Ria tipi kıyılar,

Dalmaçya tipi kıyılar,

Enine kıyılar,

Boyuna kıyılar,

Fiyortlu kıyılar,

Skyer kıyılar,

Mercanlı kıyılar olmak üzere gruplara ayrılmaktadır.

Limanlı Kıyılar:  Doğal olarak dalgalardan korunmuş kıyılardır. Geniş tabanlı vadilerin veya koy-körfezlerin deniz suları altında kalmasıyla oluşurlar.

Limanlı kıyılar,akarsu vadisinin karaya doğru oluşturduğu girintinin önünde bir kıyı oku gelişirse bu kıyı oku doğal bir dalgakıran görevi görür. Böylece girintiyi açık denizden gelen büyük dalgalardan korur. Azak Denizi, bu tür kıyıların tipik örneğidir. Ayrıca Karadeniz’in kuzeyindeki kıyılar (odessa, Dinyeper, ) buna örnektir. Yurdumuzda ise B. ve K. Çekmece kıyıları böyle kıyılardandır.

Ria KıyıTipi: Kıyıya dik olarak uzanan akarsu vadilerinin deniz altında kalması sonucu oluşan kıyılardır. İspanya’nın kuzeybatı kıyılarından ismini almıştır. Deniz altında kalan akarsu vadileri, koyları oluşturur. Girintisi ve çıkıntısı fazla olan kıyılardır. Fiyortlu kıyılardan farkı su altında kalan yerlerin buzul vadisi olmaması, akarsu vadisi olmasıdır. İstanbul-Çanakkale Boğazları, Haliç ve seafoodplus.infoı Anadolu Kıyılarıdır.
 (kıyıya dik akasu vadisi)

Enine KıyıTipi: Bu tip kıyılarda dağlar kıyıya dik uzanmaktadır. Bu nedenle girin- tisi ve çıkıntısı fazla olan kıyı tipidir. Ege kıyıları, enine kıyıların tipik örneğidir. Doğal liman sayısı fazla olan kıyılardır. Yunanistan Mora kıyıları da enine kıyılara örnektir. Ege Bölgesi Kıyıları (Edremit-Kuşadası arası). (kıyıya dik dağlar)

Dalmaçya KıyıTipi: Bu kıyılarda ise kıyıya paralel uzanan sıra dağların deniz altında kalması söz konusudur. Dağların deniz yüzeyinde kalan kısımları kıyıya paralel adalar ve yarımadalar dizisini oluşturur. Dağlar arasındaki çukur alanlar ise koylara, körfezlere dönüşür. Adriya Denizi’nin doğu kıyılarında bu tip kıyıların tipik örnekleri bulunmaktadır. Bu tür kıyılarda doğal liman sayısı fazladır. Yurdumuzda Antalya- Kaş kıyıları buna örnektir (kıyıya paralel alçak sıradağlar)

Boyuna  Kıyı Tipi: Bu tip kıyılarda dağlar kıyıya paralel uzanır. Bu nedenle girintisi ve çıkıntısı azdır. Doğal limanın en az olduğu kıyı tipleridir. Dağların kıyıdan itibaren başladığı yerlerde ise falezler çoktur. Bu tür kıyılarda kıta sahanlığı dardır Ör:Karadeniz ve Akdeniz Kıyıları.(kıyıya paralel yüksek sıradağlar)

Fiyort   Kıyı Tipi: Buzul vadilerinin, buzullar eridikten sonra deniz altında kalma- sıyla oluşan kıyı tipidir. Fiyort kıyı tipinde koylar bazen onlarca kilometre içerilere sokulmaktadır. Bu tür kıyılara yüksek enlemlerde rastlanır. Kanada, Norveç ve İsveç, bu tip kıyıların tipik örne lerinin bulunduğu yerlerdir.

(kıyıya dik buzul vadileri)

Skyer Kıyı Tipi: Buzul şekillerinden olan moren ve hörgüçkayaların deniz altında kalmasıyla oluşan kıyı tipidir. Bu tip kıyılara da yüksek enlemlerde rastlanır. Şili ve Arjantin’in güney kıyıları ile Kanada’nın kuzeyinde bu tür kıyılara rastlanır.

