Deniz Kızı Duruşu
Uluslararası Cengiz Dağcı Sempozyumu Bildiri Kitabı
Makalede, çağdaş Sibirya Türk dillerinde rastlanan eski Türk, Uygur ve Kırgız dillerinin izleri ele alınmaktadır. Eski Türk dilleri ve çağdaşYakut, Tofa, Şor, Hakas, Teleüt ve Altay dillerinde paralel olarak kullanılan edat (teg, -ča/ -čä, birlä-bilävb.), fiil (-gu,-gusiyoq, -gu gerek, -gıdeg vb.), sıfat-fiil ve zarf-fiil (-gan, turgan, -atan; -çatxan, xalax vb.) morfolojik biçimleri incelenmektedir. Резюмe Следы древнетюркского, уйгурского и киргизского языков в современных сибирских тюркских языках В статье рассматриваются следы древнетюркского, уйгурского и киргизского языков в современных сибирских тюркских языках. Исследуются послелoжные (teg, -ča/ -čä, birlä–bilä и т.д.), глагольные (-gu,-gusiyoq, -gu gerek, -gıdeg и т.д.), причастные и деепричастные (-gan, turgan, -atan; -çatxan, xalax и т.д.). морфологические формы, параллельно использующиеся в древнетюркских и современных якутском, тофаларском, шорском, хакасском, телеутском и алтайском языках.
- Sayının ~ы (~ə) son sesli harfi ~эрэ (~ara) olur:
О плIэрэ къосIогъах - Sana zaten dört kere söyledim.
- Sayı ayrıca paylaşımın ölçüsün tanımlar: "Bir" ve "iki" sayıları псау (psaw) (tüm), ренэ (pena) (tüm, süreyle/zamanla alakalı), ныкъо (nəqʷa) (yarım) kelimeleriyle oluşturulur.
- Kesirli sayılar sayma sayılarına -(а)нэ /aːna/ anlambirimi eklenerek oluşturulur:
щы /ɕə/ "üç" - щанэ /ɕaːna/ "üçte biri", плIы /pɬʼə/ "dört" - плIанэ /pɬʼaːna/ "dörtte biri", хы "altı" - ханэ
/xaːna/ "altıda biri" diye devame ediyor. cümle içinde kullanırsak:
ЧIыгоу къытатыгъэм изыщанэ картоф хэдгъэтIысхьа́гъ "Tahsis edilmiş olan arazinin üçte birine patates ektik", Хатэм изыщанэ помидор хэдгъэтIыцсхагъ - "Sebze tarlasının üçte birine domates ektik", Ахщэ къыратыгъэм ыпIланэ чыфэ ритыгъ – "O paranın dörtte birini borç olarak verdi."
- harım (1÷2) - ныкъо [nəqʷa]
- üçte biri (1÷3) - щанэ [ɕaːna]
- üçte ikisi (2÷3) - щанитIу [ɕaːnitʷʼ] (1÷3 × 2)
- dörtte biri (1÷4) - плIанэ [pɬʼaːna]
- dörtte ikisi (2÷4) - плIанитIу [pɬʼaːnitʷʼ] (1÷4 × 2)
- dörtte üçü (3÷4) - плIанищ [pɬʼaːniɕ] (1÷4 × 3)
- beşte biri (1÷5) - тфанэ [tfaːna]
- altıda biri (1÷6) - ханэ [xaːna]
- yedide biri (1÷7) - бланэ [blaːna]
- yedide biri (1÷8) - янэ [jaːna]
- dokuzda biri (1÷9) - бгъуанэ [bʁʷaːna]
- onda biri (1÷10) - пшIанэ [pʃʼaːna]
- onbirde biri (1÷11) - пшIыкIузанэ [pʃʼəkʷʼəzaːna]
- onikide biri (1÷12) - пшIыкIутIуанэ [pʃʼəkʷʼətʷʼaːna]
- yirmide biri (1÷20) - тIокIанэ [tʷʼat͡ʃaːna]
- yüzde biri (1÷100) - шъанэ [ʂaːna]
- Üleştrme sayıları -ры /-rə/ anlambiriminin yardımıyla uygun sayma sayısının tekrarı sonucu elde edilir: зырыз /zərəz/ "birer", тIурытIу /tʷʼərətʷʼ/ "ikişer", щырыщ /ɕərəɕ/ "üçer", плIырыплI /pɬʼərəplʼ/ "dörder", тфырытф /tfərətf/ "beşer" diye devam ediyor. Cümle içinde örneklersek: ЕджакIохэр экзаменым тIурытIоу чIахьэщтыгъэх "Öğrenciler sınava ikişer ikişer girdiler".
- Sayılardan ikileme ana yapıcı sayının genellikle зы "one" olduğu üç sayma sayısının birleştirilmesiyle oluşturulur.
Örneğin:
зыхыбл /zəxəbl/ зы-хы-бл "altı yedi kadar", зытIущ /zətʷʼəɕ/ зы-тIу-щ "iki üç kadar" . Cümle içinde: Непэ садэжь нэбгырэ зытIущ къыIухьагъ "Bugün iki üç kadar kişi bana geldi.".