El Cezeri Kimdir Hayatı

Son yıllarda robotik alandaki çalışmaların ön plana çıkması, Baykar mühendislik tarafından geliştirilen ve yakın zamanda prototipi sunulan uçan araca “Cezeri” isminin verilmesi özellikle gençlerin ve pek çok kişinin bu bilim insanını tanıma isteği uyandırdı. Hem robotik alanda hem de sibernetik alanda yaptığı çalışmalarla geçmişte ve bugün pek çok bilim insanına ilham kaynağı olan Cezeri kimdir, eserleri nelerdir gelin hep birlikte bir göz atalım 

Tam ismi Ebu el-İzz b. İsmail b. el-Rezzaz el-Cezeri olan, doğum ve ölüm yılı tam bilinmemekle beraber ’lü yıllarda Diyarbakır yöresinde yaşadığı tahmin edilen Müslüman bir mühendistir. O dönemde Fırat ve Dicle nehri arasında kalan bölgeye cezire (ada) dendiği için Cezeri lakabını almıştır. Artuklu sarayında 25 yıl saray mühendisliği görevini yürüten Cezeri, orta çağın en önemli mühendisi olarak görülür.

Döneminin çok ilerisinde yeni tasarımlar yapan bilim insanlarından olan El Cezeri, dünya bilim tarihi açısından sibernetik ve robotik alanda çalışmış ilk kişi olarak kabul edilir.

• Meşhur fil saati,
• su saatleri,
• el yıkama ve abdest alma aparatları,
• mum saatleri,
• saz çalan robot,
• su pompalarını çalıştıran makineler

gibi elliden fazla teknolojik aracın tasarımını yapmış ve tasarladığı makineleri üretmiştir.

Bu anlamda o yüzyılda yaşamış büyük bir mühendis, evrensel bilimin dikkat çekici dehalarından birisi olarak kabul edilir.

El-Cezeri’nin Eserleri

• El Câmi-u’l Beyn’el İlmî ve El-Amelî’en Nâfi fî Sınâ'ati'l Hiyel (Mekanik Hareketlerden Mühendislikte Faydalanmayı İçeren Kitap)
• Elliden fazla makinenin kullanım esaslarını ve mantığını sanat eseri niteliğinde görsellerle aktardığı bu kitabın orjinali günümüze ulaşmamıştır. Ancak bazı kopyaları Kuzey Amerika ve Avrupa ülkelerinin çeşitli kütüphane ve müzelerinde yer almaktadır.
• El yazması olarak bugün ulaşmış en eski eseri ise “Olağanüstü Mekanik Araçların Bilgisi Hakkında Kitap” tır ve halen İstanbul’da bulunan Topkapı Sarayı’nda meraklı ziyaretçiler için sergilenmektedir.

Cezeri, 'lü yıllarda bugünkü Şırnak'ın ilçesi olan Cizre'de yaşamış bilim insanı ve dahisidir. Ortaçağ’ın en büyük mühendislerinden biri olarak kabul edilen Cezeri'nin ilk robotu yapıp çalıştırdığı kabul edilir.

Leonardo da Vinci’ye ilham kaynağı olduğu düşünülen Cezeri yazdığı kitapta 50’den fazla cihazın kullanım esaslarını, yararlanma olanaklarını çizimlerle göstermiştir.

CEZERİ KİMDİR?

El Cezerîİ yılında Cizre’de doğdu, yılında Cizre’de hayatını kaybetti.

İslam’ın Altın Çağında çalışmalar yapan Müslüman Arap mucit ve mühendis olan Cezeri’nin sibernetiğin ilk adımlarını attığı ve ilk robotu yapıp çalıştırdığı kabul edilir. Aynı zamanda El Cezeri’nin Leonardo da Vinci’ye ilham kaynağı olduğu düşünülür.

CEZERİ’NİN HAYATI

yılında Cizre’nin Tor mahallesinde doğmuştur. Lakabını yaşadığı şehirden alan El Cezeri, öğrenimini Camia Medresesi’nde tamamlayarak, fizik ve mekanik alanlarında yoğunlaştı ve pek çok ilke ve buluşa imza attı.

Batı yazınında M.Ö. yıllarında Yunan matematikçi Archytas tarafından buharla çalışan bir güvercin yapılmış olduğu belirtilse de, robotikle ilgili bilinen en eski yazılı kayıt, Cezeri’ye aittir.

FOTO: DEPOPHOTOS / Cezeri'nin yüzyılda yazdığı Kitab-ül Hiyel'deki tarife uygun ve çalışır vaziyette üretilen makinelerini geçtiğimiz yıllarda sergilendi.

KİTABINDA 50’DEN FAZLA İCAT BULUNUYOR

Otto Mayr’a göre kitapların tarzı modern anlamda “kendin yap” kitaplarına benziyor.