(moren ve hörgüçkayaların deniz altında kalması)

Mercanlı Kıyı Tipi: (Resifli Kıyılar) Mercanlı kıyılara tropikal kuşakta rastlanır. Çünkü mercan adı verilen canlılar sığ ve sıcak sularda yaşamaktadır. Bu canlıların kalıntısı üst üste birikerek bazen deniz yüzeyine kadar çıkmakta ve mercan adaları ya da atol adı verilen şekiller oluşturmaktadır. Avustralya çevresindeki denizler, bu tür kıyı- ların tipik örneklerinin bulunduğu yerdir.( canlıların kalıntısı üst üste birikmesi)

Marş Kıyı Tipi: Deniz seviyesinin yükselmesi veya karanın çökmesi sonucu deltam-nın alçak kısmının sular altında kalması ile oluşan kıyı tipleridir. Kuzey Amerika kıyılarında yaygın olarak görülür.( deltanın su altında kalması)

Haliçli Kıyı Tipi: Gelgit olayının çok olduğu kıyılarda akarsu vadilerinin denizin altında kalması sonucu oluşan kıyı tipleridir.  Kuzey Avrupa kıyılarında önemli limanlar buna örnektir. Ülkemizde örnek yoktur.

Bu kıyı tiplerine Volkanik kıyılar, Delta Kıyıları, Faylı Kıyılar gibi kıyı tipleri de eklenebilir.

Konu videosu izleseafoodplus.info
Anasayfa

seafoodplus.info?v=Nap2BmZ7n8c

Boyuna Kıyı Tipi

Dağların kıyıya paralel olduğu kıyılardır. Akdeniz ve Karadeniz kıyıları örnektir.

Boyuna kıyıların özellikleri;

• Kıyılar yüksektir. Bu yüzden derinlik fazla (kıta sahanlığı dar), dalga aşındırması etkin, falez oluşumu yaygındır.
• Kıyı ile iç kesimler arasındaki ulaşım zor, yol yapım maliyetleri yüksek ulaşım ancak doğal geçitler ve tüneller ile sağlanabilir.
• Denizel iklim iç kısımlara kadar sokulamaz.
• Kıyılar sade bir yapıya sahiptir. Girinti çıkıntı azdır. Kıyıda koy, körfez, ada, yarımada gibi yer şekillerine az rastlanır.

Enine Kıyı Tipi

Dağların kıyı çizgisine dik uzandığı kıyılarda görülür. Türkiye’de Ege kıyıları enine kıyı tipine örnektir. Enine kıyının görüldüğü yerlerin özellikleri;

• Kıyı ile iç kesimler arasında ulaşım kolay, yol yapım maliyetleri düşük olur.
• Kıyı çok girintili çıkıntılı bir yapıya sahiptir.
• Kıyıda koy, körfez, ada, yarımada gibi yer şekilleri fazladır.
• Kıyı derinliği az (kıta sahanlığı geniş) delta oluşumu kolay, falez oluşumu zordur.
• Denizel iklim iç kesimlere kadar sokulabilir.

Limanlı Kıyı Tipi

Koy ya da körfezlerin giriş kısımlarının kıyı oklarıyla büyük kısmının kapanmasıyla ya da geniş tabanlı vadilerin deniz sularıyla dolması sonucunda oluşmuştur. Koy yada körfezin ön tarafı kıyı oklarınca kapanırsa kıyı okları doğal dalgakıranlar haline gelir böylelikle bu koy yada körfezler doğal liman haline gelirler.

En güzel örnekleri; Türkiye’de Kuzey Ege kıyılarında, Büyük Çekmece ve Küçük Çekmece kıyıları Karadeniz’in kuzeyinde ve Dinyeper limanları, New York güneyinde, Batı Patagonya’da, Pikardia-Normandiya (Fransa) kıyılarıdır.

Dalmaçya Kıyı Tipi

Denize paralel uzanan dağlar arasındaki vadilerin denizin yükselmesi sonucunda sular altında kalmasıyla oluşur.Böylece dağlar ve tepeler kıyıya paralel uzanan ada görünümü alırlar. Türkiye’de Akdeniz’ de Antalya, Kaş, Kale, Fethiye kıyıları ve Adriyatik denizinin doğu kıyıları bu tip kıyılara örnektir.

Ria Tipi Kıyılar

Eski akarsu yataklarının veya vadilerinin denizin ilerlemesi sonucunda sular altında kalması sonucunda oluşurlar. İstanbul Boğazı, Çanakkale boğazı ve İstanbul’da bulunan Haliç ayrıca Fransa ve İngiltere’nin Manş denizi kıyıları bu şekilde oluşmuştur.

