Dil Bilgisi Ses Olayları

Ses Bilgisi

Ses: İşitme organımız tarafından algılanan titreşimlere ses denir.

Harf: Seslerin yazıdaki karşılığına “harf” denir. Harfler, sesleri karşılayan işaretlerdir.

Alfabe: Dilde kullanılan tüm harflerin sıralanmış şekline alfabe denir.

Ünlü Harfler:

Kalın Ünlüler: a, ı, o, u

İnce Ünlüler: e, i, ö, ü

Düz Ünlüler: a, e, ı, i

Yuvarlak Ünlüler: o, ö, u, ü

Geniş Ünlüler: a, e, o, ö

Dar Ünlüler: ı, i, u, ü

Ünsüz Harfler:

Sert Ünsüzler: f, s, t, k, ç, ş, h, p  (fıstıkçı şahap)

Süreksiz Sert Ünsüzler: k, t, ç, p  (ketçap)

Ünlü Uyumları:

a)Büyük Ünlü Uyumu:

*Bir sözcükte, ilk hecedeki ünlü harf kalın ise, diğer hecelerdeki ünlüler de kalın olmalıdır.

Ya da ilk hecedeki ünlü harf ince ise, diğer hecelerdeki ünlüler de ince olmalıdır.

a, ı, o, u /a, ı, o, u    ya da    e, i, ö, ü /e, i, ö, ü

Türkiye, şehir, kâğıttan, çelimsiz, gözlükçü

Dipçe: “-yor, -ken, -ki, -leyin, -daş, -gil, -mtrak”  ekleri büyük ünlü uyumunu bozabilir.

Geliyor, kaçarken, sabahleyin, meslektaş, halamgil, yeşilimtırak

Dipçe: Tek heceli sözcüklerde ve bileşik sözcüklerde büyük ünlü uyumu aranmaz.

Dipçe: Yabancı dillerden dilimize giren sözcüklerde büyük ünlü uyumu bulunmayabilir.

Telefon, sinema, şikâyet, mektup, istasyon

Dipçe: Bazı Türkçe sözcükler, zamanla ses değişikliğine uğrayarak büyük ünlü uyumu dışına çıkmıştır.

Ana / Anne  

Karındaş /Kardeş

Alma / Elma

b)Küçük Ünlü Uyumu:

Kural Bir sözcükte, ilk hecede düz ünlü harf varsa, sonraki hecede de düz ünlü bulunmalıdır.

“a, e, ı, i” / “a, e, ı, i”

Kural İlk hecede yuvarlak ünlü harf varsa, sonraki hecede ya dar-yuvarlak, yada düz-geniş ünlü bulunmalıdır.

“o, ö, u, ü” /  “a,e” ya da “u,ü”

*Küçük ünlü uyumunda hece hece ilerlemek esastır. Bir başa, bir sona bakılmaz. Yani sözcüğün ilk ünlüsüyle son ünlüsü uyuşmayabilir.

Ufaklık > u’dan sonra a, a’dan sonra ı gelebilir.

Sobacı > o’dan sonra a, a’dan sonra ı gelebilir.

Gelenek, eskimiş, izleyici, kayalık, umutsuz, üzüntü, sulak, köpek

* “-yor, -ki” ekleri küçük ünlü uyumunu bozabilir.

Bazı Genel Kurallar:

* Türkçede ilk heceden sonraki hecelerde “o, ö” harfleri bulunmaz.

Otobüs, Operatör, Radyo / Türkçe değildir.

*Türkçede kelime kökünde iki ünlü yan yana bulunmaz.

Saat, Taassup, Şair, Şiir, Fuar / Türkçe değildir.

*Türkçe sözcüklerde aynı iki ünsüz yan yana bulunmaz.

Millet, Sıhhat 

*Türkçe kelimelerde  “j” harfi bulunmaz.

Japon, Jale, Jandarma  

SES OLAYLARI

1- Ünlü Düşmesi (Hece Düşmesi) (Ses Düşmesi)

*Sözcükte bulunan bir sesli harfin; sözcük ek aldıktan sonra düşmesi ile oluşur.

Göğüs – Göğsü   

Alın – Alnı             

Burun – Burnu        

Karın – Karnı          

Oğul – Oğlu 

Akıl – Aklı         

Kayın – Kaynı         

Sabır – Sabrı            

Vakıf – Vakfı          

Emir – Emri 

Savur – Savrul     

Kavur – Kavrul        

Devir – Devril       

Sıyır – Sıyrık       

Ayır – Ayrıntı  

Çevir – Çevril      

Emir – Emretmek          

Sabır – Sabretmek       

Kahır – Kahretmek      

Keşif – Keşfetmek

Kahve altı – Kahvaltı         

Pazar ertesi – Pazartesi         

Cuma ertesi – Cumartesi  

Kayın ana – Kaynana        

Ne asıl – Nasıl                        

Ne için – Niçin

Sütlü aş – Sütlaç

Sarı -  Sararmak                 

Oyun – Oynamak                  

Yumurta – Yumurtlamak 

Sızı – Sızlamak                  

Koku – Koklamak 

*Aşağıdaki her iki yazım da kullanılmaktadır.

