Fahrettin Tuyan Budala Indir
, f'eEenek 1'arihi. s
Akdes Nirnet Kurat. age.. s
Fahrettin Krrzrollu. Krpquklar, T'fK ya-v. Vll. dizi. sa.l2l. Ankara. s
5t
5l
53
l6
bir ma$l0biyetten kurtararak, Pegenekler'in imhdsrna sebep olurlar. Bu savag,Pegenekler'in siyAsi olarak etkilerini kaybetmeleri sonucunu dogurur.5a
yilnda bu sefer Kumanlar, Mogollar'a kargr Ruslarla ittifaka girerler,fakat bu sava$ta yenilirler. Yenilgi sonrasrnda eski mtittefikleri Bizans'a sr$rnrrlar. Srgr-nanlardan bir ktsmt Hrristiyan Uzlarla birlegirler, bir ktsmr ilk Bulgarlar'a ve Miislti-man Pegenekler'e (Gacallar'a) kangrrlar, geri kalan biiyiik topluluk ise Trakya ve Make-donya'ya inerek oralarda Bizanslrlar'rn kendilerine verdikleri topraklara yerlegirler. Bal-garistan'da Kuman adrnr hatrrlatan Kumanite, Kumanovtsi, Kumanova-Quka gibi yerKuman, Kumanov, Kumarudn gibi kigi adlan bu giin de seafoodplus.info
Balkanlar'da Kumanlar'rn en derin izler btraktr$r co$rafua Romanya olmug-tur. Lfsl6 Rasony, "Rumania" adrmn Kumania adndan geldiSini iddia seafoodplus.info$ol istilasrndan sonra bu giinkii Romanya'da Kumanlar'rn rolii Romenler'inkindendaha fazladrr. 'da Basaraba adlr bir Tiirk Romenler'in ilk hiikiimdar siildlesini kur-mu$tur. Basaraba, Cengiz Han'n 5. veya 6. kugaktan torunu ve Tok-Tamer'in o[seafoodplus.info isim eski Gagavuz yurdu Basarabya'da yagamaktadrr. Romanya'da ya$ayan
Qangolar'n Kumanlar'rn halefleri olmasr muhtemeldir. Romen argivleri XIV. asnn son-lannda baglamasrna ralmen XV. ve XVI. ytizyrl argiv belgelerinde zikrolunan Romendevlet adamlarrnrn adlarr arasrnda pek gok Kuman adrna rastlanrr. Akbas, AkkuS, Aslan,Azgr, Balaban, Balak, Barak, Belecir, Berendey, BerkiS, Bibars, Bilik, Bttguk, Buga,Buldur, Bolsun, BonEak, Borc;ul, Bulmaz, Bura, Buzdugan, Qakan, Qege. Qolpan, QuraQurtan, Qutur, Dorman, Gurban, it, Kara, Kuraba, Karahzil, Karaiman. Kazan, Ku-man. Kumandar, Orda. Ordubas. Orcmis, Panadur, Soltan, $iStnan, Temirtas, Temis,
Tobuk, Togrul, Tok, Tokntan, Toksaba, Tolaba, Tonguz, Tortaba, Turuntay, Tuttarkan,Ulan, v
Merkezi Biikreg olan Kara Ulakh /Eflak (Bizans'ta Blak) bdlgesi de,'deolen S. Sturluson'un kayrtlanna gdre Blaklar, Kumanlar iilkesinden adrnr almtgttr. YineRomanya'da Teleorman, Darehlui, Turlui (turlu<tuzlu) Arges, Baragan gib"i yer adlart
da TUrkge kdkenlidir.s6
UZLAR (TORKLAR)Karadeniz'in kuzeyinden Balkanlar'a ydnelen Tilrk boylan arastnda Gagavuz
Tiirkleri'nin etnik yaprsr iizerinde en derin izleri brrakanlar giiphesiz Uzlar'dtr ytizyrlrn sonlannda Kuzey Rusya'ntn Suzdal Rostov bOlgesinde bulunan
Uzlar'rn hareket sahasr Orta irlin batrsrn dan Sura ve Oka tle Don nehirlerinin baglannakadar yayrlmrgtr. Ruslar, lJzlar'a Tork diyorlardr. Suzdal'da Torki ve Torqina adrnr tagr-
yan kdyler, Uzlar'rn bu bolgedeki hdkimiyetinin belgeleridir. Uzlar'tn esas kitlesinin a-
Sapr Don boylanndan Dneper nehline dolru hareketleri Kuman baskrsr alttnda cereyan
etmiq olmahdrr'. tarihlerinde Orta Dneper boyunda artrk kalabahk Uz topluluklanmevcuttu. Uzlar'rn, bu ka'labahk gdriintiileri Ruslar'r rahatsrz eder ve Uzlar tizerine bir
t' Akd., Nimet Kurat, Peqenak Tarihi. sss
Atanas Manol, age.. s.l l(rtt'
L6rl,i Rasony. Iarlhre seafoodplus.info 1'ay. Ankara. , sl5librahim Kafesollu. agc.. s.l 7Fahrettin KrrzroPlu. age.. s
t7
sefer agarlar ' Llzlar bu kalabahk Rus hiicumundan kurtulmak igin Tuna istikametinegekilirler. Kalabahk bir kitle hdlinde Pegenekler'in bulundugu btiigeye seafoodplus.info lo?+ yrllannda Balkanlar'a gegen, selanik ve Mora,ya maar in-en lJzlar'tn muhtelifkollan soluk, hastahk ve krtltk yiiziinden zayrflar. Bu suretle Pegenekler de eski dmanlartndan 69 almak isterler ve bir go$unu dldUriirler. Sa! kalanlardan bir krsmr Bi-zansltlar tarafindan Makedonya ve bagka yerlere iskan edilirier.s8 Diger bir krsmr da ge-riye diinerek Rus stntrlart iizerinde yerlegirler. yrhnda Ru-s prensi VlaclimirMonomak bunlarr toptan imha eder. Bdylece Uzlar siyasi istikldllerini kaybederek, Deli-ofman taraflannda ya$ayan ilk Bulgartar, Pegenekler ve t0rl0 kavimler araslna yayrlrr-lar.