Watt Tipi Kıyılar

Gel-git olayının etkili olduğu yerlerde görülür. Gel-Gitin en etkili olduğu yerler okyanus kıyılarıdır. Türkiye’nin okyanusa kıyısı olmadığı için gelgit çok fazla etkili değildir ve WATT kıyı tipi Türkiye’de görülmez bu Türkiye’nin özel konumunun sonucudur.

Gelgit olayının etkili olduğu alçak kıyılarda gelgit esnasında sular çekildiğinde deniz dipleri yüzeye çıkar. Gel-git etkisiyle suların tekrar kıyıyı doldurması sonucunda oluşan kıyı tipleridir. Batı Avrupa kıyılarında görülür.

Haliç Tipi Kıyılar

Yükseltisi az ve akarsularla hafifçe yarılmış bir platonun veya tepelik bir alanda bulunan vadilerin aşağı kesimlerinin gelgit olayları sonucunda sular altında kalmasıyla oluşan kıyı tipidir. Batı Avrupa kıyılarında görülür. Kuzey Avrupa kıyılarındaki önemli limanlar buna örnektir

Türkiye’de HALİÇ tipi kıyı görülmez. İstanbul’da yer alan HALİÇ oranın özel ismidir. İstanbul’da bulunan HALİÇ Ria tipi kıyıdır.

Türkiye’de haliç tipi kıyının görülmemesi özel konum sonucudur.

Fiyort Tipi Kıyılar

Eski buzul vadilerinin sular altında kalmasıyla oluşan kıyı tipine denir. Fiyort tipi kıyıların bulunduğu bölgelerde çok sayıda koy, körfez ve yarımada bulunur. İskandinav yarımadasında fiyortlar yaygındır. Ayrıca Kanada, Alaska, İzlanda, Batı İskoçya, Patagonya, Batı Antarktika, Norveç kıyıları da fiyort kıyı tipine örnektir.

Skayer Tipi Kıyılar

Buzulların oluşturduğu hörgüç kayalar ve morenlerin sular altında kalmasıyla meydana gelen kıyı tipleridir. Bu kıyılarda adalar fazladır. İskandinav yarımadasında yaygındır.

Kanada, İskoçya, İrlanda, Alaska, Güney Şili, Güney Alaska kıyılarında Skayer tipi kıyılara rastlanır.

Dalgalar, akıntılar ve bir çok faktörler ile oluşan kıyı tipleri ve bu kıyı tipleri ile ilgili kısa açıklamaların yer aldığı yazımız.

Dalgalar ve akıntılar kıyıları durmadan işler ve şekil değişikliğine uğratırlar. Fakat Dünya&#;mn çeşitli yerlerinde görülen farklı kıyı tiplerinin asıl nedeni dalgalar ve akıntılar değildir. Bu farkın nedeni yer şekillerinin oluşudur.

Farklı yer şekillerinden oluşan kıyı tiplerinin başlıcaları aşağıda verilmiştir.

1. Fiyord Kıyı Tipi

IV. Jeolojik Dönem sonundaki buzulların oluşturduğu dik yamaçlı, derin eski buzul vadilerinin, aşağı kesimlerinin deniz basmasına uğraması sonucu oluşmuş kıyılardır. Bu kıyılar dar ve uzun, dallı budaklı koylar ve körfezler halinde uzanır.

Bu kıyıların önlerinde kayalık adalar yer alır. İsveç&#;in Baltık Denizi kıyılarında, Britanya Adaları&#;nda, Alaska&#;da, Norveç&#;te vb. yerlerde görülür. Yurdumuzda bu kıyı tipine rastlanmaz.

2. Ria Kıyı Tipi

Ria tipi kıyılara örnek: Güneybatı Ege kıyıları

Buzul çağında buzul altında kalmamış, sadece akarsular tarafından yarılmış, derin vadilerin sular altında kalmasıyla oluşmuş kıyılardır.

İspanya&#;nın kuzeybatı bölümünde görüldüğünden bu adı almıştır. Yurdumuzun güneybatısında bu kıyı tipine rastlanır. Ayrıca; Çanakkale ve istanbul Boğazları&#;nın kıyıları da ria tipindedir.

3. Dalmaçya Kıyı Tipi

Dağların kıyılara paralel olarak uzandığı kıyıların çökmesi ve deniz suları altında kalması ile oluşan kıyılardır.
Bu tür kıyılarda kıyının hemen yakınında kıyıya paralel olarak takımadalar uzanır. Bu kıyıların en tipik örneklerine Hırvatistan&#;nın Dalmaçya kıyılarında rastlandığından bu kıyı tipine Dalmaçya tipi kıyı denilmiştir.