Şurada - Şurda                    

Nerede – Nerde                    

Dışarıda – Dışarda     

2- Ünlü Türemesi: (Ses Türemesi)  

*Bazen bir sözcükle, bir ek yan yana gelirken sözcük ve eke ait olmayan bir ünlü ortaya çıkabilir. Bu olaya ünlü türemesi denir.

Az-cık – Azıcık              

Genç-cik – Gencecik                  

Dar-cık – Daracık 

Bir-cik – Biricik             

Gül-cük – Gülücük                     

Öp-cük – Öpücük

3- Ünlü Daralması:

*“-a, -e” ünlülerinin  “-yor” eki nedeniyle “ı,i,u,ü” ye dönüşmesi ile oluşur.

Kokla – Kokluyor                   

Sakla – Saklıyor               

Dile – Diliyor

Kutla – Kutluyor                    

Bekle – Bekliyor               

Gözle – Gözlüyor

Ağla – Ağlıyor                        

Anlama – Anlamıyor

Dipçe: “-y” kaynaştırma harfinden önceki “-a, -e” harfleri konuşma dilinde daraltılsa bile yazıda daraltılmaz. Daraltılırsa yazım yanlışı olur.

Gelmeyen /Yazıda

Gelmiyen /Sözlü kullanımda 

Yapmayan

Gitmeyen

Dipçe: “-y” kaynaştırma harfinin istisna olarak, yazıda da daraltıcı özelliği görülebilir.

De / Di-y-en  Diyecek, Diye

Ye / Yi-y-en   Yiyecek, Yiyelim

Ancak, “Deyince, Deyip” yazımları da doğrudur.

4- Ünsüz Benzeşmesi (Sert Ünsüz Benzeşmesi) (Ünsüz Sertleşmesi)

*Türkçe kurallara göre; sert ünsüz bir harften (fıstıkçı şahap) sonra ünsüzle başlayan bir ek gelecekse, ekin başındaki ünsüz “sert ünsüze” dönüşür. 

Seç-gin / Seçkin               

Kitap-da / Kitapta                   

Toprak-dan / Topraktan 

Çalış-dı / Çalıştı               

Çalış-gan / Çalışkan

Simit-ci / Simitçi

Küs-dü / Küstü

4-de / 4’te

Dipçe: Bu kurala uyulmaması aynı zamanda yazım yanlışı kabul edilir.

5- Sert Ünsüz Yumuşaması (Ünsüz Değişimi) 

“p,ç,t,k” harfleri ile biten bir kelimeden sonra ünlü ile başlayan bir ek getirilirse; “p,ç,t,k”  harfleri “b,c,d,g,ğ” ye dönüşür.

Yurt-u – Yurdu              

Kanat-ı – Kanadı                

Bilek-i – Bileği      

Renk-i – Rengi 

Güç-ü – Gücü                

Kitap-ı – Kitabı                  

Ağaç-a – ağaca        

Dipçe: Bütün kelimelerin bu kurala uyduğu söylenemez.

İp-i – İpi                     

Saç-ı – Saçı                       

Ot-u – Otu             

Hukuk-u – Hukuku

Ahlak-ın – Ahlakın

Cumhuriyet-e   -  Cumhuriyete

Evrak-ı   -   Evrakı

İttifak-a   -İttifaka

Tank-ı   -   Tankı

Dipçe: Özel isimlerde, bu kural, yazı dilinde uygulanmaz.

Zonguldak’a                 

Tokat’ı

6- Ünsüz Düşmesi (Ses Düşmesi)

Küçük-cük – Küçücük            

Yumuşak-cık – Yumuşacık             

Alçak-l-mak - Alçalmak

Çabuk – Çabucak                  

Ufak – ufalmak                            

Üst-teğmen – Üsteğmen

7- Ünsüz Türemesi:( Ses Türemesi)

His-etmek – Hissetmek                   

Hak-ı – Hakkı             

Zan-etmek – Zannetmek

Hal-olmak – Hallolmak      

Dipçe: Bileşik fiiller oluşurken ses düşmesi yada ses türemesi yaşanıyorsa, sözcükler mutlaka bitişik yazılır.

 8- Kaynaştırma Harfleri: (y,ş,s,n) (yaşasın)

*Türkçede iki ünlü yan yana gelmediği için, ünlü ile biten bir sözcüğe, ünlü ile başlayan bir ek getirileceği zaman araya kaynaştırma harfleri (y,ş,s,n) getirilir.

Soba-y-a               

Su-y-u           

İki-ş-er            

Yedi-ş-er

Baba-s-ı                

Kuzu-s-u      

O-n-u               

Araba-n-ın 

Dipçe: Kaynaştırma harflerinin iki ünlü arasında olmadan da kullanımı mevcuttur.

Kısa-y-dı

Şu-n-da

Bu-n-dan

9- Ulama: 

Ünsüzle biten bir sözcükten sonra, ünlüyle başlayan bir sözcük getirilmesiyle oluşur.

Evden_acilen_ayrıldım.

Dipçe: Araya virgül gelmesi halinde ulama gerçekleşmez.

Ahmet, eve gitti. (Ulama yoktur.)

Yararlı olması dileğiyle