Kadın sağlığının ve aile planlamasının önemli unsurlarından biri doğum kontrolü meselesidir. Sağlık alanındaki gelişmeler sayesinde aile planlamasına yönelik çeşitli yöntemler geliştirilmiş ve aynı yöntemler farklı kadın hastalıklarının tedavisinde de etkili bir biçimde kullanılmaya başlanmıştır. Bu yöntemler arasında toplumda en yaygın kullanılanı ise doğum kontrol haplarıdır.
Doğum kontrol hapı veya oral kontraseptifler; kadın vücudunda önemli bir rol üstlenen eşey hormonları ve türevlerinin kullanıldığı, belirli bir kullanım düzenine sahip, ağızdan alınan ilaçlardır. Toplumdaki yaygın bilinen işlevi aile planlamasında kullanılması olsa da, çeşitli hormonal ve kadın hastalıklarında tedavi edici olarak da kullanımı vardır. Doğum kontrol hapları içerikleri ve kullanım çeşitlerine göre farklı sınıflara ayrılır.
Kullanım amacına, tercih edilen kullanım şekline ve ilaçların içeriklerine göre doğum kontrol hapları aşağıdaki çeşitlere ayrılır:
Toplumda yaygın kullanımı olan kombine oral kontraseptifler, aile planlaması için en sık tercih edilen yöntemlerden biridir. Yapısında sentetik östrojen ve progesteron hormonları bulunur. İçeriğindeki bu sentetik hormon türevlerinin farmakolojik özelliklerine göre vücutta farklı etkiler elde edilebildiğinden, kişinin durumuna göre farklı kombine haplar tercih edilebilir.
İçeriğindeki hormonların oranları her bir hapta eşit olarak belirlendiğinde monofazik olarak tanımlanır. Aylık döngüler halinde kullanılır. Ay sonunda âdet kanaması gerçekleşir. Ülkemizde sadece monofazik kombine doğum kontrol hapları kullanılmaktadır.
Kutuda bulunan her bir haptaki hormon içeriği değişkenlik gösterdiğinde multifazik denir. Aylık döngüler halinde kullanılır. Ay sonunda âdet kanaması gerçekleşir.
İçeriğindeki hormonlara bağlı olarak döngü süresi 12 haftaya kadar uzatılmıştır. Bu nedenle kişi 12 hafta boyunca hapları kullanır ve yılda 3 ila 4 kez âdet kanaması görür.
Hap içeriğinde sadece sentetik progesteron türevi maddeler barındıran haplardır. Minihap olarak da bilinir. Özellikle sağlık nedenlerinden ötürü östrojen kullanamayan kadınlarda ve doğum sonrası korunma amaçlandığında tercih edilir. Her gün aynı saatte kullanılması gereklidir.
Ertesi gün hapı olarak da bilinen doğum kontrolü hapları, korunmasız cinsel ilişki sonrası doğum kontrolünün sağlanması için kullanılır. Bu haplar yüksek dozda progesteron türevi içerir. Etkili olabilmesi için, korunmasız cinsel ilişki sonrasındaki ilk 72 saat içerisinde kullanılmalıdır.
Kadın vücudundaki en önemli fizyolojik olayların başında adet döngüsü gelir. Bu döngü sağlıklı kadınlarda gün arasında, ortalama 28 gün sürer. 28 günlük döngünün sağlanmasında en önemli mekanizma ise üretilen eşey hormonlarının dengesidir. Buna göre, 28 günlük bir döngüye sahip kadında, adet kanamasının başlandığı tarihten itibaren ilk 14 günde yumurtalıktan üreme hücresinin bırakılmasının (ovülasyon) başlatılması ve rahim iç yüzeyinin kanama sonrası tekrar kalınlaşmasına yönelik hazırlık evresi gerçekleşirken; kalan 14 günde rahim duvarının olası bir döllenmeye hazırlanması süreci meydana gelir. İlk 14 gündeki etkiden genel anlamda östrojen hormonu sorumluyken, kalan 14 günde hâkim olan hormon progesterondur. 28 günün sonunda gebelik gerçekleşmediği takdirde progesteron miktarının azalmasıyla adet kanaması gerçekleşir.
Doğum kontrol hapları içeriğindeki sentetik hormonlar sayesinde, sağlıklı bir adet döngüsüne sahip olmayan kadınlarda döngünün doğru şekilde gerçekleşmesini için hormon dengesinin kurulmasını sağlar. Doğum kontrolü amacıyla kullanıldığında, hormon dengesini etkileyerek döngünün ilk 14 gününün sonunda gerçekleşen ovülasyon mekanizmasının gerçekleşmesini engeller. Bu sayede, kadın üreme sistemine spermler ulaştığında dahi ovülasyon gerçekleşmediği için, döllenme meydana gelmez ve doğum kontrolü sağlanmış olur.
