Faaliyet Oranları Nelerdir

Şirketler faaliyetlerini gerçekleştirirken varlıklarını kullanır. Bu varlıkların ne kadar etkin ve verimli kullanıldığını değerlendirmek için faaliyet etkinlik oranları olarak bilinen rasyolar kullanılır. Bu rasyolarla şirketin varlıklarını satışa ya da nakite çevirme güçleri ölçülür. Şirket yöneticilerinin, yönetim verimliliklerini ölçmesi dolayısıyla verimlilik oranları olarak da bilinirler.

Aktif Devir Hızı

Aktif devir hızı, şirketin sahip olduğu varlıkları kullanarak satış üretme gücünü ölçer. Şirketin her bir birim varlığa karşılık ne kadar satış yarattığını gösterir. Aşağıdaki formül ile hesaplanır:

Aktif devir hızı bir verimlilik ölçütüdür ve şirket kıyaslamalarında kullanılır. Ancak her şirket kendi sektöründeki şirketler ile karşılaştırılmalıdır. Sanayi şirketlerinde, yüksek miktarda duran varlık yatırımı yapıldığından aktif devir hızları 1 civarındayken, perakende gibi sektörlerde bu oranlar çok daha yüksek seyreder. Bu perakendeciliğin sanayicilikten daha verimli olduğunu göstermez çünkü sanayi şirketlerindeki kâr marjları perakendeden daha yüksektir. Aynı sektörde faaliyet gösteren iki şirketi kıyaslarken ise daha yüksek aktif devir hızına sahip şirketin, varlıklarını daha verimli kullandığını söylemek mümkündür. Bu yüzden karşılaştırmalar mutlaka sektör şirketleri arasında yapılmalıdır.

Stok Devir Hızı

Stok devir hızı şirketin sahip olduğu stokları yıl içerisinde kaç defa çevirdiğini gösterir. Diğer bir deyişle şirketin stoklarını ne kadar hızlı tükettiğini gösteren rasyodur. Aşağıdaki formülle hesaplanır:

Stok devir hızında değerlendirme kriteri her zaman sektör ortalamaları olmalıdır. Sektör ortalamalarından daha düşük stok devir hızı şirketin satışlarının zayıf olduğuna ya da fazla stok tuttuğuna işaret eder. Yüksek stok devir hızı ise güçlü satışlara işaret edebileceği gibi yetersiz stok tutulduğunu da gösterebilir. Stok devir hızı yerine stok devir süresi de kullanılabilir. Bu süre şirketin kaç günde bir stok yenilediğini gösterir ve aşağıdaki formül ile hesaplanır:

Ticari Alacak Devir Hızı

Ticari alacak devir hızı satışlar sonrasında ticari alacakların tahsil edilme hızını ölçer. Alacakların yıl içerisinde kaç defa tahsil edildiğini gösterir ve aşağıdaki formül ile hesaplanır:

Hesaplama yapılırken satışlar yerine vadeli satışların kullanılması gerekir çünkü peşin satışlar sonucunda ticari alacak oluşmaz. Ancak şirketler satışlarını vadeli ve peşin olarak ayırmadığı için hesaplamada satışların tamamı kullanılır. Ticari alacak devir hızı değerlendirilirken sektör ortalamalarına dikkat edilmelidir. Şirketin sektör ortalamasından daha hızlı tahsilat yapması, şirketin pazardaki gücünün yüksek olduğuna ve kaliteli müşterilere sahip olduğuna işaret eder. Alacak tahsilatlarının yavaş yapılması ise müşterilerin finansal durumunun zayıf olduğunu ya da şirketin kredilendirme politikasının problemli olduğunu gösterebilir. Ticari alacak devir hızı yerine ticari alacak tahsil süresi de kullanılabilir. Bu oran şirketin alacaklarını kaç günde tahsil ettiğini gösterir ve aşağıdaki formül ile hesaplanır:

Ticari Borç Devir Hızı

Ticari borç devir hızı şirketin tedarik ettiği ürünler sonucu sahip olduğu borçları ödeme hızını ölçer. Diğer bir deyişle ticari borçların yıl içerisinde kaç defa ödendiğini gösterir ve aşağıdaki formül ile hesaplanır:

Ticari alacak devir hızında olduğu gibi burada da mal alımlarının sadece kredili olanları hesaplamaya dahil edilmelidir ancak bu veriye sahip olmadığımızdan satışların maliyeti kalemiyle hesaplama yapılır. Borçların ödenme hızı değerlendirilirken sektör ortalamaları ana kriter olmalıdır. Şirketin, sektörden daha uzun sürede borçlarını ödemesi şirketin işletme sermayesini ve likiditesini destekler. Şirketin borç devir hızının yüksek yani borç ödeme süresinin düşük olması ise şirketin sürekli yüksek işletme sermayesine ihtiyaç duyabileceğini gösterir. Ticari borç devir hızı yerine ticari borç ödeme süresi de kullanılabilir. Bu süre şirketin borçlarını kaç günde ödediğini gösterir ve aşağıdaki formül ile hesaplanır:

Ticari alacak ve ticari borç devir hızı bir arada değerlendirilmelidir. Şirketin daha az işletme sermayesine ihtiyaç duyması ve bir likidite problemi yaşamaması için ticari alacaklarını tahsil süresi ticari borçlarını ödeme süresinden düşük olmalıdır. Likidite Analizi yazısında bahsettiğimiz üzere düşük likidite oranlarına sahip şirketlerde borç devir hızının alacak devir hızından düşük olması likiditeyi destekleyici bir unsurdur.

