Böbrekte Leke

Feokromositoma, adrenal bezde gelişen nadir, genellikle kanserli olmayan (iyi huylu) bir tümördür. Hastaların  %10’u kanserli tümördür.  Her böbreğin üstünde bir tane olmak üzere iki adrenal beziniz vardır. Genellikle bir feokromositoma, yalnızca bir adrenal bezde gelişir.  Ancak her ikisinde de tümörler ,  böbrek üstü bezi dışındaki sinir dokusundanda gelişebilir.

Feokromositomunuz varsa, tümör yüksek tansiyona, baş ağrısına, terlemeye ve panik atak semptomlarına neden olabilecek hormonları salgılar. Feokromositoma tedavi edilmezse, diğer vücut sistemlerinde ciddi veya yaşamı tehdit eden hasar meydana gelebilir.

Feokromositomaların çoğu 20 ile 50 yaş arasındaki insanlarda keşfedilir. Ancak tümör her yaşta gelişebilir. Feokromositoma ameliyatı genellikle kan basıncını normale döndürür.

Feokromositoma  Belirtileri Nelerdir?

Feokromositomaların belirti ve semptomları genellikle şunları içerir:

• Yüksek tansiyon
• Baş ağrısı
• Ağır terleme
• Hızlı kalp atımı
• Titremeler
• Yüzdeki solgunluk
• Nefes darlığı
• Panik atak tipi semptomlar

Daha az yaygın belirti veya semptomlar şunları içerebilir:

• Kaygı veya kıyamet duygusu
• Kabızlık
• Kilo kaybı

Yukarıda listelenen semptomlar sürekli olabilir veya bazen ortaya çıkabilir veya güçlenebilir. Aşağıdakiler gibi belirli aktiviteler veya koşullar semptomları daha da kötüleştirebilir:

• Fiziksel çaba
• Kaygı veya stres
• Vücut pozisyonundaki değişiklikler
• Emek ve teslimat
• Cerrahi ve anestezi

Kan basıncını etkileyen bir madde olan tiramin içeriği yüksek yiyecekler de semptomları daha da kötüleştirebilir. Tiramin, fermente edilmiş, bekletilmiş, salamura edilmiş, iyileştirilmiş, olgunlaşmış  yiyeceklerde yaygındır. Bu yiyecekler şunları içerir:

• Peynir
• Bira ve şarap
• Çikolata
• Kurutulmuş veya tütsülenmiş etler

Semptomları daha da kötüleştirebilecek bazı ilaçlar şunları içerir:

Fenelzin (Nardil), tranilsipromin (Parnate) ve izokarboksazid (Marplan) gibi monoamin oksidaz inhibitörleri (MAOI'ler), bazı ritim düzenleyici, tansiyon ilaçları (metoprolol, propronolol gibi beta-bloke edici ilaçlar) şikayetleri dahada artırabilir.

Amfetamin veya kokain gibi uyarıcılar

Feokromositoma Nedenleri Nelerdir?

Araştırmacılar feokromasitomaya neyin sebep olduğunu tam olarak bilmiyorlar. Tümör, adrenal bezin merkezinde bulunan, kromaffin hücreleri adı verilen özel hücrelerde gelişir. Bu hücreler, başta adrenalin (epinefrin) ve noradrenalin (norepinefrin) olmak üzere kalp atış hızı, kan basıncı ve kan şekeri gibi birçok vücut fonksiyonunu kontrol etmeye yardımcı olan belirli hormonları salgılar.

Hormonların Rolü Nedir?

Adrenalin ve noradrenalin, algılanan bir tehdide vücudunuzun savaş ya da kaç tepkisini tetikler. Hormonlar kan basıncınızın yükselmesine ve kalbinizin daha hızlı atmasına neden olur. Hızlı tepki vermenizi sağlayan diğer vücut sistemlerini hazırlarlar. Bir feokromositoma, bu hormonların daha fazlasının salınmasına ve tehdit edici bir durumda olmadığınız zamanda da salınmalarına neden olur.