- Bunlardan ayrt olan ve Karakalpalr adr altrnda Rus hdkimiyetine gegen birbagka grup da srnlr bekgiligi yapmaya ve Kalauz adryla anrlmaya baglai. Bunlar Hrristi-yanhpr kabul ederek, Rus tebdsr hdline gelirler.
ytlnda Kumanlar ve Ruslar'dan kurulu ordunun Mo[ollar tarafindanimhast iizerine, Rusya iglerinde yagayan Uzlar, kitle hdlinde ve aileleriyle birlikte etmeye mecbur kalarak Tuna'yt gegerler. Pegeneklerle ilk Bulgarlar'rn yagadrklalDobruca'ya gelip yerlegirler. Bunlardan Hrristiyan olanlar Karadeniz ktyrlarrna, Silistre,Mankalya, Kavarna, Balq*, varna gibi daha igerilerdeki merkezlere seafoodplus.info Bu-giine kadar Uzlar yahut Oguzlar halinde kalarak milliyetlerini ve dilleri Tiirkge'yi koru-muglardrr. Bu gunkii Gagavuzlar'rn seafoodplus.info gogunlulu Uzlar'n geri kalanr pegenek veI' uman Ttir kler I nden H rri stiyan hSr kabul edenlerin torunlarrdrr
Ytizyrllarca Karadeniz'in kuzeyinden Rusya, Bizans ve Balkanlar'a seferlerdri,:enleyen gok biiy0k TUrk kitlelerinin, Karadeniz'in giineyinden Anadolu'ya ve Bal-kanlar'a gelen TUrk boylan kadar kahcr olamamalannrn sebebi, kabileler halinde kalma-larrdrr. Millet olma guurunun zayrf kalmasr, ig miicadelelere yol aEmtq; hatta Ruslarla veBizanshlarla igbirligi yaparak birbirlerini imha etmeleri gibi gok korkung sonuglar do-Surmugtur. Sayrca dahaaz olmalarrna ralmen Macar, Bulgar, Romen, Strp gibi millet-Ier bug0ne kadar gelebildikleri halde; aynr ddnemde bu milletlerin atalarrnrn birkag katrnUfusa sahip Pegenekler, Kumanlar, Uzlar gUglii bir devlet kuramadrklanndan bu boy-lardan gelen btiytik kalabalrklar gayri Tiirk unsurlar arasrnda erimiqlerdir. Giineydengelen ve de$igik zamanlarda Hrristiyanlagan veya Miisliiman olan Tiirk boylan ile kay-nagan bazr Tiirk unsurlan da, k0gUk Milslitman Tiirk topluluklart ve Hristiyan Gagavuz-lar olarak bugUne kadar gelebilmiglerdir.
KEYKAVUSGiineyden gelen Tiirk gdglerinin ilk dnemli halkasrnr Keykavus ve beraberin-
de gelen Tiirk kafilesi olugturur.
58
59
60
Akdes Nimet Kurat. )'L'lll. yiizl,tlhrda Karadenizin Kuzeyinde Tijrk Kavimleri ve seafoodplus.info. Ankara, , s
Akdes Nimet Kwat, "Peqenekler". s
Atanas Manof-, age.. s. l0Akdes Nimet Kurat, Peqenek 7-arihi. s.l5lAkdes Nimet Kurat, " P eqe ne kler ", sAkdes Nimet Kurat, /l''.- 1'l'lll. yiiryrllarda Karadenizin Kuzeyinde Tilrk Kavimleri ve Devletleri, sAtanas Manof. age.. s.l
t8
Hiilegi), Mololistan'da oturan Ka$an'rn buymfuyla 'de Selguklu iilkesini
ikiye bdlerek II. izzeddin Keyknvus ve IV. Riikneddin klryarslan arasrnda pay eder.
Krlrgarslan'rn veziri iran asllh Muiniddin Siileyman Pervdne'nin tahrikleri ile
iki kardeg hiikiimdann arasr agrlrr. Keykavus yaprlan sava$ta yenilince 'de ailesi ve
yakrn gevresiyle birlikte Mihail Paleolog'a iltica eder. II. izzeddin Keykavus ve komu-
tanfanndan Ati Bahadur, imparator Paleolog'a "Biz Tilrkilz, siirekli olarak ;ehirlerdeoturmaktqn srktltru. E{er bize krl* ydrede bir yer verirseniz. Anadolu'cla bulunctn hi:-lere tdbi gc)qer evlileri ga{rru" der. Bu iste$i kabul eden VIII Paleobg, Anadoltt'dan
gelecek olanlara Dobruca'yr tahsis eder. Tiirkler yrhndan itibaren bu seafoodplus.info
lerlelir. Bu kafileler seafoodplus.info meghur San Saltuk da Dobruca'ya seafoodplus.info
Dobruca gok eski ve kdklfl bir Tiirk yerleqim alanrdtr. ilk gtig ve fetihler.