Kâr oranları; işletmenin tüm faaliyetlerinde kârlı çalışıp çalışmadığının, özkaynaklarının ve yabancı kaynaklarının verimli kullanılıp kullanılmadığının, verimliliğinin ölçülüp yorumlanmasında kullanılan oranlardır. Bu oran ile işletmenin faaliyet dönemindeki kazanç gücü ve faaliyetlerinin etkinliği değerlendirilir. Kârlılık oranlarından en çok kullanılanlar aşağıdaki gibidir.

• Brüt Satış Kârı Oranı
• Faaliyet Kârı Oranı
• Net Kârlılık Oranı
• Özkaynaklar Kârlılığı Oranı
• Aktif Kârlılığı Oranı

Brüt Satış Kârı Oranı

Net satışların yüzde kaçının brüt satış kârına dönüştüğünü gösterir. Aşağıdaki formülle hesaplanır.

Brüt Kâr Marjı = Brüt Satış Kârı / Net Satışlar

Brüt satış kârı satışlardan satışların maliyeti arasındaki farktır. Brüt satış kârı bu tutarın net satışlara bölünmesiyle elde eldir. Satışların ne kadarı üretim maliyetini ne kadarlık kısmı brüt satış kârını oluşturduğunu gösterir. Faaliyet giderleri ve diğer gelir ve giderler dikkate alınmadan sadece satışların maliyeti dikkate alındığından satışların kârlılığının ölçülmesi açısından önemli bir orandır. Bu oran sektördeki diğer firmalarla karşılaştırılarak değerlendirme yapılmalıdır. Bu oranı değerlendirirken işletmenin geçmiş dönemlerini ve sektördeki diğer şirketlerle karşılaştırmak uygun olur.

Faaliyet Kârı Oranı

İşletmenin faaliyet kârlılığını gösteren bir orandır. Faaliyet kârının net satışlara bölünmesiyle bulunur ve net satışlardan yüzde kaçının faaliyet kârına gittiğini gösteren bir orandır. Oran değerlendirilirken, işletmenin geçmiş yıl oranları ve sektördeki diğer firma oranlarıyla karşılaştırma yapılır. Formül aşağıdaki şekildedir.

Faaliyet Kârı Oranı= Faaliyet Kârı / Net Satışlar

Net Kârlılık Oranı

Net kârın net satışlara bölünmesiyle elde edilen bu oran, işletme faaliyetlerinin kârlılığı hakkında bilgi verir. Bu oranda işletmenin faaliyet kârı ve faaliyet dışı gelir ve kârlar ile faaliyet dışı gider ve zararlar da dikkate alınmıştır. Net kârın, net satışlar içindeki yüzde payını gösteren bu oran aşağıdaki formülle hesaplanmaktadır.

Net Kâr Oranı= Net Kâr / Net Satışlar

Bu oran, işletmenin vergi sonrası net kârı ile net satışlar arasındaki ilişkiyi açıklar. Net dönem kârının satışlara oranlamasıyla bulunan net kârlılık oranı satışların yüzde kaçının net kâra dönüştüğünü belirtir. Aşağıdaki formülle hesaplanır.

Net satışların hangi oranda net kâra dönüştüğünü gösteren bu oranı değerlendirirken işletmenin geçmiş dönemlerindeki oranları ve aynı sektördeki diğer işletmelerin oranlarıyla karşılaştırma yapılır.

Temettü dağıtımı net dönem kârı üzerinden yapıldığı için yatırımcılar için bu oran ayrıca önem taşımaktadır.

Özkaynaklar Kârlılığı Oranı

İşletmenin sahip olduğu özkaynakların kârlılığını gösteren oran, bir birim özkaynağa düşen net kârı gösterir. Aşağıdaki formülle hesaplanır.

Özkaynaklar Kârlılığı = Net Kâr / Özkaynaklar

Özkaynaklar işletme sahibini temsil eder ve işletme sahibinin işletmeye verdiği sermaye ve işletmeden çekmedikleri kârlardan oluşur. Bu nedenle öz kaynaklar kârlılığı işletme sahibinin en çok ilgilendiği orandır. İşletme dönem içinde sermaye artışı yapmış ise o zaman ortalama özkaynaklar dikkate alınır.

Aktif Kârlılığı Oranı

Aktif kârlılığı işletmenin sahip olduğu tüm varlıkların etkin kullanılıp kullanılmadığını gösterir. Aşağıdaki formülle hesaplanır.

Aktif Kârlılık Oranı= Net Kâr / Aktif Toplamı

Doç. Dr. Kadir Tuna