Dersim Isyanı Pdf

According to Archival Documents Dersim Rebellion in

Tuba DOAN
zet
Anadoluda Mill Mcadele gerekleip, ylnda Trkiye Cumhuriyeti kurulduktan sonra hzl bir
uluslama ve merkezileme srecine seafoodplus.info ynde almalar devam ederken, lkenin dousu Nasturi, eyh Sait,
Ar, Dersim syan gibi byk isyanlara sahne seafoodplus.info ynetenler, hem merkezileme politikas dorultusunda
hem de bu isyanlar nlemek amacyla bir dizi nlem alm ve bu ynde bir devlet politikas oluturmaya
almlardr ylnda blgede Dersim syan olarak tarihe geen ayaklanma km ve devlet bu isyan bastrmak
iin sert tedbirler almak zorunda kalmtr.

Anahtar Kelimeler:Dersim, syan, Dou Anadolu, Gneydou Anadolu.

Key Words:Dersim, Revolt,Southeast and Eastren Anatolia.

Dicle niversitesi- Diyarbakr

History Studies
Volume 4/1
Ariv Belgelerine Gre Dersim syani

seafoodplus.info BELGELERNE GRE DERSM SYANI

SYANININ NEDENLER VE IKII

1
Osmanl Dneminde Dersim syanlar, Askeri Sayl Askeri Layiha, s. 14 vd.
2
T.C. Dhiliye Vekleti, Jandarma Umum Komutanl Raporu, 3. . 1. Ks. Say s.
3
Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar,

History Studies
Volume 4/1
 Tuba DOAN

tarihinde yaplan Koua Hadisesi, ylnda yaplan Plmr Harekt da tarihe
yazlan Dersim hadiseleridir.4
lu yllara gelindiinde ise devlet daha merkezilemek istiyor ve otoritesinin tesis
edilmedii vatan topra kalmasn nlemek iin tedbirler alyordu. Bu tedbirleri dnemin
basnndan takip edecek olursak;
Mazideki hatalar tekrar etmemek iin yllarca aratrmalar yapld ve izlenecek yol
teferruatl noktalara kadar karar verildi. Bir sene evvel de tatbikata geildi fena hatralarla dolu
Dersim ismi seafoodplus.infoann tabii hayatna yeniden karacak olan bu ktaya Tunceli ismi
seafoodplus.infot hareketinin bana da byk salahiyetlerle General Alpdoan getirildi.
Bu kymetli generalimiz, ok geni grl ve tedbirli bir asker ve idare adam olduunu
Tuncelide ibanda ispatlamtr Tunceli halkna cezalandrlacak bir sulu deil ifa bekleyen
bir hasta gzyle bakmtr Kle snfnn yz glm onlar iin insanca bir hayat balamtr5
ileri Bakan kr Kaya blgeye yapt geziden sonra 18 Kasm tarihinde Babakanla
bir rapor seafoodplus.infonda Dersim iin yaplacak slahatlar imar ve iskan faaliyetleri yer
almaktadr.6
Dnemin gazetelerine gre oluturulan idare blgede yaayan halk iin umulmaz bir
saadet devri oldu.7
Dersimde youn bir feodal yaam tarz ve airet sistemi olduundan dolay devlet
otoritesi sz edilen airet liderlerinin eyhlerin aalarn ve seyitlerin nfuzunu krmak iin
topyekn bir mcadeleye girimiti. Bu mcadelede devleti Dersime getirecek yollar kprler
yaplmaya allrken bir taraftan da asker olarak blgeyi glendirmek ama edinilmiti.
Nuri Dersimi, eserinde airet liderlerinin bu idare eklinden rahatsz olduklarn ve baz
airetlerin zaman zaman bir araya gelerek bu durumdan kurtulma areleri aradklarn bir birleriyle
anlama yollarna gittiklerini ve hatta Seyit Rza ve birka airetin anlatn, bunu kamuoyuna ve
d lkelere duyurma grevinin de Dersimi'ye verildiini bu gelimeler yaanrken de Ermenilerin
blgede uzun zamandr propaganda yaptklarn yazmaktadr.8
Nitekim eitli asayi raporlarnda bu airetlerin lardan beri bir rgtlenme amacyla
aralarndaki kan davas gtmeye ara verdiklerini gryoruz. rnein 4 Nisan tarihli bir
belgeye gre Vali Tahsin Bey, Dhiliye Vekletine Ovackn Mercan kylerinde Keelua
airetinden Kahraman olu Munzur aa Plmrn Danzik nahiyesine gelerek aralar ak olan

4
Osmanl Dneminde Dersim syanlar, Askeri Sayl Askeri Layiha, s. 14 vd.
5
Tan Gazetesi, 15 Haziran
6
Tan Gazetesi, 17 Haziran
7
Tan Gazetesi, 17 Haziran
8
Dersimi,

History Studies
Volume 4/1
Ariv Belgelerine Gre Dersim syani

Pir Ahmet olu Yusuf ile bartklar, oradan da Seyit Rza ve dier Dersim airetleri ile barmaya
gidecekleri yazmaktadr.9
tarihli bir baka asayi raporunda ise Maksutua Aireti Reisi Kasmolu Munzur
Aa'nn Seyit Rzaya geldii Seyit Rzann Ki ve Mazgirtin Kureanl Airetleri ile bartna
dair bilgiyi Dhiliye Vekili kr Kayann Baveklete verdii ifreden reniyoruz. 10 Ayn
belgenin ekinden rendiimize gre Kureyan, Krgan, Demenan, Yusufan Airetleri toplanarak
aralarndaki husumetlere son verip bar salamalar ve ayn zamanda Karaball Mehmet ile
Kogirili Ali arn Dou Dersim ile dier airetlere mektup yazarak barmalar iin teklif
edilmekle beraber bir taraftan da Hkmeti oylamak iin hkmete mektup yazarak sadakatlerini
bildirdikleri Elaz Valisi Tevfik Srr tarafndan 28 Aralk tarihine kaleme alnmtr
Yine Aralk tarihli Elz Vali Vekili Hilmi Bey tarafndan yazlan bir baka belge ile
Maksutua Aireti Reisi Kasm olu Munzur Aann Seyit Rzann yanna geldii ve Seyit
Rzann Ki Mazgirt Kureanl Aireti ile bart teyit edilmitir
Devlet yandal dncesine genel olarak mesafeli duran ve Devlet grevlilerinin raporlarnda da
sk sk ismini andklar Seyit Rza de Erzincann kuruluu srasnda Dersimde lider olarak
benimsenmi, manevi ve maddi otoritesi kabul edilmiti. Seyit Rza hem aa hem de seyit olmas
nedeniyle blgenin tek hkimi konumundayd. Bu durum resm otoritenin houna gitmiyordu. 13
Nitekim Nait Hakk Ulu yllar arasnda blgeye yapt ziyaretlerde Seyit Rzann
gcn kavramt. Bu adam Dersimin karanlk vicdannda bir urdur. Seyit Rza varken bunlarn
ne Trkl ne insanl kalrdiyerek blgedeki asl tehlikenin Seyit Rza olduunu aka ifade
etmitir
Nisan aynda Rzan, Haydaran, Yusufan, Kureyan, Abbasua, Bahtiyarua
Airetlerinin reisleri ve Seyit Rza bir araya gelerek Hkmet bizi askerle slah etseydi oktan
balamt. Asker gnderemez dier ilerle meguldrdiyen liderler hkmete bir ltimatom
gndermilerdir
Bu ltimatoma karakol yapmayacaksnz, kpr kurmayacaksnz, kaza ve-- nahiye
kurmayacaksnz, silahlarmza dokunmayacaksnz, vergilerimizi pazarlk usul
vereceiz. artlar asiler tarafndan hkmete koulan artlar arasndadr.
17

9
BCA 10
10
BCA 10
11
BCA 10 1
12
BCA
13
Akyrekli,
14
Ulu, 34,
15
BCA 3.
16
Cumhuriyet Gazetesi; 16 Haziran
17
Cumhuriyet Gazetesi 16 Haziran

History Studies
Volume 4/1
 Tuba DOAN

Abbasan Airetinin liderliinde 24 Mart tarihinde Sin Karakoluna saldr

History Studies
Volume 4/1
Ariv Belgelerine Gre Dersim syani

saldrmlardrJandarma kuvvetlerinin kar koymas zerine ahan Aireti Seyit Rza'y

24
Kurun Gazetesi, 13 Eyll
25
Kurun Gazetesi, 13 Eyll
26
BCA 3.
27
BCA 3.
28
Tan Gazetesi, 15 Haziran Sabiha Gken Harekat Atatrkle Bir mr ismini verdii anlarnda yle
anlatmtr; 1 Mays gn Elaz Vertetik alanna seafoodplus.infohmz oras seafoodplus.info Diyarbakr Alay Komutan
Feyzi Uaner idare seafoodplus.info blmz takviye iin istenmiti. Gelen blkte benim de bulunduumu renen o

History Studies
Volume 4/1
 Tuba DOAN

syan Avrupa lkeleri destekler nitelikte yaynlar yapmlar, Londra Radyosu Krtlk
Timsali Bir syan olarak duyurmutur
syann balarnda civarnda olan isyanclarn says Hkmetin kararl tutumuyla
bir anda zlm ve sayca seafoodplus.infon gerekletirilen bombardmana karadan destek
olunmad iin isyan genilemitir
syan kan blgeyi denetlemek zere Babakan smet nn bir dou gezisine kmay
uygun grm ve 18 Haziran tarihinde, Genelkurmay Bakan'na bir ifre gndererek bu
seyahatte yannda olmasn istemitir Ayrca Salk Bakan Refik Saydam, Mill Savunma
Bakan Kazm zalp ve Jandarma Genel Komutan Orgeneral Naci Tnaz ve eitli subaylar smet
nnnn Genelkurmay Bakanlna yazd yazya gre toplam 13 kii seyahate kmlardr
Gezinin amac tedip harektn yakndan tetkik etmektir. Tunceli Valisi ve Komutan
Alpdoan smet Paann gezisini Genelkurmay Bakanlna; Bavekil nn bugn saat
da Elazizden hareket Mazgirt ve ehir mntkasnda tatbikat yaptktan sonra Elaziz'e avdet
buyurmulardr eklinde haber vermitir
smet nn blgede slah programn halka yle duyurmutur;
Aalk, derebeylik, eyhlik kaldrlacak zorbalarn mallarna el konulacak, Dersime yol,
kpr, okul yaplacak, askerlik ve vergi dzene konulacak, Dersimi ekiya yata haline getirenler
bat vilayetlerine gnderilecek, Dersim tamamen boaltlacak ve burada Bakanlar Kurulu izni
olmadan kimse oturamayacak, memleketin eitli yerlerine yerletirilen Dersimliler ev ev
datlacaktr

