Anadolu Selçuklu Devleti kültür ve medeniyeti konusu, Anadolu Selçuklu Devleti özellikleri ve sonrasında kurulan Türk Beyliklerini işledikten sonra Kpss açısından kesinlikle irdelenmesi gereken konulardan biridir.
Anadolu Selçuklu Devleti kültür ve medeniyeti konusu içerisinde Anadolu Selçuklu Devleti devlet yönetimi, ülke yönetimi, sosyal ve ekonomik hayat, toprak yönetimi, ordu, hukuk, dil ve edebiyat ile bilim ve sanat alanları işlenecektir.
1) Devlet Yönetimi
Anadolu Selçuklu Devleti kültür ve medeniyeti konusu içinde ilk işleyeceğimiz alan olan devlet yönetiminde, Büyük Selçuklular örnek alınmış ve hemen hemen her alanda aynı şekilde örgütlenmiştir.
Önemli devlet işlerinin görüşüldüğü ve Sultana bağlı olan Divan-ı Saltanat (Büyük Divan) ve diğer Divan işlerinin görüldüğü yönetim alanlarını inceleyelim.
a) Divan-ı Saltanat (Büyük Divan) : Çoğunlukla vezirin, ara sıra sultanın başkanlık ettiği Büyük Divanda birazdan değineceğimiz istifa, arz, işraf, inşa divanlarının başkanları ve pervane gibi görevliler üye olarak bulunurlardı.
Devletle ilgili alınan tüm kararların divan defterine yazıldığı Büyük Divanda üyeler dışında katipler ve tercümanlar da bulunurdu. Ayrıca Divanın güvenliği Emir-i Şens adı verilen kişiler tarafından sağlanmaktaydı.
Büyük Divan günümüz devlet yönetiminde yer alan Bakanlar Kuruluna benzemektedir.
b) Divan-ı İnşa : Devletin iç ve dış yazışmalarının düzenlenmesinden sorumludur.
c) Divan-ı Arz : Ordunun ihtiyaçlarına cevap veren, devletin savunma ile ilgili işlerinin yürütüldüğü divandır.
d) Divan-ı İstifa : Devletin mali işlerinin yürütüldüğü divandır.
Bu divanın başkanına Müstevfi denirdi.
e) Divan-ı İşraf : Askeri ve adli işler dışındaki denetlemeden sorumlu divandır.
Bu divana bağlı müfettişlere Müşrif denirdi.
f) Niyabet-i Saltanat Divanı : Hükümdarın olmadığı zamanlarda devlet işlerini yürüten güvenilir insanların ve komutanların bulunduğu divandır.
Bunlara da Naib denilmektedir.
g) Pervaneci Divanı : Başkanına Pervaneci denilen bu divan, arazi defterlerindeki has ve dirliklerle ilgili kararları düzenlemekteydi.
2) Ülke Yönetimi
Kpss genel kültür Tarih dersine ait Anadolu Selçuklu Devleti kültür ve medeniyeti konusunda işleyeceğimiz ikinci başlık olan Anadolu Selçukludaki ülke yönetimi, vilayetlere ayrılarak gerçekleşmiştir.
a) Meliklerin Yönettiği Vilayetler : Hükümdara bağlı olan bu vilayetlerde meliklerin yanında deneyimli devlet adamları olan Atabeyler görev yapmaktaydı.
b) Merkeze Bağlı Vilayetler : Asayişi ve düzeni sağlamakla yükümlü olan bu vilayetlerin başında Subaşılar bulunurdu.
c) Uç Beylikler : Sınırlarda bulunan bu vilayetlerin başında Uçbeyi ve Valiler bulunurdu. Gaza ve Cihad anlayışı ile yarı bağımsız şekilde idare edilen Uç Beylikler sınırları korumakla görevliydiler.
Anadolu Selçuklu Devletinin zayıflamasıyla beraber uç beylikler bağımsızlıklarını kazanmışlardır.
