Okan Çil
“Çaltm geceler aydnlk kesildi. Kararllm kamçland;
derin uykudaki yeteneklerim uyand. Tüm gayret ve
ciddiyetimi sarf ettim ve elimden gelen her eyi yaptm.”
Cezerî
Bazen biri çkar, öyle ak olur ki, Mecnun ismi bambaka anlamlara dönüüverir. Bir dieri öyle farkl sorular sorar ki, Sokrates ismi felsefenin mihenk ta olarak bilinir. te Cezerî de tasarlad olaanüstü makinelerle, dünya tarihinde benzer bir deiime sebep olmutur. Dilileri yerli yerine yerletirdikten sonra hnzrca gülümsemi ve makineye o ilk dokunuundan bu yana, mühendisliin olmazsa olmazlar arasnda yerini almtr.
Tam ad Bedi‘uz-zemân Ebû el-‘zz b. smaî‘l b. el-Rezzâz el-Cezerî’dir. Frat ve Dicle arasndaki bölgeye El-Cezire (Ada) dendii için, El-Cezerî mahlasn kullanmay uygun bulur. Doum ve ölüm tarihleri tam olarak belli olmasa da yüzylda yaad bilinmektedir. O vakitler bölgede Artuklular’n hakimiyeti söz konusudur. Cezerî de bu yüzden Artuklular’n himayesinde okuyup örenmeye balar. Eline ne geçerse okur, aratrr. Hem teknik, hem de felsefik olarak yetkinleince, kendi sorularnn peine taklr ve dehasnn snrlarn zorlamaya balar.
Saraya mühendis olarak girer. Rütünü ispat edince de ba mühendislie terfi eder. Yirmi be yl boyunca hizmet verir. Öyle makineler tasarlar ki görenleri hayretler içinde brakr. Suyun itici gücüyle ve mumla çalan saatler, otomatik müzik aparatlar, kan ölçme aletleri, fskyeler ve daha neler neler…
CEZERÎ'NN ÇFT POMPALI MAKNELER
Bizans döneminde tek pompayla çalan basit makineler yaplmken, Cezerî bunu çift pompaya çkarr. Suyu basnçla on, on be metre yüksee kadar çkarmay baarr ve bu sayede sulama kanallaryla tarmn gelimesine ciddi katklar sular. Dairesel hareketi, dorusal harekete çevirmek için de ilk defa krank millerini icat eder. Günümüzdeki piston sisteminin olumasna ön ayak olur.
En büyük icatlarndan birisi de mehur kilitli sanddr. Saraydaki mücevheratn, özel yazmalarn saklanmas için tasarlanmtr. Malzeme olarak pirinç kullanld için de oldukça ardr. Sandn üstünde dört ayr kilit, her kilitte on alt harfli toplam on iki halka vardr. Dier bir deile, ifreyi bilmiyorsanz, sand açmak için iki yüz seksen bir trilyon olaslkla uramanz gerekir.
Abdest almaya yardmc olan makine de ilginç ilerinin banda gelir. Kuun azndan su akmaya baladktan otuz saniye sonra, küçük bölmelerden biri açlr ve içinden çkan insan figürü, sabunu uzatr. kinci otuz saniyeyle beraber dier bölmeden, elinde havluyla bir insan figürü daha çkar.
Havuza yerletirdii küçük teknelere binmi insan figürlerinden oluan icad da hayli ilginçtir. Teknelerin altnda küçücük birer delik vardr. Su almaya balar ve altm dakikada dolunca batar. Geçen süreyi iaret etmek için de skan hava, slk gibi bir ses çkarr.
Bunlarn yan sra, ilk defa insans robotu da Cezerî tasarlamtr. Bu robot sultann odasnda, gelen misafirlere içki ikram etmekte kullanlr. Her yedi buçuk dakikada, bir kadeh arap doldurur. Kadeh alnnca kol yukar kalkar ve ikinci yedi buçuk dakika beklenir. Sadece yüzyldaki insanlar deil, yüzyldaki bizleri de hayretler içinde brakr.