tarihte ordu mfettii olarak orada bulunan paa ile ei beni karlamaya seafoodplus.infoa katlan tek gen kz
bendim. stelik de bunu bir havac olarak yapyordum. Bu nedenle paalar beni kendi evlerinde konuk ettiler.
Arkadalarm ise zel hazrlanm lojmanlara seafoodplus.info lojmanlar ve adrlar havaalannn hemen yannda
bulunuyordu. O gece ge saatlere kadar Dersim'deki olaylar zerinde duruldu. st rtbeli subaylarn hepsi ayn kanda
idiler: Bu ayaklanmay ok kk bir topluluk kendi karlar iin yapmlard.. Ulusumuzu blmek, bu arada henz
yeni yeni kendine gelmekte olan gen Trkiye'yi yeniden byk bir tehlikenin iine atarak paralamann yollarn
aramak, yabanc devletlerle ibirlii yaparak kendi kt ve irkin emellerine erimek!.Buna hi kimse uzak kalamazd
kukusuz. Ulusal Kurtulu Sava gibi bir tarih destan yazan, bu uurda hibir zveriden ekinmeyen, kendi
topraklarnn snrlarn kan ile izen bir ulusu blmeye, onu yeniden bir servene srklemeye hibir g
seafoodplus.info havaclar olarak olay kknden kazyacamza inanyor, bunu arkadalarmza sylyorduk.
Karaclarn da yzlerinde, gzlerinde ayn inan, ayn iman prl prl yayordu.. Onlar daha dne kadar topsuz, tfeksiz,
a, susuz dmanla gs gse savamlar, bir byk Trkiye Cumhuriyeti'ni kurmulard. ehitlerimizin kani hl
topraklarmzn stnde bir buhurdan gibi ttyor, bize ne yapmamz gerektiini hatrlatyordu. Bkz. Gken,

29
Akgl,
30
Cumhuriyet Gazetesi, 16 Haziran
31
ATASE, K. 37, K. , F. ; Cumhuriyet Gazetesi, 28 Haziran
32
ATASE, K. 37, K. , F.
33
ATASE, K. 37, K. , F.
34
Cumhuriyet Gazetesi, 17, Haziran

History Studies
Volume 4/1
Ariv Belgelerine Gre Dersim syani

Daha sonra Elazdan Sivas, Kayseri istikametiyle Ankaraya dnmtrHaziran ay

35
ATASE, K. 37, K. , F.
36
BCA 3.
37
Ulus Gazetesi, Haziran , Cumhuriyet Gazetesi, 28 Haziran
38
ay,
39
Cumhuriyet Gazetesi, 13 Temmuz
40
Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar,
41
ATASE, K. 37, D. , F. 4.
42
ATASE, K. 37, K. , F.

History Studies
Volume 4/1
 Tuba DOAN

Elaz ve Diyarbakra gemitirFakat Dhiliye Vekletince Drdnc Umum Mfettiliine

43
ATASE, K. 37, K. , F. , ATASE, K. 37, K. , F. 6.
44
ATASE, K. 37, K. , F. 5.
45
Ulu,
46
Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar,
47
Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar, ;

History Studies
Volume 4/1
Ariv Belgelerine Gre Dersim syani

katlacak olan ktalar 14 Austos tarihine kadar hazrlanarak garnizonlarndan hareket

48
ATASE, Klasr, 30, Gmlek , Fihrist,
49
ATASE, Klasr, 30, Gmlek , Fihrist
50
ATASE, Klasr, 30, Gmlek , Fihrist

History Studies
Volume 4/1
 Tuba DOAN

Planland gibi Austos aynn sonunda harektn ilk safhas bitmi ve 21 Austos gn
Tunceli vilayetindeki emir komuta 3. Ordudan Drdnc Umum Mfettiliine gemitir
Genelkurmay Bakan Mareal Fevzi akmak imzal ifreye gre o gn blgedeki muhafaza,
emniyet ve asayi kuvvetleri unlardr,
kinci Seyyar Jandarma Taburu Nazimiyede
Dokuzuncu Seyyar Jandarma Taburu Mamekide
nc Seyyar Jandarma Taburu Plmrde
Seyyar Jandarma Alay ve iki tabur ile Hozatta bir tabur, emikezekte
Mfettilik Muhafz Takm ile Tank ve Kprc Mfrezeleri Pertek kpr banda
Seyyar hastane Hozatta
tayyareden mrekkep bir grup Vertetil tayyare meydannda
Genelkurmay Bakanlnn 23 Austos tarihli ifresine gre de operasyonun 2. safhas da
bu tarihte bitirilmi, fakat Piyade Alay imdilik Elzda kalmtr. 3. Ordu ise tatbikat
yapmak zere Gaziantepe yola kmtr
10 Austosta balayan seafoodplus.infon son safhas da seafoodplus.info Mfettii Orgeneral Kazm
Orbaydan General Alpdoana yazlan ifreye gre 16 Eyll tarih ve saat 00da sona
seafoodplus.info bu ifreden rendiimize gre seafoodplus.info 2. Ordu da bu harekta destek seafoodplus.info
ksm birlikleriyle Hazirann ilk haftas ve mhim ksm ile Temmuzun son haftas iinde harekta
balayan ve Eyll bandan itibaren ksm ksm garnizonlarna dnen ve seafoodplus.infou ve 3. Tmen
ile de bu safhalara itirakle nc ordu silah arkadalarn ereflendiren ve etin vazifeler alan1.
ve 2. Ordu ktalar her safhada uzun yrylerde ve manevrann her hareketinde takdire ayan
kabiliyet gstermitir53
Harektn baaryla sonulanmasndan sonra Genelkurmay Bakan Fevzi akmak 3.
Orduya Orgeneral Kazm Orbay araclyla takdirlerini sunmutur54 Ayrca Orbay,
Cumhurbakan Atatrke harektn baaryla bittiini bildiren bir telgraf gnderdikten sonra
Mustafa Kemal Atatrk de Genelkurmay Bakanlna takdir yazs yazmtr;
Ordumuzun yksek ve her vakit olduu gibi milletin emniyetine cidden layk kymet ve
kudretle dolu manevrasnn ok istifadeli safhalar gstererek bittiini bildiren telgraflarnz

51
ATASE, Klasr, 30, Gmlek, , Fihrist
52
ATASE, Klasr, 30, Gmlek, Fihrist,
53
ATASE, Klasr, 30, Gmlek, B, Fihrist,
54
ATASE, Klasr, 30, Gmlek, B, Fihrist,

History Studies
Volume 4/1
Ariv Belgelerine Gre Dersim syani

aldm. Trk ordusunun yaratt bu yl dnm gnlerinde kalbim orduya kar takdir ve kran
hisleriyle doludur55
Sonu olarak Milli Mcadele esnasnda temelleri atlmaya balanan ve ylnda
Cumhuriyetin kurulmasyla birlikte hz kazanan ok uluslu bir devlet yapsndan an gerei
olan Ulus-Devlet modeline seafoodplus.info bir dizi deiimler yaanm, yeni bir ynetim ekli,
yeni anayasa, yeni vatandalk kavram, ada devlet kurumlar ve merkezi bir ynetim anlayna
seafoodplus.info bu deiiklikler Avrupada yaklak yllk bir srete ve kendi i
dinamikleriyle gereklemiken Trkiyede ynetim tarafndan ok ksa zamana sdrlmak
zorunda kalnmtr.
Ulus ve ulus-devlet oluumu srecinde tebaadan yurttaa, yerelden ulusala, dinsellikten
laiklie, feodal toplumdan kapitalist topluma doru yaanan dnmde ulusal devlet anlay;
Dou ve Gneydou Anadolunun sosyal, kltrel, dini ve airet yaps ile elimi buna bal
olarak Dersim Blgesinde isyan kmtr. Bu isyan Drdnc Umum Mfettilii ve nc
Ordu Mfettiliinin katlmyla seafoodplus.info devletin, lu yllarda Dou ve
Gneydou Anadoluya uygulad politikann fazla sertlik yanls olduu zellikle isyanlar
bastrrken gereinden fazla g kullanld eklinde seafoodplus.info ok Dersim syannn
bastrl biimi eletirilere maruz seafoodplus.info o dnemde tehlikenin byklne kar
nlemlerini de bytmtr. Yani ulusal varla gelen tehdit ne kadar oksa bunu bastrmak iin
kullanlan g de onunla orantl olmak zorundadr. Ancak merkezden uzakta kan bir isyan
bastrrken uygulanan yntemde o isyan bastrmakla grevli askeri yetkilinin sorumluluu da gz
ard edilmeyecek kadar nemlidir.
KAYNAKLAR
ATASE Arivi
Babakanlk Cumhuriyet arivi
Cumhuriyet gazetesi
Kurun Gazetesi
Tan Gazetesi
Ulus Gazetesi

Akgl, Suat. ()Yakn Tarihimizde Dersim syanlar ve Gerekleri, Boazii Ilmi

55
ATASE, Klasr, 30, Gmlek, B, Fihrist,

History Studies
Volume 4/1
 Tuba DOAN

Osmanl Dneminde Dersim syanlar, (), Askeri Sayl Askeri Layiha, stanbul Askeri
Matbaas, stanbul.
Osmanl Dneminde Dersim syanlar, Askeri Sayl Askeri Layiha.
T.C. Dhiliye Vekleti, Jandarma Umum Komutanl Raporu, 3. . 1. Ks. Say
Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar, (), Genelkurmay Harp Dairesi Bakanl
Genelkurmay Basmevi, Ankara.
Ulu, Nait. (), Derebeyi ve Dersim, Kaynak Yaynlar, stanbul.
Ulu, Nait. (), Tunceli Medeniyete Alyor, Kaynak Yaynlar, stanbul.

History Studies
Volume 4/1

Şüphe yok ki her devletin tarihi gelişim sürecinde karşılaştığı toplumsal ayaklanmalar ve isyanlar mevcuttur.  

İsyanların sebepleri ekonomik ya da siyasi olarak değişmekle beraber, her devlet ülkeyi tehdit eden isyanları toplum huzuru için bastırmakla mükelleftir.

Bu noktadan bakıldığında devlet düzenini veya toplum huzurunu tehlikeye atan örgütsel hareketler dünyanın heryerinde terör eylemi olarak addedilir.

Türk tarihinde isyanlar  

Türk tarihinde büyük isyanlar devri denince akla ilk Yavuz Sultan Selim döneminde Celali İsyanları gelir.

IV. Mehmet dönemine kadar uzanan bu isyanların dönemin İran Şah'ı tarafından provoke edildiği ve genelde yanlış olarak Şii-Alevi ekseninde mezhepsel bir hesaplaşma gibi gösterildiği vakidir. ¹

Bu manada bir isyana etnik ya da dini bir kimlik kazandırıldığında nasıl anarşi eyleminden çıkıp ideolojik bir hale büründüğünü bu isyanlarda görmek mümkündür.

