Boşnak Oyunu Payduşka

Tüm dünyaülkelerinin, yörelerinin kendilerine ait gelenek görenek ve adetleri bulunmaktadır. Ülkelerin kendilerineözgü yıllarca süregelen müzikleri, enstrümanları, kıyafetleri ve dansları bulunmaktadır. Halkoyunları bir toplumun yaşadığı tüm tarihsel gelişimi içerisinde barındıran, içerik olarak o yörelere ait izler gösteren, tarihsel dokuya bir örnek teşkil eden önemli bir gelenek olarak göze çarpmaktadır. Halkoyunları sadece bir danstan ibaret olmayıp içerisinde o yörenin öykülerini de anlatan bir kültürdür.
Yörelere ait olan halkoyunları diğer sanatdallarından farklıdır. Çünkü halkoyunları ait olduğu yörenin tüm özelliklerini yansıtan bir ayna gibi, bulunduğu toplumun geçmişine ışıktutar ve o toplumun karakteristiközelliklerini gösteren bir sanatdalı olarak diğer sanat dallarından ayrılmaktadır. Gerek melodisi gerek ritimleri ve gerekse kendilerine özgühareketleriyle bulunduğu yörenin tüm özelliklerini ve tarihselgelişimini ortaya koymaktadır. Halkoyunlarının bireysel değil grup olarak yapılmasının bir avantajı da birlik beraberliği temsil etmesi, toplumsal kaynaşmanın yaşanabilmesi, millibirlik ve beraberlik duygularının kabarması gibi olumlu yönleri de bulunmaktadır. Bulunduğu toplumun tüm özelliklerini bir nakış gibi işleyerek izleyen kişilerin de büyülenmesini sağlayan halkoyunları sayesinde gençler de ait oldukları yöreler hakkında bilgi sahibi olup halkıoyunlarına ilgi göstererek bu gelenekleri devam ettirebilmektedirler. Halkoyunları sayesinde ait olduğu kültürün sevincini, üzüntüsünü, ayrılıklarını, hasretlerini nasıl yaşadıklarını anlayabilmek mümkündür. Böylelikle o kültür hakkında tüm duygusal, millibilgileri öğrenilebilmektedir.


Halkdansları açısından zengin olan ülkelerden biri de MakedonyaCumhuriyeti olarak ön plana çıkmaktadır. Makedonhalkının yıllar öncesinde yaşanmışlıkları, duygu ve düşünceleri, tarihselgelişiminiMakedonhalkdanslarıyla görebilmek de mümkündür. Makedonhalkoyunlarının ortaya çıkışı, diğer yörelerde olduğu gibi; savaş dansları, dini danslar, aşkdansları, meslekdansları, hasatdansları, doğaolayları dansları gibi çeşitli nedenlerle ortaya çıkan danslardır. Toplumun yaşadığı tüm duygu ve yaşanmışlıkların yansımış olduğu danslar sayesinde Makedonya’nıntarihselgelişimi ve tarihseldokusu hakkında bilgi alınabilmektedir.
MakedonyaCumhuriyeti’nin başkenti olan Üsküp, ülkedeki halkdanslarının da başkenti sayılmaktadır. Makedonya’nın en büyük ve en fazla nüfusa sahip şehri olan Üsküphalkoyunlarının da en fazla anıldığı yer olarak bilinmektedir. Makedonya’nınhalkoyunları genel olarak ülkenin çeşitli yörelerinden derlenerek oluşturulmuştur. Bu yörelerden kasıt; doğu, batı ve Vardar boyu oyunları olarak geçmektedir.
Makedonhalk oyunları canlı ve seri oyunlardır. Bu canlılığı Vardar Nehri’nin canlılığından almaktadır. Makedonya’nın da kendine özgü Makedonya halk oyunları bulunmaktadır. Tüm eğlencelerde vazgeçilmeden sergilenen bu oyunlar, eğlence ve coşku içerisinde tüm yöre halkı tarafından oynanır. Genelde kadınlı erkekli oynanan tüm oyunlara ‘’Oro‘’ adı verilir. Balkan oyunlarının en bilinir özelliği sürekli zincir şeklinde sıralı olarak oynanışlarıdır. Oynanan istisnai oyunlar haricinde çoğu oyunların ritmi hızlı ve hareketlidir.

 Makedonya halk oyunları içerisinde en sık rastlayabileceğiniz oyun Pajdusko Oro adı verilen Payduşka oyunudur. Rumeli’nin en sevilen ve hareketli oyunlarındandır. Köken olarak Üsküp yöresinin benimsediği fakat Arnavutluk ve Bosna düğünlerinde ve eğlencelerinde de sıkça oynanan bir oyundur. Hikâyesine göre bu oyun sarhoş oyunu olarak bilinmektedir. 2 ye 3 ritimle gidilerek oynanan oyun sağ ayağı iki defa öne basıp geri çekerek ve sıra üçüncüye geldiğinde sekerek sağa doğru üç adımla ilerlemeli bir oyundur. Kendine has bir melodisi olan bu oyun en eğlenceli Balkan oyunlarından birisidir.
               Ege Makedonları adı verilen Hıristiyanlığın ve Yunanistan kültürünün etkisinde kalan bir kesimin benimsediği Makedonya halk oyunları grubundan bir diğeri ise; sirtakidir. Sirtaki aslında hem eskilere dayanan bir kültür oyunudur hem de günümüzün benimsenen modern danslarından birisidir. Coşku ön planda vurgulanan bu dans ayakta duramayan bir kişinin kendine hâkim olmaya çalışarak dans etme çabasını gösterime sunar. Kişinin avareliğini vurgular ve oldukça derin duygular taşınarak oynanabilen bir oyundur. Bu oyunun kulaklara hoş bir tını ile gelerek, gönüllere sızan melodisi sayesinde kendini kaptıran çoğunlukla erkekleri bu oyunu icra ederken daha sık rastlarız.
Gelelim en sevilen Makedonya halk oyunları baş oyununa. Damat Kolo. Evet, artık birçok yöre düğünlerinde dahi sıkça rastladığımız damat oyunu veya Damat Halayı olarak da bilinen en sıcak ve en bilinen oyununa. Yalnızca düğünlerin değil, düğünler başta olmak üzere, tüm eğlencelerin olmazsa olmaz oyunlarındandır. Genellikle oyunun benimsenmiş versiyonu eğlencelerin sonunda çalışıdır. Oldukça eğlenceli, kıpır kıpır bir melodiye sahip olduğundan bilen, bilmeyen herkesi ayağa kaldırmaktadır. Damat Halay’nın en bilindik özelliği ağır bir tempo ile başlayıp çok eğlenceli hallerin ortaya çıktığı hızlanışıdır. Müziğin hızı ile doğru orantılı olan figürlerinde hızlanışı oldukça eğlendirici ve coşkulu bir an yaşamanızı sağlar.

Oyunun seyri üç adım sağa üç adım sola gidilerek sabitlenilir ve yerinde saydıktan sonra sağ ayak sol ayağın sol yanına vurulur öne vurulur ve yerine vurularak el çırpılır. Düğün veya eğlence sonlarında çalındığında kişilerin yorgunlukları sayesinde oldukça eğlenceli bir direniş görülür. Makedonya halk oyunları grubunda en çok bilinen faaliyetlerden biriside Trakya karşılamalarıdır. Arnavutların ve Üsküp halkının adetlerinde olan gelin karşılama birçok türkü ve mani söylenerek gerçekleşen seremoniye verilen addır. Genelde kızların bu karşılama töreni esnasında kendi kendilerine söyledikleri Bahçelerde Börülce şarkısı ile oynadıkları yöresel oyunları vardır. Bu oyun esnasında kızlar karşılıklı sıralı grup yaparlar ve 5 adım öne 5 adım geriye olacak şekilde birbirlerine doğru gider gelirler. Oyunun en eğlenceli anı kızların kendi etraflarında derece dönüş yaptıkları andır. Bu oyun oynanırken kızların kolları havada ve parmak şırlatmaktadır.