Bu mekanizmaya ek olarak; özellikle sadece progesteron içerikli doğum kontrol hapları, rahim ağzı salgısını koyulaştırarak sperm geçişini engeller ve rahim iç duvarının incelmesini sağlayarak olası bir gebelikte döllenmiş hücrenin rahme tutunmasını önler. Bu mekanizmalar sayesinde istenmeyen gebeliklerin önüne geçilmiş olur.
Doğum kontrol hapı, tercih edilen çeşide bağlı olarak, kendine özgü kullanım şekillerine sahiptir. Toplumda sıklıkla tercih edilen kombine oral kontraseptifler 28 günlük adet döngüsüne uyumlu şekilde tasarlanır. Bu nedenle bu ilaçların bir aylık kutusu genellikle 21 ila 28 adet hap içerir. 21 haplık sürümlerde tüm haplarda aktif ilaç bulunurken; 28 günlük olanlarda ilk 21 adet hapta aktif ilaç bulunur, kalan 7 hap etkisizdir. Buna göre; âdet kanaması itibariyle aktif ilaca başlandıktan sonra; gün itibariyle etkisiz ilaçların alımına devam edilir ve döngünün son gününde âdet kanaması gerçekleşir.
Sadece progesteron içerikli haplar, bütün bir döngü süresince her gün, aynı saatte alınır. Bu sayede, ilaç kullanımı devam ettiği sürece âdet kanaması düzenli olarak meydana gelir. İlaç kullanımının sürekli ve düzenli olması önemlidir; aksi takdirde ilacın doğum kontrol etkisi zayıflayabilir ve istenmeyen gebeliklerin gerçekleşmesi mümkün olabilir.
Oral kontraseptifler, aile planlamasının yanında çeşitli sağlık etkileri nedeniyle de kullanılabilir. Özellikle kadın hastalıklarının tedavisi ve önlenmesinde önemli rol oynayabilir. Çeşitli alanlardaki faydaları aşağıdaki gibi sıralanabilir:
Doğum kontrol haplarının çeşitli faydalarının yanında, düzenli kullanımıyla beraber çeşitli yan etkilerin gelişme riski mevcuttur. Özellikle bazı sağlık sorunları olan kadınların doğum kontrol hapı kullanması sakıncalıdır. Bu nedenle, doğum kontrol hapı kullanım kararı uzman bir hekimin değerlendirmesi sonucu, hekimle beraber alınmalıdır. Riskli kişilerde doğum kontrolü hedefleniyorsa, başka yöntemler tercih edilmelidir.
Aşağıdaki durumlarda olan kişilerin doğum kontrol hapı kullanması sakıncalı olabilir:
Bunların yanında doğum kontrol hapları çeşitli yan etkilere sahiptir. Kullanım sonrası kişilerde sık görülen yan etkiler aşağıdaki gibi sıralanabilir:
Yan etkiler ilerlediği ve azalma göstermediği takdirde, uzman bir hekime başvurmak gereklidir.
Son zamanlarda 3 tip oral doğum kontrol hapı kullanılmakta: Periyodik kombine estrojen-progesteron, sürekli ve uzatılmış haplar. En sık kullanılan kombine oral doğum kontrol hapları. Estrojen kanamayı kontrol ederken progesteron gebeliği önler. Ayrıca daha sonradan geliştirilen ertesi gün haplarıda doğum kontrol hapları grubuna katabiliriz.
Oral doğum kontrol hapları esas olarak gebeliği önlemede kullanılsa da başka amaçlar için de kullanılmaktadır. Bunlardan bazıları:
Progesteron gebelik önlemedeki öncelikli hormondur. Yumurtalıkta folikül (yumurta) gelişimini önleyip ovulasyonu engeller. Progesteronun diğer bir etkisi serviksdeki (rahim ağzı) mukus tıkacın koyulaşarak sperm geçişinin engellemesinin sağlaması. Progesteron ayrıca rahim içindeki endometrium tabakasının ince kalmasını sağlayarak eğer embriyo oluşursa yerleşmesine engel olur.
Estrojenin de folikül büyümesini engellemede az da olsa etkisi vardır.
Adet başında başlanır. 21 günlük bir hafta ara verilen ve 28 gün ara verilmeden kullanılan çeşitleri vardır. Estrogen ve progesteron hormonu içerir. Etki mekanizması esas olarak ovulasyonu (yumurtlamayı) engelleyerek olur. Hastanın kanama tercihine ve klinik durumuna göre 3 çeşit kombine oral kontraseptif tercih edilebilir:
İlaç bırakıldıktan sonra ilk birkaç ay içinde gebe kalma olasılığı hap kullanmadan önceki durumunuza döner.
