Doç. Dr. Ersan ÖZ / Pamukkale Üniversitesi, BF, Maliye bölümü, Mali Hukuk Anabilimdal Bakan, seafoodplus.info
Ülkemizdeki yerel yönetim kurulularndan birisi ve en önemlisi belediyelerdir. Belediyeler il, ilçe, belde vb. yerleim merkezlerinde temizlik, su, toplu tama ve imar faaliyetleri gibi kamu hizmetlerini yerine getiren kamu tüzel kiilikleridir. Ancak son yllarda dünyadaki gelimelere paralel olarak, toplumun beklentilerinin artmas ve ihtiyaçlarnn çeitlenmesi nedeniyle belediyeler; sportif ve kültürel faaliyetler, eitim ve öretim faaliyetleri gibi birçok alanda hizmet vermeye balamtr. Belediyelerin yapm olduu hizmetlerin bu denli çeitlenmesi nedeniyle kaynak ihtiyaçlar da artmtr. Önceki yllarda yaanan köyden kente göç olgusu nedeniyle, bugün itibariyle Türkiye nüfusunun yaklak %80'i belediye tekilat bulunan yerleim yerlerinde ikamet etmektedir.
Türkiye'de belediyeler, büyüklük ve kurulu yerine göre büyükehir belediyeleri, il belediyeleri, ilçe belediyeleri, büyükehir ilçe belediyeleri ve belde belediyeleri olarak adlandrlmaktadr. Nüfusun i bulma, eitim vb. nedenlerle belirli kentlerde younlamas ve il belediyelerinin bu ihtiyaçlar karlamakta yetersiz kalmas nedeniyle büyükehir belediyeleri kurulmutur.
Belediyelerin gelirleri, öz gelirler, devlet yardmlar, borçlanmalar, cezalar ve genel bütçe vergi gelirlerinden ayrlan paylardan olumaktadr. Toplam gelirleri içerisinde asl önemli kalemi genel bütçe vergi gelirlerinden ayrlan paylar oluturmakta olup dier gelirlerin oran oldukça azdr. Örnein, stanbul Büyükehir Belediyesi'nin yl bütçesine göre öngörülen tahmini gelir tutar 6 milyon bin TL olup, bunun 5 milyon bin TL'sinin merkezi idare vergi gelirlerinden alnacak paylardan oluaca öngörülmütür. Büyükehir belediyeleri genel bütçe vergi gelirlerinden, il belediyelerine göre daha fazla pay almaktadrlar. Bu nedenle büyükehir statüsünde bulunmayan il belediyeleri de büyükehir belediyesi statüsüne geçmek istemektedir.
Bugün itibariyle Türkiye'de 16 adet büyükehir belediyesi bulunmaktadr. Büyükehir belediyesi olabilmek için sayl Büyükehir Belediyesi Kanunu'nun 4'üncü maddesine göre, belediye snrlar içindeki ve bu snrlara en fazla 10 bin metre uzaklktaki yerleim birimlerinin son nüfus saymna göre toplam nüfusu binden fazla olan il belediyeleri olmalar gerekmektedir. Ancak büyükehir belediyesi statüsünde bulunmayan illerin hiçbirisi u an itibariyle bu arta sahip deildir.
Ancak Türkiye Büyük Millet Meclisi ç leri Komisyonu'nda kabul edilen kanun tasarsnda Aydn, Denizli, Mula, Tekirda, Trabzon, anlurfa, Kahramanmara, Balkesir, Van, Manisa, Hatay, Malatya ve Mardin illerinin büyükehir yaplmasna ilikin hükümler bulunmaktadr. Öteden beri belirtilen iller ve dier il belediyelerinin birçou da büyükehir statüsüne geçmek için taleplerini dile getirmektedirler.