Diğer unvan ve kavramlar:
3) Sosyal ve Ekonomik Hayat
Anadolu Selçuklu Devleti kültür ve medeniyeti konusunda Anadolu Selçuklu Devleti sosyal ve ekonomik hayatı incelerken karşımıza ticaretin gelişmesi için yapılan önemli çalışmalar çıkmaktadır. Şimdi bu adımları inceleyelim.
Anadolu Selçuklularında ilk para 1. Mesut tarafından bastırılmıştır. Paraların üzerinde hükümdarların portresi ve aslan resimleri yer almaktaydı.
Altın sikkelere Dinar, gümüş sikkelere Dirhem denilmektedir.
Anadolu Selçuklu devletinde iki tür hazine bulunmaktaydı:
Anadolu Selçuklu Devletinde ticaretin gelişmesi için kervansaray yapımına önem verilmiştir. Bazı devletlere düşük gümrük vergisi uygulanmış ve ticaret anlaşmaları yapılmıştır. Ayrıca tüccarların zararları hazine tarafından karşılanmıştır.
Böylece devlet sigortası sağlanmaya çalışılmıştır.
Şehir merkezlerinde esnaf ve zanaatkarların birlikteliğiyle oluşan Ahilik Teşkilatı yer almaktadır. Yardımlaşma ve dayanışma esasına dayalı olan Ahilik Teşkilatına sadece Müslüman esnaf ve zanaatkarlar kabul edilmekteydi. Ayrıca her sanat dalının bir Loncası bulunmaktaydı.
Loncalar günümüz Esnaf ve Sanatkarlar Cemiyetine benzetilmektedir. Loncaların amacı ise hem üreticiyi hem de tüketiciyi korumaktır.
Loncaların başında bulunan liderlere Ahi, bütün ahilerin bir araya gelerek seçtikleri lidere ise Ahi Baba denilmekteydi. Bunlarla beraber loncalarda usta çırak ilişkisi içinde mesleki eğitim de verilmekteydi.
4) Toprak Yönetimi
Toprağın devlet mülkiyetinde olduğu Anadolu Selçuklularında toprak yönetimi 4 bölüme ayrılmaktadır.
İkta sistemi ile devletin ordu harcamalarının azalması hedeflenmiştir. İkta sistemi ile beraber üretim artmış, asayiş ve güvenlik sağlanarak devletin otoritesi arttırılmak istenmiştir.
Anadolu Selçuklu zamanında halka hizmet amacıyla inşa edilen cami, medrese, şifahane, kervansaray, imarethane gibi yerlerin giderleri vakıflardan elde edilen gelirlerle karşılanmaktaydı.
5) Ordu Yönetimi
Ordu sisteminde çoğunlukla Büyük Selçuklular örnek alınmıştır. 5 kısımdan oluşan orduya Sultan komuta etmekteydi.
6) Hukuk
Anadolu Selçuklu Devletinde Şer-i davalara kadılar bakmaktaydı. Hükümdar ve vezirler tarafından atanan kadıların başkanına Kadıül Kudat yani Başkadı denilmektedir.
Başkadılar ileride işlenecek olan Osmanlı Devletindeki Kazaskerle aynı görevi üstlenmektedir.
Anadolu Selçuklularında örfi davalara Emir-i Dad, askeri davalara Kadı Asker bakmaktaydı.
7) Yazı, Dil ve Edebiyat
Anadolu Selçuklularında devletin resmi yazışma dili ve edebiyat dili Farsça, bilim ve eğitim dili Arapça, halkın konuşma dili ise Türkçeydi.
Halk edebiyatı, Tasavvuf edebiyatı ve Divan edebiyatı bu dönemde gelişme gösteren edebiyat alanlarıdır.
8) Bilim ve Sanat
Anadolu Selçuklu Devletinde bilime çok önem verilmiş ve birçok medrese kurulmuştur. Bu medreselerde nakli ve akli bilimler yani dini ve pozitif bilimler öğretilmiştir. Bu medreselerin ihtiyaçları vakıflar tarafından karşılanmaktaydı ve eğitim ücretsizdi.