Öte yandan Anadolu'da meydana gelen diğer isyanlarda durumun farklı olduğu ve devlete karşı bir direnişin görülmemesi ise bu iddiamıza delil teşkil eder.

Öyle ki, bunlardan yılında Rize havalisinde meydana gelen Tuzcuoğlu isyanında, Tuzcuoğlu Memiş Ağa öldürülmüş ve aile efradının önde gelenleri Rize'den Erzurum'a sürülmüştü.

Faş kalesi muhafızlığı dahi yapmış olan Tuzcuoğlu Memiş Ağa'nın ailesi, bu isyan hareketinde mevki ve itibar kaybetmelerine rağmen devlete karşı kin gütmemiş, konuyu kapatmışlardı. ²

Doğu Karadeniz'de yine Şeyh Eşref İsyanı diye bilinen isyan hareketinde Şeyh Eşref ve müritleri yılında Bayburt'taki evinde öldürülmüştü.

Haksızlığı veya haklılığı bahis konusu bile olmadan mesele kapanmış ve tarihi bir hadise olarak kaydedilmişti. ³

Rize de yılında şapka kanununa isyan eden bazı aile liderleri ölümle cezalandırılmış fakat isyandan sonra mesele kapanmıştı.

Dolayısıyla yılında Rize'de şapka kanununa muhalefet edenler bu olayı bir isyan haline getirmemiştir. ⁴

Benzer şekilde Ege bölgesinde Afro Türkler içerisinde de eşkiyalıktan öldürülen önemli efeler vardır.

Türküsü hatta zeybeği dahi olan Afrika kökenli Türklerden olan Koca Arap, eşkiyalık suçuyla devlet tarafından öldürülmüştü.

Fakat bugün Aydınlı Koca Arap'ın torunları kalkıp da bunu bir etnik hesaplaşma gibi asılsız bir iddiaya dönüştürmemiş, aileden kimse devleti etnik bir ithamla yargılamamıştır. ⁵

Peki, hal böyle iken Türkiye Cumhuriyeti dönemindeki Dersim ya da Şeyh Sait isyanlarının bir etnik hesaplaşma olarak lanse edilmesiyle amaçlanan nedir?

İşte isyanların bir ideolojiye bürünmesinde temel sebep, isyanın gayesinin Dersim isyanı gibi basit bir anarşinin ötesinde, siyasi bir gayeye hizmet ediyor olmasından ileri gelmektedir.

Şeyh Sait ve Dersim isyanlarına bakıldığında görülen ilk nokta burasıdır.

Şeyh Sait ve Dersim isyanlarının anatomisi 

Bilindiği üzere  yılında "din elden gidiyor" bahanesiyle ayaklanan Şeyh Sait ve adamları, bu isyan hareketinde birçok masum halkı kandırarak yanına toplamış ve Türk askerine kurşun sıkmıştır.

Şeyh Sait isyanında hilafet yanlısı olduğu görülse de esas maksadın Kürt Devleti kurma düşüncesine hizmet ettiği anlaşılmaktadır.

Özelikle Şeyh Sait isyanına katılan Ermeni anarşistlerin fiili çabaları ve İngiltere tarafından desteklenmesi bu isyanın temel gayesini ortaya koyar.

İsyanın hemen ardından Türkiye'nin Musul'u kaybetmesi ise Şeyh Said isyanının hangi gayeye hizmet oldunu bize göstermiştir. ⁶

Şeyh Said isyanına katılan bir Ermeni vatandaşın Dersim havalisinden Çorum'a sürülmesi hususundaki belge,

Kürt isyanlarının menşeine bakıldığında Osmanlı Devleti'nin son dönemlerinde devlet kurmak amacıyla isyan hareketlerine giriştikleri görülmektedir.

yılında Erzincan'da Emin Ali Bedirhan'ın isyanının arkasında İngiltere'nin Musul bölgesinde Kürdistan projesi bu isyanların nedenlerinin başında gelir.

Afrika gazetelerine dahi yansıyan o döneme ait haberler bu hakikati ortaya koymaktadır. 

Afrika'daki İngiliz sömürgelerinde dahi "Kurdistan" ve Kürt isyanları üzerine haberlerin yoğunluğu dikkat çekicidir

Gerek Kürt Tealî Cemiyeti'nin üyeleri, gerek İngiliz gizli servisinin görevlileri, yöre aşiretleri arasında propaganda ve örgütlenme çalışması yürütüyor, ayrılıkçı bir ayaklanmanın hazırlıklarını yapıyorlardı.

Koçgiri aşireti reisi Haydar Bey, Mondros Mütarekesi sırasında Kürt Tealî Cemiyeti'ne girmiş, İmranlı da bu cemiyetin teşkilatını kurmuştu.

Haydar Bey diğer aşiret reislerini de bu derneğe üye kaydetip Jepin adlı gazeteleriyle Kürt bağımsızlığı hakkında yazılar yayımlıyorlardı.

Derneğin sekreterliğini ise Alişir yapıyordu. Sivas ve civarında Fransız subay ve ajanlarının da bulunması bölgedeki aşiretleri hareketli bir hale getirmişti. ⁷

Yine, I. Dünya Savaşı'nda Bitlis'te Molla Selim ve Şeyh Şehabettin isyanı gibi, yılında Simko isyanı aynı gayeye hizmet eden Kürtçü ideolojisine dayanan isyanlardır.

yılında Sivas'ta Koçgiri, yılında Nasturi ve yılında Şeyh Said isyanı, Türk ordusunu işgal döneminde dahi uğraştıran dış güçlerin desteklediği isyanlardandır. ⁸

Dersim isyanı

Dersim isyanı, Dersim'de ve yılları arasında dönemin Türk hükûmetiyle bazı Kürt aşiretleri arasında bölgenin hakimiyeti ile ilgili çıkan anlaşmazlıklar sonucu yaşanan olaylar olarak bilinmektedir.

Millî Mücadele yıllarındaki Koçgiri isyanı, 'teki Şeyh Said isyanı ve 'lu yıllarda patlak veren bazı isyanlar güvenliği sağlamak için yeni bir vilâyetin kurulmasını gündeme getirdi.

Genelkurmay Başkanlığı yazışmalarında Dersim İsyanı hakkındaki bir rapor,

25 Aralık 'te Tunceli vilâyeti kuruluş kanunu kabul edildiğinde bölgeye korgeneral rütbesinde bir askerî vali tayin edilmişti. 

Dersim isyanını basit bir isyan hareketi olarak adlandırmak haddinden fazla iyi niyetli bir yaklaşım olacaktır.

Sadece Afrika gazetelerinde 'larda çıkan Kürt isyancılarla ilgili haberler bile konunun İngiltere tarafından nasıl takip edildiğini ortaya koyuyor.

yılında İngiltere'nin nakliye gemisine "Kurdistan" adını vermesi baştan beri Kürt aşiretler üzerine oynanan planlarının bir parçasıydı. ⁹

İngiltere donanmasında "Kurdistan" adlı gemi ile ilgili İngiliz gazetelerinde bir haber,

Seyid Rıza'nın İngiltere'ye yazdığı mektubu, başlattığı isyanın belgesi mahiyetindedir;

İngiltere Dışişleri Bakanlığı'na,

Sayın Bakan,

Üç aydan beri ülkemde tüyler ürpertici bir savaş sürüyor. 

Savaş olanaklarının eşitsizliğine, yangın bombalarının, boğucu gazların kullanılmasına rağmen, ben
ve yurttaşlarım Türkiye ordusunu başarısızlığa uğrattık. 

Sayın Bakan en derin saygılarımın kabulünü rica ederim.

Dersim Generali
Seyid Rıza

Karakolun basılarak 34 askerin öldürülmesi isyana devlet müdahelesini zaruri kılıyordu.

Aynı günlerde Horen isimli bir Ermeni, bölge halkını isyana teşvik ettiği gerekçesiyle tutuklanmıştı.

Mayıs tarihinde isyan daha çok büyümeden Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti ilk tepkisini göstermiş ve Türk Hava Kuvvetleri uçakları aşiret reislerinin toplantıda olduğu Keçikesen Köyü'nü bombalamışlardır.

Bu bombalamaya ilk kadın savaş uçağı pilotu Sabiha Gökçen de katılmıştı.

Seyid Rıza'dan başka isyanın elebaşlarından Alişer'in yazdığı şiirde, 'Kürdistan'ın orduları, Kahrettiler barbarları' sözleriyle 'barbar' diye hitap ederek Türk askerine karşı isyan hareketi alenen dile getirilmişti.

Alişer, Dersim İsyanı'ndan önce Koçgiri Ayaklanması'nı örgütlemiş ve bizzat elinde silahla yönetmiş bir Kürt bir siyasetçiydi.

Hatta isyan bastırılınca, kurulan sıkıyönetim mahkemesince eşi Zarife ve Nuri Dersimi ile birlikte idam cezası almışlardı, ancak kendisi Dersim'e kaçarak idamdan kurtuldu.

9 Temmuz 'de Dersim İsyanı devam ederken çatışmada öldürüldü.

Esasında Dersim İsyanı'nı İngiliz emperyalizmi başlatmış Cumhuriyet Hükümeti bastırmıştır.  ¹⁰

Dersim İsyanı'nın siyasallaşması

Dersim İsyanı'nı "devlet terörü" olarak göstermek anarşiyi meşruşlatırmanın bir başka yoludur.

İsyanlar bu manada belgelere dayalı olduğu kadar, vicdani bir bakış açısıyla değerlendirilmelidir.

Devleti katil göstermek ya da bir terör olayını etnik bir çekişme gibi lanse etmek o isyanın yapısını değiştirmeyeceği gibi, örgütü de meşrulaştıramaz.

Kaldı ki, yeni kurulma aşamasında bir devleti bu gibi isyanlarla yıpratmaya çalışmak esasında Allah indinde küfre girmektedir.

Dolayısıyla devlete isyan ederek düşmanların ekmeğine yağ sürmek, İslam hukukunda da fitne olarak addedildiği için cezası siyaseten katl, yani ölümdür.

Bugün PKK ne kadar terör örgütü ise, geçmişte devletin askerine kurşun sıkan her kişi aynı gaflete düşmüştür.

Devlete isyan eden, Mehmetçik'e kurşun sıkanlara karşı yapılan operasyon "katliam" olarak tanımlanıyorsa, bu yıl sonra PKK'ya karşı yapılan operasyonları da "katliam" olarak tanıyacağız anlamına gelir. 