Büyükehir olma talebinin altnda yatan asl neden, büyükehir belediyelerinin genel bütçe vergi gelirlerinden aldklar paya ilaveten büyükehir belediye snrlar içinde yaplan genel bütçe vergi gelirleri tahsilât toplamndan %5 pay almasdr. Söz konusu ilave gelir pay büyükehir olmay oldukça cazip klmaktadr. Nitekim ç leri Komisyonu'nda kabul edilen kanun tasarsna göre bu orann %6 olaca öngörülmektedir.
l özel idareleri ve belediyelere genel bütçe vergi gelirleri tahsilât toplam üzerinden ayrlacak paylara ilikin esas ve usuller sayl l Özel darelerine ve Belediyelere Genel Bütçe Vergi Gelirlerinden Pay Verilmesi Hakknda Kanun'da düzenlenmitir. Buna göre genel bütçe vergi gelirleri tahsilatndan normal il belediyeleri %, büyükehir belediyeleri % + büyükehir belediye snrlar içinde yaplan genel bütçe vergi gelirleri tahsilat toplamndan %5 pay almaktadrlar. Normal illerin büyükehir olmak istemelerinin en büyük nedeni de bu % 5'lik pay alabilmektir.
sayl yeni Yasa öncesinde özel tüketim vergisi ve özel iletiim vergisi genel bütçe vergi gelirleri toplamna dahil edilmemekteydi. sayl l Özel darelerine ve Belediyelere Genel Bütçe Vergi Gelirlerinden Pay Verilmesi Hakknda Kanun'un 8'inci maddesinin 1-c bendi ile yaplan düzenleme ile Özel Tüketim Vergisi Kanunu'nun 8'inci maddesinin 1-d bendi ile yaplan düzenlemede ise özel iletiim vergisinin, genel bütçe vergi gelirleri toplamna dahil edilmesi yönünde düzenleme yaplmtr. Özel tüketim vergisi ve özel iletiim vergisinin genel bütçe vergi gelirlerine dahil edilmesi nedeniyle vergi gelirleri toplam önemli miktarlarda artm olacaktr. Böylece il özel idareleri ve belediyelere pay tahsisi esnasnda dikkate alnacak rakam büyüyecektir. Ancak yasal düzenleme gerei büyükehir belediyelerinin pay hesaplanrken, ylna kadar, özel tüketim vergisi, genel bütçe vergi gelirleri içerisinde dikkate alnmayacaktr. ylndan itibaren, büyükehir belediyelerinin pay hesaplanrken, özel tüketim vergisinin, genel bütçe vergi gelirleri içerisinde dikkate alnacak olmas, büyükehir belediyelerinin vergi gelirleri tahsilatndan alaca pay daha da artracak olmas, il belediyelerinin büyükehir belediyesine dönüme isteklerini daha da artrmaktadr.
Bu durum yeni büyükehir olacak il belediyelerinin önemini ve sahip olaca kaynaklar daha da artrmaktadr. Çünkü çok küçük olan ve personel maalarn bile ödemekte zorlanan belediyelere aktarlan kaynaklar büyükehir belediyesi bütçesinde toplanacaktr. Tüm il snrlar büyükehir belediye snr kabul edileceinden, tüm ilde toplanan vergi gelirleri üzerinden %6'lk pay alnacaktr. ylndan itibaren özel tüketim vergisi ve özel iletiim vergisi üzerinden de Büyükehir belediyelerine %6 pay aktarlacaktr.
TBMM ç leri Komisyonu'nda kabul edilen kanun tasarsna göre, büyükehir statüsünde olacak olan 29 ilin, büyükehir belediye snrlar içerisinde tahsil edilen genel bütçe vergi gelirleri toplam üzerinden alacak olduklar paylar ylnda gerçekleen vergi tahsilat tutarlar dikkate alndnda aadaki gibi hesaplanacaktr (toplam doru olmakla birlikte, yaymlanacak sayfa problemi nedeniyle baz illerin ayrnts yanstlmamtr).
(Tasarya göre, büyükehir belediye snrlar içerisinde tahsil edilen genel bütçe vergi gelirleri tahsilatnn % 6's büyükehir belediye pay olarak ayrlacaktr. Ayrlan tutarn % 60' dorudan ilgili büyükehir belediyesine aktarlacak, kalan % 40'n % 70'i nüfusa göre, % 30'u ise yüzölçümüne göre büyükehir belediyeleri arasnda paylatrlacaktr.)