M.O. 5. yiizyrlda baqlayrp yiizyrla kadar siirmiiq, fakat bu bdlgedeki kuwetli Tiirk
varlr[r yuzyrla kadar devam etmi$tir. Dobruca, dopudan battya akan Tiirk boylan i-gin Balkanlar'a agrlan tabii bir rota, diigmanlan tarafindan Tuna dtesine sUriilenlere birsrsrnak olmugtur. B0ylece Hunlar'tn izinden (M.S), Avarlar (), Peqenekler
(), O{uzlar () ve Kumanlar () gelmigtir. Bunlardan Kumanlar'tn Os-
manfihtn geliqine kadar Dobruca tarihinde siyasi ve etnik alanda en biiyUk rolii oynadr[r
g6riiltr Qegitli zamanlarda yerlegmig T0rk boylanntn varh!,t, Anadolu'dan gelen
Tiirkleri de bu btilgeye gekmig seafoodplus.infous ve ona tdbi olanlann Dobruca'ya yerlegmesinden sonra geligen o-
laylar, Paul Witt.t ve onunla aynr gOriigleri paylagan Faruk Siimer tarafindan, ibn-iBibi Seyahatndmesi'ne, Yazrcrc{,lu Ali Selgukndmesihe ve Seryid Lokman O{uzndme-
s/ne dayanr larak gdyle anlatrlmaktadtr:istanbul'da verilen bir ziyafette, bazr yaktnlan Keykavus'a imparatoru devire-
rek yerine gegmesini telkin ederler. Bunun haber allnmast iizerine, imparator,
Keykavus'un komutanlanndan birini OldiirtUr, Ob0r0niin gdziine mil gektirir. Geri kalan-
larrn ise Hrristiyan olmalan gartryla canr ba$rglantr. Sultan ve opullan Mesut ileGeyumers (Wittek'e gdre Kayomert/ bir kalede hapsedilir. Keykavus'un annesi impa-
rator'un krz kardegi oldu$undan iki kiigUk gocuSu ile birlikte Kara Ferya'da bir kalede
6zel ikamete ahnrr. Keykavus ve iki o!lu, Altrnordu h0kiimdan Berke Han taraftndan
kurtanlrr. Fakat, Keykavus'un annesi, ollunun kagarken dldiiSiinii duyunca
seafoodplus.infoiisiinden kuleden atlayarak seafoodplus.info Han Dobruca Tiirkleri'nden bir krsmrnr ve Sart Saltullu yantnda DeSt-i
Krygalla g6t[rUr. izzeddin Keykavus 'de $ltince o$ullarr Mes'ud ve Geyumers ,//
Kayomert Anadolu'ya geger. Sart Sqltuk da Berke Han'n buyrupuyla gevresindekilerle
birlikte Dobruca'ya ddner. Anadolu'ya gelip Selguklu' tahttna geqen Mes'ut
imparator'dan kardeglerinin ve Rumeli Tiirkleri'nin durumunu sorar. Imparator kardeg-
Yazrcrollu seafoodplus.infoname. Topkapr Saralr. Revan kdgkii. II39Iibn-i Bibi' el-Evdmiril'l-Atd'iyefi'tLlmuri'l AId'iy1'e'(haz AdnanErzi).'rrpkrBasrm'Ankara' '
s,, Bu kaynaklarr degerlendiren, Paul Wittek, agm.. s.l; Faruk Siimer. agm., seafoodplus.info ve bu bilgileri ozet-
leyen; Halil inalcrk, "osmanh imparatorlufiu'. TDEK III Tarih TKAE yay.. Ankara. s'de
aynr gOro$leri paylagtr.
Halil inalcrk, agm., s
6l
l9
lerinden birini yanrna alrnrg, db0riinii Karaferye beyi yapmrgtrr. Rumeli T0rkleri'nden birkrsmr Karaferyebeyine katrlmrg, geri kalanr ise Dobruca'da kalmrgttr.
Dobruca'da kalan Tijrkler Sart Saltuk ile orada yagarlar. imparator'un yanrn-daki gehzad'e kagmaya seafoodplus.info ederse de yakalanrp hapse atrlrr. Patrik devreye girerek
$ehzade'yi imparatoCdan ister. imparator, Patrik'in bu talebini kabul eder. Patrik de
$ehzade'yi vaftiz ederek kegig yapar.
$ehzade bir miiddet Ayasofua'da Patrik'in hizmetinde kaldrktan sonra, SarrSaltuk Patrik'ten $ehzade'yi ister. San Saltuk'un veli oldu!,unu bilen Patrik $ehzade'yiona gdnderir. Sarr Saltuk'un yanrnda islam'a gegen $ehzade, onun dervigleri arasrna gi-rer. Sart Saltuk, $ehzade'ye Barak adnt verir ve onu Sultaniye'ye gOnderir. Baraklilaradlyla anrlan dervigler onun miiritleridir, tekkesi bu giin de mevcuttur
Evliya Qelebi'nin verdili bilgilere gdre' San Salruk, Hau Bektag-t Veli mlj'-ritlerjndendir. Hacr Bektag, San Saltuk'u 0g yiiz dervige bag ederek, Rum diyannda sec-cade sermek izere Sultan Orhan'a g0nderir. Asrl adr Muhammed Buhari'dir. SevedNikola adlr bir rahiple tanritlktan sonra onu dldtr0r; onun elbiselerini giyer ve ben SanSaltuk'um diye nice insanr islam'a kazandrrrr.
Dobruca krahnrn yardrm istemesi Uzerine krahn tilkesindeki insanlan yiyen veen son krahn krzrnr da yiyecek olan ejderhayr tahta krlrcryla 6ld0riir. Bu baganya bir pa-paz sahip gtkrnca, kral gergek kahramanr bulmak igin ikisinin de bir kazanda kaynatrl-masrnr ister. Sarr Saltuk bu imtihandan da bagarryla grkar. Dobruca krah San Saltuk'unbu mucizeleri kargrsrnda yedi bin adamryla isldm'a girer.