         Makedonya’da üniversite okurken öğrencilerin Makedon halk dansları gruplarına da katılabilme hakları bulunmaktadır. Makedonya’daüniversite okumak günümüzde hem Türkiye’deki üniversitelere göre daha masrafsız hem de daha kolaydır. EuroStar Yurtdışı Eğitim Merkezi köklü bir danışmanlık merkezidir. EuroStar yurtdışında okumak isteyen öğrencilere kaliteli hizmet anlayışıyla yaklaşmaktadır. İrtibat büroları ve telefon aracılığıyla tüm detayları öğrenebilirsiniz.                                                                                     ÜsküpHalkoyunlarının içeriğine bakılacak olursa, hafif ve ağırhalk oyunları olarak ikiye ayrıldığı görülmektedir. Hafif halkoyunları; sadece kadın veya kadın erkek karışık oynanan oyunlara verilen isimdir. Ağırhalkoyunları ise; yalnızda erkeklerin oynadığı oyunlar olarak bilinmektedir. Hafif ve ağıroyunların en bilindik olanlarının isimleri aşağıdaki tabloda sıralandığı gibidir.

Makedonhalkdansları için giyilenkıyafetler o yörelereözgü izler taşımaktadır. Halkoyunları giysileri; düğünler, bayramlar ve tarlada giyilen giysiler olarak her dans için ayrıdır.

Halkoyunlarında kullanılan müzikaletleri ise ikiye ayrılmaktadır. Açıkhavada kullanılan ve kapalı alanlarda kullanılan müzik aletleri olarak sıralanmaktadır. Bu müzikaletlerindenaçıkhavada ve meydanlarda kullanılanlar; davul ve zurna olarak kullanılmaktadır. Salon ve oda gibi kapalı yerlerde ise; keman, klarnet, kanun, darbuka, ud, trompet, tef ve akordeon olarak sıralanabilmektedir.
            Makedon halk oyunlarına gençlerin de ilgisi büyüktür. Özellikle Makedonyaüniversitelerinde okuyan gençler üniversitebünyesindeki sosyal gruplarla gereken eğitimleri alıp halkoyunları gösterileri düzenlemektedirler. Halkoyunlarına ve danslara gönül veren gençler hem üniversite okuyup hem de halkdanslarıyla ilgili etkinliklere de katılarak sosyalleşebilmektedirler.

Halkoyunları sayesinde Makedonya’dakiüniversitelerde okumaya gelen farklı kültürlerdeki değişik etnik gruplardan öğrencilerin bütünleşmesi, kaynaşması sağlanmakta ve öğrencilerinsosyalleşmesi sağlanabilmektedir.
MakedonyaCumhuriyeti’ndekaliteli ve prestijli üniversitelerde sınavstresi yaşamadan istenilen bölümünokunabilmesi mümkündür. Türkiye’dekiöğrencilerin istedikleri üniversiteleri kazanabilmeleri, hayal ettikleri bölümleri kazanabilmeleri çok düşük bir ihtimal olarak görülmektedir. Yıllarca öğrencilerdershaneler ve özeldersler de geçen yoğun ders çalışma dönemleri sonucunda çok sayıda kişiyle yarıştıklarından dolayı istedikleri üniversitelerinistedikleri bölümlerinde okuyamamaktadırlar.
Aileleri ise yıllarca tüm dershane ve özel ders paralarını ödemekle kalmayıp bu sefer de çocukları istedikleri bölümü okuyabilsin diye özel üniversitelere para dökmektedir. Diğer bir seçenek ise öğrenciler istemedikleri bir bölümü kazandıktan sonra açıkta kalmamak için istemedikleri bu bölümü okumak zorunda kalmaktadırlar. İstemedikleri bir bölümü zorla okudukları için başarısızlıklar yaşamakta ve bundan sonraki hayatlarında da kendilerine karşı güvensizlik hissi oluşmaktadır. Ayrıca istemedikleri bir bölümden mezunolup o bölümle ilgili sevmedikleri işi yapmak zorunda kalmaktadırlar. Bu da bir ömür boyu mutsuzluk anlamına gelmektedir veya diğer bir seçenek; öğrenci istediği bölümü Türkiye’de başka bir şehirde kazandığında bu sefer de başka bir şehirde okumanın zorluklarıyla karşılaşmaktadırlar. Bu kez de yüksekharç paraları, yüksek maliyetli yurt veya ev kirası harcamaları ve kendi şehrine gidip gelme yol masrafları gibi büyük külfette harcamalar yapılmaktadır. Görüldüğü gibi Türkiye’deüniversiteokumak yıllara yayılan bir stres, harcama ve sıkıntı getirmektedir. Tüm bu sıkıntıların çekilmemesi için sunulan bir alternatif vardır ki genel olarak ülkemizde bu seçeneğe önyargıyla bakılmaktadır.


Yurtdışındaüniversiteokumak birçok fırsatı da yanında getirmektedir. Özellikle Makedonya’daki hepsi birbirinden kaliteli ve önemli üniversitelerden birinde okumakla hem yıllarca sınavstresi çekilmeyecek hem de çuvalla paralar dökülmeyecektir. Ve en önemlisi ise; öğrenciler istedikleri bölümüsınavsız seçebileceklerdir. Makedonya’daüniversite harçları oldukça düşüktür.
Hem de Türkiye’de olduğu gibi sınavstresi olmadan, istedikleri bölümü seçebilme avantajı bulunmaktadır. Makedonya’daki üniversitelerde alanlarında uzmankadrosu, birbirinden önemli bölümleri ve cüzimiktarda harç paralarıyla okuyabilmek mümkündür. Ayrıca Makedonyaüniversitelerinden birinin diplomasını almak demek tüm AvrupaBirliğiülkelerinde çalışabilmenin kapılarının sonuna kadar açılabilmesi demektir. Böylelikle üniversite bitirip işbulabilme sıkıntısı da ortadan kalkmış olmaktadır. Çünkü işverenler kendilerine yapılan başvuruları değerlendirirken CV’lerde bulunan eğitimdurumlarına bakmaktadır ve Makedonya’daki bir üniversitedenmezun birisi işverenler gözünde bir adım önde olmaktadır. Böylelikle ayrıcalıklı ve bir adım önde olarak işhayatına girip kariyerbasamaklarını hızla tırmanmak mümkündür. 
            Tüm bu avantajlardan yararlanabilmek için EuroStarYurtdışıEğitimMerkezi’ne başvurmanız yeterli olacaktır. EuroStar sizlere Türkiye’denMakedonya’da okumak üzere gidecek öğrenci ile öncelikle tanışıp onun karakteristikyapısını çözmekle işe başlamaktadır. Böylelikle öğrencinin hangi bölüme eğilimi olduğu çözülmekte ve ona göre bölüm seçmeye yönlendirilmektedir. Bundan sonraki aşama ise Makedonya’da okuyabilmeleri için gerekli tüm prosedürleri sizin yerinize yürütmektedir.
EuroStar sadece Türkiye’de sizin yanınızda olmakla kalmamakta aynı zamanda Makedonya’da da sizlerin yanınızda olmaya devam etmektedir. Makedonya’da yurt ve barınma gibi ihtiyaçlarınızda da sizlere yol göstermeye devam edecektir.