Tasarya göre, Türkiye genelinde toplanan genel bütçe vergi gelirleri tahsilatnn %'i büyükehir statüsünde olacak olan 29 ilin ilçe belediyelerine ayrlacaktr.
(Ayrlan tutarn %90' ilçe nüfusuna göre, %10'u ise ilçe yüzölçümüne göre büyükehir ilçe belediyeleri arasnda paylatrlacaktr. Ancak ilçe belediyesinin payna düen tutarn %30'u büyükehir belediye pay olarak ayrlacak ve ilçe belediyesinin bal olduu büyükehir belediyesine aktarlacaktr)
Büyükehir statüsünde olacak olan 29 ilin ilçelerinin nüfuslar ve yüzölçümleri toplam, bal olduklar büyükehirin toplamn vereceinden, il baznda büyükehir belediyelerinin ilçelerine düecek paylar ylnda gerçekleen vergi tahsilat tutarlar dikkate alndnda aadaki gibi hesaplanacaktr (toplam doru olmakla birlikte, yaymlanacak sayfa problemi nedeniyle baz illerin ayrnts yanstlmamtr).
Kanun tasarsnn 4'üncü maddesi ile büyükehir belediyesi bulunan illerde "yatrm izleme ve koordinasyon merkezleri" kurulacaktr.
Genel bütçe vergi gelirleri tahsilatnn %?i, büyükehir belediyesi olan illerdeki yatrm izleme ve koordinasyon merkezlerine, bu kanun ve dier kanunlarla verilmi olan görev ve hizmetlerin yürütülmesi amacyla ayrlacaktr. Ayrlan bu pay, genel bütçe vergi gelirleri tahsilat toplamndan, vergi iadeleri düüldükten sonra kalan net tutar üzerinden hesaplanacaktr. Maliye Bakanl tahsil edilen payn %60?n eit olarak dorudan, %40?n ise yatrm izleme ve koordinasyon merkezleri arasnda nüfus esasna göre datacaktr.
Tasarya göre, büyükehir belediyesi bulunan illerde kurulacak olan "yatrm izleme ve koordinasyon merkezlerine" ayrlacak olan ödenekler ylnda gerçekleen vergi tahsilat tutarlar dikkate alndnda aadaki gibi hesaplanacaktr (toplam doru olmakla birlikte, yaymlanacak sayfa problemi nedeniyle baz illerin ayrnts yanstlmamtr).
Yaplan hesaplamalardan da görülecei üzere, büyükehir statüsüne kavuacak olan iller, eski statülerine göre çok yüksek tutarda kaynaa kavuacaklardr. Bu kaynaklarn büyükehir belediyeleri tarafndan etkin ve verimli bir ekilde kullanlmas durumunda, bu illerde yerel yönetim hizmetlerinin kalitesinin artaca, büyük altyap yatrmlarnn yaplabilecei, hizmetlerin il genelinde en ücra yerlere kadar götürülebilecei düünülmektedir.
Dezavantajlar neler?
95/ Sayl Bakanlar Kurulu Karar gereince, normal il belediye snrlar içerisinde, dier artlar tamalar kayd ile basit usulden faydalanmakta olan baz mükellefler, snrlar içerisinde faaliyet gösterdikleri il belediyesinin, büyükehir belediyesine dönümesi ile birlikte basit usulden faydalanma haklarn kaybedecekler ve ertesi takvim yl bandan itibaren gerçek usulde vergilendirileceklerdir. Yine belirtilen ileri yapmak amacyla ilk defa mükellefiyet tesis ettirecek olan mükellefler de basit usulden faydalanamayacaklar ve gerçek usulde vergilendirileceklerdir. Büyükehir belediyesine dönütürülecek il belediyesi snrlar içerisinde, 95/ Sayl Bakanlar Kurulu Karar'nda belirtilen faaliyetlerde (Her türlü emtia imalat ile uraanlar, her türlü emtia alm-satm ile uraanlar, inaat ile ilgili her türlü ilerle uraanlar, motorlu tatlarn her türlü bakm ve onarm ileriyle uraanlar, elence ve istirahat yerlerini iletenler) bulunan mükellefler açsndan, il belediyesinin büyükehire dönümesi dezavantaj oluturmaktadr.