San Saltuk'un seafoodplus.infon 6nce ettigi vasiyete baglr olarak yedi tabut hanrla-nrr ve yedi 0lkeye gdm0liir. Rus, Leh, Qek, isveq krallart iilkelerine, Edrone kralr Edir-ne'ye, Bo LLER A drk srfat-fiilinden yaprlan zarf-fiiller
-DIk9A
XIV
-dIktAn-DIynAn-dUcAAn(An)
-6r -miiz-l-lncA(n,A)-lncAk-lp--kAnA-mAdAAn-(y)ArAk
seafoodplus.infoR-mAk/AmAA-mA-lg
EDATLARUNr-sil4r-pR
Duygu 0nlemleriSeslenme 0nlemleriSorma iinlemleriG0sterme 0nlemleriCevap iinlemleri
BAGLACLARSrralama Ba$laglanDenklegtirme BatlaglarrKargrlagtrrma BaflaglanCtmle Baglaglan
a9anal lelem//allele//all6amaancakanianikibaare/ lbaaril lbarikim (< bari+ftip;beki//bekinbilebolayda/ldal/seafoodplus.infolleerl/eerlemkimakar kinegin kionu$tanosa
osaydr//osrydr (< osa idi)
tt7st75tl'tt77r78t7ttrl8lr8rl8r
r85ttrE7r87tt87r88r88
XV
sansrn//sankisiiylzerii/ I zeriiml lzereci im
SON QEKiM EDATLARIMiktar ve Ydn edatrYdn edatlanVdsrta ve beraberlik edatlartBenzerlik edatlan' Tekrar Edatr
Hdl EdatrSebep EdatlanBagkahk edatlarrSon gekim edatlanntn hdl ekleriyle kullanrlmast
KELiME GRUPLARI
TEKRARLAR (i KILEMELER)Aynen TekrarlarE9 Anlamh TekrarlarZtt Anlamb TekrarlarEklemeli TekrarlarSes yakrnh$rna dayanan tekrarlar
iyEIir GRUBUisiv rRvr-AMAStSIFAT TAMLAMASITAKISIZ TAMLAMABiRLE$iK iSiMUNvRN GRUBUBiRLE$ .Qakrr I86I-I)' n \liiniiniin ytltniinasebetiyle". 'Iiirk Diinyasr Ara$trrmalan. Haziran S. s
Mihail Gubotlu,"()ugavuzlann Asltna Ait l.'arctziyeler ve Kendi Fikirlerint'. Xl. Milletlerarasr TiirkTarih Kongresinde sunulmug bildiri dzetleri ( Eylul l98l), s
lagmrg Oguzlar igin defil de, her hangi bir Oguz kabilesi igin kullanrlmrg olsaydr, Caga-vuzlarla ay-nr soydan gebn, fakat Miisliiman olan Gacallar igin de Cagavuz denilmesigerekirdi."3 Manolun bu agrklamalarr Ga srfatrnrn kullanrhg gekli ve amaclyla seafoodplus.infozlar ve Gacallar igin farkh adlar kullanrlmrg olmasrna ra[men bu iki ismin ilkhecesinin Ga oldu[unu ve bu benzerligin boy adryla ilgili olabilece[ini sdylemeyi ge-rekli g6riiyoruz. Miistecip Ulkiisat da Opuzlar'm Hrristiyanh[r kabul edenlerine Gaga-vuz adr verildipi diigiincesini paylagmaktadrr.a
M. Qakrr, Radloffa katrlarak Ofiuz veya Uz Tiirkleri'nden Gaga, Gagu veyaGogu ad:r;, ta$ryan bir boyun Gagauz adryla anrldrklannr s6ylemektedir.s AzerbaycanTiirkii Abbas Abdullahofilu, Gagavuz adrnda Ogaz kOkiin0n bulundu[unu kabul etmek-te, aynca Krrgrz (<Krr-gz ll guz) Kazak (<Kuz ll guz ak), Uygur (<Uyguz) boy adlan-nrn da. Oguz adryla ilgili oldu$unu d0gtinmektedir.6 Gagavuz Tiirkleri'nden D. seafoodplus.info$u da Gagavuz adrnr iki bdliimde ele alarak; "Gag eski Otuz dilinde hak yaniasil, c)z demektir. Auz ise O!,uz anlamrndadrr"T de[erlendirmesini yaplyor. Gag kelime-sinin Hak sdz0yle ilgili olduSunu d[gUnenlerden biri de A. Mecit Dofru'dur. Dogru'yagOre, Miisliiman Oguzlan bdtrl dinli kabul ettikleri igin Hrristiyan Osuzlar kendilerinehak dininde olan Oluz manasrnda Hak O{uz demiglerdir. Ruslarrn "H" sesi yerine "G"sesini kullanmalarr sebebiyle bu kelime Gagavuz gekline girmigtir.8 Gagavuz adryla ilgilibir di$er tinemli de[erlendirme Gagavuzlan Keykavusla birlikte Balkanlar'a gegenTDrkler' e dayandrran aragtrrmacr I ar tarafi ndan yapr lmaktadrr.