Feokromositoma ile İlgili tümörler Nelerdir?

Kromaffin hücrelerinin çoğu adrenal bezlerde bulunurken, bu hücrelerin küçük kümeleri de kalp, baş, boyun, mesane, karın arka duvarı ve omurga boyuncadır.  Bu alanlarda gelişen feokromositomalara Paraganglioma adı verilir, bu tömürde kromaffin hücre tümörüdür, vücut üzerinde aynı etkilere neden olabilir.

Risk Faktörleri Nelerdir?

Bazı nadir kalıtsal bozuklukları olan kişilerde feokromositoma veya paraganglioma riski artar. Bu bozukluklarla ilişkili tümörlerin kanserli olma olasılığı daha yüksektir. Bu genetik koşullar şunları içerir:

Çoklu endokrin neoplazi, tip 2 (MEN 2), vücudun hormon üreten endokrin sisteminin birden fazla yerinde görülen tümörlere sebebiyet veren hastalıktır. Bu durumla ilişkili diğer tümörler;  tiroid, paratiroid, dudaklar, dil ve gastrointestinal sistemde görülebilir.

Von Hippel-Lindau hastalığı, merkezi sinir sistemi, endokrin sistem, pankreas ve böbrekler dahil olmak üzere çeşitli yerlerde bulunan tümörlere neden olabilir.

Nörofibromatozis 1 (NF1) ciltte çok sayıda tümör (nörofibromlar), pigmentli cilt lekeleri ve optik sinir tümörlerine sebebiyet verebilir.

Kalıtsal paraganglioma sendromları, feokromositomalar veya paraganglioma ile sonuçlanan kalıtsal bozukluklardır.

Feokromositoma Komplikasyonları Nelerdir?

Yüksek tansiyon birden fazla organa, özellikle kardiyovasküler sistem dokularına, beyne ve böbreklere zarar verebilir. Bu hasar, aşağıdakiler dahil bir dizi kritik duruma neden olabilir:

• Kalp hastalığı (ritim bozukluğu, çarpıntı, kalp yetmezliği)
• İnme (beyin kanaması)
• Böbrek yetmezliği
• Gözün sinirleri ile ilgili sorunlar (göz içi kanama)
• Kanserli tümörler
• Ana damarlarda yırtılma

Nadiren feokromositoma kanserlidir (kötü huyludur) ve kanserli hücreler vücudun diğer bölgelerine yayılır. Feokromositoma veya paragangliomadaki kanserli hücreler en sık lenf sistemine, kemiklere, karaciğere veya akciğerlere gider.

Ne zaman doktora görünmeli?

Yüksek tansiyon feokromasitomanın birincil belirtisi olmasına rağmen, yüksek tansiyonu olan çoğu insanda adrenal tümör yoktur. Aşağıdaki faktörlerden herhangi biri sizin için geçerliyse doktorunuzla konuşun:

• Mevcut tedavi ile yüksek tansiyonu kontrol etmede zorluk
• Yüksek tansiyonun ara ara kötüleşmesi
• Ailede feokromositoma öyküsü
• Ailede ilgili bir genetik bozukluk öyküsü: çoklu endokrin neoplaziTip 2; von Hippel-Lindau hastalığı; ailesel paraganglioma veya nörofibromatozis 1
• Feokromositoma belirti ve bulgusu olanlarda (hiperadrenerjik ataklar)
• Dirençli hipertansiyon
• Anestezi, entübasyon, cerrahi, gebelik, anjiografi sırasında tansiyonun çok yükselmesi
• Genç yaşta hipertansiyon

Feokromositoma Tanısı Neden Önemlidir?

Feokromositomanın tanınması önemlidir, çünkü:

• Ortalama %10’u kanserdir.
• Ölümcül olabilecek hipertansif krize yol açabilir
• Tümörün cerrahi rezeksiyonu ile kür sağlanabilir

Feokromositoma Tedavisi Nasıldır?