Bastırılan Tuzcuoğlu, Koca Arap ya da Şeyh Eşref isyanlarında herhangi bir devlet düşmanlığının görülmemiş olması, Dersim ve Şeyh Sait gibi isyanlarla karşılaştırıldığında bize gereken cevabı vermiş olacaktır.

Doğu Karadeniz'deki meşhur ailelerden Tuzcuoğullları ya da meşhur Afro-Türk zeybeklerden Koca Arap ve ailesi, isyanın bedelini canlarıyla ödeyerek tarihten silinmişlerdir.

Fakat arkalarında ölümlerini kaşıyacak, isyana teşvik edecek dış güçler olmadığı için isyanları zamanla unutulmuştur.

Merhum Koloğlu'nun tespitiyle; Şeyh Sait İsyanı'nın İngilizler tarafından desteklendiği kesindir.

Dolayısıyla bugün devleti tehdit eden isyanlara etnik bir hesaplaşma havası vermek o terör olayını meşru kılmaz.

Dersim İsyanı'nın bir propaganda olarak kullanılıp devlet düşmanlığına alet edilmesi ideolojik bir hesaplaşmanın ürünüdür.

Bunu devam ettirmek daha büyük bir gaflet, hatta o ülkeye ihanet olur. ¹¹

Seyit Rıza ve adamlarının sebep oldukları isyanın terör olduğu belgelerde sabitken, bu terör eylemini siyasi bir araç olarak dönemin hükümetine karşı kullanmak büyük bir hata olduğu gibi, bu, terörü meşru kılmayacaktır.

Bilakis mezkur isyanın günümüze kadar yankılarının sürmesi, onun arkasında çirkin hesapların olduğunu ortaya koyar. 

Şeyh Said isyanında şehit edilen Kaymakam Filibeli Hüseyin'in geride kalan ailesine maaş bağlanmasına dair belge

Şeyh Said isyanında şehit edilen Üsteğmen Erzurumlu Mehmet Seyfettin'in geride kalan ailesine maaş bağlanmasına dair belge

^Notlar:

^{1.  Akdağ, Mustafa. Türk halkının dirlik ve düzenlik kavgası: celali isyanları. İstanbul: Cem Yayınevi.
2.  Münir Aktepe. "Tuzcu-oğulları İsyanı". Turkish Journal of History / Tarih Dergisi. (3):
3.  Alaattin Uca, and Aytunç Ülker. "Bayburt’ta Şeyh Eşref İsyanı". Gazi Akademik Bakış. 10 (19):
4.  Eğdirici, Nazmi. Atatürk'ün kılık kıyafet-şapka devrimi ve İnebolu. Ankara: N. Eğdirici.
5.  Akdoğu, Onur. Bir başkaldırı öyküsü: Zeybekler : tarihi, ezgileri, dansları. İzmir: Nisan. seafoodplus.info?id=yISfAAAAMAAJ.
6.  Örgeevren, Ahmet Süreyya, and Osman Selim Kocahanoğlu. Şeyh Sait isyanı ve şark istiklâl mahkemesi: vesikalar, olaylar, hatıralar. İstanbul: Temel Yayınları.
7.  Akgül, Suat. "Cumhuri̇yet Dönemi̇ne Kadar Dersi̇m Sorunu". Otam(Ankara.
8.  Aydoğan, Mehmet. İç isyanlar ve Şeyh Said isyanı. İstanbul: Noktakitap.
9.  Tuğba DOĞAN. Arşiv Belgelerine Göre Dersim İsyani/// According to Archival Documents Dersim Rebellion in History Studies: International Journal of History. seafoodplus.info%C4%9Fba%20Do%C4%seafoodplus.info
  Esra Sarıkoyuncu Değerli. "Amerikan Basınında Doğu İsyanları ". Gazi Akademik Bakış. 6 (3):
  Yunus Nadi. Birinci Büyük Millet Meclisinin açılışi ve isyanlar. İstanbul: Sel Yayınları.}

*Bu makalede yer alan fikirler yazara aittir ve Independent Türkçe'nin editöryal politikasını yansıtmayabilir. 