Bu iddiayr ilk ortaya atan Paul Wittek'tir.e Bu gOriige Halil inalcrk da ka-trlmaktadrr.r0 Kemal H. Karpat konuya Gagavuz isminin telaffuzu bakrmrndan yakla-garak, bu ismin kaynaft olan Keykavrrh yakrn olarak Gagauz geklinde teldffuz edilme-sini seafoodplus.info Bu iddia, Gagavuzlar'rn bagta /<- 0nsiiziinti, Anadolu alrzlannda ol-dulu gibi g- telaffuz etmedikleri t2 ve II. izzeddin Keykavus tebdsrna dnceleri Gagavuzdenilmesi gerekirken bunlara Selguklu TUrkleri denildi$i gerekgeleriyle kabul edilme-mektedir-r3
4
5
6
I
l0
lt
t2
l3
Atanas Manot. Cagauzlar (Hvistiyan Tilrkle4, (gev. T0rker Acarotlu), Ankara. s
M[stecip UlkUsal, Dobruca ve Tilrkler, TKAE yay., Ankara,l, s
Mtharl Crachrr, BesarabiealA Cagauzlardn lstorieasd, Chrqrnau,
Abbas Abdullahoflu, "Gagauz Tilrk Edebiyatr Uzerine Bir Nege St)2", Tlirkistan S, yrl:3, ,s
Tiirker Erotlu, "Gagauz'filrkleri Hakkuda Deniz Tanaso$lu ile Rdportaj", Milli Folklor, EylUl, ,s
A. Mecit Dopru. "Gagauzlann Folklor ve Antropomik Ozelllikleri" ,IV. Milletlerrr{sr Tllrk Halk Klll-tlir0 Kongresi Bildirileri" l. cilt, Genel Konular, K.B. yay Ankara, , seafoodplus.info Wittek, "Les Gagauzes : Les Cens tle Keykaus", Rocznik Orientalistyczny, XVIL l95l.l,s
Halil inalcrk, ''Dobrudja", Encyclopctlie islam seafoodplus.info, Leiden, , s
Kemal H. Karpat. "Cagauzlarm Tarihi MenSei",seafoodplus.inforarasr Tllrk Folklor Bildirileri, l. cilt, Ce-nel Konular, K B. MIFAD yay. 16, Ankara, l9?6Atanas Manot, age.. s
Harun Gongdr, Mustaf'a Argungah, Cagauz Tilrkleri Tarih-Dil-Folklor ve Halk EdebiyatL K. B. Ankara. s.7
Faruk Siimer, Gagavuzlar'rn Keykavus'un tebaasrndan geldi$ini kabul etmek-le beraber Gagavuzlar'tn son zamanlarda popiiler bir ad olarak kullantlan Gr)k Opuzlarismini kullanabileceklerini diiqiinmekte, buna dayanak olarak da o[uzlar'rn BatrG0ktiirkler'in bag temsilcisi oldu[unu sOylemektedir.'o Bu g0r09 Ahmet cebecitarafindan da paylagrlmaktadrr. cebeci, Gdkttirk kafanhpr dOneminde yaygrnlaganGr)ktilrk, GdkmoPol, Gdkbeyaz gibi birleqik isimlerde oldupu gibi Xt. ynryida Balkan-lar'a yerlegen Uz-O{uz Tiirkleri'nin bu srfatr korumug olabileceklerini diigiinmekte-dir.'' Yagar Nabi Nayrr, bazr Tiirk give ve a[rzlannda Gok soziiniin, Gog geklinde te-laffrrz edildipini bu sebeple Gagavuz Ttirkleri'nin adnn Gdk O{u/dan gelebileceginisdylemektedir.r6
Gagavuz adryla ilgili diSer bir kag g0rtig de qtiyledir; Zeki Velidi Togan, Ka-ko Uz yahut Aga l$uz kelimeleri iizerinde seafoodplus.info Vecihe Hatibo[lu,GagavuzsOzUnU Kara{uz // Gara-Guz kelimelerine baplamakta, guz slztJnin O$uz'la alakasl bu-lunmadrsrnr, Gara-Guz'un r metateziyle Gagauz olabilecegini du$Unmektedir.r8
Ahmet Bican Ercilasun, Gagavar kelimesinin Posof ve Ardahan,da kpgak-Ort,uz asih Meshet Ttirkleri igin kullanrlmasrndan hareketle Gagavuz adrnrn Krpgak-lar'la Uzlar'tn kaynagmastndan Gaga-uz geklinde ortaya grkabilecelini seafoodplus.infoz adrnrn, "Ktpqak illkesinden gelen O{uz" anlamrnda kullanrlmrg olabilece[inidiig0nen Ercilasun, Gaga kelimesinin Anadolu a$rzlarrndaki "kuru esmer" anlamrnr dadikkate alarak bu adrn "kuru, esmer O{uz" geklinde aglklanabilecegi ihtimali iizerindede seafoodplus.info
Gagavuz adryla ilgili bu gtiriiqler toplu olarak degerlendirildiginde iki noktadikkati gekiyor: Birincisi bu adtn boy-kavim veya kisi adrndan getirilmesi, ikincisi de a-drn iki krsma aynlarak incelenmesidir. Kavim adr olarak o{uz / uz,boy adl olarak neoldugu tam tespit edilemeyen Gag veya Gaga izerinde duruldulu gdriilmektedir.
Keykavus ve Kalavuz adlnrn Gagavuz'a ddntigme ihtimali zayrftn. Bdyle birdurumun gergeklegebilmesi igin gerekli olan fr- > g- degigiklipi Gagavuz Tiirkgesi'ndeAnadolu ve Rumeli aSrzlannda oldugu gibi yaygrn degildir. Aynca tarihi bilgiler de buihtimali gok zayrfl atmaktadrr.