KÜLTÜREL SMGELER: FLL SAAT
Cezerî sadece bir mucit de deildir. O ayn zamanda tasarlad makinelere kültürel simgeler de eklemeyi ihmal etmez. Bunun en büyük örneklerinden biri mehur Filli Saat’tir. O zamann savalarnda filler de kullanldndan, bütün mekanizmay bir filin üstüne ina eder. Filin karnndaki oyukta yer alan tas dolmaya balar. Her yarm saatte bir, irice bir bilye aa düerek çana çarpar ve etraftakilere guguklu saat misali haber verir. Bu toplar aaya indirense sa ve solda yer alan ejdarhalardr. Yan sra makinenin en tepesinde anka kuu, ortasnda bir katip ve raca yer alr. Dier deile, masal alemi gibidir. Yapt makineler sadece teknik yönden deil, dönemin kültürel kodlar açsndan da önem arz eder.
Cezerî, Artuklu hükümdar Nasireddin Mahmud’un istei üzerine, tasarlad makineleri ’da kitap haline getirir. En ince ayrntlarna, hesaplamalarna varncaya dek hepsini yazar. smi “Kitâb el-Câmi‘ Beyn el-‘lm ve el-‘Amel en-Nâfi’ fi Snâa’ti’l-Hiyel” olan bu eser, günümüzde ksaca “Kitab-ül Hiyel” olarak adlandrlr ve “Mekanik Biliminde Bilgi ve Uygulamann Badatrlmas” olarak çevirilebilir.
Bu kitap douda beklenen ilgiyi ne yazk ki görmez. Cezerî hakkndaki ilk çalma, yüzylda Prof. Eilhard Wiedemann ve yardmcs mühendis F. Hauser tarafndan yaplr. Ülkemizdeyse ilk defa brahim Hakk Konyal “Tarih Hazinesi” dergisinde ylnda bir yaz kaleme alr. Eserin on dört Arapça, iki Farsça, bir de Osmanlca yazlm, toplamda on yedi adet el yazma nüshas hâlâ korunmaktadr. ylndayda Kültür Bakanl tarafndan tpk basm yaplr. imdiyse Durmu Çalkan’n on be yllk emeinin ürünü olan bir kitap yaymland: “Cezerî’nin Olaanüstü Makineleri – Herkes çin Cezerî” Babil Kitap etiketiyle raflarda yerini alan bu kitap, sadece mühendislerin deil, herkesin anlayabilecei ölçüde sadeletirildi.
Cezerî’nin kitabnda yer alan elli makine, günümüzde yeniden hayat buldu. Durmu Çalkan ve Mehmet Ali Çalkan’n idealleriyle, stanbul Cezerî Müzesi tarafndan, büyük emeklerle birebir olarak hayata geçirildi. “Cezerî’nin Olaanüstü Makineleri” isimli sergi, Uniq stanbul Maslak’ta 15 ubat itibariyle kaplarn ziyaretçilerine açm bulunuyor. Günümüz koturmacasndan skldysanz, yüzyla doru bir yolculua çkabilirsiniz. Kim bilir, makineler arasnda gezerken belki siz de Cezerî’nin hnzr gülümsemesine ortak olursunuz.
Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi bünyesinde eğitimlerini sürdüren Bilgievi ve Akademi Lise öğrencileri “ Cezeri'nin Olağanüstü Makineleri Sergisi”ni ziyaret etti.
Gençlik ve Spor Hizmetleri Daire Başkanlığına bağlı Bilgievi ve Akademi Lise öğrenciler, tahsis edilen araçlarla eğitim yuvalarından alınarak eğitmenleri eşliğinde Keçi Burcu’ndaki sergiyi gezdi.
El Cezeri'nin makinelerinin eş ölçekte, aynı malzeme ve teknikle üretildiği, İslam aliminin yol göstericiliğinden yola çıkarak yapılmış "Filli Su Saati", "Yılan Mekanizması", "Çocuklu Otomatik Lavabo" ve "Kan Ölçme Otomatı" gibi 25 ürünün prototipinin yer aldığı sergide rehberler, öğrencileri bilgilendirdi.
Bilgievi öğrencilerinden Ravza Demir, serginin öğrencilerin gelişimine katkı sunduğunu söyledi.
Cezeri’nin eserlerinin merak uyandırdığını ifade eden Demir, “Sergiye geldiğim için çok mutluyum, El-Cezeri’nin hayatı hakkında bilgi sahibi oldum, eserlerini çok beğendim, Emeği geçenlere teşekkür ederim.’’ şeklinde konuştu.
Hakan Girgin ise daha önce makinelerle ilgili araştırma yaptığı ve bunları yakından görmenin büyük bir mutluluk olduğunu ifade ederek, şöyle konuştu:
“Bilgievi’nde eğitmenlerimiz El-Cezeri’nin hayatı ve eserleri hakkında bilgiler vermişti, bunları yerinde görerek bu bilgilerimizi pekiştirdik. Bu sergi benim için heyecan verici”
“Cezeri'nin Olağanüstü Makineleri” sergisi 18 Mayıs tarihine kadar ziyaretçilerini ağırlamaya devam edecek.