Feokromositomada temel tedavi tümörün cerrahi olarak çıkarılmasıdır. Tümörlerin çoğu iyi huyludur ve çıkartılabilir.

Üreteropelvik darlık, böbrekteki idrarın mesaneye ulaşamadığı durumlarda görülen bir rahatsızlıktır. İdrar, böbrek toplayıcı sistemi ile üreterein birleştiği noktada görülen darlık veya tıkanıklık nedeniyle, kanaldan geçerek mesaneye ulaşamaz.

İdrarda ve böbreklerde görülen bir takım değişikliklerle kendini gösteren hastalığın tedavisi vakit kaybetmeden yapılmalıdır. Karında şişlik, kasık bölgesinde şiddetli ağrı, idrar renginde değişiklik gibi belirtiler üreteropelvik darlığa işaret edebilir. Bu belirtilerden bir veya birkaçını taşıyan kişilerin hastalığın teşhisi ve tedavisi için hastanelerin üroloji bölümüne başvurması gerekir. Üreteropelvik darlık belirtilerinin bebek veya çocuklarda görüldüğü durumlarda ise vakit kaybetmeden üroloj, çocuk cerrahisi ve çocuk nefrolojisi bölümlerine başvurulmalıdır.

Üreteropelvik Darlık (UP Darlık) Nedir?

Çevresel faktörler ve tükettiğimiz besinlerden gelen istenmeyen maddeler her gün böbreklerde birikir. Hayatsal fonksiyonların devam ettirilmesi için gerekli olan su sayesinde, böbrekler bu zararlı maddeleri süzer. Kandaki istenmeyen maddelerin böbreklerde süzülmesi sonucu da idrar oluşur. İdrar, mesaneye (idrar torbasına) ulaşmak için üreter olarak adlandırılan bir kanalın içinden geçer ve dışarı atılana kadar mesanede birikir.

İdrarın böbreklerden mesaneye ulaşmasında bazı sorunlara bağlı olarak birtakım aksaklıklar gözlemlenebilir. Bu sorunların başında UP (üreteropelvik) darlık olarak adlandırılan rahatsızlık gelir. Bu rahatsızlıkta, idrar böbreklerden mesaneye giderken üreter kanalından geçemez. Bu durumun da üreter kanalının üst birleşim noktası olan üreteropelvik bileşkede oluşan darlık veya tıkanıklıktan kaynaklandığı söylenebilir.

Normal şartlarda dışarı atılana kadar idrar torbasında birikmesi gereken idrar, kanal tıkanıklığı sebebiyle böbreklerden çıkamadığı için böbreklerde toplanmaya başlar. UP darlık olarak adlandırılan bu rahatsızlık, daha çok doğuştan gelen bir sağlık problemi olsa da bu durum, bazı çevresel faktörlere bağlı olarak da gelişebilir.

UP (Üreteropelvik) Darlık Nedenleri Nelerdir?

Üreteropelvik darlık, genellikle doğuştan gelen bir sağlık sorunudur. Bu rahatsızlık, sebebi bilinmeyen bir şekilde anne karnındaki bebeklerde oluşabilir. Hastalığın doğumdan sonra ya da ilerleyen bir dönemde de görülmesi mümkündür. Çevresel faktörlere bağlı olarak görülen UP darlık rahatsızlığının nedenleri şu şekilde sıralanabilir:

• Böbreklerin alt kısmında oluşan taş birikimine bağlı olarak üreter kanalda görülen tıkanıklık
• Böbrek aksesuar damarların üreter kanala baskı yapması
• İdrarı mesaneye ulaştıran üreter kanalın böbreğe bağlanması gereken yerden değil de daha yukarı bir bölgeden bağlanması ve buna bağlı olarak idrarın böbrekten atılamaması
• Böbrek ameliyatı olan kişilerde ameliyat sonrası dönemde oluşabilecek kanal tıkanıklığı
• Böbrek enfeksiyonları

Üreter kanalındaki idrarın mesaneye geçmesini engelleyen sorunlar, kişilerde ciddi sağlık problemlerine yol açabilir. Bu nedenle, üreteropelvik darlık belirtilerinin tespit edilmesi, hastalığın teşhisi ve tedavisi için büyük önem taşır.