DERSİM TARİHİNDEN NOTLAR: İSYANI Not: Bu makale Munzur Dergisi’nin ’de çıkan Sayısında yayınlandı. O günden sonra bu isyan ile ilgili çok sayıda arşiv belgesi elde edildi. Bu belgeler ışığında isyanı yeniden ele alınacak ve muhtemelen bir kitap şeklinde yayınlanacaktır. Makalede eksiklikler ve tarih hataları (gün hesabı) olmakla beraber, verilen bilgiler doğrudur ve kronolojik süreç aynen doğrudur. Mehmet Yıldırım Dersim yaşlılarıyla Dersim yakın tarihi üzerine konuşulduğunda, iki büyük olaydan bahsedildiği görülür; “tertelo viren(ilk tertele)” ve “tertelo peen(son/ikinci tertele)”. Tertelo Viren yılında Dersim’de meydana gelen isyanı, Tertelo Peen ise – yılında meydana “Dersim İsyanı”nı tanımlar. yılındaki isyan, isyana öncülük yapan Ali-o Gax’ın ismiyle de anılmakta ve “Tertele Aliye Gax’i” de denilmektedir. Not: Tertele/Tartala terimi; “Tard etmek” yani sürmek, kovmak, püskürtmek manasında olup, İç Anadolu’da bir çok yörede “tartala” veya “tertele” şeklinde kullanılmaktadır. Kelime genelde isyanların bastırılmasını ifade etmek için kullanılmış olup, kan ve gözyaşını da içinde barındıran bir terimdir’de Dersim’de “geri püskürtmek, bastırmak, kovmak, tard etmek” manasında kullanılırken, ’deki toplu kırımları da içinde barındıracak şekilde, zamanla “kırım-katliam” manasında kullanılır olmuştur. Bu çalışmada baharında meydana gelen “tertelo viren” üzerinde durulmuş ve bu esnada Mazgirt-Pah-Kutuderesi hattında yaşananların bir resmi sunulmuştur. Kaynak olarak, olayların birinci derecedeki tanıklarının yine birinci derecedeki yakınlarının sözlü anlatımları ayrıntılı olarak kullanılmıştır. Resmi kaynaklardan ise, Kur. Binb. Burhan Özkök’ün kitabından yararlanılmıştır[1]. Ermenilerin Dersim’i İsyana Teşviki Ruslar Doğu Anadolu’yu işgal ettiklerinde, Dersim’in, kendi önlerinde büyük bir engel olduğunu biliyorlardı. Bu nedenle Dersim’i yanlarına çekmek ve Osmanlı’ya karşı beraber savaş verip, savaşın sonunda ise Dersimlilere otonom vermek için(Özkök), Ermeniler vasıtasıyla Dersim aşiretleriyle görüşmeler yapıyorlardı[2]. Bu savaşta beklentileri en yüksek olanlar ise Ermenilerdi. Ermeniler, her ne kadar yılında bölgeden sürülmüşlerse de hala Rusların desteğiyle bölgede kuracakları “Büyük Ermenistan” hayalini canlı tutuyorlar[3] ve Ruslarla beraber Anadolu’da adım adım ilerliyorlardı. Tehcirden evvel giden veya tehcirden kurtulan bazı Ermeniler, yılında gerisin geri Dersim kapılarına dayanmışlardı. Nitekim sonunda Dersimliler de artık onlar için hedef tahtasındaydı. Çünkü yılı sonunda ve yılında Dersimliler, Osmanlı’nın telkin ve teşvikiyle Rusları, Pülümür cephesinde durdurmuşlardı[4]. Oysa daha bir yıl evvel, Dersim aşiretlerini Osmanlıya isyan ettirmişlerdi. Bu isyana ayrıntılı geçmeden evvel, yılında, Pülümür Cephesi’nde yaşananlardan bir ilginç olayı aktarmakta yarar vardır. yılında, hemen tüm Dersim aşiretleri Pülümür Cephesi’ne, Ruslara karşı savaşmaya giderler[5]. Çarpışmalar çok yakın seyrederken karşı tepelerden bir ses yükselir. Bu ses, Dersim aşiret ağalarından bazılarının adlarını saydıktan sonra, onlara hitaben şu hakarette bulunur; — Mı de qafıka piye pi naene, Serko Çolax’o ke vane ezu. Trumm medya.(Dedenizin kemiklerini s…. Çolak Serkis dedikleri benim. Hodri meydan) (Anlatan; Emine Yıldırım, Beser Çağlar). Çolak Serkis, Gömemişlilerce(benim köyüm) iyi bilinen bir isimdi. Çünkü kendisi, daha önce Mıle Pazapuni’nin abisi Pıtali’nin evinde çobanlık yapmış, yılında ise aniden ortadan kaybolmuştur.[6] Bu hakaret üzerine, Pıtali karşılık verir; —Ez de qafıka piye piye tonin, Pıte Avaşi’yo ke vane ezu.(Ben senin dedenin kemiklerini s…. Abbas oğlu Pıtali dedikleri benim). Bunun üzerine Serkis’in sesi kesilir. Ermeniler, yılında, Pah(Kocakoç) nahiyesinde askerlik görevini çavuş olarak yapan Mıle Pazapuni’ye de şu teklifi sunarlar (Anlatan; Memede Pıtali); —Mıle, ma tu Binbaşi yazmıskerda (Hoca, biz seni –bu savaşta- Binbaşı yazdık). Mıle Pazapuni, nedenini sorunca da şu cevabı alır; —Ma nıka yine ortera dame we(Biz şimdi onları –Osmanlıyı- ortadan kaldıracağız). Mıle Pazapuni’nin reddettiği bu teklif, Ermenilerin Dersimlilere sunduğu vaatlerden sadece bir tanesiydi. Çok önemli diğer bir görüşme de Kureyşan Aşiret reisi Ali Ağa(Ali-o Gax)[7] ile Ruslar arasında gerçekleşir[8]. Uşene Pıtali’ye göre bu görüşmede, Ruslarla Ali-o Gax arasındaki tercümanlığı ise yine bir Ermeni yapmıştır.[9] İddiaya göre Rus generalinin Aliyo Gax’a; —Biz bile Osmanlı ile başa çıkamazken, senin neyin var, ne ile savaşacaksın? şeklindeki sorusunu, arabulucu Ermeni şu şekilde tercüme etmiştir; —Ma corde dame pıro, sıma ki ceru pırode, ma yine ortera wedarime(biz yukarıdan, siz de aşağıdan vurun, onları ortadan kaldıralım). Görüşmenin bu şekilde geçip geçmediğinden emin değiliz. Fakat görüşmenin yapıldığından eminiz. Çünkü Ali-o Gax, daha sonra Dersim aşiretlerini dolaşır ve isyan için destek ister. Bu gerçeğe, yöre yaşlılarının anlatımlarından ulaşıyoruz. Bu konuda Beser Çağlar, kayınbabası Momıde Khali’den dinlediği çok önemli bir bilgiyi şöyle aktarmaktadır: Alan Aşireti ile Körtan(Meşeyolu) Köyünde yapılan görüşmelere, Momıde Khali de katılır. Ali-o Gax ise, Rusların kendisine hediye ettiği çizme ve uzun bir palto ile dolaşmaktadır. Yapılan görüşmeler ve tartışmalar sonucunda Alanlı Mıle Uşen(–), yanında bulunan Momıde Khali’den de destek alarak, şu aykırı soruları Aliyo Gax’a sorar; — Ye dewlete eksere xo zofu, tıfonge xo zofu. Ye tu çike tu estu? (Devletin askeri-silahı çok. Senin neyin var?) — Ekseri keme are, çeku ceme.(Askeri toplarız, silahları alırız) — Ye dewlete, tope xo este. Her top tarave haza dergu. Eve gawu oncene. Tu çutır vırazena? (Devletin büyük topları var, sığırlarla çekilir. Sen nasıl yapacaksın?). ( yılında Körtan’dan Fahri Doğan ile yaptığım söyleşide, Ali-o Gax’ın Ruslardan hediyeler aldığını doğrulayan önemli bilgiler edindim. Ayrıca Ruslardan Ali-o Gax’a yazılan mektup da sonraki yıllarda temin edilmiş olup elimde mevcuttur). Ali-o Gax İsyanı (Tertelo Viren/Tertele Aliye Gaxi) Ali-o Gax, yapılan eleştirilerden bozulur ama Ruslardan aldığı destek ve Dersim’de kuracağı idarenin başı olma hayaliyle başı bulutlardadır[10]. Kararını vermiştir. Aşiretlerin desteğini de alarak, 8–9 Mart ’de [11], Nazımiye’de ayaklanma başlatır. Hükümet konağını yakar, telgrafhaneyi tahrip eder. Ardından Pah Nahiye karakolu ve Mazgirt hükümet konağını yakıp memurları hapis ve darp ederek Elazığ’a doğru yönelir. Hedef Türklerin yaşadığı köylerdir. Şivzoğ(Burmageçit), Balişer(Beydamı), Paşğank/Paşavank(Pınarlar) başta olmak üzere, Sünni Türklerin yaşadığı birçok köyü yakıp yağmalar. Devletin resmi kaynakları, isyana ile dolayında silahlı asinin katıldığını yazar[12]. Tam olarak nereye kadar gidildiği bilinmemekle beraber, yaşlıların anlatımına göre Peri’de çıkan karşı direnişler sonucu Yusufan Aşiretinden bir kişinin vurulmasıyla hareket sona erer. İsyana Ermeniler de Katıldı Mıle Pazapuni’nin kızı Emine Yıldırım, Mazgirt’e bağlı Türk köylerinin basılması esnasında, bir Sünni Türk Beyinin ailesine tecavüzde bulunulduğunu ve tecavüz edenin de bir Ermeni olduğunu belirtmektedir. Tecavüze uğrayan kadın, bir gayrimüslimin, Müslümanların yanında kendisine tecavüzde bulunmasına sitemli şekilde tepki vermiştir. (Fahri Doğan ise söz konusu kadının Mazgirt Kaymakamının eşi olduğunu söyler. Mazgirt Kaymakamlığına vekaleten tahrirat müdürü bakmaktadır ve olay esnasında vurulmuştur) Babasından duyduğu bu olayı anlatırken Emine Nene’nin yüzündeki mahcubiyet, olayın yörede ne kadar infial yarattığını göstermesi bakımından söze gerek bırakmıyordu[13]. Ermenilerin isyana katıldığını, kısa bir süre önce internette yayımlanan bir çalışma da destekliyordu[14]. Çalışmanın atıf yaptığı kaynak, tarihli, “Çarsancak Ermenileri Tarihi” adlı kaynaktır. Yazarı ise Kevork Yerevanyan’dır. Kaynak, öncesi Dersim’de yaşayan Ermenilerle yapılan bazı görüşmeleri de kapsamaktadır. Bu kaynaktan, Soysal’ın aktardığı pasaj şöyledir; “Çarsancak Ermenileri Tarihi”nin yazarı Kevork Yerevanyan on yıllar sonra Lübnan’da karşılaştığı Sultan Mirakyan isimli yaşlı kadından o dönemin hatıralarını dinler ve kitabında aktarır. Mazgirt Göktepeli Ahmet Bey’e ait Şordan köyünden Giragos Mirakyan’ın hanımı olduğunu belirten Sultan Mirakyan şunları anlatır….. “Yaşlı kadının, eşi Giragos Mirakyan hakkında anlattıklarını ise yazar kendi gözlemleri ve toparladığı diğer verilerle birleştirerek şöyle özetliyor; “’te bütün Çarsancak Ermenileri ölüm yolculuğuna çıkarılmıştı. Kadınlar, kızlar ve çocuklar da sürgün kafileleri içindeydi. Çarsancak’ta Ermeni soluğu kalmamıştı artık. ’da bağımsız Dersim’in aşiretleri Çarsancak bölgesine silahlı akın yaparlar; Mazgirt, Hozat, Peri, Pertek üzerinden Kharpert’e (Harput) kadar beylerin ganimet diye paylaştığı Ermeni mallarını ve aynı zamanda Türk mülklerini yağma ve talan ederler. Bu akın sırasında Dersimliler’in saflarında Giragos Mirakyan da vardır. Sürülen ve kırılan Ermeniler’in intikamını alma duygusuyla dolu Giragos bir zamanlar cıvıl cıvıl Ermeni nüfusuyla meskun Peri(Mazgirt-Çarsancak) şehrini ıssız ve insansız bulunca, bütün evleri ateşe verir.” İsyana katılan Ağalar, talan edilen Türk köylerinden zorla