O$uz kavim aQSna kara, gdk, hak gibi srfatlarrn getirilmesi konusuna gelince;T0rkler'de gcik ve knra sfatlarnn boy ve hdnedan isimlerine getirildigi ve bu srfatlannmensubiyet ve ditlik bildirdi$i bilinmektedir. Bu iki srfattan hangisinin; hatta O{uz veyaKrygak kavimlerinin bir kolu olduSu sdylenen Gag veya Gaga boy adlanndan hangisi-nin hangi tarihi ve sosyal sebeplere baplr olarak Oguz adryla birlikte kullanrldlgr yete-rince ag*lrsa kavugmug sayiamaz. Hak Oiuz tezi, digerlerine g0re daha zayrftrr. Bir ke-re "hek" Tiirkge bir kelime depildir. Ustelik Hrristiyanlaqan lJz, Opuz kitleleri ve diger
l4
t5Faruk S0mer, "Gagauzlar'm Aslt ll.",Tllrk Dllnyf,st Tarih Dergisi, S. 53, Mayrs, , s.5
Ahmet Cebeci, "Gagauzlann Tarihi. Dili, Folkloru Hakkmda", G.U. tgitim Fnkultesi Dergisi, c.l, S:1,
Ankara, , s
Yaqar Nabi Nayn, Balkanlar ve Tiirklilk, Ankara, , s
A. Zeki Velidi Togan, Unumi Titrk Tarihine Cirr;, istanbul, , s
Vecihe Hatibo[lu, "Tark Tqrihinin Baqlangrcr", A.t]. DTCF Tllrkoloji Dergisi, c. VIll, Ankara, ,s.5
Ahmet Bican Ercilasun "Gagauzlardan Yeni Haberler", Tlirk Kiiltiiril, c. XXVII, S, Afustos,, s. (31)
t6
t'l
l8
TUrk boylan, kendi rtzalanndan gok, esir edildikleri Bizans ve Rus din ve devlet adam-lan tarafindan bu dine girmeye zorlandrklan igin Htristiyan olmuglardrr. Daha dnemlisiGagavuzlar'daki gok renkli ve zengin isldmi literatiir ve inanq izleri en azrndan 6nemlibir krsmrntn daha 6nce isldmiyet'i kabul ettiklerini ortaya koymaktadrr. Bdyle bir toplu-lu$un kendine Kur'an dili Arapga'dan altnan bir kelimeyle hak,kendinden daha gtiglti vebiiyiik bir medeniyete sahip olan MiislUman soydaglarrna hak olmayan O{uz demelerihem manttsa, hem de tarihi gergeklere ve sosyal gartlara uymamaktadrr. Gagavuz adtnrniki krsrmda incelenmesi ve ikinci klsmrn IJz / O{uz kavim adryla agrklanmasr en mantrklryoldur. Ancak ismin birinci ktsmtntn bugtin igin tam anlamryla agrklandrfr seafoodplus.info konuda yaprlacak daha ktiklii ve herkesin kabul edebileceli delillere dayah bir agrk-lamanrn, daha genig aragtrrmalarla ortaya grkacaSrnl umut ediyoruz.
Gagavuz adlnln yazrhgrnda ikiz Unlii kullanrlmasrnr Genel Tiirkge'nin ses 0-zelliklerine uygun bulmadrgrmrz igin ve d6E-, dE- gibi kelimelerdeki g > v deBigmesiyleortaya grkan ddv-, c)v- kullanrglannr da 96z 0n0ne almayr gerekli gordiifiimtizden"Gegavuz" yaztltgrnr tercih ettik, zaten bu iki iinlii arasrnda sOyleyigte hissedilir bir "v"sesi dikkati gekmektedir.
Gagavuz Universitesi Rektdrii Prof. Dionis Tanaso$u, Gagavuz kelimesininbuttin Turk yazr dillerinde "Gago{uz" geklinde yanlry okunmasrnl istemektedir.2o Buimldnrn da isabetli olacagrnr ifdde etmek isteriz. Ancak Gagavuz Tiirkgesi'nde ,,!,,,har-finin neredeyse kayboldugunu, bu sebeple 6zellikle GagavuzTiirkleri arasrnda bu yaztlrgve sdyleyigin yerlegmesinin bir azzor olaca$rnr da hatrrlatmaktafaydagdriiyoruz.
GAGAVUZLARIN ASLIGagavuzlar dilleri, dinleri ve diser kiiltiir dzellikleri bakrmrndan 6b0r Tiirk
topluluklarrna gore bir takrm degigik dzellikler tagrdrklanndan; asrllanna Ve bu giinktiduruma gelinceye kadar gegirdikleri de$igikliklere dair pek gok g6rug ortaya seafoodplus.infozlar't Uz // O[uz ashna dayandlran ara$tlrmacllann en baqrnda bu sahada ya-prlmrg ilk onemli galrgmalarr gergeklegtiren v. A. lvtogkov gelir. Mogkov Gagavuzlar'rn yth yannda Tuna'yt gegerek Balkan topraklanna yerlegen O$uz Ttirkleri'nin to-runlarr olduklan sonucuna varmrgtrr.2l
Atanas Manof; Gagavuzlar'r sadece O{uz kavminden gelen Hristiyanlartoplulu$u olarak adlandrrrr
Mihail Qakrr, Gagavuzlar'rn Selguklularla ilgisini reddetmektedir. BunugOyle agrklar: izzeddin Keykavus'un yanrnda Anadolu'dan gelen Selguklular Kavarna-Varna vilayetinde Gagavuzlarla beraber yagamrglardrr. Gagavuz padigahh$rna yrtz yiltabii olan Selguklular, bu devleti yrkan Sultan I. Bayezid tarafindan, Dobruca'yaTatar-lar'tn arastna Krrrm'a ve yeniden Anadolu'ya dafrtrlrrlar. Gagavuzlar Hrristiyan olduSuigin Dobruca'da btrakrlrrlar. Qakrr, Gagavuzlar'rn Kumanlarla ilgisini de reddeder.
