Yapı bakımından fiiller; basit fiiller, türemiş fiiller ve birleşik fiiller olmak üzere üç grupta incelenir:
Yapım eki almamış fiillerdir. Fiil köklerine gelen çekim ekleri, fiillerin anlamını değiştirmediği için basit fiiller çekim eki alabilir. Yapım eki almadıklarından bunlar daima kök durumunda bulunur.
Örnek(ler)
git | miş | ler | di | |||
fiil kökü | öğrenilen geçmiş zaman kip eki | kişi eki | duyulan geçmiş zaman kip eki | |||
çekim eki |
Yukarıdaki örnekte git- fiilinin aldığı -miş, -ler ve -di eklerinin tümü çekim ekidir. git- fiili hiçbir yapım eki almamıştır. Bu yüzden git- fiili basit fiildir.
» Sabahları erken kalkar.
Bu cümlede kalk-fiili -(a)r geniş zaman kip ekini almıştır. Kip ekleri çekim ekidir. Kalk- fiili çekim eki dışında hiçbir ek almadığından basit fiildir.
» Her gün kitap okumalısınız.
Bu cümledeki oku- fiili gereklilik kip eki (-malı) ve kişi eki (-sınız) almıştır. Hiçbir yapım eki almadığı, sadece çekim eki aldığı için okumalısınız fiili yapısına göre basit fiildir.
» Kış bu yıl erken gelecekmiş.
Bu cümlede gel- fiili gelecek zaman kip eki (-ecek) ve duyulan geçmiş zaman kip eki (-miş) almıştır. Dolayısıyla basit yapılı bir fiildir.
Bir ya da birden fazla yapım eki almış fiillere türemiş fiil denir. Türemiş fiiller, aynı zamanda fiil gövdesidir.
Türemiş fiiller, iki şekilde oluşur:
1) İsim veya isim soylu sözcüklerden türetilmiş fiiller
2) Fiil kök veya gövdelerinden türetilmiş fiiller
İsim veya isim soylu sözcüklere yapım eki getirilerek türetilen fiillerdir.
Örnek(ler)
güzel | leş | miş | ||
isim kökü | isimden fiil yapan ek | öğrenilen geçmiş zaman kip eki | ||
yapım eki | çekim eki |
Yukarıdaki örnekte güzelleşmiş sözcüğünün kökü güzeldir. Bu isim -leş yapım ekini alarak güzelleş(mek) fiilini oluşturmuştur. -leş eki bir isimi fiil haline getirmiştir. güzelleşmiş sözcüğü yapım eki aldığı için türemiş fiildir.
» gözle-, azal-, kana-, benimse-, sula, sivril-
Yukarıdaki kelimelerde altı çizili ekler isimlere gelerek onları fiil yapmıştır. İsimlere gelerek fiil türeten bu ekler, eklendikleri sözcüğün anlamını değiştirmiştir, bu yüzden bu ekler yapım ekleridir. Yukarıdaki fiillerin tümü isimden fiil yapım eklerini aldıkları için türemiş fiildir.
Fiil kök veya gövdelerine yapım eki getirilerek türetilen fiillerdir.
Örnek(ler)
sev | il | ir | ||
fiil kökü | fiilden fiil yapan ek | geniş zaman kip eki | ||
yapım eki | çekim eki |
Yukarıdaki örnekte sevilir sözcüğünün kökü sev(mek) fiilidir. Bu fiil -il yapım ekini alarak sevil(mek) fiilini oluşturmuştur. -il eki sev- fiilininin anlamını değiştirerek yeni bir fiil haline getirmiştir. sevilir sözcüğü yapım eki aldığı için türemiş fiildir.
» çıkar-, söndür-, kanat-, sarıl-, giriş-, görün-
Yukarıdaki kelimelerde altı çizili ekler fiillere gelerek onları yeni fiillere dönüştürmüştür. Fiillere gelerek fiil türeten bu ekler, eklendikleri fiilin anlamını değiştirmiştir, bu yüzden bu ekler yapım ekleridir. Yukarıdaki fiillerin tümü fiilden fiil yapım eklerini aldıkları için türemiş fiildir.
