Kayaç Türleri ve Özellikleri konusu hem 10. sınıf hemde YGS konularından birisi. Bu dersimizde Topoğrafya ve Kayaçlar konusunu sizler için ayrıntılı bir şekilde inceledim.
Yer kabuğu magmanın soğuması sonucu meydana gelmiştir. Farklı mineral yapısındaki eriyik durumdaki magma soğuyarak kayaçları oluşturur.
Kayaçların yararlarına baktığımızda aslında canlı hayatının temelini oluşturan önemli bir unsur olduğunu görürüz. Tarım yaptığımız toprak, günümüzde kullanılan taş kömürü, linyit vb. enerji kaynakları konut yapımında kullanılan malzeme ve ham maddeler kayaçların günlük hayatımızdaki yararlarından sadece birkaçını oluşturur.
Kayaçlar nereden çıktı ? sorusunun cevabı aslında çok basittir. Yer kabuğunun hemen altında bulunan yarı akışkan kızgın bir sıvı olan magma tüm kayaçların temelini oluşturur. Magmanın yeryüzüne çıkarak soğuması ve www.cografyadefterim.com dış kuvvetlerin etkisi ile farklı kayaç türleri ortaya çıkmıştır.
Kayaç Döngüsü Nedir ?
Tüm kayaçlar magmanın soğuyup katılaşması sonucunda oluşur. Yeryüzündeki kayaçlar atmosfer olayları ve erozyonun etkisiyle parçalanarak ayrışır ve dış kuvvetler tarafından alçak sahalara taşınır. Buralarda tortul taşlara dönüşür.
Yerin derinliklerindeki kayaçlarda yüksek sıcaklık ve basınç altında değişime uğrayarak metamorfik (Başkalaşım) kayaçlarına dönüşür.
Yer kabuğunun hareket etmesi sonucunda çarpışan kıtaların bir kısmı mantoya gömülür ve kayaçlar burada eriyerek tekrar magmaya dönüşür.
Mantoda artan basıncın etkisiyle magma yer kabuğundan süzülerek tekrar yeryüzüne çıkar ve püskürük kayaçlar oluşur. Bu süreç milyarlarca yılda gerçekleşir. Böylece magma ile yer kabuğu arasında bir kayaç döngüsü gerçekleşir.
Kayaçlar sahip oldukları özellikler itibariyle
1- Püskürük (Magmatik-Katılaşım) Kayaçlar
2-Tortul (Sedimenter-Çökel) Kayaçlar
3-Başkalaşım (Metamorfik) Kayaçları olarak üç grupta incelenebilir.
OLUŞUMLARINA GÖRE KAYAÇ TÜRLERİ
1. Püskürük ( Volkanik-Magmatik-Katılaşım ) Kayaçlar Nasıl Oluşur
Püskürük Kayaçların Genel Özellikleri
- Püskürük kayaçların içerisinde fosil bulunmaz
- Yeryüzünde oluşan ilk kayaçlardır.
- Tabakalı ve katmanlı bir yapıları yoktur.
- Kütle halindedirler.
- İç püskürük kayaçlar yerin derinliklerinde geç soğuyarak oluştukları için iri, kristal yapılı ve sert yapılı olurlar.
- Dış püskürük kayaçlar yüzeyde atmosfer ile temas ederek oluştukları için
Lavların yer kabuğunun içinde veya yer kabuğunun üzerine çıkarak soğuması ile oluşmuş kayaçlardır. Oluştukları yere göre İç Püskürük yada Dış Püskürük olarak ikiye ayrılırlar.
a. İç Püskürük Kayaçlar
Lavların yerkabuğu içerisinde soğuması sonucunda oluşmuş kayaçlardır. Yer altında yavaş yavaş soğuyan mağma aşağıdaki iç püskürük kayaçları oluşturur.
GRANİT
- Kuvars, mika ve feldspat mineralleri içerir.Kendine özgü yüzey şekilleri oluşturması bakımından diğer kayaç türlerinden ayrılır.
- Kütle halinde bulunan granitler, fiziksel ve kimyasal çözülmeye uğradıklarında değişik boyut ve şekillerde bloklara dönüşürler.
- Granitlerin ayrışması sonucunda yer yer birbiri üzerinde irili ufaklı ve köşeleri yuvarlatılmış bloklardan oluşan bir topoğrafya şekli ortaya çıkar.
- Bu özel yer şeklinin ismine TOR TOPOĞRAFYASI denir.
- Tor topoğrafyası dünya üzerinde Kuzey İskoçya’da ve Türkiye’de Aydın – Çine ‘de görülür.