Dionis 'l'anasollu. "Yunus Entre ve Gago{uzlar", Ortadolu Gazetesi. 22 Mays, , s.2
Valentin Aleksandrovic Moqkov. "Turetskie Plemena Balkanskon Puluostrovei'izvestiya RusskogoGeogr., Obqc5tvo.
Atanas Manof. age. , s. 35
20
2t
t0
lrecec, Mogkov ve Radroff gibi kendis-inin de Gagavuzlar,tn ,,Tilrk LJzrar,dan, TilrkO{uzlar'day geldipine" inandrgrnr siiyler
Ibrahim Kafesoflu da bu gdriigii kabul eder.2a Baskakov ise diper bazr Tiirkboylannrn ka'gtrlrnr dug0nmekle beraber Gagavuzlar'rn osuzlar'dan geldigikanaatini paylagtr.2s Gagavuzlarla ilgili pek gok tinemli ara$trrma"ve terciimeye imzaatmrg olan M. Tiirker Acarollu, Baskakov'a katrldr[rnr, yani Gagavuzlar'ri oguz-lar'dan geldilini iffide eder Turk tarihi aragtrrmacrlanndan A. zet<ivelioi togai daGagavuzlar'tn Krygaklarla birlikte Trakya'ya geqen Oduz (IJz) kitlelerinin kahntrsr olabi-lecegini diigiinmiktedir.?7
Bulgar Tarihgisi G. D. Balaggev, seyyid Lokman o{uznamesrne2s dayanarakGagavuzlar'tn atalartnrn IL izzeddin Keykavusla Anadolu'dan g69en Selguklu iurklerioldupu g0rtig0nii ortaya atar. Paul Wittek, Yazrcrc[lu Selqukndmeslnde verilen bilgiler-le bu g0r09ii kuvvetlendirerek Anadolu'dan gelen Selguklu Tiirkleri'nin Dobruia,yayerlegip burada belirli tesirler altrnda Hrristiyanlagtrklannr seafoodplus.info Faruk Siimer, paulWittek'e aynen kafilmaktadtr. Siimer'e gdre Gagavuz adr Keykavus'tan gelir. Gagavuzlar,izzeddin Keykavus'un yantnda gelip Dobrucaya yerlegen ve gegitli imillerin tesiri ileHtristiyanh$a giren Selguklu Tiirkleri'nden gelmektedirler. Gagavuzlarrn kuzeyden ge-len Pegenef Uz (O[uz) ve Kuman Tilrklerlnden geldigi iddiasrnr Dobruca ve y6resindebu Tiirk boylanna ait bir tek yer adrnrn bulunmadrlr diig0ncesiyle
, reddeder.3'Gagtmuzlar'tn tarihi mensei konulu bildirisinde de[igik gdriiqleri deperiendiren KemalH. Karpat Gagavuzlar'tn Anadolu'dan geldikleri teorisi de Kuzeyden geldikleri teoriside, Rumeli'de osmanhlar'dan gok dnce Tiirk bulundupunu ortaya koyar demesine ra!-men, Paul Wittek'in Gagavuzlar'rn Anadolu'dan geldili yolundaki diiqiincesine katrlmak-tadlr.3r Bulgaristan Gagavuz Folktoru hakkrndalnceLmeler yapan ve isldm Ansiklope-disi'ndeki Gagauz maddesini yazan Wlodzrmrcrz Zajaczkowski en yaygrn tezinGagavuz,l^ar'l Tiirk O$uz boylannrn ve Selguklular'rn torunlan sayan tez oldu$u sonucu-na vartr
Gagavuzlar'tn ashyla ilgili iigiincii ve belki de en tutarh tez, bagta TadeuszKowalski olmak Uzere pek gok yerli ve yabancr ara$trrmaclnrn savundufu Gagavuzlar'rnde$igik Tiirk boylannrn karrgmasr ve kaynagmasl ile ortaya grktrklan seafoodplus.infoki bir takrm g0riig ve iddialarr degerlendirdikten sonra Gagavuzlar'r iist iiste Ug
tabakadan mUteqekkil mdden filizi gibi teldkki eder. Buna gOre;
23
24
25
26
27
?8
29
30
3l
32
M- Crachrr, age., s. 2librahim Kafesoglu,Tilrk Milli Killtiiri),TKAEyay. 46, Ankara, , s
N. A. Baskakov. Tyurskie lazr*/. Akademiya Nauk SSSR institut Yazrkoznaniya, Moskva, , s
M. Tiirker Acarollu, "Gag,avuzcu'da Takma Adlar-SoyadlarcYer Adlart", lV. Milletlerarasr TiirkKilltliril Kongresi bildirileri, Halk Edebiyatr. Ayn Basrm, Ankara, , s.l
A. Zeki Velidi'Iogan, age., s
Seyyid Lokman Otuznamesi igin bk. Harun Giing0r, Seyyid Lokman O{uznamesi, Tiirk Diinyasr A-raptrrmahrr, S, Ekim, , s.9lPaul Wittek, agm., s
Faruk SUmer, agm., s
Kemal H. Karpat, agnr., s
W lodamrcrz Zajaczkowski, "G a gauz", s I
ll
l- En eski tabaka, kuzeyden geren bir Tiirk toprulupunun kalmfisrdr ikinci tabaka Osmanhlar'rn geliglerinden daha onceki bir dewe uzanan gii-
neyden gelen kuvvetli bir gruptur Uqiincti tabaka Osmanlt devrinin T0rk kolonilerinden ve Tiirklegmig unsur-
larrndan tepekkiil seafoodplus.info tabaka ile kanqan ikinci tabaka giineyden gelen dil karakterinin izlerini
butiin topluluga yaymlghr. Gagavuzlar'rn Hrristiyanhg, mengei Tuna otesi olan eski ta-bakadan gelmektedir. Gagavuzlar'la pek gok ortak Ozelli$i olan Deliorman Turkleri'ninM0sliimanhgl ise gtiney kaynaklr ikinci ve UgUncii tabakadan gelir
Bu gOr0ge temel tegkil eden en eski tabaka, yani Kuzeyden gelme teorisi Qektarihgi Jirecek tarafindan Kuman asltna, Bulgar Mladenov tarafindanTsparuh Butgar-lan, Kumanlar ve o{uzlar'a dayandrnlrr. Mradenov Gagavuzla/m lsil Gagavitar,Bulgar cagavuzlan diye ayrrlmalanna Bulgar Gagavuzlan'nm Asparuh Bulgar-lart'ndan, Astl Gagavuzlar'tn ise Kumanlar'dan gelmig olmalanntn sebei olabileceliniOne stirmektedir. Qek arkelogu gkorpil Kardegler de Gagavuzladrn apparurlBulgarlart'ndan gelebileceSini d0g0nenlerdendir. Bulgar Petko R. Slevclkov pegenek veKuman;,Romanyalr St. Gegrkesku, Kuman ye o$uz mengeini kabul etmektedir seafoodplus.info", Mihail Gubo[1u36, Mustafa Ekincikli3T, p. Golubovskry38, Gnll[ yoloflu3eGagavuzlar'rn kuzeyden gelen Uz (oEu4 pegenek, Kry7ak (Kuman) oymaklannuika-ngmaslndan geldi$i dtiguncesini savunmaktadtrlar.