alıkoydukları genç kızlarla evlenirler. Bu şekilde beş tane zoraki “evlilik” gerçekleşir(Anlatan; Uşene Pıtali). Uşene Pıtali bu beş kızdan üç tanesinin hangi ağalarca alındığını da belirtmekteydi; Suran aşireti ağalarından Memli Ağa, İv(İvrayim) Ağa ve Efendi Ağa. Bu bilgiyi, Emine Nene de doğrulamakta ve şöyle söylemektedir; “Ceniya Efendi Ağayi mı divi. Roze hete Sagulu’de ma şivi ware. Uza heniye bi. Ez şüne ke a ceniya Efendi Ağayi hawa uza bervena. Mı pers kerd vake tu ça bervena? Vake; tıka heniye çe piye mıvi, ma amene tıka ware. Ma haza soji qarmesi potene, haza nu potın. Mıleti haza nu werdene.” “Efendi Ağa’nın eşini ben görmüştüm. Bir gün, Sagulu taraflarında (Mazgirt yakınları M.Y.) yaylaya gitmiştik. Orada bir çeşme vardı. Ben gittim ki Efendi Ağa’nın eşi, o çeşme başında ağlıyor. Neden ağladığını sorduğumda ise şöyle dedi; burası babamların çeşmesiydi, buraya yaylaya gelirdik. Biz şurada sac kavurması yapar, şurada ekmek yapardık. Millet şurada yemeklerini yerdi.” Pah Baskını ve İsyan Sonrası Pah baskını esnasında, Mıle Pazapuni (nenemin babası) karakolda askerlik vazifesini yapmaktadır. Mıle, baskın esnasında nahiye müdürünü, karısı ve çocuklarıyla beraber baskından kurtarıp Gömemiş’e, kendi evine getirir ve saklar. Karanlık çökünce de bu aileyi alıp Hozat’a götürür ve devlet yetkililerine teslim eder. Karşılığında kendisine bir vesika verilir. Vesikada; Gömemiş köyü ahalisinin “ahal-i muti” olduğu ve isyana katılmadığı yazılıdır (Anlatan; Emine Yıldırım). İsyan haberi alınır alınmaz Osmanlı ordusu, 9 Mart ’den başlayarak bölgeye asker sevkiyatına başlar. Miralay Galatalı Şevket Paşa komutasındaki Osmanlı ordusu, Mazgirt üzerinden bölgeye sefere başlar. Başlangıçta kan dökülmemesi ve isyana katılmam ış olan ahaliye zarar verilmemesi hedeflense de, özellikle Mazgirt civarında yer yer meydana gelen çatışmalar sonucu, ayrım yapılmaksızın köyler yakılır ve halka karşı silah kullanılır. Özkök’ün kitabındaki raporlardan anlaşıldığı kadarıyla sayıları yer yer üç yüze varan silahlı gurupların karşı direnişiyle beraber, halk köylerini boşaltarak hayvanlarını da alıp kuzeye doğru kaçar. Askeri harekete, Osmanlı ordusunun yanında, Palu ve Ohi’den de milis birlikleri iştirak eder. Örneğin Palu kaymakamı, iki yüzden fazla gönüllü “cengâver” ile, Ohi’li Necip Ağa ise altmış kadar gönüllü birliğiyle, süvari birliğine destek verir. Bu durum “Palo’nun Zaza çetesinin, hakikaten cesaret gösterdiği” şeklinde raporlara geçer(Özkök; s). 25 Nisan ’de, Pah’ın kuzeyindeki sırtlarda karşılaşılan direniş, Binbaşı Şükrü’nün komutasındaki müfreze ile üç saat içinde püskürtülerek, bir tabur piyade, bir top ve iki makineli tüfekle beraber, yeni gelen gönüllülerin de desteğiyle Gömemiş güneyindeki sırtlar ele geçirilir. Direnişi Mazgirt yöresinden kaçan muhacirler gösterir. Mıle Pazapuni’nin, kamu görevlilerini koruyup Hozat’a götürüp teslim etmesi, köylerinin ateşe verilmesine mani olmuştur. Raporlarda şu ibare göze çarpmaktadır; “Alan aşiretine mensup Kortik, Kortan, Gomemiş, Pazapon köyleriyle Pah kasabası yakılmayacaktır.”(Özkök; 55). Fakat bununla beraber, kaçan muhacirlerin yanında yöre halkı da gözetilmeksizin, her kese ateş açılır. Dolayısıyla insanların kaçmaktan başka çareleri kalmaz. Yine raporlara yansıdığı kadarıyla, özellikle Dargeçit Suyu’nun(Pülümür Çayı) güney yakasındaki köylere, top atışı yapılması emri verilir. Bu durumu, Beser Çağlar, şu şekilde anlatmaktadır; —Topu Vıle Paxi’ra erzene, yene gınene Vıroze Dewreşi’ro.(Pah sırtlarından atılan toplar, gelip Vıroze Dewreşi -Xozmareg’in güney karşısı- tepesine düşer). Gömemiş Üzerinden, Haydaran Dağlarına Kaçış Mazgirt ve civarındaki Pilvenk, Hıran, Seydan ve İzol aşiretleri, hayvanlarını ve değerli eşyalarını alarak, Haydaran dağlarına kaçmak için gelip Gömemiş mıntıkasına dolarlar. Özellikle Gömemiş muhitine girmelerinde, bu bölge halkının “ahali- i muti” ilan edilmesinin ve dolayısıyla bölgenin emniyetli bölge olduğuna inanmalarının da etkisi vardır. Öyle ki bu durumu şu şekilde tarif etmektedir Beser Çağlar: -Vıle Paxi’ra hata vıle Korta Sure, na orte pıre mıletviyo, vatene wele bı estıne era hard ne kotıne. (Pah tepesinden Kortasur tepesine kadar olan bölgeye millet(muhacir) dolmuş. Anlatılana göre iğne atsan yere değmezmiş). Akın akın gelip Kutuderesi’ne doğru yol alan mültecilerin ardından, ordunun da Pah üzerinden hızla ilerlediği haberi alınınca, Gömemiş Köyünün ileri gelenlerinden Mıle Uşen/Hüseyin (), köyde bulunan ve Türkçeyi iyi bilen iki Türk asıllı genci, Mıle Pazapuni’daki vesikayı da ellerine vererek orduya karşı yollar. Amaç kendi köylerine bir zarar gelmesini engellemektir. Gençler, bir sırığın ucuna kırmızı bir bez bağlayıp yola düşerler. Pah Nahiyesi Xagu mezrasına yaklaştıklarında ise, askerin karşıdan açtığı ateş sonucu vurulurlar. Vesikanın, bu gençlerin elinde mi kaldığı, yoksa ardı sıra onları takip eden köylülerce mi alındığı kesin değildir. Beser Çağlar, vesikanın gençlerde kaldığını ve yaralı halde iken üzerlerine gelen ilk asker tarafından ellerinden çekilip alınmaya çalışılırken yırtıldığını belirtirken, Emine Yıldırım vesikanın babasında kaldığını ve babasının daha sonra bu vesikayı alıp Düzgün Baba’ya, ordu karargâhına gittiğini söyler. “Ordu Sel Gibi Geliyor, Kaçın!” Ordunun Gömemiş’e doğru ilerlediğini gören Mıle Uşen, önce bayrağı temsilen, ucuna kırmızı bez bağladığı bir direği köyün tepesine diker. Bir süre sonra ise köylülerine şu talimatı verir; —Her kes bıramu, ekser je şeli yenu (her kes kaçsın, asker sel gibi geliyor[15]). Bunun üzerine köylüler, değerli eşyalarını sağa sola saklayıp, davarını önlerine katıp kuzeye, Kutuderesi’ne doğru kaçarlar. Yaşlı ve hastalar terk edilir. Momıde Khali ise, köylülerin uyarı ve itirazlarına rağmen felçli annesini bir eşeğe bindirerek beraber götürür. Nitekim daha sonra, köylerde kalanların hepsinin katledildiği görülecektir. Köyleri ele geçiren asker ile beraber hareket eden “gönüllülerin”, köylerde yağma yaptıkları ve köylerde dolaştıkları, 26 Nisan tarihli askeri rapora yansır(Özkök; 57). Bu yaşanmışlıkların bize ulaşmasında çok önemli katkısı olan kişilerin başında, Emine Nenenin kaynanası Arze gelmektedir (dedemin annesi). Arze’nin o günlerde, on-on iki yaşlarında iki kızı ve beş yaşlarında bir oğlu vardır. Oğlunu, Haydaran yakasına geçen kardeşine teslim eder. Kızlarını ise giden kafileyle yollayıp, kendisi geride kalan eşyalarını ahırdaki gübrenin altına saklamak için yarı yoldan döner. Eşyalarını saklayıp tekrar gittiğinde ise kızlarını kaybeder. Çünkü Kutuderesi mıntıkası mahşer günüdür. Nisan ayının 25’i gibidir ve yukarıda bahsi geçen aşiretlerin büyük kısmı karşıya geçmek için çayın ağzına doluşmuştur. İlkbahar sularından dolayı Pülümür Çayı kabarmış, insanların karşıya geçmesi zorlaşmıştır. Bu kargaşa esnasında Arze de iki kızını kaybeder. Kutuderesi Mahşer Günü Yaşlılarımızın “macur / mazur” dedikleri muhacirler, sırtında değerli eşyaları ve çoluk çocuğuyla çayın ağzına yığılırlar. Sadece bir noktada köprü vardır; Kutuderesi’nden yukarı, Kirıg Köyü önlerinde. Areyan aşiretinden Qem-o Por adındaki şahıs, Kirıg önlerinde, suyun iki yatağındaki kayaların birbirine yakın olduğu noktada, uzun kavak ağaçlarından bir köprü kurar ve kendisi de köprünün başında oturup, her karşıya geçenden para ister. Para vermeyenleri karşıya bırakmaz, zorla geçmek isteyenleri ise itip suya atar. Bu şekilde bir kadını suya attığına Arze bizzat tanık olmuştur. Arze ise, köprübaşında oturan Qem-o Por’un boş anını yakalayıp, arkasından karşıya geçer. Başını kaldırıp Arze’ye bakan Qem- Por, Arze’nin Gömemiş’ten olduğunu bildiğinden olsa gerek, bir şey demez (Emine Yıldırım). Kutuderesi ve daha aşağısındaki Çhırtane (Şelale) önlerinde biriken insanlar, “khelek” denilen ve şişirilmiş tulumlardan yapılan sallarla karşıya geçmeye çalışır. Bu geçişler esnasında suya kapılan kişi sayısı bir hayli fazladır. Arze’nin şahit olduğu bir geçiş esnasında, salın devrilmesi sonucu bir kadın ve üç çocuğu suya kapılır. Ensesinde askerin süngüsü, önünde ilkbaharın azgın suları olan binlerce mülteci çaresiz kalmıştır[16]. Bu durum, 27 Nisan tarihindeki askeri raporlara şöyle yansır; — Sol cenah Kutuderesi’nin munsabında (nehire dökülen), gerek sağ ve gerek sol sahilinde sıkıştırılan asiler üzerine saat 11 evvelde ateş açılmış ve müsademe saat 4 sonraya kadar fasılalı surette devam etmiştir. Mitralyöz tüfeği, usaattan (asi) ’ü mütecaviz kısmını yakalayarak perişan bir surette dağlara dağıtmıştır. Derenin gerek sağ gerek sol sahilinde, ’ü mütecaviz telefat verdirilmiştir. Sudan geçenlerin birçoğu da boğulmuştur(Özkök; 64) Raporlardan, özellikle Xozmarege’nin batısındaki Sema Sılemanu (Cem Sıleman diye geçer) mıntıkasında, muhacirlere yoğun baskı yapıldığı ve çatışmaların 28 Nisan’da da devam ettiği anlaşılmaktadır. Buradaki çatışmaların uzaması neticesinde, takviye kuvvetlerin de buraya sevk edildiği yine raporlara yansımıştır. Aslında burada, karşı direnişlerden ziyade, bir kaçış ve kaçanları suya dökmeye çalışan bir askeri kuvvet söz konusudur. Dolayısıyla ek kuvvet ihtiyacı, sıkıştırılan muhacirlerin telef edilme niyetinden ileri gelmiştir. Diğer yandan, asker tarafından