Yeni bir eylemi karşılamak üzere, en az iki sözcüğün bir araya gelmesiyle oluşan fiillere birleşik fiil denir. Birleşik fiili oluşturan kelimeler biri veya her ikisi fiil olabilir. Ama en az biri fiil olmalıdır.
Birleşik fiiller üç grupta incelenir:
İki fiilin belli kurallara göre birleşmesiyle oluşan birleşik fiillerdir. Kurallı birleşik fiiller de kendi anlamından uzaklaşarak ana fiile yeterlik, tezlik, yaklaşma, sürerlik gibi anlamlar katar. Kurallı birleşik fiiller her zaman birleşik yazılır.
Kurallı birleşik fiiller dörde ayrılır:
Bir fiile ebil(mek) yardımcı fiili getirilerek yapılır. Cümleye gücü yetme veya olasılık anlamı katar. Soru olarak kullanıldığı bazı durumlarda ise rica anlamı katar.
Örnek(ler)
» Öğretmeniyle konuşabilmiş.
cümlesinde konuşabilmek sözcüğü yeterlilik birleşik fiilidir. Bilmek fiili normalde bir şey üzerinde bilgisi olmak anlamı taşır. Ancak burada bu anlamı yitirerek konuşmak fiiline gücü yetebilme, yapabilme anlamı katmıştır.
» Babam iki bavulu aynı anda taşıyabiliyor. (Gücü yetme)
» Bu yıl kış geç gelebilir. (İhtimal)
» Mektubu okuyabildin mi? (Gücü yetme, yapabilme)
» Biraz daha sessiz olabilir misiniz? (Rica)
>Yeterlilik fiilinin olumsuzu iki şekilde yapılır:
Yeterlilik fiili gücü yetmezlik, yapamama anlamı taşıyorsa ebilmek yardımcı fiilinin bilmek kısmı atılır, onun yerine -ma, -me olumsuzluk eki ama(mak), eme(mek) şeklinde getirilir:
Başarabilirim → Başaramam
Açabilirim → Açamam
Okuyabilir → Okuyamaz
Yeterlilik fiili gücü yetmezlik, yapamama ihtimali içeriyorsa :
Yazabilirim → Yazamayabilirim
Gelebilirim → Gelemeyebilirim
Bir fiile iver(mek) yardımcı fiili getirilerek yapılır. Cümleye çabukluk (tezlik), birdenbirelik ve kolaylık anlamı katar.
Örnek(ler)
» Penceredeki güvercin pır diye uçuverdi.
cümlesinde uçuvermek sözcüğü tezlik birleşik fiilidir. Vermek fiili normalde yakınındaki nesneyi başkasına iletmek, ulaştırmak anlamı taşır. Ancak burada bu anlamı yitirerek uçmak fiiline birdenbire uçtu anlamı katmıştır.
» Dağ gibi bulaşığı yıkayıverdi. (Çabukluk)
» Öğretmenimiz zor soruyu çözüverdi. (Kolayca)
>Tezlik fiilinin olumsuzu iki şekilde yapılır: -ma, -me olumsuzluk eki ya yardımcı fiilden sonra getirilir ya da ana fiilden sonra getirilir.
ebilmek yardımcı fiilinin bilmek kısmı atılır, onun yerine -ma, -me olumsuzluk eki ama(mak), eme(mek) şeklinde getirilir:
Olumlu | 1. Olumsuz | 2. Olumsuz |
Alıverdi | Alıvermedi | Almayıverdi |
Ancak iki olumsuz biçim arasında anlam farkı vardır. Birinci olumsuz biçiminde tezlik anlamı ağırlıktadır. İkinci olumsuz biçiminde ise önemsememe anlamı ön plandadır.