Dünya bilim tarihi açısından bugünkü sibernetik ve robot biliminde çalışmalar yapan ilk bilim insanı olan Cezeri’nin yaptığı otomatik makineler günümüz mekanik ve sibernetik bilimlerinin temel taşlarını oluşturmaktadır.”Mekanik Hareketlerden Mühendislikte Faydalanmayı İçeren Kitap” (El Câmi-u'l Beyn'el İlmî ve El-Amelî'en Nâfi fî Sınâ’ati’l Hiyel) adlı eserinde ortaya koydu. 50’den fazla cihazın kullanım esaslarını, yararlanma olanaklarını çizimlerle gösterdiği bu kitapta Cezeri, tatbikata çevrilmeyen her teknik ilmin, doğru ile yanlış arasında kalacağını söyler. Bu kitabın özgün kopyası günümüze kadar ulaşamadıysa da, bilinen 15 kopyasından 10’u Avrupa’nın farklı müzelerinde, 5 tanesi Topkapı ve Süleymaniye kütüphanelerinde yer almaktadır.

Kısaca Kitab-ül Hiyel adıyla bilinen eseri altı bölümden oluşur. Birinci bölümde binkam (su saati) ile finkanların (kandilli su saati) saat-ı müsteviye ve saat-ı zamaniye olarak nasıl yapılacağı hakkında on şekil; ikinci bölümde çeşitli kap kacakların yapılışı hakkında on şekil, üçüncü bölümde hacamat ve abdestle ilgili ibrik ve tasların yapılması hakkında on şekil; dördüncü bölümde havuzlar ve fıskiyeler ile müzik otomatları hakkında on şekil; beşinci bölümde çok derin olmayan bir kuyudan veya akan bir nehirden suyu yükselten aletler hakkında 5 şekil; 6. bölümde birbirine benzemeyen muhtelif şekillerin yapılışı hakkında 5 şekil yer alır.

Teorik çalışmalardan çok pratik ve el yordamıyla deneysel çalışmalar yapan Cezeri’nin kullandığı bir başka yöntem de yapacağı cihazların önceden kâğıttan maketlerini inşa edip geometri kurallarından yararlanmaktı. İlk hesap makinesinden asırlar önce aynı sistemle çalışan benzer bir mekanizmayı, geliştirdiği saatte kullanan Cezeri, sadece otomatik sistemler kurmakla kalmamış, otomatik olarak çalışan sistemler arasında denge kurmayı da başarmıştı.

FOTO: DEPOPHOTOS / Cezeri sergisinde yer alan icatlarda biri.

OTOMATİK HİZMETÇİYİ GELİŞTİRDİ

Cezeri, otomatik kontrollü makinelerin ilki sayılan Jacquard’ın otomatik dokuma tezgâhından yıl önce değişik haznelerdeki suyun seviyesine göre ne zaman su dökeceğine, ne zaman meyve ve içecek sunacağına karar veren otomatik hizmetçiyi geliştirdi. Bazı makinelerinde hidro mekanik etkilerle denge kurma ve harekette bulunma sistemine yönelen Cezeri, bazılarında ise şamandıra ve palangalar arasında dişli çarklar kullanarak karşılıklı etkileme sistemini kurmaya çalıştı. Kendiliğinden çalışan otomatik sistemlerden sonra su gücü ve basınç etkisinden yararlanarak kendi kendine denge kuran ve ayarlama yapan dengeyi oluşturması, Cezeri’nin otomasyon konusundaki en önemli katkısıdır.

Fizikçi ve mekanikçi El Cezeri’nin diğer bir eseri de Diyarbakır Ulu Camii’nin ünlü güneş saatidir.

AltınAvrupaBilimbilim insanıCizreDiyarbakırDünyageometriGüneşİslamkapKimdirLeonardo da VinciMüslümanrobotŞırnak

Öz: Bu makale Tokat ilinin Zile ilçesinin İslamiyet öncesi ve sonrası tarihi dönemlerini Osmanlılar döneminde önemli bir şehir olan Zile'nin, İslâmiyet'ten önceki dönemlerde yaşadığı parlak devir İslâmî devirde diger Anadolu şehirlerinin gelişmesiyle yavaş yavaş kaybolmuştur. Şehirdeki panayır çok eski çağlardan beri burayı canlı bir ticaret merkezi yapmıştır. Bu canlılık şehrin ekonomik ve askeri yönden güçlü olmasını sağlamıştır. Müstahkem kalesi de buranın alınmasını güçleştirmiştir. Abstract: This article compares the pre-Islamic and Islamic periods of Zile district of Tokat province. Zile an important city during the times of Hittite, Phrygia, Persian, Greek, Pontus, Roman, Byzantian, Muslim Arabian, Seljuks, Seigniories and Ottomons but its significance faded away in Islamic priods as other Anatolian cities gained prominence. The city fair since the ancient age has not only made Zile a vibrant trade center but also a powerful economic and military center. Its well-fortified castle also made it difficult to be conquered.