UP (Üreteropelvik) Darlık Belirtileri Nelerdir?

UP darlık, daha çok erkek bebeklerde görülen ve doğuştan gelen bir rahatsızlıktır. İdrar kanalının tıkanıklığına bağlı olarak görülen sorunlar, bebek anne karnındayken tespit edilebilir. Hamilelikte yapılan rutin kontroller sırasında ultrason aracılığıyla UP belirtileri gözlemlenebilir. Anne karnındaki bebeğin gelişim sürecinin normal seyrinden daha yavaş ilerlemesi ve böbrek büyümesi üreteropelvik darlık belirtileri arasında sayılabilir.

UP darlık her zaman doğuştan gelen yapısal sorunlardan kaynaklanmaz. Doğum sonrasında ya da daha sonraki dönemlerde çeşitli etkenlere bağlı olarak görülebilir.

Daha sonraki dönemlerde görülen UP darlık rahatsızlığının belirtileri şu şekildedir:

• İdrarın böbreklerden çıkamadığı ya da çok az bir miktarda çıkabildiği durumlarda böbreklerde birikme görülür. Biriken bu idrar zamanla böbreklere baskı yapar ve bu durum da böbreklerde şişmeye neden olabilir. Böbrek şişmesi, en yaygın UP darlık belirtileri arasında yer alır.
• Bazı vakalarda, dışarıdan belli olan karın şişliği de gözlemlenebilir. Bu durum, hastalığın ilerlediğini gösterir.
• Üreter kanalının normalden daha dar olması sonucu böbreklere yaptığı basınç ağrılara neden olabilir. Özellikle kasıklarda görülen şiddetli ağrı yaygın UP darlık belirtileri arasında yer alır.
• Kanın idrara karışması, idrar renginde görülen değişiklikler, iltihaplanmalar ve buna bağlı oluşan enfeksiyonel hastalıklar da UP darlık belirtileri arasında sayılabilir.

Bu belirtilerden bir veya birkaçının aynı anda görüldüğü kişilerin vakit kaybetmeden uzman bir doktora başvurarak kesin tanı için çeşitli tetkikler yaptırması gerekir.

UP (Üreteropelvik) Darlık Tanı Yöntemleri Nelerdir?

Üreteropelvik darlık, tek bir böbrekte görülebileceği gibi her iki böbrekte de ortaya çıkabilir. Bu sorun doğuştan gelen bir anomaliyse ultrason aracılığıyla anne karnında tespit edilebilir.

Ancak, bazı durumlarda, bebekte bulunan UP darlık sorunu anne karnında tespit edilemeyebilir. Bu durumda, bebek doğduktan hemen sonra ya da ilerleyen yaşlarda karşılaşılan idrar ve böbrek sorunları, UP darlık sorununa işaret edebilir. UP darlık tanısında kullanılan yöntemler şu şekilde sıralanabilir:

• Ultrason sayesinde, böbrek fonksiyonlarının ne durumda olduğu tespit edilebilir.
• Damar yoluyla vücuda girilerek bir cihaz yardımıyla böbreklerin görüntülemesi sağlanabilir.
• Ayrıca, UP darlık tanısında çeşitli kan ve idrar tahlilleri de istenebilir.

UP darlık teşhisi konulan hastanın durumuna göre bir tedavi planı oluşturulur. Tedavi için genellikle cerrahi yöntemler tercih edilir.