- Tor Topoğrafyasının oluşumunda kayacın özellikleriyle birlikte iklim şartları da etkilidir.Sıcak ve nemli iklim bölgelerinde kimyasal ayrışma ve çatlak yoğunluğunun etkilerine bağlı olarak onu oluşturan kuvars, feldspat ve mika ayrışır.Böyle yerlerde granit blokları dik duvarlar yada kütleleşmiş bloklar halinde bulunur.
- Fiziksel (Mekanik) Çözülmenin meydana geldiği yüksek karasal sahalarda ise yüzey şekilleri keskin kenarlı köşeli dikliklerden oluşan keskin bir hal alır.
- Taneli olması nedeniyle mineralleri kolayca görülür. Çok çatlaklı bir görünüme sahip olan granit kolayca dağılır. Dağılma sonucu oluşan kuma arena ismi verilir.
DİYORİT
Birbirinden gözle kolayca ayırt edilebilen koyu ve açık renkli minerallerden oluşan iç püskürük bir kayaçtır. İri taneli olanları, ince tanelilere göre daha çabuk dağılır.
DİYORİT İLE İLGİLİ DAHA DETAYLI BİLGİ İSTİYORSAN TIKLADiyorit ile ilgili daha detaylı bilgiye wikipedia'dan ulaşabilirsiniz.
SİYENİT
Yeşilimsi, pembemsi renkli iç püskürük bir taştır. Adını Mısır’daki Syene (Asuvan) kentinden almıştır. Siyenit dağılınca kil oluşur.
GABRO
İç püskürük bir kayaç olan Gabro derinlik kayacı olarak ta adlandırılır.
b. Dış Püskürük Kayaçlar
Yer altında bulunan magmanın yeryüzüne çıkarak soğumasıyla oluşmuş kayaçlardır. Yeryüzüne çıkan lavlar atmosfere temas ettiğinde soğuma hızlı bir şekilde gerçekleşir. Dış püskürük kayaçlar genellikle koyu renkli ve ince tanelidir. Dış püskürük kayaçların en yaygın olanları;
- Andezit
- Bazalt
- Obsidyen (Volkan Camı)
- Tüf
DİKKAT !!
Nevşehir ve çevresindeki Peribacalarının oluşumunda volkanik tüfler etkili olmuşlardır.
ANDEZİT
Eflatun, mor, pembemsi renkli bir dış püskürük kayaçtır. Ankara taşı da denir. Dağıldığında killi topraklar oluşur.
BAZALT
Koyu gri ve siyah renklerde olan dış püskürük bir taştır. Mineralleri ince taneli olduğu için sadece mikroskop ile görülebilir. Bazalt demir içerir. Bu nedenle ağır bir taştır.
BAZALT İLE İLGİLİ DAHA DETAYLI BİLGİ İSTİYORSAN TIKLABazalt ile ilgili daha detaylı bilgiye wikipedia'dan ulaşabilirsiniz.
OBSİDYEN (VOLKAN CAMI)
Siyah, kahverengi, yeşil renkli ve parlak bir dış püskürük kayaçtır. Magmanın yeryüzüne çıktığında aniden soğuması ile oluşur bu nedenle camsı bir görünüme sahiptir.
OBSİDYEN İLE İLGİLİ DAHA DETAYLI BİLGİ İSTİYORSAN TIKLAObsidyen ile ilgili daha detaylı bilgiye wikipedia'dan ulaşabilirsiniz.
2. Tortul (Sedimenter-Çökel) Kayaçlar Nasıl Oluşur
Püskürük kayaçların dış kuvvetlerin (Akarsu, Rüzgar, Buzul, Dalga vb.) etkisiyle aşınıp, taşınıp çukur alanlarda birikmesi ile oluşmuş kayaçlardır. Tabakalı bir yapıya sahiptirler. İçerisinde fosil bulundurabilen tek kayaç grubu tortul kayaçlardır. Tortul kayaçlar oluşumlarına göre üçe ayrılır.
Tortul Kayaçların Özellikleri
- Tabakalı ve gözenekli yapıları vardır.
- Bu kayaçlar belirli tortullanma dönemlerinde oluştukları için tavan ve tabanları bellidir.
- Yer kabuğunun çok derinlerine inmezler
- Orojenik hareketlerle kırıklı yada kıvrımlı bir yapıda olabilirler.
- Tortul kayaçları oluşturan tabakalar farklı zamanlarda oluşmuşlardır.
- Tabakaların arasında fosillere rastlanır.