4. Liman Kıyı Tipi

Alçak tepeli alanlarda geniş vadilerin sular altında kalması ve bunların önünün koy setleriyle kapatılması sonucu oluşmuş kıyılardır.

Bu tip kıyılarda; çok sayıda, karaya doğru gittikçe sivrilerek sokulan girintiler bulunur. Yurdumuzda Büyük ve Küçük Çekmece kıyıları bu tür kıyılara örnek verilebilir. Bu kıyı tipinin en güzel örneği Karadeniz&#;in kuzey kıyılarıdır.

Enine Kıyılar : Dağların denize dik olarak uzandığı yerlerin deniz suları altında kalması sonucu oluşan aşırı girintili ve çıkıntılı kıyılardır. Yurdumuzun Ege kıyıları bu tür kıyılardandır.

Boyuna kıyılar : Kıyı boyunca uzanan dağ sıraları önünde yayılan ve yerine göre türlü biçimler taşıyan anakıyı türüne boyuna kıyılar deniz. Boyuna kıyılarda girinti ve çı-kııntı azdır. Karadeniz kıyıları bu türdendir.

Kıyıların şekillenmesinde en etkili dış kuvvetler dalgalar, akarsular, gel-git olayı, buzullar ve akıntılardır. Rüzgarlar ise dalgaları etkilemesi açısından dolaylı bir etkiye sahiptir.

Dalmaçya Tipi Kıyılar
Denize paralel uzanan dağların arasındaki vadilere deniz suyunun girmesiyle oluşur. Bu kıyılar Adriya Denizi&#;ndeki Hırvatistan kıyılarında görülür. Ülkemizde ise Akdeniz&#;de Teke Yarımadası&#;nda (Antalya) Kaş kıyıları bu kıyılara örnektir.

Fiyord Tipi Kıyılar
Buzulların aşındırmasıyla oluşmuş vadilerin sular altında kalmasıyla meydana gelmişlerdir. En güzel örneği Norveç ve İskoçya kıyılarıdır. Türkiye&#;de görülmez.

Skyer Tipi Kıyılar
Buzulların etkisiyle oluşmuş binlerce adacığın ve gölcüğün olduğu karmaşık kıyılardır. Bu kıyılara Norveç ve Güney Şili&#;de rastlanır. Türkiye&#;de görülmez.

Ria Tipi Kıyılar
Platoları yaran derin vadilerin deniz veya okyanusların yükselmesi sonucu sular altında kalması ile oluşur. Bu tür kıyılar İspanya&#;nın kuzeybatı kıyısında yaygındır. Ülkemizde ise Çanakkale Boğazı, İstanbul Boğazı ve Haliç bu şekildeki kıyılara örnektir.

Enine Kıyılar
Dağların denize dik uzandığı yerlerde denizin vadileri işgal etmesiyle oluşur. Bu kıyılarda girinti-çıkıntı çoktur, koy, körfez ve limanlara fazlaca rastlanır. Kıta sahanlığı geniş ve denizin derinliği azdır. Kıyı ile iç kesimler arasında ulaşım kolay sağlanır. Bundan dolayı kıyıdaki limanların hinterlandı geniştir. Ayrıca bu tip kıyılarda denizel iklimin etkileri iç kesimlere kadar sokulabilmektedir. Ege kıyılarımız enine kıyıların en iyi görüldüğü yerlerdendir.

Boyuna Kıyılar
Dağların denize paralel uzandığı yerlerde görülür. Bu kıyılar gayet sadedir, girinti-çıkıntı çok azdır. Kıyı ile iç kesim arasında ulaşım zordur ve geçitlerde sağlanır. Ayrıca denizel iklimin etki alanı dardır. Karadeniz ve Akdeniz kıyılarımızda görülür. Doğal liman bakımından fakir olan bu kıyılarda kıta sahanlığı dardır.

Limanlı Kıyılar
Yükseklikleri az olan alanlardaki vadilerin sular altında kalması ile oluşurlar. Bu kıyılarda tombolo, kıyı oku, kıyı seti gibi yerşekillerl görülür. Bu kıyılara Karadeniz&#;in kuzeyinde rastlanır.

Haliçli Kıyılar
Özellikle gel-gitin şiddetli olduğu yerlerde akarsuların ağızlarında oluşan ve bazen kara, bazen de deniz haline gelen kıyılardır. Hamburg ve Londra limanları en önemli haliçlerdir. Türkiye&#;de bu tip kıyılara rastlanmaz.