UP (Üreteropelvik) Darlık Tedavisi

Üreteroplevik darlık, tedavisi bulunan bir hastalıktır. Burada önemli olan nokta hastaların rutin takibinin yapılması ve buna uygun bir tedavi planının belirlenmesidir. Çoğunlukla belirtilerin hafif seyrettiği söylenebilir. Bu vakalarda hastanın rutin takibinin yapılması yeterli olacaktır. Bu rutin takip süresince hastanın belirli aralıklarla ultrason, kan ve idrar tahlili gibi çeşitli tetkikleri yaptırması gerekir. Tıkanıklık veya darlık tamamen geçene kadar bu rutin takip süreci devam eder. Bazı durumlarda belirtilerin kendiliğinden geçtiği görülür. Bazı durumlarda ise ilaç tedavisi yeterli olacaktır.

Böbreklerde ve karında şişlik, kanlı idrar, şiddetli ağrılar, idrar enfeksiyonu gibi UP darlık belirtileri bazı hastalarda çok ciddi sağlık problemlerine yol açabilir. Belirtilerin şiddetli şekilde seyrettiği hastaların vakit kaybetmeden doktora gitmesi büyük önem taşır. Bu durumda, hastalığın seyrine ve hastanın yaşına göre genellikle cerrahi yöntemlere başvurulur.

UP darlık ameliyatının kullanılan yönteme göre ikiye ayrıldığı söylenebilir. İlk yöntem, halk arasında açık ameliyat olarak bilinen ve vücutta geniş bir kesi açılarak gerçekleştirilen ameliyattır. Bu ameliyat, üreter kanalda tıkanıklık veya darlığa sebep olan unsurları ortadan kaldırmaya yöneliktir. Yaklaşık olarak 10 cm’lik bir kesi aracılığıyla idrarın mesaneye ulaşmasını engelleyen bölüm, kanalın diğer bölümlerinden ayrılır. Daha sonrasında darlık sorununun görülmediği kısımlar birbirine bağlanır. Bu ameliyatta darlığa sebep olan kısım vücuttan alınır.

Üreteropelvik darlık tedavisinde kullanılan ikinci cerrahi yöntem ise kapalı ameliyat yöntemidir. Bu cerrahi yöntemde, geniş kesilere ihtiyaç duyulmadan açılan küçük boşluklarla ameliyat gerçekleştirilebilir. Kanalda darlığa sebep olan bölgenin çıkarılması için küçük bir kamera aracılığıyla üreter kanalın görüntülenmesi sağlanır. Laparoskopik cerrahi olarak da adlandırılan bu yöntemde temel amaç, açık ameliyatta olduğu gibi, üreter kanalda darlığa sebep olan bölgenin çıkarılmasıdır.

Günümüzde ameliyat sonrası iyileşme süreci göz önünde bulundurulduğunda daha çok kapalı ameliyat yönteminin tercih edildiği söylenebilir.

UP Darlık Ameliyatı Sonrası İyileşme Süreci

Kapalı ameliyatlarda kullanılan ve ileri teknolojiyle üretilen robotik cihazlar, bu yöntemde başarı oranını artıran önemli bir faktördür. Başarı oranı açık ameliyatın tercih edildiği vakalarda da yüksek olmakla birlikte, iki yöntem arasında hastanın iyileşme süreci açısından ciddi farklılıklar bulunur. Kapalı ameliyatın tercih edildiği vakalarda hastanede kalma süresinin daha az olduğu ve ameliyat sonrasında hastada daha az ağrı gözlemlendiği söylenebilir.

Ameliyat süresi, hastalığın durumuna ve darlığın derecesine bağlı olarak değişiklik gösterir.  Bu süre, genellikle yaklaşık olarak saattir. Ameliyat sonrasında hasta takibinin ve gerekli kontrollerin yapılabilmesi için hastanın gün hastanede gözlem altında tutulması gerekir. Ameliyat sonrasında iyileşme sürecinin oldukça kısa olduğu ve hastanın gün içerisinde normal hayatına dönebileceği söylenebilir. Üreter kanalda tıkanıklık veya darlığa neden olan kısım vücuttan alındığı için bu rahatsızlığın ilerleyen dönemlerde tekrar görülmesi söz konusu değildir.