Anadoluda ilk medrese Danişmendoğulları tarafından açılmıştır.
Bu dönemde Haçlı Seferleri bilimin gelişmesi adına en büyük engel olarak göze çarpmaktadır.
Anadolu Selçuklularında sanat alanında ise mimari öne çıkmaktadır. İnşa edilen mimari eselerin süslemesinde geometrik şekiller, bitki otifleri, yazılar, hayvan ve az da olsa insan ve melek figürleri kullanılmaktaydı. Süslemede yapı olarak ise ahşap, alçı, çini, taş ve mermer kullanılmıştır.
Bu dönemde cami, medrese, mescid, kümbet ya da türbe, köprü, kale, darüşşifa, kervansaray, ve külliye inşa edilmiştir. Ayrıca çinicilik, halıcılık, minyatür, hat, tezhip ve ciltçilik alanlarında da gelişmeler yaşanmıştır.
Yukarıda yer alan mimari terimleri açıklayalım.
İslamiyet öncesi yapılan kurganlar ile İslamiyet sonrası yapılan türbe ve kümbetler anıt mezar özellikleri nedeniyle benzerlik göstermektedir.
Gevher Nesibe Darüşşifası tıp okulu özelliği taşıdığından ilk tıp fakültesi olarak bilinmektedir.
Kpss genel kültür tarih dersine ait Anadolu Selçuklu Devleti Kültür ve Medeniyeti konusu sona ermiştir. Bir sonraki kpss tarih konusu Osmanlı Kültür ve Medeniyeti olacaktır.
Divan-ı Saltanat Nedir?
Divan-ı Saltanat |
İlk Türk-İslam devletlerinde özellikle de Büyük Selçuklu Devletinde önemli konuların görüşüldüğü, önemli devlet konuları hakkında kararların verildiği en büyük divana (meclise) Divan-ı Saltanat (Divan-ı Ali) denir.
Divan-ı Saltanat görevlerine göre çeşitli bölümlere ayrılmıştır:
Niyabet-i Saltanat:
Naib-i Sultan baş yetkiliydi. Naib, hükümdar başkentte olmadığı zamanlarda ona vekalet eden görevliydi. Bu esnada sultanın tüm yetkilerine sahip olurdu. Normalde ise devlet idaresi sırasında vezirden sonra gelirdi.
Divan-ı Mezalim:
Büyük siyasi suçların karara bağlandığı en yüksek mahkemedir. Ayrıca halkın şikayetlerinin bizzat sultan tarafından dinlenildiği divandır. Divan-ı Mezalime sultan başkanlık etmekteydi.
Divan-ı Berid:
Posta işlerinden sorumlu divandır.
Divan-ı Tuğra (Divan-ı İnşa):
Devletin her türlü iç ve dış yazışmasından sorumlu divandır. Bu mecliste iyi derecede yabancı dil bilen, diplomasi eğitimi görmüş görevliler vardı. Padişahın tuğrasını çeken yani imzasını atan kişiye ise Tuğrai (Tuğracı ) denirdi.
Divan-ı Arz:
Başkanı Emir-i Arızdır. Ordu ihtiyaçlarını karşılayan, Hassa Askerlerinin maaşlarını ayarlayan meclistir. Ordunun her türlü yiyecek, içecek, giyecek, teçhizat ihtiyaçları bu divan tarafından tespit edilir ve karşılanırdı. Ordu yoklamasından da sorumlu olan divandı.
Divan-ı İstifa:
Mali işlere, devletin gelir ve giderlerine bakan meclisti. Vergilerin toplanmasını sağlardı. Bu divanın başkanı Müstevfi idi.
Divan-ı İşraf:
Başkanı Müşrifti. Ülkedeki askeri ve adli işler dışındaki idari ve mali teşkilatı denetleyen, teftiş eden, kontrol eden meclisti.
Divan-ı Pervane:
Arazi defterlerinde tutulan has ve iktaların düzenlenmesinden sorumluydu. Başkanı ise Pervaneci idi.