sayl Büyükehir Belediyesi Kanunu'nun uyguland büyükehir belediye snrlar ve mücavir alanlar içinde yer alan bina, arsa ve arazilerden alnan emlak vergisi oranlar, sayl Emlak Vergisi Kanunu'nun 8 ve 18'inci maddelerine göre, dier yerlerde bulunan bina, arsa ve arazilerden alnan emlak vergisi oranlarna göre yüzde artrml uygulanmaktadr. Bu nedenle, büyükehir belediye snrlar ve mücavir alanlar içinde bulunan bina, arsa ve arazilerden, dier yerlerde bulunan bina, arsa ve arazilere göre iki kat emlak vergisi alnmaktadr. Bu durum, il belediyesinden büyükehir belediyesine dönüen yerlerin, belediye snrlar ve mücavir alanlar içinde gayrimenkulü bulunan mükellefler açsndan ek bir yük getirecektir. Yeni durumda, eskiden ödedikleri emlak vergilerinin yüzde fazlasn ödeyeceklerdir. Örnein, daha önce konutu için binde 1 orannda emlak vergisi ödeyen bir kii, konutunun yeni kurulacak büyükehir belediyesi snrlar içinde kalmas durumunda, binde 2 orannda emlak vergisi ödeyecektir.
Büyükehir belediye snrlar ve mücavir alanlar içinde bulunan gayrimenkullerden alnan emlak vergisi oranlarnn yüzde fazla olmasnn ardndan, bu gayrimenkullerden alnan, tanmaz kültür varlklarnn korunmasna katk pay da iki katna çkmakta, büyükehir belediyesine dönütürülecek il belediyesi snrlar içerisinde gayrimenkulü bulunan mükellefler, eski duruma göre iki kat Emlak Vergisi ve tanmaz kültür varlklarnn korunmasna katk pay ödeyeceklerinden, bu yönüyle il belediyesinin büyükehire dönümesi bunlar açsndan dezavantaj oluturmaktadr.
Görüldüü üzere, tüm büyükehir aday illerin, büyükehir olduklarnda karlaaca ek mali yükümlülükler olduu gibi, büyükehir statüsünün kazandraca ek mali kazançlar da bulunmaktadr. Görünen o ki, il says 81, ilçe says , belde says ve köy says olan Türkiye yakn zamanda 29 büyükehirli büyük bir ülke olacaktr.
Türkiye'de nüfus artış ve şehirleşme hızının yüksek oluşu kent nüfuslarında büyük artışlar olması sonucunu doğurmaktadır. yılında Antalya, Diyarbakır, Erzurum, Eskişehir, İzmit, Mersin ve Samsun belediyeleri hakkında 27/6/ tarihli ve sayılı Kanun hükümleri uygulanır ve bu illerin merkez belediyeleri aynı isimleri taşıyan büyükşehir belediyelerine dönüşür.[2] Ancak bu defa farklı bir uygulama ile sayılı kanun hükmünde kararname ile kurulan büyükşehirlerde, ilçe belediyesi yerine birinci kademe belediyesi kurularak ilçe kuruluşu yılına kadar ertelendi. Bu şekilde kurulan büyükşehir içi ilk kademe belediyelerinin sayısı, Erzurum, Samsun'da dört; Antalya, Diyarbakır, Mersin'de üç; Eskişehir ve Kocaeli'de ise ikiydi. yılında Sakarya ilinde, Adapazarı ismini taşıyan büyük şehir belediyesi kurulur ve bu belediye hakkında 27/6/ tarihli ve sayılı Kanun hükümleri uygulanır.[3]