EuroStarYurtdışıEğitimMerkezi kapısından giren tüm öğrencilere; branşlarındauzmankadrosu ve güler yüzlüçalışanları ile bir aile sıcaklığı hissi yaşatmaktadır. EuroStarYurtdışıEğitimMerkezi tartışmasız olarak alanında uzman bir danışmanlık merkezi olarak göze çarpmaktadır. EuroStar bu ayrıcalıkları sunarken en kaliteli ve en uygun fiyatlarla sizlerin yanınızda olmaktadır. Aklınıza takılan her türlü sorunuza cevap verip ayrıca her türlü sorununuzu çözmek için akılcıçözümler sunarak sizlere yardımcı olan, yolunuzaışık tutan ve geleceğinizişekillendirenkaliteli ve öncü bir danışmanlık şirketidir. Verdiği hizmetler ve bu hizmetler sonucu aldığı başarılısonuçlar sayesinde alanında zirveye oturmuş bir merkez olarak kapısından içeri girdiğiniz andan itibaren başlayıp okulu bitirip mezunolduğunuz zamana kadar sizden bir an olsun ayrılmamakta herhangi bir sorununuzda hep yanınızda olmaktadır. Siz de bu ayrıcalıklardan yararlanmak için EuroStar ile tanışmanız yeterli olacaktır.

itüdergisi/b sosyal bilimler Cilt:5, Sayı:2, Aralık Boşnak kültürel kimliğinin simgeleri: Akordeon ve gusla F. Belma KURTİŞOĞLU*, Ş. Şehvar BEŞİROĞLU, Çağlayan KOVANLIKAYA İTÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, Müzikoloji ve Müzik Teorisi Programı, , Taşkışla, Taksim, İstanbul Özet Müzikal üretimi etkileyen çalgılar, çeşitli öğelerden oluşan toplu bir kültürel kimlik olarak algılan- mayı sağladığından, kültürel kimliğin simgesi olarak görülmektedir. Çalgılar bir kültürel kimliği yansıtmakta, temsil etmekte ve “gizli olmayan simge ve semboller” ile diğer kültürel kimliklerden ayrılmasını sağlamaktadır; böylece “toplumsal farklılaşma” işlevini yerine getirmektedir. Diğer taraftan toplumsal değerleri zaman ve mekan içerisinde taşıyarak ve aktararak kültürel kimliğin oluşturulmasını, aidiyetin meydana gelmesini ve sürdürülmesini sağlayan etkenlerden biri olarak işlev görmektedirler. Kültürel kimliği oluşturan öğeler zaman ve mekana bağlı olarak kendi içlerin- deki hiyerarşilerini değiştirerek, farklı algılamalar oluşmasına neden olabilmektedir. Boşnakların tarih içerisinde çeşitli nedenlerle biriktirmiş oldukları kültürel kimlik öğeleri ve bunların kendi ara- larındaki hiyerarşileri Türkiye’ye yerleşildiğinde farklılaşmış, buna bağlı olarak simgesel çalgılar da değişmiştir. Yerleşilen bölgede yaşayanların hemen hemen hepsi Boşnakların göç ettikleri yerde daha çok ön plana çıkarılan Osmanlılık, Müslümanlık, Türklük ve Doğululuk öğelerini taşımakta- dır. “Ötekilerden” farklı olmayı ve bir kültürel kimliğe aidiyeti sağlayacak öğelerin artık Yugoslav- lık, Slav dili, göçmenlik ve Batılılık olduğu söylenebilir. Bu öğeleri simgeleyen ise akordeon, akor- deonun icra edebileceği oyunlar ve müzik repertuarıdır. Bu çalgı ile diğer kültürlerden ayrılabil- mektedirler. Boşnak kültürel kimlik öğelerinin birçoğunu aynı anda görmeye izin veren diğer çalgı ise epik eserlere eşlik eden gusladır. Epik şiirlerin müzik eşliğinde söylenmesi, sözlü bir tarih akta- rımı olarak kullanılmaktadır. Türkiye’deki Boşnaklar arasında icrası gitgide azalsa da kültürel kimliklerinin bir simgesi olarak evlerinin duvarlarında veya salonun bir köşesinde yerini almaya devam etmektedir. Böylece aidiyetin oluşturulması mümkün olmaktadır. Anahtar Kelimeler: Kültürel kimlik, Boşnak, akordeon, gusla. * Yazışmaların yapılacağı yazar: F. Belma KURTİŞOĞLU. [email protected]; Tel: () 90 Bu makale, birinci yazar tarafından İTÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, Müzikoloji ve Müzik Teorisi Programında tamam- lanmış olan "Göçmen kimliği açısından Boşnak müzikleri: Trakya ve İstanbul örneği" adlı doktora tezinden hazırlan- mıştır. Makale metni tarihinde dergiye ulaşmış, tarihinde basım kararı alınmıştır. Makale ile ilgili tartışmalar tarihine kadar dergiye gönderilmelidir.  F.B. Kurtişoğlu ve diğerleri Symbols of Bosniak cultural identity: trian-Hungarian ruling period, they consider it as their own “traditional” musical instrument. “This Accordion and Gusla traditional” instrument does not allow a wide reper- toire in makam music because of its lacking capacity Extended abstract of performing the necessary melodic intervals. In The instruments influencing the musical production addition to that, the performance style also alters the are considered as the signs of the cultural identity sense of makam. For example, the vocal quality was since they provide a perception of a collective cul- very important for the repertoire performed by the tural identity composed of various identity elements. saz, whereas the loudness of the accordion over- The musical instruments reflect, represent an iden- shadows the importance of the vocal quality. The tity and allow distinguishing the given cultural iden- saz, davul and the zurna enabling a wide range of tity from “others” by the “overt signs and symbols”. makam performance are now considered as the mu- On the other hand, they function as the means of sical instruments of the “others”. So the change in building and maintaining the cultural identity and the musical instrument directly affects the musical the belonging by transmitting and conveying the so- repertoire as well as the cultural identity. Disinte- cial values through time and space. gration, one of the results of the emigration, can be found by following the usage of the accordion. Based on this argument, the musical instruments used by the Bosniak people living in Istanbul and While the hierarchical order is changing, the ele- Thracian part of Turkey were investigated by a ments do not disappear. So, the other musical in- qualitative research methodology. Using oral his- strument enabling to see almost all the elements of tory and observation techniques allows reaching a the Bosniak cultural identity is the gusla which ac- result of the formation of a Bosniak cultural identity, companies to the epic songs. With the singing the its relation with the music and the musical instru- epic poems in a musical form, a transmission of the ments. oral history is succeeded. The ornamentation on the peg box of the gusla also serves as a means of iden- With the change in the hierarchy of the elements tity formation. In the ex-Yugoslavian countries, the composing the cultural identity in time and space repertoire and the ornamentations do no more re- results in forming different perceptions. The ele- flect the