Çoğumuz felsefeyle lise yıllarında çalışırız. Temel sosyal bilimleri eğitiminin verildiği lise eğitiminde gördüğümüz felsefe derslerinden aklımızda kalan sorulardan biri de "İnsan ahlaki eylemlerinde özgür müdür?" sorusudur. Determinizmi açıklamak için kullanılan bu soru felsefi akımlarının içinde önemli bir yer tutar. Evreni açıklamaya çalışan felsefi akımlardan biri olan Determinizmi ve Determinizmin türlerini sizler için derledik.
DETERMİNİZM NE DEMEK?
Determinizm Türkçe'de kelime anlamı olarak belirlenircilik ya da gerekircilik kelimelerine karşılık gelmektedir. Determinizm kelimesi ilk defa 'li yıllarda Simeon Poisson ve Laplace tarafından önerilmiştir.
DETERMİNİZM NEDİR?
Determinizm, evrende meydana gelen her şeyin ve insanların yaşadığı her şeyin (buna verilen kararlar ve düşünceler de dahil) önceden belirlenmiş kurallara göre işlediğini savunan bir felsefe akımıdır. Determinizme göre özgür irade diye bir şey yoktur. Genelde ahlak felsefesinin çalışma alanlarında karşımıza çıkan Determinizm "İnsan ahlaki eylemde bulunurken özgür müdür?" sorusuyla ilgilenir ve bu soruya genellikle "özgür değildir" cevabını verir.
Determinizme göre insan kararlarını özgür iradesiyle almaz. Kendisini özgür sandığı zamanlarda bile her şey neden-sonuç ilişkisine cevap verecek şekilde gerçekleşir. Determinizm kadercilikle karıştırılmamalıdır. Deterministler insanın iradelerinin özgür olmadığını düşünür.
DETERMİNİZM TEMSİLCİLERİ KİMLER?
Klasik anlamda ilk Determimizm çalışmaları yüzyılda Pierre-Simon Laplace tarafından yapılmış olsa da Determinizmin temelini Thales'e kadar uzatabiliriz. Mantık olarak evrendeki düzeni açıklamak için evrenin temel ilkesi olarak suyun, havanın, atomun, kabul edilmesi gibi evrenin düzeninin neden-sonuç ilkesine dayandığı da kabul edilir.
Determinizmin özgür irade barındırmadığı yönündeki fikir Spinoza'ya aittir. Spinoza evrendeki her şeyin bir düzeni olduğunu bu yüzden insanın eylemlerinde özgür olmasından bahsedilemeyeceğini söyler. Simeon Poisson ve Laplace de Determinizm temsilcileri arasındadır.
KÜLTÜREL DETERMİNİZM NEDİR?
Determinizm, insanın eylemlerinin özgür irade bağlamında gerçekleşmediğini açıklamak ve kanıtlamak adına Determinizmi kendi içinde örneklendirmiştir. Kültürel Determinizme göre içinde büyüdüğümüz kültürün verdiğimiz kararlar ve irademiz üzerinde söz hakkı vardır. Hatta öyle ki istesek de içinde yetiştiğimiz toplumdan farklı bir irade geliştiremeyiz.
OTO DETERMİNİZM NEDİR?
Oto Determinizm, Kant tarafından geliştirilmiştir ve determinizmde özgürlüğün mümkün olabileceğini öne sürer. Oto Determinizme göre insan kendi ahlak yasalarını kendisi koyar. İnsanın iradesini etkileyen pek çok neden bulunuyor olsa da insanlar düşünerek, aklını kullanarak, kendini geliştirerek kendi özgürlüğünü kendisi elde edebilir.
Kendisini geliştiren insanlar kendi özgürlüklerini yaratabilir ve kendi ahlak yasalarını oluşturabilirler. Otodeterminist görüşe göre insanın özgürleşmesi mümkündür ancak bu özgürlük insanın özgürce koyduğu ahlak yasalarını gerçekleştirmek ve onlara uygun davranmakla sınırlıdır.
TEKNOLOJİK DETERMİNİZM NEDİR?
Teknolojinin gelişmeye başlamasıyla şekillenen bir Determinizm örneğidir. Teknolojik Determinizme göre teknolojik değişimler yaşamın içindeki her şeyi (politika, ekonomi, sosyal hayat) değiştirmiştir. Teknolojik değişimler insanın iradesini ve yaşanan sosyolojik değişiklikleri kontrol eder.
BİYOLOJİK DETERMİNİZM NEDİR?
İnsan davranışlarının ve iradesinin insanın genlerinin gölgesinde olduğuna inanır. Biyolojik deterministlere göre çevresel faktörler genlerin etkisindeki iradeyi ve bu iradeyle alınan kararları etkilemez.