Yaradılış olarak insan, inanma ihtiyacı olan bir canlıdır. Her insan bir ruha sahiptir. İnsan beden ve ruh yapısıyla bir bütün oluşturur. Ruh yapısının en büyük özelliği ve ihtiyacı da bir varlığa inanmaktır. Dolayısıyla dini inanç, bireyin hayatında önemli bir yere sahiptir. Bu inanış, her toplum ya da insanda farklı şekillerde karşımıza çıkabilir. Bir Tanrı’nın varlığını savunan inanışların başında gelen Teizm de burada karşımıza çıkmaktadır. Öyleyse Teizm nedir? Teizm Deizm farkı nedir? Teizm felsefesini ve özelliklerini incelerken bu sorulara cevap arayacağız.
Teizm, Yunanca tanrı anlamına gelen “theos” kelimesinden türetilmiştir. Bu ifadeyi ilk defa kullanan İngiliz din adamı Ralph Cudworth olmuştur. Bir diğer adı Tanrıcılık olan Teizm, evreni yaratan bir tanrının ya da birden çok tanrının var olduğuna inanır. Teizm inanışında Tanrı’nın insanlara din gönderebileceği savunulur.
Teizm inanışına göre Tanrı, dünya ve insanlarla sürekli bir ilişki halindedir. Dolayısıyla Tanrı insanların yaşadığı Dünya’ya etki edebilir. Tanrı İnsanoğlunu doğru yola sokmak için peygamberler aracılığıyla dinler gönderir.
Teizm, Tanrı’yı her şeyin temeli ve ilk sebebi olarak görür. Tanrı, evrenin kuruluş ve yönetiminden sorumlu olandır. Teizm felsefesinde Tanrı’nın var olduğunun kanıtlanması için bazı kuramlar ortaya konmuştur. Teizm batı felsefesine göre bu kuramlar (Tanrı’nın sıfatları) şunlardır:
Tüm bu kuramları göz önüne aldığımız takdirde Tanrı’nın varlığına ulaşmanın yolunun aslen dini tecrübeden geçtiğini söyleyebiliriz.
Yaşadığımız evrendeki her şeyin sonsuz bir güç tarafından, belirli bir amaç dahilinde yaratıldığına inanan kişilere teist denir. Teistler, evrenin Tanrı’nın iradesiyle yaratıldığına savunurlar. Tanrı veya tanrıların gönderdiği dinlere inanırlar. Teist filozof ve düşünürlerden bazıları şunlardır:
Teistler ezeli ve ebedi olanın evren değil Tanrı olduğunu savunurlar. Teizme karşı çıkan görüşler ise materyalizm, pozitivizm ve atomculuktur.
Teizm, en basit şekilde anlatmak gerekirse en az bir Tanrı’nın var olduğu inancıdır. Tanrı, çeşitli yollarla onları doğru yola sokmak için insanlara dinler gönderir. Teizm’in aralarında Tanrı’nın varlığında hem fikir olan ancak bazı noktalarda farklılık gösteren alt türleri vardır. Bu alt türler şunlardır:
Herhangi bir dini otoriteyi ve vahyi kabul etmeyişi ve kural tanımayışı deizmi teizmden ayıran en önemli özelliktir. Deizm, dini inancın insan aklına ve bilime dayalı gözlemler üzerine kurulması gerektiğini savunur. Deizm Tanrı inanışı içermesi ile teistik dinler kategorisinde yer almaktadır. Ancak klasik deist filozofların müdahaleci teistik dinlere karşı yaptığı eleştiriler nedeniyle bu durum değişebilmektedir. Bazen deizm, teizm kategorisinde değerlendirilmemektedir.
Panendeizm, pandeizmde olduğu gibi evrenin kendisinin Tanrı olduğunu, pandeizmden farklı olarak ilk devindirici olan Tanrı'nın evren ve tüm varlıkları özünden yarattığı ve evrene aşkın, evrenin bilincinde mutlak ve değişmez bir varlık olarak egemen olduğu inancıdır. Panendeizm her şey Tanrı'dan sudur etmiştir. Ruhun tek amacı, oluştuğu Tanrı'ya dönmektir. Bunun da yolu tek evrensel yasa olan evrimden geçmektir. Somut anlamda Tanrı'nın bütünleştiği evrenin ve varlıkların, evrim ile diyalektik olarak değiştiği ve geliştiği, gelişimini tamamladıktan sonra dönüşün yine ezeli ve ebedi olan tanrıya olacağı bu geri dönüşte tekamülünü tamamlayan ruhların da tanrıya kavuşacağına inanılır. Panendeizme göre tanrı, hem değişmeyen (mutlak), hem de değişendir (göreli). Hem zamanın içinde, hem dışında; hem sonlu, hem de sonsuzdur. Aynı zamanda hem tikel, hem tümel; hem neden, hem sonuçtur.