Çocuklarda bazı yeme içme alışkanlıkları, pek çok böbrek hastalığına davetiye çıkarıyor. Özellikle hazır içecekler ve paketli gıdaların sık tüketimi, idrara çıkmanın ertelenmesi ve gün içinde az su tüketilmesi böbrek sağlığına olumsuz etkiler yapıyor. Ayrıca idrar yolu enfeksiyonları, dehidrasyon (susuzluk), obezite, diyabet, hipertansiyon ve kabızlık gibi sorunlar da böbreklere zarar verebiliyor. Anadolu Sağlık Merkezi Çocuk Nefrolojisi Uzmanı Doç. Dr. Neşe Karaaslan Bıyıklı bu yazımızda, çocuklarda görülen böbrek sorunlarını aktarırken, özellikle böbrek sağlığı için yapılması gerekenler konusunda anne ve babalara da önemli tavsiyelerde bulunuyor.

En sık hangi böbrek hastalıkları görülüyor?

Yenidoğan bebeklerde ve süt çocuklarında doğumsal böbrek hastalıkları, okul çağı çocuklarda idrara çıkmada bozukluklar, idrarda kanama, idrarda protein çıkması ve hipertansiyon en çok görülen sorunlar arasında listenin başını çekiyor. İdrar yolu enfeksiyonu, böbrek taşı ve doğumsal böbrek hastalıkları ise tüm yaş gruplarında görülebilen durumlar. Özellikle idrar yolu enfeksiyonu geç ya da yetersiz tedavi edilirse, tekrarlarsa, idrar yollarında anormallik varsa, böbrek iltihabı yaratırsa çok tehlikeli durumlara neden olabiliyor. Böbrekte hasar (leke) bırakan iltihap ileri yaşlarda hipertansiyona, böbrek yetersizliğine (üre yüksekliği), büyüme geriliğine, kansızlığa, gebelikte albuminüri ve gebelik zehirlenmesine kadar gidebiliyor. Obezite ve diyabet ise çocuklarda proteinüri (protein yükselmesi), hipertansiyona bağlı böbrek fonksiyonlarında bozulma ve böbrek taşları gibi sorunları beraberinde getiriyor. 

Çocuklarda böbrek yetmezliği ne kadar yaygın? 

Bilindiği üzere, böbrekler kandaki toksinleri filtreleme yeteneğini kaybettiğinde böbrek yetmezliği ortaya çıkıyor. Bu durum, böbrek fonksiyonlarının 3 aydan uzun süre ile geri dönüşümsüz ve ilerleyici olarak bozulduğu durumda kronik böbrek hastalığı olarak tanımlanıyor. Tıpkı yetişkinlerde olduğu gibi çocuklarda da görülen bu durumun Türkiye’deki sıklığı, Credit-C çalışmasına göre yaş aralığında çocukta 4 olarak bildiriliyor. Çocuklarda böbrek sorunlarının nedenleri arasında; doğumsal böbrek hastalıklarını (vezikoüreteral reflü, idrar kanalı darlıkları, idrar kanalı genişlikleri, tek böbrek, yapışık böbrek, mesane hastalıkları gibi), kistik böbrek hastalıklarını, böbrek hasarını, iltihabi durumları, böbrek taşlarını, ailesel hastalık öykülerini ve vasküler hastalıkları (damar hastalıkları) sayabiliriz. 

Kronik böbrek hastalığı olan çocuklar düzenli aralıklarla takip edilmeli, bu takipler sırasında büyüme gelişmeleri, kan basıncı, idrar tahlili ve idrar protein seviyeleri, kan tahlilleri ile böbrek fonksiyonları, mineral dengesi, kansızlık, vitamin düzeyleri değerlendirilerek ilaç tedavileri uygulanmalıdır. Böbrek fonksiyonlarının en son aşamaya geldiği, idrar miktarının çok az seviyeye indiği ya da idrarın hiç olmadığı, beslenmenin bozulduğu, kalp ve diğer organları da etkileyen bozukluklar ortaya çıktığında ise diyaliz tedavisi ya da böbrek nakli tedavisi gerekir. 