Ana fiile edur(mak), ekal(mak) ve egel(mek) yardımcı fiillerinin getirilmesiyle oluşur. Cümlelere işin, oluşun hareketin bitmediği, devam ettiği anlamı katar.
Örnek(ler)
» Siz resimli kitaplara bakadurun.
cümlesinde bakadurmak sözcüğü sürerlik birleşik fiilidir. Bakmak ana fiiline adurmak getirilerek bakadurmak fiili elde edilmiştir. Fiilde bakmaya devam edin anlamı vardır.
» Koltuğun üzerinde uyuyakalmış.
» Bu gelenek nesilden nesile süregelmiş.
>Sürerlik fiilinin olumsuz biçimi yoktur.
Bir fiile eyaz(mak) yardımcı fiili getirilerek yapılır. Fiile hemen hemen, az kalsın anlamı katar. Fiilin gerçekleşmesine çok yaklaşıldığı anlamı taşıdığı için buna yaklaşma fiili adı verilmiştir.
Örnek(ler)
» Bir genç havuzda boğulayazdı.
cümlesinde boğulayazmak sözcüğü yaklaşma birleşik fiilidir. Boğulmak ana fiiline ayazmak getirilerek oluşturulmuştur. Fiilde az kalsın boğuluyordu, boğulmaya çok yaklaştı anlamı vardır.
» Kardeşim yolda yürürken düşeyazdı.
>Yaklaşma fiilinin olumsuz biçimi yoktur.
İsim soylu sözcüklerden sonra gelen etmek, olmak, kılmak, eylemek ve buyurmak yardımcı eylemlerinin kendisinden önceki isimle birleşmesiyle oluşur.
Örnek(ler)
» Sevdiğim için bu mesleği tercih ettim.
» Sınavdan yüksek puan alınca mutlu oldu.
» Adam, etrafındakilere sürekli emir buyuruyordu.
» Mevla bize yardım eylesin.
» Dili sade kullanarak sözü etkili kılmış.
NOTYardımcı eylemle birleşik fiil oluşturulurken ses türemesi veya ses düşmesi olursa yardımcı fiile isme bitişik yazılır.
Örnek(ler)
» Ayrılığın acısını derinden hissetti. (his + etmek → hissetmek )
» Marketi oğluna devretti. (devir + etmek → devretmek)
En az iki sözcüğün genelde gerçek anlamından uzaklaşarak kaynaşmasıyla oluşan fiillerdir. Deyimler anlamca kaynaşmış birleşik fiiller grubuna girer.
Örnek(ler)
» Odunların depoya taşınmadığını görünce küplere bindi.
cümlesinde küplere binmek sözünde küp sözcüğü ile binmek fiili anlamca kaynaşıp kalıplaşmıştır. Bu sözcükler gerçek anlamından uzaklaşıp mecazlaşarak bir deyim oluşturmuştur. Dolayısıyla küplere binmek sözü deyimleşmiş (anlamca kaynaşmış) birleşik fiildir.
» Onun söylediklerine artık kulak asmıyorum.
» Masanın üzerindeki gazetelere göz gezdirdi.
» Bunları söylemeye dilim varmıyor.
FİİL (EYLEM) KONUSUNUN TÜM BAŞLIKLARI
⇒Fiil (Eylem) Konu Anlatımı
⇒Anlamlarına Göre Fiiller (İş, Oluş ve Durum Fiilleri) Konu Anlatımı
⇒Yapılarına Göre Fiiller (Basit, Türemiş ve Birleşik Fiiller) Konu Anlatımı
⇒ Fiil Çekimi (Fiillerde Kip, Kişi, Olumsuzluk ve Soru)Konu Anlatımı
⇒Fiillerde Anlam (Zaman) Kayması Konu Anlatımı
⇒Ek Fiil (Ek Eylem) Konu Anlatımı
⇒Birleşik Zamanlı Fiiller Konu Anlatımı
Fiiller hem isim hem de fiil soylu kelimelerden türetilebilir. Örneğin:
''Göz'' - ''Gözlemek'' (İsim soylu sözcükten türetilmiş fiil)
''Yak'' - ''Yakarmak'' (Fiil soylu sözcükten türetilmiş fiil)
Türemiş Fiil Nedir ve Nasıl Olur?