Muslim, Turkish and Ottoman identity, ments of the cultural identity accumulated through whereas in Turkey they do. So, the gusla symbolizes the history due to the several civilizations, various the integration which is another result of the emi- rulers as well as the migrations and their internal gration. Although its performance by the Bosniaks in hierarchy have changed when the Bosniaks settled Turkey is getting diminishing due to the changing down in Turkey while the symbolic musical instru- musical tastes determined by the popular music ments were also changing. market and the lack of transmitting the oral tradi- tion, they keep putting it as an object reflecting the Almost all of the inhabitants of the settled lands own cultural identity on the wall of the houses at least; so the Ottoman, Turkish, Muslim and Oriental elements that it is possible to keep the cultural identity alive. which were at the upper part of the hierarchical or- der of the cultural identity elements in the previous Both instruments reflect a different hierarchical or- lands of the Bosniak people as well. These elements der of elements; but the element, which is common were represented by the musical instruments, like and has a higher rank of importance in the hierar- the saz, the davul and the zurna. The elements pro- chy, is the emigrant element that functions in a dif- viding a differentiation from “others” and the be- ferent way in both instruments. The accordion, longing to a cultural identity are Yugoslavian, Slav which represents the disintegration from the “oth- language, emigrant and Occidental features hence- ers” as a result of the emigration, works as a differ- forth. The musical instruments, which symbolize entiation means. The gusla, which represents inte- these elements rising in the hierarchical order up- gration to the “others” as a result of the emigration, wards, are changing as well; it is the accordion on the other hand, acts as a resembling and belong- along with the repertoire which can be performed by ing factor. the accordion. This instrument allows revealing the Bosniak cultural identity in the recently settled Keywords: Cultural identity, Bosniak, accordion, lands. Although it was introduced in the Bosniak gusla. music in the middle of the 19th century at the Aus- 36  Boşnak kültürel kimliğinin simgeleri: Akordeon ve Gusla Giriş kimliklerini sembolleştirdikleri çalgıların akor- Bu çalışmada müzik ve kültürel kimlik arasın- deon ve gusla3 olduğu tespit edilmiştir. daki ilişki, müziğin içerisinde kimliği aramak ve nasıl temsil edildiğini nasıl yansıtıldığı değil, Kültürel kimliği oluşturan öğeleri belirleyebil- Frith’in kimliği çözümleme için kullandığı yol mek için sözlü tarih çalışmalarının verilerinden olan “müziklerin toplu bir kültürel kimlik olarak yola çıkarak ve yazılı kaynaklardan elde edilen algılanmasını sağlayan müzikal ve estetik ya- verileri birleştirerek, tarihsel olarak hangi dö- şantının oluşturanlar ve tüketenler açısından na- nüm noktalarından geçildiği ortaya konmakta- sıl oluşturulduğu ve nasıl üretildiği” (Frith dır. Bu tarihsel süreç, kültürel kimlik öğelerinin ) açısından ele alınmaktadır. Diğer Boşnak kimliğini nasıl oluşturduğunu gösterir- kimliklerden ayırt etmeye yarayan “gizli olma- ken, diğer taraftan öğeler arasındaki hiyerarşik yan simge ve sembollerin” başında çalgılar bu- düzenin de zaman ve mekan içinde değişerek lunmaktadır. Bunun dışında müzikal üretimi et- algılamaları etkilediğini ortaya çıkarmaktadır. kileyen, eserin icra tavrına etkisi bulunan ve Bu öğeler aracılığı ile icra edilen çalgıları ve bu üretim aracı olan çalgılar, bu nedenlerle kültürel çalgıların ürettikleri müzik repertuarını incele- mek ise çalgıların simgeselliğini ifade etmeye kimliğin simgeleri olarak görülmektedirler. yardımcı olmaktadır. Türkiye’ye göç etmiş, İstanbul’a ve Türkiye’nin Trakya bölgesine yerleşmiş Boşnakların araş- Boşnak kültürel kimliği tırma evreni olduğu bu çalışmada; kültürel kim- Milattan önceki dönemlerden başlayarak Boş- liğin ifade edildiği sözlü tarih tekniği, müzik nakların yaşadığı topraklar İliryalılar, Keltler, ortamlarındaki ve yaşam pratiklerindeki göz- Germen boylarından Gotlar, Persler, Avarlar, lemler aracılığı ile elde edilen verilerin sonuçları Peçenekler, Hunlar, Slavlar, Türkler, Hırvat ve değerlendirilmektedir. Nitel araştırma yöntemi- Sırp boyları gibi birçok farklı soya ev sahipliği ne göre oluşturulan araştırma planında Boşnak- yapmışlardır. Roma İmparatorluğu, Bosna- ların yoğun olarak yaşadıkları İstanbul’da Bay- Hersek Krallığı (), yaklaşık sene rampaşa ilçesi Yıldırım Mahallesi ve Pendik Osmanlı Devleti (), Avusturya- ilçesi Sapanbağları Mahallesi, Türkiye’nin Macaristan Devleti (), Yugoslavya Trakya Bölgesi olarak isimlendirilen bölgesinde Krallığı (), Eski Yugoslavya Devleti ise Edirne ili Havsa ilçesi, Kırklareli ilinde şehir () ve Yeni Dönem Bosna-Hersek merkezi, Demirköy ilçesinin merkezi, Balaban Cumhuriyeti ( bugün) yönetimlerinde (Velika) ve Hamdibey (Trulya) köyleri çalışma- kalmışlardır. nın coğrafi sınırını çizmektedir. Görüşmeler 18 ile 80 yaş arasında kadın ve erkek 22 kaynak Birçok medeniyet ve kültürle birlikte yaşamış kişilerle yapılırken, profesyonel ve amatör mü- olan Boşnaklar, kültürel kimliklerinde de bu ne- zisyenler de araştırma evreninde yer almaktadır. denle birçok öğe barındırmaktadırlar. Boşnak- Evlilik düğünü törenleri, kına gecesi, dernek lık, kültürel kimliği oluşturan öğelerin hiyerarşi- geceleri, cumbusler1, teferiçler2 ve konserler sinin yere, zamana ve koşullara göre değişme- gözlemlerin yapıldığı müzik ortamlardır. Gö- sinden dolayı, eski Yugoslavya topraklarında rüşme ve gözlemler ile yılları arasın- farklı, Türkiye topraklarında farklı olarak algı- da gerçekleştirilmiştir. Bunların dışında, lanmakta ve ifade edilmektedir. yılından sonraki ses ve görüntü kayıtlarından da yararlanılmıştır. Yapılan gözlem ve görüşmeler Türkiye’de homojen bir Boşnak kimliğinin oluş- sonucunda kendilerini ifade ettikleri, kültürel tuğu olduğu gözlemlense de, ayrıntılara girildi- 3 Gusla, Balkanlar’da yaygın olarak ancak en çok Sırbistan, Hırvatistan, Karadağ ve Bosna-Hersek’te 1 eğlence gusle veya gusli ismiyle de görülürken, Arnavut- 2 piknik luk’ta lahutë olarak bilinmektedir. 