oluşturulan keşif kollarıyla, mağaralarda çok sayıda buğday dolu çuval ve yüzlerce baş hayvan ele geçirilerek, merkez kuvvete sevk edilir (Özkök). Arze, önce Haydaran tarafına geçer ve kızlarını orada bulamayınca tekrar Alan yakasına geri döner. Kâh Xozmarege karşısında -çayın güney yakasında- kâh karşıda Demenan yakasında kızlarına ait bir iz arayıp durur. Çayın güneyinde aşağı yukarı dolanırken, kardeşi Gömemişli Mıle Hesen(Mıle Gomemiş’i) ise Demenan yakasından kendisini gözetler. Çünkü güney yakasında asker mevcuttur ve erkekler cesaret edip güneye geçemezler. Bu sırada Arze’ye rastlayan yaşlı bir köylü kendisine “kızlarını buldun mu?” diye sorar. ‘Hayır’ yanıtını alınca bu defa da oğlunu sorar ve şöyle der; —Eğer oğlun güvendeyse, git karşıya onların yanına. Dün asker muhacirleri öylesine suyun ağzına doldurdu ki, sudan geçmeye çalışanların çoğu suya kapılıp gitti. İnsanlar aynen palamut gibi su üstüne çıktı. (Fahri Doğan, kendi babasının ve Körtanlıların bu kaçış esnasında yaşadıklarından ilginç detaylar verdi. Bu anlatımları şimdilik buraya ekleyemedim) Muhacirlere Yapılan Fenalıklar Bütün bu acıların yanında muhacirlere esas darbe ise, sığındıkları Demenan ve Haydaran aşiretlerinden gelir. Areyanlı Qem-o Por’un yaptıkları bir nebze anlaşılabilir ama aşağıda aktaracağım anlaşılması güç olan üç olay, ibret verici olduğu kadar, Dersim’in o dönemdeki sosyal yapısını da gözler önüne sermesi bakımından son derece önemlidir. Muhacirler, can derdinde ve ölüm pahasına Kutuderesi vadisinde, çaydan karşıya geçmeye çalışırken, Demenan ve Haydaran aşiretlerinden bazı kişiler ise ganimet peşindedirler[17]. Davarı ve eşyasıyla ayağına kadar gelmiş olan bu insanlar, haydutlar için bulunmaz bir fırsattı. Demenan yakasından muhacirlere ateş açılır, çay ağzındaki çaresiz insanlar geri kaçıp dağılırken, bu defa da karşıdan yüzüp gelen haydutlar tarafından eşyaları yağma edilip karşıya götürülür. Bu saldırıların birini Arze şöyle anlatmıştır (Anlatan; Emine Yıldırım); -Mazuri voz da gınaru lee Çırtane, ortede jü bi, jüyode semt, fosa xo sarera viye, puşiye verdayvi ro, o şenera vınet veng da vake ‘mıde qafıka piye pi naene, ma vake din-İslamiya, yeme tıka orte sımade xeleşime. Ma niameyme ke sıma tıka ma qır kere’ -Muhacirler kaçıp Çırtane(Kutuderesi Şelalesi) yamacına tırmandılar. İçlerinden biri vardı ki uzun boylu, yakışıklı, fesi başında, poşusunu salmış. O yamaçtan dönüp seslendi ve dedi ki; ‘dedenizin kemiğini….., biz dedik ki din-İslam’ız(hepimiz), gelir içinizde kurtuluruz. Biz gelmedik ki bu defa da siz bizi kırasınız’. Muhacirlerin önemli bir kısmı karşıya geçip Haydaran yaylalarına çıkar. Bir diğer vahşet de orada yaşanır. Haydaran’daki “Cırna Berxik” denilen bir düzlükte muhacirler toplanır ve gece olunca her aile kendince bir ateş yakıp etrafında ısınmaya çalışır. O gece, çok şiddetli bir dolu yağar. İnsanlar, dolu yanında bir de Haydaran ve Demenanların ateşine maruz kalır. Muhacirlere baskın yapılır ve ateş edilerek malları yağmalanır. Sabah olduğunda ise, Mıle Pazapuni’nin abisinin eşi Epe’nin anlatımına göre; “mılet je xeşir fişto ra”(Emine Yıldırım). Yani öyle bir katliam gerçekleşmiştir ki, her yer ceset doludur. Bu yazdıklarıma eminim ki okuyucuların bir kısmı inanmayacaktır. Şimdi aktaracağım üçüncü olay, sanırım bu gerçeği daha net resmedecektir. Mıle Pazapuni’nin ilk iki evliliği, boşanma ve ölüm nedeniyle son bulmuştur. Üçüncü eşi ise, Teşnige(Teştik) köyünden Memede Sadıqi ailesinden Çeker ismindeki kadınladır(Emine Nenenin annesi). Çeker, başında Kutuderesi’nde, Mağu denilen mezradan Sey Weli adında bir şahısla evlidir ve bir erkek çocuğu vardır. Mağu, Zel Dağı eteklerindedir. Muhacirlerin karşıya geçtiği sırada Sey Weli de ganimet peşindedir. Adam öldürmek o kadar sıradanlaşmıştır ki sadece ganimet için değil, bazen yabanda gezen birilerine keyfi ateş açmak ve adam öldürmek bile, “erkekliğin derecesini” arttırmaktadır[18]. O günlerin birinde Sey Weli, yakınlarına seslenir ve şöyle der; —Şu Zel Dağı zirvesi istikametinde, tepenin arkasından bir baş göründü. Ateş ettim ve baş öbür tarafa gitti, bir daha çıkmadı. Bir gidip bakar mısınız, kimdi o? (Anlatan; Musa Çongar, Emine Yıldırım ve Gozel Takak). Sey Weli’nin eşi Çeker ve birkaç kişi gider bakar ki yerde, kanlar içinde bir delikanlı yatmaktadır. Ellerinin kınalı olmasından, yeni evli olduğu bellidir. Başucunda ise, gelini(eşi) ve annesi ağlamaktadır. Yanlarında ise, uğur getirmesi için taşıdıkları bir “jare(teberrük)” vardır; kutsal bir ağaçtan alındığı belli olan ve kılıf içinde saklanan bir ağaç dalıdır bu. Seydız(Seydanlı) olduğunu öğrendikleri bu gencin annesi, jare’yi alıp oğlunun kanının içine fırlatır ve şöyle der; —Mı tu tey arda ke tu laze mı bı xelesne, mı tu niardake laze mı bı kıse(Ben seni beraber getirdim ki, oğlumu kurtarasın. Getirmedim ki öldüresin)[19]. Daha da acı olan ise, bu delikanlının ailenin tek erkek evladı olmasıdır. Arze’nin ise haftalarca kızlarını aramaktan ve ağlamaktan, gözlerinin ışığı zayıflar. Sonunda Putik köyü, Dévda mezrasında kızlarını bulur. Meğerki kızlar kafileden ayrı düşüp yolunu kaybettiklerinde; önce köylüleri olan yaşlı bir kadın(Çormanların Nenesi) kızları alıp, Söğütlüçeşme’den yukarı, çayın güney yakasındaki inlerden birine saklanır. İki gün geçtikten ve askerin çekildiğini gördükten sonra ise kızları bırakır. Çay ağzında yürürlerken kızlara denk gelen Devdan’lı bir adam ise kızlara kim olduklarını sorar ve gidip karısına bu durumu anlatır. Karısı ise; -Biz o ailenin ekmeğini çok yedik, yazıktır, şimdi gider askerin içine düşerler. Hemen git bul al gel, diyerek, kocasını yollar ve kocası kızları bulup getirir. Bu şekilde haftalarca kızları evinde beslerler. Acı olaylardan birkaç örnek Bu sırada Mıle Pazapuni hala askerdir. Bir gün yaşadığı bir olayı, kızı Emine’ye şöyle anlatır; —Roze ma vere Pazapuni’de sere textde vime. Mı niada ke ju hermete nawa ceru xo ru ma guretu yena. Mı ke cenike diye, mı gula xo kerde pake. Seke cenike ma dime, cerde ra voste voste şiye xo est ve uwe. Kotera çemi ser, hata vere Gole Jiyargi, o fiştane xu uwe seru sur kerdene. (Bir gün Pazapun önündeki tahtın(önü yar olan düzlük), ön kısmında, tepedeydik. Bir kadın aşağıdan bize doğru geliyordu. Ben kadını görünce boğazımı temizledim. Kadın beni görünce geri döndü ve koşarak gidip kendini çaya attı. Akıntı üzerinde kırmızı fistanı, ta Golu Jarge’ye -ziyaret yeri- kadar görünüyordu). Bunu anlatan Emine Nene’ye, çocuk saflığıyla sorduğum şu soruları ve aldığım yanıtları unutmam mümkün değildir: M.Y.- Baban neden boğazını temizliyor ki? E.A. -Babam askerle beraberdir. Kadın gelip askerin içine girmesin diye öyle yapıyor. Çünkü askerin eline düşerse, hakarete uğrayabileceğini düşünüyor. M.Y. -Peki kadın neden kendisini suya atıyor? E.A. -Çaresizliğindendir herhalde. Ne yapsın ki. Yabancıymış, yol bilmiyor, iz bilmiyor. Kim bilir ne derdi vardı. Orada da askeri görüne, çaresizlikten intihar etmiştir. Diğer bir olay ise, Söğütlüçeşme(Çewlige Qırajgere) mıntıkasında gerçekleşir. Muhacirlerin kaçışı sırasında bir Seydanlı, Söğütlüçeşme köprüsünden yaklaşık bir km. aşağıda, suyun güney tarafındaki tarlanın alt ucunda ölü bulunur. Yanında ise “zeğer” denilen bir küçük köpeği vardır. Yaklaşık bir ay boyunca, köpeği cesedinin başından ayrılmaz. Köylülerin cesedi gömme çabaları, köpeğin saldırıları sonucu hep sonuçsuz kalır. Sonunda köpek ortadan kaybolur ve ceset böylece bulunduğu yere gömülür[20] (Anlatan Hıdır Çağlar ve Emine Nene).  Gömemiş’te, hasta olduğu için kaçamayıp köyde kalan Mewali adındaki şahıs ise asker tarafından vurulur. Haftalar sonra köylüler geri döndüklerinde ise, köyün arkasındaki “Mırzalü” denen yerde, cesedi yırtıcı yaban hayvanlarınca parçalanmış olarak bulunur. Torunu Hıdır Aydoğmuş da bunu doğrulamaktadır. Yine aynı köyden Momıde Sodi, oğlu Ali ve geliniyle beraber, karşıya geçmeyip ormanda kaldıkları gece, Moşik mıntıkasında katledilir. Kısacası kaçamayanlar, yakalandıkları yerde katledilirler. (Momıde Sodi, oğlu ve gelinin nasıl katledildiklerini, Momıde Sodi’nin oğlu İbrahim’in (Mehmet Yüksel’in dedesi) ağzından, Yemoş Yüksel teyze detaylı biçimde anlattı. Ayrıntıları buraya almadım) Geri Dönüş Dağlarda haftalarca hatta aylarca kaldığı söylenen muhacirler yavaş yavaş geri döner. Bundan evvel, bazı muhtarların, Nazımiye’deki ordu komutanlığı ile muhacirler arasında aracılık yaptığı, resmi raporlarda belirtilmektedir. Alan aşiretinden ise üç ileri gelen şahıs, Düzgün Baba dağına, ordu karargâhına gitmeye karar verir. Amaçları, Hozat’ta Mıle Pazapuni’ye verilen vesikayı ibraz edip köylerine geri dönmektir. Vesikayı götürüp komutana göstermişlerdir ve şu cevabı almışlarıdır; - Madem bu vesika sizde vardı, neden kaçtınız dağlara? Verilen cevap; - Asker sel gibi geliyordu, bizi dinlemezdi ki, olur. Bunun üzerine komutanlık, hemen kendilerine şu talimatı verir; - Gidin, aşiretiniz neredeyse, hepsine söyleyin geri köylerine dönsünler. Bunun üzerine Alan Aşireti, köylerine geri döner. Askeri hareket, resmi kayıtlara göre askerin Nazimiye civarından hareketle 6 Mayıs ’de Hopik’te toplanmasıyla sona erer. Fakat dönüldüğü zaman hala köylerde yer yer askerin mevcut olduğu görülür. Alan