Diyarbakır'ın Sur ilçesindeki Keçi Burcu'nda 25 Mart'ta açılışı yapılan, El Cezeri'nin makinelerinin eş ölçekte, aynı malzeme ve teknikle üretildiği, İslam aliminin yol göstericiliğinden yola çıkarak yapılmış "Filli Su Saati", "Yılan Mekanizması", "Çocuklu Otomatik Lavabo" ve "Kan Ölçme Otomatı" gibi 25 ürünün prototipinin yanı sıra Baykar tarafından milli ve özgün olarak geliştirilen Türkiye'nin ilk uçan arabası Cezeri'nin de yer aldığı sergi büyük ilgi gördü.
Hafta sonunu fırsat bilen vatandaşların sergiyi gezmek için gösterdiği yoğun ilgi ile soğuk havaya rağmen Keçi Burcu önünde uzun kuyruklar oluşturdu.
Sergideki makinelerin prototipleri ve uçan araba Cezeri ile ilgili bilgi alan ziyaretçiler, hatıra fotoğraf da çektirdi.
Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi Kültür ve Sosyal İşler Daire Başkanı Ali Çelik, AA muhabirine, Diyarbakırlıların sergiye olan ilgisinin mutluluk verici olduğunu söyledi.
Serginin açılışının İçişleri Bakanı Süleyman Soylu'nun da katıldığı törenle 25 Mart Cuma günü yapıldığını anımsatan Çelik, 2 gün içerisinde yaklaşık 20 bin ziyaretçinin sergiyi gezmeye geldiğini belirtti.
Çelik, serginin 18 Mayıs'a kadar ziyarete açık olacağını ifade ederek, "İlk günlerdeki ilgiye bakacak olursak 2 aylık sürede binin üzerinde ziyaretçinin sergimize gelmesini bekliyoruz. Cezeri uçan arabamız normalde bir haftalık süreyle buraya gelmişti. Selçuk Bayraktar ve Vali Münir Karaloğlu'nun görüşmesiyle uçan arabanın da sergilenme süresi uzatıldı. Yine El Cezeri'nin ismini verdiğimiz bir robotik yarışması planlıyoruz. Ayrıca çocuklara yönelik sergi alanında Cezeri'nin çizimlerinden oluşan bir resim atölyesi planımız var." diye konuştu.
Sanatçı Bedri Ayseli de sergiyi ziyaret ederek, sergilenen eserlerle ilgili bilgi aldı.
Ayseli, "Tarihe yolculuk derim buna. Diyarbakır için çok önemli bir sergi. Hayretler içerisinde kaldım görünce. Gelip, görsünler, Diyarbakır'ımız budur." dedi.
Çocuklarıyla sergiyi gezmeye gelen ve yoğunluktan dolayı sırada bekleyen Derya Dörtyaman, çok heyecanlı olduklarını söyledi.
Dörtyaman, "Çocuğumla El Cezeri'nin öyküsünü okumuştuk. Meraklarını gidermek için çocukları getirdik, sıradayız. İçerideki yoğunluk biterse gireceğiz. Büyük bir heyecanla bekliyoruz." ifadelerini kullandı.
Ziyaretçilerden 13 yaşındaki Zeynep Ecrin Sarıkaya ise serginin kendisini çok etkilediğini anlatarak, "Sergi çok hoş. En çok uçan arabayı beğendim. Gerçekten çok güzel görünüyor. Türkiye'nin ürettiği ilk uçan araba olması da ayrı bir değer kazandırıyor. Eski makinaları görmek beni çok mutlu etti. Geçmişte böyle şeylerin yapılmış olması beni gururlandırdı." şeklinde konuştu.
7. sınıf öğrencisi İbrahim Taha Özgezer de, El Cezeri'nin çok ilginç makineler yaptığını düşündüğünü dile getirerek, "Uçan araba da çok güzel, çok değişik. Dikkatimi çok çekti. Herkes gelip görsün, çok güzel bir sergi." dedi.
Anadolu Ajansı web sitesinde, AA Haber Akış Sistemi (HAS) üzerinden abonelere sunulan haberler, özetlenerek yayımlanmaktadır. Abonelik için lütfen iletişime geçiniz.