37  F.B. Kurtişoğlu ve diğerleri ğinde çok homojen olmadığı tespit edilmektedir. Müzik ve kültürel kimlik Bir bütün gibi gözüken Boşnak kimliği, kendi Müzik ile kültürel kimliğin ilişkisi iki yönlüdür. aralarında göç ettikleri yere göre farklılaşmak- Bir taraftan bakıldığında müziğin kendi içeri- tadır. Örneğin Sancaklılar, Karadağlılar, Bosna- sindeki melodik, ritmik yapısı, sözleri, icrasında lılar şeklinde gruplandığı, hatta bu grupların da kullanılan çalgılar, icra ortamları bir kültürel kendi aralarında kasaba veya köylerine göre kimliği yansıtmakta, temsil etmekte ve “gizli Rozajeli, Sjenicalı, Akovalı, Mitrovicalı vb. bile olmayan işaret ve semboller” ile diğer kültürel ayrıldıkları gözlenmiştir; Boşnaklar kendilerini kimliklerden ayrılmasını sağlamaktadır. Bir Andrews’e göre “Türk, Muhacir, Göçmen, Boş- başka deyişle “müzik, kimliğin bir metaforu ola- nak, Hersekli” şeklinde adlandırılmakta (Andrews, rak ele alınmaktadır” (Frith ). Spucic, ), alanda yapılan görüşmelerde müziğe “toplumsal ayırt etme işlevi” yüklemek- bunlara ek olarak Müslüman, Trakyalı, Sancak- tedir. (Spucic,). Aynı bakış açısıy- lı, Karadağlı grupları ortaya çıkmaktadır. la Weber de, ses dizilerini çözümleyerek top- lumlara bir takım kimlikler yüklemekte ve böy- Kimliklerin birçok öğeden oluştuğu düşüncesi lece Batı ve Doğu toplumlarını birbirinden ayırt ile Boşnak kimliği ele alındığında tarihsel süreç etmektedir. Batı toplumlarındaki akılcılığın me- içerisinde birbirinin üstüne binmiş ve hatta bir- taforunun doğal olmayan tampere edilmiş ses birinin içine geçmiş öğelerden söz etmek olası- dizisinde bulunduğunu, Doğu toplumlarının dır. Bu öğeler her hangi bir hiyerarşik dizilim duygusallığının ise doğal ve aralıkları eşit ol- olmadan göçmenlik, ırksal köken (Türklük, mayan ses dizisinde görülebileceğini ileri sür- Slavlık), Müslümanlık, Osmanlılık, Rumelilik, mektedir (Weber, xxi-l). Boşnakça konuşma, Batılılık, Yugoslavlık ola- rak sıralanabilir. Özellikle müzik piyasasının küreselleşme sonu- cunda genişlemesiyle ortaya çıkan Latin müziği, Türkiye’ye bilinen ilk yoğun göçün gerçekleşti- Balkan Müziği, Boşnak müziği gibi “etnik mü- ği dönem, Avusturya-Macaristan Devletinin yö- zik” etiketlemesi, tamamen belli bir bölgenin netimde olduğu yıllardır (). İkinci en müziği olmasının ötesinde bir kültürel kimliğe yoğun dönem Eski Yugoslavya Devletinin yö- ait olduğuna da işaret etmektedir. Spucic ve netimde olduğu ’li ve ’lı yıllardır. En Weber’in bakış açılarılya etnik müzik isimlen- son dönem ise eski Yugoslavya’nın dağılmaya dirmesi bölgeleri birbirinden ayırma ve bir kül- başladığı ve dağıldığı ’lı yıllardır. Bu yo- türel kimlik yükleme anlamına gelmektedir. ğun göç hareketlerinin dışında daha az yoğun- Ancak kültürel kimlikler onu oluşturan öğelerin lukta göçler, ’lü yıllardan itibaren hemen hiyerarşisindeki değişimler veya yeni öğelerin her zaman gerçekleşmiştir. Göçler sırasında sa- katılıp bazılarının kaybolmasından dolayı sabit vaş, uluslararası anlaşmalar gibi nedenlerle Tür- olmadığından, onu temsil eden müzikler de sabit kiye’nin sınırlarını kapattığı dönemler olmuştur. olmamaktadır. Örneğin, yüzyılın başında Bu nedenle yol üzerinde Üsküp ve Selanik başta Boşnak kimliğini oluşturan öğelerin başında olmak üzere bazı merkezlerde on seneye kadar Osmanlılık olduğundan, anlatıcıların makamsal varan bekleme dönemlerine rastlamak müm- özelliklere daha fazla rastlandığını belirtmeleri- kündür. Bu bekleme süreleri sırasında, taşınan ne karşın; giderek bu öğenin hiyerarşide daha alt kültürel öğelere yenileri eklenmiştir. sıralara inmesi ile günümüzdeki müzik eserleri incelendiğinde makamsal özelliğin azalarak Farklı zamanlarda gerçekleşen göçlerle birlikte tonal özellik kazandığı söylenebilmektedir. oyunların, müziklerin ve çalgıların bir kısmı da Kürdi, buselik, uşşak, hüseyni ve rast gibi dizi- Boşnaklarla birlikte taşınmıştır. “Memleket”te lere, araştırma sırasında sık olarak rastlanması, kalanlarla ilişkiler hiçbir zaman tamamen ke- armonik icraya elverişli diziler olmaktan kay- silmediğinden, maddi ve manevi kültürel bazı naklandığı sonucuna götürmektedir. Eski Os- değerler de günümüze kadar taşınmaya devam manlı sınırları içerisinde bulunan topraklarda etmiştir. icra edilen müziklerde usuller ve makamlar açı- 38  Boşnak kültürel kimliğinin simgeleri: Akordeon ve Gusla sından görülen daralmanın, genel olarak bütün temsil etse de, bu topluluklar ulusal duygu, dünyada halk müziklerinin zenginliğinin günü- sembol ve anıların korunması açısından önemli müze yaklaştıkça azalmasının bir sonucu olduğu bir toplumsal işlevi yerine getirmektedirler söylenebilir.4 (Spucic, ) “Amerikanın kolo5-nizasyonu” (Lausevic, ) olarak değerlendirilen Bu ilişkinin ikinci yönü ise toplumsal değerleri Balkan müziği ve halk oyunlarının çılgınlık de- taşıyarak ve aktararak kültürel kimliğin oluştu- recesinde yaygınlaşmasının nedenlerinin başın- rulmasını, aidiyetin meydana gelmesini ve sür- da Balkan göçmenlerinin “ulusal duygu, sembol dürülmesini sağlayan etkenlerden birinin müzik ve anılarını koruma” çabası bulunmaktadır. Kül- olmasıdır. Özellikle ulus-devletleşme sürecinde türel kimliğin müzik aracılığı ile korunmaya ça- müziğin resmi politikalar ile ulusal kimliği oluş- lışılmasına Türkiye’de büyük şehirlerdeki “tür- turacak bir araç olarak kullanıldığı görülmekte- kü barlar” bir başka örnek olarak verilebilir. dir. Örneğin yüzyılın sonu ve yüzyılın başında genel olarak Balkanlarda ve Rusya’da Doğduğu, büyüdüğü ve hatta hiç görmediği an- yoğunlukla halk müziğinden yola çıkılarak ulu- cak ailesinden bazı fertlerin geldiği toprakların sal kimliğin oluşmasına yardım edecek bir mü- müziği, “o yeri çağrıştırması nedeni ile kişilere zik politikası, Yugoslavya Federal Cumhuriye- güven verir ve müziğin icra edildiği toplumda ti’nde ’lı yıllarda bölgesel kültürel kimlik mutlu olurlar” (Lomax, ). Kimi za- farklılıklarının törpülenerek bütün ülkede tüketi- man o toprağa ait olduğunu bildiği, ancak müzik len, ülkenin müziği haline gelen “yeni beste- zevkini karşılamayan müzikler bile ait olduğu lenmiş halk müzikleri”ni ortaya çıkartmaktadır. toplumun bir parçası olarak algılanmakta ve mutlu olmalarına yetmektedir. Örneğin, Bu müzikler o kadar çok benimsenmiştir ki, o Saraybosna’lı pop müzik şarkıcısı Dino dönemlerden sonra Türkiye’ye göçenlerin tüket- Merlin’in Haziran tarihindeki İstanbul tiği müziğin “Yugoslav” müziği olduğu göz- konserine, birincisi müziğin ve icra edenlerin lenmektedir. Türkiye de