Kelimelerin sonuna yapım eki getirilerek cümlede yüklem olarak kullanılan sözcüklere türemiş fiil denir.
Fiiller -er, -ar, -ıl, -at, -et, -iş, üş ekleriyle türetilir.
Örneğin: Bölmek, bir şeyi parçalara ayırmak demektir. Bölüşmek ise paylaşmak anlamına gelir. Türemiş fiillerde gelen ekle birlikte kelimenin anlamı değişir.
Türemiş Fiil Örnekleri ile Konu Anlatımı
A- İSİM SOYLU SÖZCÜKLERDEN TÜRETİLEN FİİLLER
Örnek Cümleler:
1- Annem, patates kızartmasının yanına patlıcan közlemiş.
Köz - Közlemek
2- Bize gönderdiğiniz raporu ayrıntılı bir şekilde değerlendireceğiz.
Değer - Değerlendirmek
3- Belki geri döner diye aylar boyunca yolunu gözledim.
Göz - Gözlemek
4- Ben seni sandığından çok daha fazla önemsiyorum.
Önem - Önemsemek
5- Çalışmalarımızı birkaç gün gecikmeyle de olsa tamamladık.
Tamam - Tamamlamak
6- Yeteri kadar kanıt olmadan hiç kimseyi suçlayamayız.
Suç - Suçlamak malıyız
7- Onunla konuşurken çok fazla heyecanlanıyorum.
Heyecan - Heyecanlanmak
8- Korsanlar ele geçirdikleri gemiyi yağmaladı.
Yağma - Yağmalamak
9- Size masum olduğumu kanıtlayacağım.
Kanıt - Kanıtlamak
Tanıştıktan sadece iki hafta sonra sözlendiler.
Söz - Sözlenmek
Dişlerini misvak kullanarak beyazlatabilirsin.
Beyaz - beyazlatmak.
Şarkıcının canlı yayında yaptığı konuşma stüdyodaki seyircileri duygulandırdı. Duygu - duygulandırmak
İlçemiz, yapılan yeni yatırımlarla birlikte önümüzdeki sene şahlanacak.
Şah - Şahlanmak
Farklı bir şehre taşınıp yeni bir hayata başladı.
Baş - Başlamak
Yayınevine teslim etmeden önce kitaba birkaç bölüm daha ekledim.
Ek - eklemek
Selma ile geçen yıl evlendik.
Ev- evlenmek.
Son zamanlarda insanlardan iyice uzaklaştı.
Uzak - Uzaklaşmak
Not: Sadece fiiller değil fiilimsiler de isim soylu kelimelerden türetilebilir.
Örnek:
Beni asılsız iddialarla karalamaya çalıştılar.
Yukarıdaki cümlede ''çalıştılar'' kelimesi fiil, ''karalamaya'' kelimesi ise fiilsi olarak kullanılmıştır. Karalamak, ''kara'' sözcüğünden türetilmiştir.
B- FİİL SOYLU SÖZCÜKLERDEN TÜRETİLEN FİİLLER
Örnek Cümleler:
1- 2- Ona işlerin nasıl yapılması gerektiğini ayrıntılı bir şekilde bildirdim.
Bilmek - Bildirmek
2- 8- Bir an tüm bildiklerimi unuttum ve ne diyeceğimi şaşırdım.
Şaşmak - Şaşırmak
3- Senin şaka yollu söylediğin sözlere bile kırılmış.
Kırmak - kırılmak
4- Beni yalan sözlerle ve boş vaatlerle yıllarca kandırdı.
Kanmak - Kandırmak
5- Sizi çok kısa bir zaman içerisinde konu ile ilgili bilgilendireceğiz.