Düzenli kullanıldığında % korur. En ideal kullanma şekli her gün aynı saatte almak. Eğer sağlıklı ve sigara içmiyorsanız uzun süre hap kullanılabilir.
Son yapılan çalışmalarda hap kullanmak ile kilo alma, baş ağrısı, meme hassasiyeti, bulantı veya cinsel dürtülerde değişiklik arasında bir ilişki gösterilememiştir.
Ciddi yan etkiler çok az. En sık görülen yan etkisi ara kanamalar. Yan etkiler:
Meme Kanseri: Meme kanser riskinde çok çok nadir artış ( de 8’den yaklaşık de 12’lere) olabilir.
Servikal Kanser (Rahim ağzı kanseri): Uzun süreli kullanımda çok az artış saptanmıştır. Hap kullanılsa bile rahim ağzı kanseri testleri yapılmalı. Prezervatif kullanmadan cinsel birliktelik ve arkadaş sayısı artması riski arttırır.
Over Kanseri: Over kanseri riski hap kullananlarda %50 daha az görülmekte. Hatta ilaç kullanmayı bıraktıktan sonra bile koruma devam etmekte.
Endometrial Kanser: Yine aynı şekilde kanser % azalmakta ve koruma ilaç sonrası devam etmekte.
Kolorektal Kanser: % daha az görülmekte.
Sadece progesteron hormonu içeren doğum kontrol hapları. İçinde estrojen hormonu bulunmaz. Ovulasyonu engellemesinin yanında servikal mukusta kalınlık artışı nedeniyle sperm geçirgenliğini azaltır ve endometrium kalınlığını azaltarak embriyo yerleşimini bozar.
Koruma oranı % Ancak çok düzenli kullanılırsa % 99 a kadar etkili olur. Kanama düzeni değişir. % 40 düzenli % 40 düzensiz kanarken % 20 kadında hiç kanama olmayabilir.
Doğurganlık hızı ilacı bırakır bırakmaz eski haline gelir. Sakat bebek sahibi olma riski artmaz.
Bu haplar özellikle emziren kombine hapları kullanamayan kadınlarda tercih edilir.
Bu haplar cinsel yolla bulaşan hastalıklardan korumaz. Kanser ile ilgili bir ilişkisi gösterilmedi.
Korunulmamış cinsel ilişki sonrası başvurulan bir yöntem. Etki mekanizması spermin canlılığı geçene kadar ovulasyonu iptal ederek ya da erteleyerek olur. Ayrıca ovulasyon yeni olmuşsa spermin yumurtayı döllemesini engeller. Eğer ilaç kullanan kadar yumurta döllenmiş ise etki göstermez.
İlişki sonrası ilk 72 saatte kullanılması gerekir. Etkinliği % arası değişmekte.
Çok nadir yan etkileri var. Nadiren kusma yapabilir. Dış gebelik ihtimalini çok az oranda arttırmakta. Gebe kalınmış ise bebeğe hiçbir zararı olamaz ve düşüğe sebep olmaz.
Doğum kontrol haplarını almaya adetin ilk 5 günü içinde başlanmalı. Etkinliğin artması için mümkünse her gün aynı saatte alınmalı. Bulantı, baş ağrısı gibi bazı yan etkileri azaltmak için gece yatarken alınabilir.
Doz unutulmuş ise hatırlanınca hemen alınmalı ve o günkü doz atlanmamalı. 2 doz unutulmuşsa üst üste 2 gün ikişer tane alınarak devam edilebilir. İkiden fazla unutulmuş ise başka bir korunma yöntemi mutlaka kullanılmalı.
Kombine doğum kontrol haplarını adetin başından ilk 5 gün içinde başlarsak ilk ay koruyucu etkisi başlar. 5. günden sonra başlarsak mutlaka başka korunma yöntemi kullanmamız gerekir.
Çoğu kimsenin düşündüğünün aksine doğum kontrol hapları kilo almanızı ve kilo vermenizi etkilemez. Herkesin vücut yapısı farklı olduğu için herkeste farklı etkiler gösterebilir. Yan etkilerinden dolayı ya da adete yakın dönemdeki oluşan ödem nedeniyle kilo almış olarak hissedilebilir.
Doğum kontrol hapının etkisinin azalmasındaki temel sebep düzenli ve zamanında kullanılmamasıdır. Etkinliği azaltan diğer sebepler:
Evet kullanılabilir ancak kullanılan hapın tipi önemli. Kombine oral doğum kontrol hapları sütün kalitesi ve miktarını azaltabilir. Ayrıca süt içinde de bir miktar hormon geçebilir ve kız bebeklerde nadiren vajinal kanamaya sebep olabilir.
Progestin içeren ilaçların süt miktarı ve kalitesi üzerine hiçbir etkisi olmaz. Lohusalık bittikten sonra (doğum sonrası 40 gün) kullanılabilir.