ulusal kimlik oluşturma kendi topraklarından olması, ikincisi aynı aidi- aşamalarında benzer bir süreçten geçmiş, yeti hisseden kişilerle aynı ortamda bulunma “Türküz, türkü dinleriz,” sloganının yaygın ola- şansı yakalamış olması nedeniyle, normal haya- rak kullanılır olduğu gözlenmiştir. tında pop müzik dinlemeyen ve bu müziğin hi- tap ettiği yaş ortalamasının çok üstünde kişilerin Bir başka örnek ise epik müzikte kendisini gös- geldiği gözlenmiştir. termektedir. Her kültürün kendi kahramanlıkla- rını anlattıkları epik eserlerin, Yugoslavya dö- Benzer bir durum Boşnakların simgesi haline neminde daha çok “Güney Slavlar”ın kahraman- lıklarının anlatıldığı eserlere dönüşmeye başla- gelmiş sevdalinka sanatçılarından Zaim dığı görülmektedir. Böylece bu kahramanlıklar İmamoviç’in torunu Damir İmamoviç’in Mart anlatılarak ortak bir Yugoslav kültürel kimliği- İstanbul konserinde de görülmüştür. Oriji- nin oluşturulmak istendiği düşünülebilmektedir. nali saz 6 (Şekil 1) eşliğinde ve vokalin ön plan- Müziğin kültürel kimliğin korunması ve devam da tutularak söylendiği sevdalikalar, günümüzde ettirilmesi açısından da önemli bir işlevi olduğu akordeonun eşlik ettiği, temponun nispeten daha söylenebilir. Bu durum, doğup büyüdüğü yer- arttığı ve giderek vokalin önemini kaybettiği lerden uzakta yaşayanlar için daha da önemli biçimiyle bilinmeye başlamıştır. olmaktadır. ABD’deki Avrupalı göçmenlerin koral topluluklarının varlığı ve etkinlikleri etnopolitik açıdan açıklanmaktadır. Katılımcıla- 5 Kolo: açık veya kapalı daire formunda oynanan rın sayısı göçmen cemaatinin ufak bir kısmını oyunların genel ismi; halay olarak da isimlendirildi- ği görülmektedir. 6 Genellikle bağlama ailesinin çeşitli boyları için 4 Bu konuyla ilgili tartışmalar için bkz. Ergur Türkiye’deki Boşnakların kullandıkları genel çalgı ve Bohlman ismi 39  F.B. Kurtişoğlu ve diğerleri olarak kullandıkları görülmektedir. Kına gecesi, sünnet düğünü, evlilik düğünü, cumbus, teferiç gibi tören ve toplantılarda çalan müzisyen ve genellikle akordeon, klavye ve vokalden oluşan müzik grupları dışında halka açık konserler ve- ya derneklerin gecelerinde müzik icra eden daha kalabalık üyelerden oluşmuş grupların da “içe- yönelik” oldukları görülmektedir. Örneğin, yılında Cenk Bosnalı tarafından İzmir'de kurulan “Cenk Bosnalı & Bosna Ekspres” or- kestrası Türkiye'nin ilk ve tek sevdalinka orkest- rası olarak geçmektedir. Albüm kayıtlarına baş- layacaklarını duyurmaları bu amaca yönelik bir çalışma olduğunu düşündürse de, genellikle din- Şekil 1. Saz leyicileri Balkan göçmenleri ve Boşnaklardan oluşan konserlerin dışında müziklerini “dışa- Bu nedenle adı geçen konserde gitarın eşlik etti- dönük” bir ortamda sergilediklerine rastlanma- ği, vokalin ve dolayısı ile sözlerin şiirselliğinin mıştır. ön planda tutulduğu blues ve jazz karışımı yeni sevdalinka yorumu hayal kırıklığı yaratmıştır. Başka bir örnek olarak Bayrampaşa- Yine de “benim memleketimin dilinde söylenen İstanbul’dan Bosna Savaşının çıktığı yı- müzik” olma durumu ve Boşnaklarla birlikte lında kurulan rock müzik grubu Liljan 7 gösteri- aynı ortamda bulunarak dinlemiş oldukları için lebilir. Onlar da yılında kendi besteleri ve dinleyenleri mutlu ettiği gözlenmiştir. cover parçalardan oluşan bir albüm çıkararak “dışa-yönelmeyi” planlamaktadırlar. Bu grubun Bu örnekte görülen bir başka durum da akorde- benzeri yine bir Boşnak Mahallesi olan Pen- ondan önce saz eşliğinde icra edilmesine rağ- dik’te kurulmuştur; Bayrampaşa’da kurulan top- men, kendileri için “otantik” olanın akordeonla luluktan farklı olduğu anlaşılması için Grup çalınan sevdalinkalar olduğunu varsaydıkların- Liljan ismini almışlardır. İlk kurulduklarında dan, bir taraftan geldikleri topraklardaki Boş- düğünlerde çalan grup üyeleri, daha sonra bar- naklardan farklı olduklarını diğer taraftan bura- larda sahne almaya başladıktan sonra müzikleri- da Boşnak olmayanlardan farklı olduklarını dile nin tarzını da Türkçe ve Boşnakça rock olarak getiriyor olmalarıdır. Burada “otantik olanı din- değiştirmişlerdir. lemek, icra etmek ve hakkında konuşmak, diğe- rine ve kendi toplumuna ‘bizi diğerlerinden yılından beri altı tane albüm çıkarmış, farklı kılan işte bu müziktir’ demek anlamına yılında İstanbul’a göçmüş Zikri Özdemir gelmektedir” (Stokes, ). farklı bir örnek olarak ele alınabilir (Şekil 2). Albümleri “içe-dönük” olduğu gibi “… göç, Müziği araç olarak kullanarak kültürel kimliğin göçmenin karşılaştığı konuların göstergesi veya oluşturulması ve korunması iki yönlüdür. “Kimi belirtisi olan yeni formların yaratımı ile yenilik göçmen toplulukları müziği kültürel kimliği ko- ve zenginliğe yol açabilir ve yerleşim yerinde ve rumanın bir aracı olarak içe-yönelik şekilde kul- yeni kimliklerle birleşmesinde yeni bir yaşamla lanmaktadırlar. Fakat birçok durumda, belki baş etmede yardımcı olabilir” (Baily ve Collyer, özellikle ABD’de, müzik diğerlerinin gözlerinde ) ifadesini kanıtlayıcı eserler bestele- (kulaklarında) grup kimliği oluşturmanın bir miştir. Bunlardan yılında bestelenmiş ve yolu olarak daha geniş topluma hitap etmesi için kullanılmaktadır… Bu durumda dışa-yöneliktir” 7 (Baily ve Collyer, ). Türkiye’de yaşa- Liljan ismi, Boşnakların sembolü olarak kabul edi- yan Boşnakların müziği daha çok “içe-yönelik” len zambağın Boşnakça karşılığı ljiljan kelimesinden türemiştir. 40  Boşnak kültürel kimliğinin simgeleri: Akordeon ve Gusla sözleri yazılmış olan “Lubav u İstanbulu” (İs- Akordeon ve Gusla tanbul’da aşk), Boşnak mahallelerinin gündelik Bugünkü müziklere ve oyunlara bakıldığında yaşamını, göçmenlerin sosyo-ekonomik şartla- yerleşilen bölgeye ve zamana göre, müzik ve rını değiştirmek için nasıl mücadele ettiklerini oyunların yansıttıkları kültürel kimlik öğelerinin anlatmaktadır. aynı olduğu, ancak aralarındaki hiyerarşik dizi- limde farklılıklar olduğu görülmektedir. Trakya ve İstanbul’un Boşnakların yoğun yaşadığı köy ve mahallelerinde yapılan araştırmalarda, bu iki bölge arasında ortak yönler olduğu gibi, farklı- lıklar da tespit edilmektedir. Trakya bölgesi, çoğunluğu Balkan göçmenle- rinden oluşan bir demografiye sahiptir ve bu bölgedeki Boşnakların çoğu ’lü yılların ba- şında göç etmişlerdir. Birinci kuşak göçmen nü- Şekil 2. Zikri Özdemir plak kapağı fus gittikçe azalmaktadır. İstanbul’daki Boşnak mahalleleri ise yukarıda belirtilen yoğun göç Başka bir başa çıkma yöntemi