aşiretinde, genelde evlere dokunulmamıştır. Gömemiş’te sadece Mewali’ye ait bir ahır(kom) yakılmış, fakat hemen müdahale edilip söndürülmüştür. Hıdır Aydoğmuş’un anlatımına göre ise Mıle Pazapuni’nin abisi Pıtali, damı yanıp çöken evin altındaki buğdayları çıkarır ve evi tekrar onarıp, öksüz kalan Mewali’nin oğlu Ali’yi o eve yerleştirir. Arze’nin ağılda köyde kalan ineği ise, bir deri bir kemik kalmıştır. Ekinlerden ise eser kalmamıştır. Özellikle muhacirlerin beraberinde getirdiği binlerce baş hayvanın tarlaları tahrip etmesi ve ekinlerin sulanamaması, daha büyük bir sorunu beraberinde getirecektir: Açlık. Açlık Yılı: baharında harap olan ekinler sonucu, sonbahara sıkıntılı girilir. Kışın ise açlık baş gösterir. yılı, tam bir facia yılıdır. Açlıkla beraber yaşlılarımızın “pizo derg” dedikleri, salgın iç hastalığı başlar. Çocuklar hem açlıktan, hem de ishalden ölürler. Mıle Uşen, yılı ilkbaharında, her sabah erkenden kalkıp köylülerin kapısını tek tek çalar ve onları Demenan ve Haydaran dağlarına, “hölige” denilen bitkiyi ve dağ mantarını toplamaya yollar. Amaç, bir öğün de olsa insanlara yiyecek temin etmektir. Köylüler katır kervanlarıyla Siverek yollarına düşerler. Günler süren yolculuk sonucu getirilen buğday, köylüler arasında azar azar paylaştırılır. Mıle Pazapuni’nin abisi Pıtali, getirilen buğdayı hasır üzerine döküp, her aileye yarım teneke verir(Anlatan Abas Kılıç). İnsanlar, hölıge ve diğer bitkilerle beraber, bir avuç buğdayı da “dıstari” denilen el öğütme taşıyla öğüterek pişirir ve böylece hayatta kalmaya çalışır. Beser Çağlar, kayınbabasının yedi defa Siverek’e buğday getirmeye gittiğini söylemektedir. Emine Yıldırım ise babasından duyduğu şu ilginç olayı aktarır; — Babam anlatırdı, derdi ki biz Siverek’e gittiğimizde, bir yerde kadınlar yolumuza gelip durumu sordular. Açlık olduğunu söylediğimizde ise şaşırdılar ve dediler ki; ‘siz ya kendi görümcelerinizi küstürmüşsünüz, ya da ölüleriniz için hayırda bulunmamışsınız. Yoksa nasıl olur da açlık gelir!’. Bu anlatıma istinaden olsa gerek, Emine Nene her zaman görümce hakkına ve ölüler için her sene verilen hayra çok dikkat ederdi. (Fahri Doğan, bu buğday seferine Çukur Ağası Suli Ağanın da bizzat katıldığını anlatır.) O yıl açlık ve ölümlerle beraber, hırsızlık vakası da oldukça yaygınlaşır. Örneğin Arze’nin ağılda kapalı kalan ineği bakım sonucu iyileşir ama ertesi yıl bir gece ağıldan çalınır. İlginç bir olayı da, yine Mıle Pazapuni’nin diğer kızı Ğezal Güngörmüş şöyle aktarmaktadır; — Babam derdi ki bir gün, Gömemiş Hocası (Mıle Gomemiş) gelip bana kendi koçunun kaybolduğunu söyledi. Çalan kişinin ise Gove Köyünden bir şahıs olduğunu iddia etti. Biz de akşam kalkıp Gove’ye gittik. Köye girdiğimizde, bir yanık kokusu geliyordu. Mıle Gomemiş, bunun, kendi koçunun pişirilen etinin kokusu olduğundan emindi. Sonuçta şüphelenilen zatın damına çıktık. Evet, koku bu evden geliyordu. Bacanın üzerine gidip aşağı baktığımızda ise, ateşin üzerinde yanan/kızartılan şeylerin, eski post ve yayıklar(rewike) olduğunu gördük. Ben hemen Mıle Gomemiş’e; ‘çabuk gidelim buradan, senin koçunu ben sana veririm’ dedim ve oradan ayrıldık. Gene köylülerce şahit olunan birkaç vaka daha şöyledir; Mıle Pazapuni’nin abisinin eşi Epe, bir gün Gömemiş’in “Dere Lawu” mezrasının hemen ardındaki kayanın altında, Putik’li bir kadını görür. Kadın yanındaki iki çocuğuna, topladığı çarıkları ateşte pişirip yedirmektedir. Diğer bir olaya ise yine Epe, “Gurnige” mezrasında şahit olur. Bir kadın, göletteki (hope) tavşan leşini, çocuklarına yedirmek maksadıyla çıkartmaya çalışmaktadır. Çevre köylere nazaran durumları iyi olan Gömemişliler, bu insanlara yardım elini uzatırlar ve yedikleri çarıkları ve leşleri ellerinden alıp bunlara ekmek verirler. Arze’nin diğer bir anlatımına göre ise, gene bir gece köyün üst kısmından köye doğru, uluma şeklinde ilginç bir ses yaklaşır. Yaklaşan sesten korkan köylüler, sesin “cinlere(mılaketi)” ait olduğunu düşünüp, kapılarını kapatıp çıkmazlar. Sabah olduğunda ise, köyün yanındaki harmanda, bir deri bir kemik kalmış, genç bir erkeğin cesediyle karşılaşırlar. Gece gelen sesin, büyük olasılıkla açlıktan ölmüş olan bu delikanlıya ait olduğu düşünülür. Bu gün, ’den evvel doğmuş ve çok azı hayatta olan yaşlı insanlarımızın yaşını öğrenmenin en kolay yoludur “Tertele vire(ilk Tertele)” veya “sera vesaniye(açlık yılı)”nı sormak. Benim, sadece Gömemiş yöresinden, birçok yaşlı insandan dinlediklerimi aktardığım bu yazıdan da anlaşılacağı gibi “Tertele vire”, büyük acıların yaşandığı bir dönemdir. Açlık yılı ise acılara tuz ekmiştir. Açlığın tek nedeni bu isyan değildir elbette. Rusların, Erzincan, Pülümür ve Bingöl hattını işgal etmesi ve doğu Dersim aşiretlerinin köylerini boşaltıp batı Dersim’e göç etmelerinin de etkisi olmuştur. Birçok cephede savaşan ve erkeklerinin büyük kısmını cephelere süren Osmanlı Devleti’nden, söz konusu açlık döneminde halkına sahip çıkmasını beklemek iyimserlik olurdu. Ayrıca isyan etmiş olması da yöre halkının ihmal edilmesinde kuşkusuz etken olmuştur. Başka yörelerde, özellikle Mazgirt köylerinde, bu dönemde nelerin yaşandığını tam olarak bilemiyoruz. Aynı dönemde, her yörede yaşanan nice vakalar olduğu şüphesizdir. Bu vakaların, özellikle açlık senesinde yaşanan acıların, hala hayatta olan yaşlılardan öğrenilip derlenmesi, Dersim tarihi açısından büyük önem arz etmektedir. Mehmet Yıldırım KAYNAK KİŞİLER - Emine Yıldırım(/; Mıle Pazapuni’nin kızı ve Arze’nin gelini) - Ğezal Güngörmüş (tahminen / ; Mıle Pazapuni’nin kızı) - Memede Pıtali (Kılıç) (/) - Uşene Pıtali (Kılıç) (/) - Avase Pıtali (Kılıç) (/) - Xıdıre Momıdi (tahminen /; Momıde Khali’nin oğlu) - Beser Çağar (tahminen /hayatta; Momıde Khali’nin gelini) - Musa Çongar (/hayatta) - Sengal Xanıme (/; Mırze Sıle Hemi’nin karısı, Mıle Uşen’in torunu) - Fahri Doğan ( / ) - Yemoş Yüksel ( / Hayatta) [1] ÖZKÖK, Burhan, “Osmanlı Devrinde Dersim İsyanları”, İst. Askeri Matbaa, [2] Bu konuda Özkök kitabında; kaçıp Ruslara iltica etmiş fakat daha sonra, Dersimlileri isyan ettirmek için, tekrar Dersim’e gönderilmiş olan Mustafa ve arkadaşlarından bahsetmektedir. Ayrıca bkz. Dah. Vek. Jan. Umum Kom. Dersim, s. (akt. Yılmazçelik, s). [3] Bu “büyük düş” için bkz. Ovannes Kaçaznuni, “Taşnak Partisi’nin Yapacağı Bir Şey Yok”, Kaynak Yay., [4] yılında, Osmanlı’nın denetiminde oluşturulan Dersim milis kuvvetlerinin ayrıntıları için bkz. EVSİLE, Mehmet, “Birinci Kafkas Cephesi’nde Aşiret Mensuplarından Oluşturulan Milis Birlikleri”, seafoodplus.info () [5] Pülümür dolaylarındaki bu çarpışmalar ve kahramanlıklar, ayrı bir araştırma konusudur. [6] Bu ayrılış tarihi, kesin değildir. Anlatımlardan tahmin yürütülmüştür. [7] Aliyo Gax’ın o dönemde, Türüşmek Nahiye müdürü olduğu çeşitli kaynaklarda geçmektedir. [8] Kazım Karabekir, başka aşiret ağalarının da Rus Orduları Kumandanı Nikola Nikolayeviç’in huzuruna çıkıp görüştüklerini yazar; bkz. Dersim Raporları, Evrensel Basım Yay., , Hazırlayan: Faik BULUT [9]Uşene Pıtali, söz konusu görüşmede tercümanlık yapan Ermeni’nin, Ali-o Gax ile dünür olduğunu söylemekteydi. Fakat kız tarafının kim olduğu kesin olarak tespit edilemedi. Böyle bir akrabalık ilişkisinin varlığı, bu isyan açısından oldukça önemlidir. [10] İlginçtir ki yılında devlet, Kırğan Aşireti ile Seyit Rıza arasındaki çatışmada, Kırğan Aşiretini korumak için Aliyo Gax’ın desteğine başvuracaktır. Bu konu ileride ayrıca ele alınacaktır. [11] Bundan sonra verilecek tarihler, resmi kaynaklar esas alınarak, Rumi takvime göre verilecektir. [12] Harp Tarihi Encümeni notlarından akt BULUT, Faik, Dersim Raporları, Yön Yay., , s [13] Bu olayı yazmamdaki maksat, savaşların acımasızlığını vurgulamak ve savaşlarda bu tür çirkinliklerin, milliyet ayırt etmeksizin, üstünlüğü ele geçiren taraflardan herhangisince yapılabileceğini göstermektir. [14] Bkz. Özcan Soysal, seafoodplus.info (). Ayrıca bu dönemde, bazı Kürtlerin Ermeni çeteleriyle bir olup Türk köylerini bastığı iddiası için bkz. Chronicle dergisi(akt. Aksiyon dergisi, sayı , ) [15] Odunun gerçekten de sel gibi geldiğini görmek için, Özkök’ün kitabına bakmak kâfidir. [16] Resmi raporlar, buradaki sayıyı beşyüz civarında vermekle beraber, tam sayıyı tespit etmenin güç olduğunu belirtir. Fakat Alan aşireti de hesaba katılırsa, bu mıntıkada birikenlerin binden fazla olduğu söylenebilir. [17] Saldırı yapanlar arasında, Alan aşiretinden de tek tük kişiler mevcuttur. Örneğin bu konuda Sengal Xanım, kendi babasının köyü olan Gömemiş’ten bazı isimleri vermektedir. Memede Pıtali bile o zaman on yaşlarında olduğunu ve Muhacirlerin davarından keçi yavruları çaldığını anlatırdı. [18] O günün aşiret yapısı içinde, daha çok kol gezdiren, baskın yapan ve adam öldüren kişiler toplumda itibar görürlerdi. Bu gerçeği, öncesini bilen tüm Dersim yaşlıları da belirtmektedir. [19] Bu olaydan bir hafta sonra Sey Weli aniden rahatsızlanır ve vefat eder. Eşi Çeker ise, oğlunu Mağu’da bırakıp o yazın Teşnik’e, babasının evine döner. Aynı yılın sonbaharında ise Mıle Pazapuni ile evlenir. Emine Nene, bu evlilikten doğan ilk çocuktur. [20] Bu şahsın mezar yeri son yıllara kadar belliydi ve Emine Ana tarafından bana gösterilmişti.