Bilmek - Bilgilendirmek
6- Fotoğraf çekerek bu anı ölümsüzleştirdik.
Ölmek - Ölümsüzleştirmek
7- Ben bu ilişkiyi daha fazla devam sürdüremeyeceğim.
Sürmek - Sürdürmek
8- Bugün annemle birlikte odadaki eşyaların yerini değiştirdik.
Değişmek - Değiştirmek
9- Bağırıp çağırmasına daha fazla tahammül edemediğim için onu susturdum. Susmak - Susturmak
Küçücük meseleyi daha fazla büyütme.
Büyümek - Büyütmek
İki aydır üzerinde çalıştığım projeyi en sonunda bitirdim.
Bitmek - Bitirmek
Kavgalı olduğumuz için en yakın arkadaşımla uzun zamandır görüşmüyoruz.
Görmek - Görüşmek
Bu parayı beş yılda zar zor biriktirdim.
Birikmek - Biriktirmek
Basit fiil nedir? Basit fiil örnekleri, içerisinde 25 tane basit yapılı fiil bulunan örnek cümleler.
Basit Fiiller
Yapım eki almayan, başka fiillerle birleşmemiş yani anlamı değişmemiş fiillere basit fiil denir.
Basit fiiller sadece çekim ekleri alabilir.
➜ Basit fiiller kök halindedir. Anlamlarını değiştirmediği için çekim eki alabilirler. Basit fiiller çekim eki alsalar da basit fiil olarak kabul edilir.
Aşağıda 25 tane basit fiil örnekleri cümle içerisinde verilmiştir.
Not:Cümle içerisindeki basit fiil örnekleri kök halinde parantez içerisinde verilmiştir.
➥Bir de baktım ki müşteri parayı ödemeden gidiyor. (git-)
➥ Genelde sabahları geç kalkarız. (kalk-)
➥ Her gün yatmadan önce kitap okuyorum. (oku-)
➥ Tatilden erken dönecekmiş. (dön-)
➥ Güzel günler elbet gelecektir. (gel-)
➥ Yağmurdan sonraki toprak kokusunu çok seviyorum. (sev-)
➥ Mezuniyet belgesini kıvırdı, çantasına koydu. (kıvır-, koy-)
➥ İlerideki köprü yıkıldığı için polis tüm araçları yoldan çeviriyor. (çevir-)
➥ Yıllar süren hasret sonunda iki kardeş nihayet kavuştular. (kavuş-)
➥ Servis şoförümüz aracı çok hızlı sürüyor. (sür-)
➥ Duvarı tamir ettikten sonra bir güzel boyadı. (boya-)
➥ Bu enfes kurabiyeleri mutlaka tatmalısın. (tat-)
➥ Üzerindeki kazak da baya eskimiş. (eski-)
➥ Sorunun cevabını bir tek Sadık bildi. (bil-)
➥ Karşıdaki adam niçin bize bakıyor? (bak-)
➥ Ayağı taşa takılınca fena halde düştü. (düş-)
➥ Staj yerin konusunda öğretmenin ile konuştun mu? (konuş-)
➥ Ağaç gölgesinde otururken elime bir uğur böceği kondu. (kon-)
➥ Tek hamlede koca odunu yardı. (yar-)
➥ Odaya girdiğimde oyuncak bebeğinin saçlarını tarıyordu. (tara-)
➥ Koyunları ben sayarım, sen burada kal. (say-, kal-)
➥ Saat tam on ikide durmuş. (dur-)
➥ Onur sence Tarkana benzemiyor mu? (benze-)
➥ Senden sadece iki kilo patates istemiştim. (iste-)
➥ Bence bu kadar örnek yeter. (yet-)
İlgili İçerikler:
Türemiş Fiil Örnekleri (25 Tane)Birleşik Fiil Örnekleri (40 Tane)*** Basit Fiil Örnekleri içeriği hakkında söylemek istediklerinizi aşağıdaki yorum alanına yazabilirsiniz.