olarak, geldikleri dönemlerinin hepsini kapsamaktadır. Bu neden- topraklar olan Türkiye’de popüler olmuş parça- le her kuşak göçmen nüfusunun bulunması, dil, lara Boşnakça sözler yazılarak ve dilden başka müzik ve oyunların sürekli canlı tutulmasını kimliklerinin bir simgesi haline gelmiş akordeon sağlamakta, Trakya’da yaşayanların da belirttiği kullanılarak yeniden düzenlenmiş olan parçala- gibi “gelenek İstanbul’da yaşanmaktadır” görü- rın, Türkiye’deki Boşnaklar tarafından repertu- şünün hakim olmasına yol açmaktadır. arlarına katılmasıdır. Leylim ley- Sine moj (Oğ- lum), Mavi Mavi - Plavo Plavo (Mavi Mavi) Ancak bu söylemde kullanılan gelenek, Bosna örneklerine düğünlerde sıkça rastlanmaktadır. ve civarından gelen her şeyin “asıl” veya “otan- tik” olduğuna işaret etmektedir. Aslında Bos- Müziklerin “dışa-dönük” kullanılmamasının ne- na’da yaşayanlar için geleneksel olan çalgılar, deni kültürel kimliklerini ortaya çıkartarak “biz bunların icraları ve oyunlar, burada yaşayanlar sizden farklıyız” deme gereksinimi duymamala- için geçmişte kalmıştır. Kendi geldikleri dö- rı olabileceği gibi; ve ’lı yıllarda Tür- nemde ağırlıkta olan ve bugüne kadar gelmeye kiye’ye göç edenlerin dil konusunda yaşadıkları devam eden kültürel semboller, burada yaşayan- sorunların müziğe yansıması olarak da ele alı- lar için “gelenek” olmuştur. Dolayısı ile Türki- nabilir. “Tek vatan, tek millet” öğretisi ile “öte- ye’deki Boşnak kültürel kimliği simgelerinin ki”ne en açık olan simgelerden dil ve müzik görülebileceği yer İstanbul’da yaşayan Boşnak- uzunca bir süre “içe-dönük” kalmıştır. ’li ların yerleşim yerleri olarak düşünülebilir. yıllarda “anadilde yayın” kapsamına Boşnakça- nın da dahil edilmesi bu nedenle Boşnak çevre- İki bölgede gelenekler ve müzik repertuarında lerinde olumsuz tepkilere yol açmıştır. görülen farklılaşma çalgılarda ortaya çıkma- maktadır. Hem Bosna ve civarındaki Boşnakla- Konserler veya müzik piyasasında albümlerle, rın geleneksel olarak ifade ettikleri hem de Tür- sınırlı sayıda ve günümüze yaklaştıkça artan kiye’deki Boşnakların “eskiden çalınırdı” dedik- “dışa-yönelik” bir kullanım görülmekte ise de, leri asma davul-zurna ve saz, burada yaşayanlar bu durumun dünya müzik piyasalarında oluşan açısından kültürel kimliklerini simgeleyen çalgı- “etnik müzik” modasıyla ilişkili olduğu düşünü- lar olarak algılanmamaktadır. lebilir. Ancak, Bosna Savaşı sonra- sında artmaya başlayan Boşnaklık bilincinin “Geleneksel çalgımız” denilen, ’lü yılların Türkiye’deki yansımasının önemi de göz ardı sonunda Avusturya-Macaristan yönetimi ile edilmemelidir. Bosna ve civarının tanışmış olduğu serbest ka- 41  F.B. Kurtişoğlu ve diğerleri mışlı bir aerofon olan akordeon (Şekil 3), Tür- simgeleyen ise akordeon, akordeonun icra ede- kiye’ye yerleşmiş Boşnakların kültürel kimlikle- bileceği oyunlar ve müzik repertuarıdır. Akor- rini yansıtan sembol olmuştur. Dünyanın çeşitli deonda bulunan göçmenlik öğesi önce Avustur- bölgelerinde, akordeon ailesi oluşturabilecek ya-Macaristan’dan Boşnakların yaşadığı toprak- kadar farklı türleri bulunmaktadır. Atalarının lara göç ederek daha sonra Türkiye’ye Boşnak- Çin çalgısı şing olduğu düşünülen akordeon, ların göçü ile birlikte kültürel kimlik hiyerarşi başlangıçta tek sıralı ve düğmeli olarak görül- sıralamasında yerini almıştır. Göçün sonuçların- mektedir. dan biri olan “ayrışma”, akordeon ile kendini göstermektedir. Müzik repertuarı, “yeni bestelenmiş halk müzi- ği” olarak isimlendirilen parçalar ve orijinali sazla çalınan sevdalinka isimli aşk şarkılarının akordeon ile yeniden yorumlanmış hallerinden oluşmaktadır. “Yeni bestelenmiş halk müziği”, halk müziği eserlerinin farklı çalgılar ve pop, rock, blues, caz gibi farklı yorumlanmış halleri ile yeni yazılmış halk müziğini anımsatan eser- leri kapsamaktadır. Slav dilinin bir çeşidi olan Boşnakçanın kullanıldığı eserler, hemen hemen Şekil 3. Dugmetera bütün eski Yugoslavya topraklarını kapsamak- tadır. Düğmeli olanları Balkanlarda dugmetera olarak anılmakta; ajitilasyona izin vermesi nedeniyle Yugoslavyalılık kültürel kimlik öğesinin hiye- Boşnaklar arasında daha değerli görülmektedir. rarşinin üst sıralarına konulduğu benzer bir du- Daha sonra ortaya çıkan piyano tuşlu akordeon- rum, oyunlarda da görülmektedir. Düğünlerde lar harmonika olarak da isimlendirilmektedir. Çaçak, Rijetko, Moravac, Sarajevka, Zikino, Uzicko, Zavrzlama, Ruzmarin, Jusufe, Savino, Akordeonun geleneksel çalgı olarak benimsen- Topcino, Vrti kolo, Ruzmarin, Şote, Damat, mesi, kültürel kimliği oluşturan öğelerin zaman Payduşka, Kasap gibi açık veya kapalı daire ve mekana bağlı olarak hiyerarşik sıralanmasın- formunda, ellerden veya omuzlardan tutularak daki değişimi göstermektedir. Bosna ve civarın- icra edilen kolo olarak isimlendirilen oyunlara da yaşarken hiyerarşik sıralamanın üst sıraların- rastlanmıştır. da yer alan öğeler Osmanlılık, Müslümanlık ve bunlara bağlı olarak Türklük ve Doğululuktur. Görüşmelerde bu alanlardan sadece Jusufe ve Bu üç öğe aracılığı ile “ötekilerden” farklı ol- Sarajevka oyununun Boşnak oyunu olduğu; mak ve bir kültürel kimliğe aidiyet mümkün Şote, Damat, Payduşka oyunlarını Arnavut, olmaktadır. Bu çalgılar kullanılarak kültürel Makedonya göçmenleri ve Boşnakların oynadı- kimliğin oluşumu ve yaşatılması sağlanmakta- ğı diğerlerinin aslen Sırp oyunu olup, Boşnakla- dır. rın da benimsediği ifade edilmiştir. Sarajevka saraylı kız anlamında olduğundan Müslüman Türkiye’ye yerleşildiğinde ise öğelerin hiyerar- oyunu olduğu düşünülmektedir. Şote, Damat, şik diziliminde farklılık gerçekleşmiştir. Yerle- Payduşka, Kasap oyunlarının Balkan göçmenle- şilen bölgede yaşayanların hemen hemen hepsi rinin hemen hepsi tarafından oynandığı görül- Osmanlılık, Müslümanlık, Türklük ve Doğulu- mektedir. Yıllardan beri Türkiye’nin birçok luk öğelerini taşımaktadır. “Ötekilerden” farklı bölgesindeki düğünlerde oynanan özellikle Ka- olmayı ve bir kültürel kimliğe aidiyeti sağlaya- sap ve Damat oyununun son zamanlarda Balkan cak öğeler artık Yugoslavlık, Slav dili, göçmen- göçmenliği ile ilgisi olmayanların düğünlerinde lik ve Batılılık olduğu söylenebilir. Bu öğeleri bile oynandığı dikkati çekmektedir. 