Limonun böbrek taşlarını önlediği doğru mu? 

Limon suyu ve portakal suyu bazı metabolik böbrek taşlarının büyümesini engelleyici olarak belirli miktarlarda tedavide yer alabiliyor. 

Böbrekleri nasıl korumalıyız? 

Unutmamalıyız ki, sağlıklı beslenme alışkanlığı bebeklikte başlar. Ebeveynler çocukları ilk ek besinlerle tanıştırdıkları dönemden itibaren mevsiminde, doğal, besinler sunmaya özen göstermelidir. Anne ve babalar besin tercihleri ile çocuklara örnek olduklarını da unutmamalılar. Sebze yemeyen bir annenin ya da hazır içecekler tüketen bir babanın çocuğunun tencere yemeklerini sevmesini beklemek gerçekçi olmaz. Çocuklarınızın böbrek sağlığı için hazırladığımız öneri listesini gözden geçirerek, eksik ya da yanlış yaptığınız noktaları tespit edebilirsiniz… 

• Çocuklarınızı işlenmiş ve tuzlu gıdalardan mümkün olduğunca uzak tutun. Tuz, şeker ve işlenmiş gıdalardan kısıtlı, dengeli protein, yağ ve karbonhidrat içeriğine sahip meyve, sebze ve süt grubu besinleri tüketmelerine özen gösterin. Çocuklarınızı ilk 1 yaşta tuz, ilk 3 yaşta şeker ile tanıştırmayın.
• Şeker oranı düşük portakal, mandalina, nar gibi kış meyveleri ile salatalık, çilek gibi yaz besinleri çocuklara ara öğün olarak günde porsiyon verilebilir. Kuru yemiş (kavrulmamış), kuru meyve, meyve pestilleri, kaşar peyniri, dondurma, tahin-pekmez, ev yapımı kekler de porsiyon miktarına dikkat edilerek tüketilebilir. Çikolata, gofret, hazır dondurma gibi ürünler ise haftada birden daha sık olmamak kaydıyla ufak porsiyonlar şeklinde verilebilir.
• Yemek yanında salata, yoğurt bulundurun, ara öğünlerde meyve, çiğ sebze, kuru yemiş-kuru meyve, süt tüketimini özendirin. Ayaküstü atıştırmaları engelleyin, çocuklarınızın televizyon ve bilgisayar karşısında yemek yemelerine izin vermeyin.
• Gün içinde yeterli su tüketmelerine destek olun. Yaşa göre değişmekle birlikte günde ,5 litre su tüketilmelidir. 
• İdrarın ertelenmesinin yararlı olmadığını anlatın. 3 saat ara ile, günlük ortalama 6 kez tuvalete gidilmesi idealdir. 
• Doktora danışmadan ağrı kesici, ateş düşürücü, antibiyotik ya da başka ilaç / bitkisel ürün kullanmayın. 
• Haftada en az 3 gün fizik aktivite yapmalarını sağlayın. Ailece yürüyüşler yapabilir, çocuklarınızın erken yaşta sevdikleri bir spor ile uğraşmalarını destekleyebilirsiniz. 

BÖBREK SAĞLIĞININ BOZULDUĞUNUN 12 İŞARETİ! 

1. Kırmızı ya da kahverengi idrar yapma
2. Göz kapakları, yüz, bacaklarda şişlik
3. Karın ağrısı
4. Sık idrara çıkma, idrar yaparken yanma, idrar kaçırma
5. Ateş
6. Çok su içme, çok idrara çıkma
7. İdrar miktarının aniden azalması
8. İştahsızlık
9. Tekrarlayan kusmalar
10. Büyümede duraklama
11. Halsizlik
12. Soluk cilt yapısı