- Fiziksel (Kırıntılı) Tortul Kayaçlar
- Kimyasal Tortul Kayaçlar
- Organik Tortul Kayaçlar
FİZİKSEL TORTUL KAYAÇLAR
Yeryüzündeki kırıntılı malzemelerin dış kuvvetlerin etkisiyle çukur alanlarda birikmesi sonucunda oluşmuşlardır. Başlıca Fiziksel Tortul Kayaçlar;
- ÇAKIL TAŞI: Çakıl tanelerinin bir araya gelmeleriyle çakıl taşı oluşur.
- KUM TAŞI (Gre): Kum tanelerinin bir araya gelmeleriyle oluşur.
- KİL TAŞI (Marn): Kil tanelerinin bir araya gelmeleriyle oluşur.
- BREŞ: Çakıl taşlarının köşeli olan haline denir.
- KONGLOMERA: Çakıl taşlarının hem köşeli hem yuvarlak olan haline denir.
KİMYASAL TORTUL KAYAÇLAR
Kimyasal çözülme sonucu yer altına ve yer üstü sularının içinde bulunan minerallerin birikmesi sonucu oluşmuş kayaçlara Kimyasal Tortul Kayaçlar denir. Başlıca kimyasal tortul kayaçlar
- Kalker (Kireçtaşı): Deniz ve okyanus havzalarında erimiş halde bulunan kirecin çökelerek taşlaşması sonucu meydana gelir.
- Jips (Alçıtaşı): Beyaz renkli yumuşak, tırnakla kolayca çizilebilen bir taştır.
- Kayatuzu:
- Traverten: İçerisinde çözülmüş kalsiyum bikarbonat olan suların içinde ki eriyik mineralin çökelmesi sonucu oluşan tortul kayaçlardır. Türkiye’de Denizli – Pamukkale’de yeralan travertenler bu şekilde oluşmuşlardır.
- Dolomit
- Sarkıt
- Dikit
- Sütun
DİKKAT !!
Kimyasal Tortul Kayaçlar Türkiye’de daha çok Akdeniz bölgesinin batı akdeniz bölümünde yaygındır. Bunun nedeni batı akdeniz’in arazi yapısının karstik olmasıdır. Karstik arazide kimyasal çözülme sonucunda oluşan yer şekillerine karstik yerşekilleri denir. Polye, Dolin, Uvala, Lapya, Sarkıt, Dikit, Sütun, Travereten, obruk, düden, voklüz karstik yerşekilleridir.
ORGANİK TORTUL KAYAÇLAR
Bitki ve hayvan kalıntılarının birikerek taşlaşması sonucunda oluşurlar. Karbon bakımından zengindirler.Başıca Organik Tortul Kayaçlar
- Kömür: Canlılar öldükten sonra bakterilerin etkisiyle çözülmeye uğrarlar. Su altında kalarak değişime uğrarlarsa karbon miktarı artar ve kömürleşme başlar.
- Linyit: Karbon miktarı %70 ise Linyit Kömürü oluşur.
- Taşkömürü : Karbon miktarı %80-90 ise taş kömürü oluşur. Karbon miktarı %94 olursa antrasit adını alır.
- Turba Kömürü : Karbon Miktarı %60 ise Turba Kömürü oluşur.
- Tebeşir : Derin deniz canlıları olan tek hücreli Globugerina ‘ların birikimi sonucunda oluşur. Saf yumuşak kolay dağılabilen bir kayaçtır. Suyu kolay geçirir.
- Mercan Kayaları (Kalkeri): Mercan iskeletlerinden oluşur. Temiz, sıcak ve derinliğin az olduğu yerlerde bulunur. Ada kenarlarında topluluk oluşturanlarına atol denir. Kıyı yakınlarında olanlar ise mercan resifleridir.
3. Başkalaşım (Metamorfik) Kayaçlar Nasıl Oluşur
Başkalaşım ( Metamorfik ) Kayaçların Genel Özellikleri
- Genellikler kristalli bir yapıları vardır.
- Yeni mineraller içerirler.
- İlk kayaca ait tabakalı yapı zamanla kaybolabilir.
- Çok ender olarak fosil bulunabilir.
Magmanın yüksek sıcaklığı ve kayaçların yaptığı basıncın etkisiyle başka bir kayaca dönmüş halidir. Sert ve dayanıklı kayaçlardır. Başlıca Başkalaşım Kayaçları ;
- Kalker yüksek sıcaklık ve basınç altında -> Mermer‘e dönüşür.
- Kömür yüksek sıcaklık ve basınç altında -> Elmas‘a dönüşür.
- Granit yüksek sıcaklık ve basınç altında -> Gnays‘a dönüşür
- Kumtaşıyüksek sıcaklık ve basınç altında -> Kuvarsit‘e dönüşür.
- Kiltaşı yüksek sıcaklık ve basınç altında -> Şist‘e dönüşür.