42  Boşnak kültürel kimliğinin simgeleri: Akordeon ve Gusla Kültürel kimlik öğelerinin keskin bir şekilde oluşturmak için de kullanıldığından, Yugoslav- değişmesi beklenmemelidir. Osmanlılık, Müs- ya döneminde daha çok Slav halkların destanla- lümanlık, Türklük ve Doğululuk öğelerini yan- rının ve Slav tarihinin aktarıldığı eserler haline sıtan simgeler, özellikle Osmanlı ve Müslüman dönüşmüştür. yaşam biçimini yansıtan ramazan, cami, müez- zin, padişah, bey, kapı, pencere, şadırvan ve benzeri kelimelerin kullanıldığı sevdalinka söz- lerinde ve genel olarak müziklerde bulunabile- cek makamsal özelliklerde görmek mümkündür. Boşnak kültürel kimlik öğelerinin birçoğunu aynı anda görmeye izin veren bir başka müzik türü ise epika 8dır. Buna bağlı olarak da epikalara eşlik eden gusla benzer bir simgeleş- tirmeyi göstermektedir. Türkiye’de gusla eşli- ğinde söylenen epikaların içerikleri ve burgulu- ğundaki süslemeler nedeni ile Osmanlılık, Müs- lümanlık, Türklük ve bunlara bağlı olarak Do- ğululuk öğelerini temsil ederken, at kılından yapılan teli esas alınarak kökünün Orta Asya’ya kadar dayandırılması göçmenlik öğesini çok da- ha eski tarihlerde edinmiş olduğu sonucuna ulaştırabilir. Guslanın kaynağının Orta Asya olduğunun ifade edilmesi, göçün sonuçlarından Şekil 4. Gusla biri olan “benzeşme”nin gerçekleşmiş olduğuna da işaret etmektedir. Kosova savaşı gibi Osmanlı Devletinin kahra- manlıklarının veya daha yakın zamanda Müs- Epik şiirlerin müzik eşliğinde söylenmesi, kah- lüman çetelerin kahramanlıklarının anlatıldığı ramanlıkları, efsaneleri anlatma geleneği, savaş, epikaların yavaş yavaş yok olmaya yüz tuttuğu deprem yangın, salgın hastalık, kıtlık, kuraklık, gözlenmektedir. göç gibi olayları kapsadığından sözlü bir tarih aktarımı olarak kullanılmaktadır. Balkanlardaki Diğer taraftan İstanbul’daki bir gusla icracısı ve epik söyleme geleneği, bu açıdan Anadolu ve yapımcısı, Atatürk’ün portresini süsleme olarak çevre topraklarda görülen aşıkları veya Avru- kullanmak istediğini ve bunun üzerinde çalıştı- pa’da orta çağda bulunan gezgin müzisyen ğını bildirerek, Boşnaklar açısından Atatürk’ün minstrelleri çağrıştırmaktadır. Saz veya gudalo de kahramanlığın simgesi olarak görüldüğünü ismi verilen yay ile çalınan tek telli bir kordofon ortaya çıkarmaktadır. Bir yandan da Boşnakla- olan gusla bu eserlere eşlik etmektedir (Şekil 4). rın Türkiye’ye yerleştikten sonra kültürel kimlik Gusla tek bir parça ağaçtan oyularak yapılmak- öğelerinin hiyerarşi sıralamasında Türklük öğe- ta, ses kutusunun üzerine mıhlarla tutturulmuş sinin üst sıralara taşınmış olduğunu ve göçün deri gerilmekte ve üzerine delikler açılmaktadır. sonuçlarından biri olan “benzeşme”nin gerçek- leşmiş olduğuna işaret etmektedir. Bu çalgının simgesel olarak en önemli özelliği Buna ek olarak gerek sözleri nedeniyle Osman- burguluğunda bulunan süslemelerdir. Sokullu lılık ve Müslümanlık öğelerini taşıyan epikalara Mehmet Paşa gibi Boşnakları simgeleyen kişile- eşlik etmesinden dolayı, gerekse burguluğunda rin figürleri görüldüğü gibi, at veya başka figür- bulunan süslemelerle gusla, Türkiye’deki Boş- ler de kullanılmaktadır. Epikalar, ulusal bilinci naklar arasında icrası gitgide azalsa da kültürel kimliklerinin bir simgesi olarak evlerinin duvar- larında veya salonun bir köşesinde yerini alma- 8 Epik eserler, destanlar. ya devam etmektedir. 43  F.B. Kurtişoğlu ve diğerleri Sonuç Her iki çalgının simgelediği kültürel öğenin Çalgılar, müzik ortamlarındaki kullanım biçim- göçmenlik olduğu sonucuna varılması müm- leri, repertuarları, icra tavırları, ses sahaları, kul- kündür. Ancak çalgılar göçmenliğin farklı so- lanımına izin verdikleri ses aralıkları ve üstle- nuçlarını yansıtmaktadır. Akordeon “ayrışma”yı rinde bulundurdukları simgeler ile, icra edildik- desteklerken, gusla “benzeşme”nin gerçekleş- leri topraklara göre değişim göstererek belli bir miş olduğunu göstermektedir. Kültürel kimliğin kültürel kimliğe işaret etmektedirler. Akordeon aracı olarak ise akordeon “öteki”lerden farklı- ve benzeri çalgılar dünyanın pek çok yerinde, laşmayı sağlarken, gusla “öteki”lerle birlikte bir gusla ise Balkanlarda yaygın olarak görülen aidiyet oluşturmaya yönelmektedir. çalgılardır. Bu bölgelerdeki özellikleri ile doğ- rudan Boşnak kültürel kimliğini temsil ettikleri Kaynaklar söylenemez; çünkü kültürel kimliğin zaman ve Andrews, P., (). Türkiye'de Etnik Gruplar, Ant mekana bağlantılı olarak değişen hiyerarşik dü- Yayınları, İstanbul. zeni Türkiye’deki Boşnaklar ile aynı değildir. Baily, J., ve Collyer, M., (). Introduction: Mu- Balkanlarda yaşayan Boşnaklar için Müslüman, sic and Migration, Journal of Ethnic and Migra- Doğulu, Osmanlı öğelerini ön plana çıkaran sa- tion Studies, 32, 2, zın simgeselliğinin daha önemli olduğu söyle- Bohlman, P., (). The Study of Folk Music in the nebilir. Modern World, Indiana University Press, Bloom- ington-Indianapolis, USA. Çalgıların yukarıda adı geçen özellikleri ve de- Ergur, A., (). Portedeki Hayalet Müziğin So- ğişen kültürel kimlik hiyerarşik düzeni nedeni syolojisi Üzerine Denemeler, Bağlam Yayınları, İstanbul ile bugün Türkiye’de Boşnak kimliğini temsil Frith, S., (). Music and Identity, Hall, Stuart eden müzik, akordeonun eşlik ettiği repertuar ve and Du Gay, Paul (eds) Questions of Cultural az da olsa guslanın eşlik ettiği epik eserlerdir. Identity, Sage Publications, London Akordeon, bütün dünyada Boşnakları temsil Lausevic, M., (). Balkan Fascination: Creating eden sevdalinkaların makamsal özelliklerini an Alternative Music Culture in America, Oxford azaltarak, tonal sisteme yaklaştırmaktadır. University Press, New York. Akordeonun geleneksel sevdalinka icrasında Lomax, A., (). Folk Song Style: Notes on a Sys- önemli bir yer tutan vokal icranın önüne geçme- tematic Approach to the Study of Folk Song. sine karşın, melismatik söyleme geleneği vokal Journal of the International Folk Music Council, icranın önemini bir dereceye kadar koruyabil- 8, mektedir. Spucic, I., (). Music in Society: A Guide to the Sociology of Music, Pendragon Press, New York. Stokes, M., (). Introduction: Ethnicity, Identity Akordeon, Türkiye’deki Boşnakların kültürel and Music. M. Stokes, Ethnicity, Identity and kimlik öğeleri hiyerarşisi sıralamasında Yugos- Music, Berg Publishing, New York. lavlık, Slav dili, göçmenlik ve Batılılık öğelerini Weber, M., (). The Rational and Social Foun- üst sıralara taşındığını gösterirken, gusla Os- dations of Music, Arcturus Books, USA. manlılık, Müslümanlık, Türklük, göçmenlik ve Doğululuk öğelerini ön plana çıkardığını ortaya koymaktadır. 44