Harun Giingiir ve Mustafa Argungah da Kowalski'nin goriigune katrlarak,"Gagavuzlar, Peqenek, (Jz ve Kumanlar'la Anadolu selguklu Tiirklerlnden meydanagelmig, onlartn sentezi olan bir Tiirk toplumudur"4o sonucuna varmaktadrr. Gagavuz-lar'tn asltna dair bu gtiriigleri toparlarsak gunlan s0yleyebiliriz: Gagavuzlar, dil velultiirOzellikleri baktmtndan biiyiik Olgiide Oguz T[rkleri'ne yaklagmakla beraber, galgmamr-zrn gramer bolumiindeki mukayeselere bakrldl[rnda da goriilece$i gibi; GagavuzTiirklesi, Karadeniz'in kuzeyindeki Knm Tiirkleri'nin ve giineyindeki Trabzon,-Rize,Giimiishane gibi Pegenek, Kpgak izlerinin kuvvetli oldu[u yerlegim merkezlerinin dil0zellikleriyle seafoodplus.info0k yakrnltklar g0stermektedir. Aynca, Gagavuzlar arasrnda gok kuv-vetli bir islami kiiltilr bakiyesl oldugu dikkati gekmektedir. Bu husus sadece Osmanl i-daresinde ya$amrl olmalanyla agrklanamaz. II. izzeddin Keykovusla birlikte Balkanlar'agegen ve "Saru Saltuk fevt oldrytndan sonra milrted ve ahriyan oldtlar'At denilen Ttirk-ler de Gagavuzlar'tn astl ntivesini tegkil eden Hrristiyan Tiirklerle kangmrgtlr. Selguklu
33
34
35
36
3't
38
39
40
4l
Tadeuzs Kowalski. "Kuzey-Dogu Bulgaristan Tiirkleri ve Tijrk Dili", 1q€v. O. F. Akun), E.F. Tllrk Dilive Edebiyatr Dergisi, c, 3l Marr , sYagar Nabi Nayrr, age., s
C I . Cahen, Points de doute Sur les Gagauzes, Napoli,l gE2
Mihail Cubollu,Cagauzii in Lumina lstoriei,Buimamrg doktora tezi, Bucure$tr, l93gMustafa Ekincikli, Tilrk Ortodokslar (Baglangrqtan Milli Miicadele sonuna kodar), Basrlmamrg doktoratezi, Kayseri, , s P. Golubovskry, Pegenegi. Torki, Polovtsi, Do nq$esviy Tatar,lX Xlll v., Kiyev, I gg4
Ciillu Yologlu. "Bucagdan Sesler", Illlluz, S.l, , s
Harun C0ngor, Mustafa Argungah, age., s.4
Yazrcrotu Ali, Selqukndme, Topkapr Sarayr, Revan Ko9k0, , a
l2
ftit0hatrndan ve osmanlr hdkimiyetinden gok rince Anadolu'ya yerlegen ve geqitli sebep-lerle Hrristiyanlaqan, Karamanlr alfabesiyle Tiirkge bastrklarr Hrristiyanlrga dair kitaplarve incillerle Gagavuzlar'tn Tiirkge dini egitim almasrnr saglayan Tiirklei dea2 zaman i-ginde yaganan lerle Gagavuzlar'a karrgmrg olmahdrr.
Gagavuzlar'rn billikte yagadrklarr ve din bakrmrndan yakrn iligkileri bulunanBulgarlar ve Yunanltlar da Gagavuzlar hakkrnda; bUyiik tilgtide bu topluluk Uzerindehdkimiyet kurma diigiincesine ve devlet politikalarrna uygun teoriler ortaya seafoodplus.info Qakrr, bu iddialar hakkrnda gu bilgileri vermektedir:
Bulgarlar'a gdre Gagavuzlar TiirkleEmiS Bulgarlar'drr. Osmanh SultanrnrnVarna, Balgrk, Dobruca vildyetlerinde ya$ayan Bulgarlar'a Bulgarca'yr yasaklayan veTiirkqe konugrnayl zorlayan fermanr iizerine Gagavuzlar Bulgarca'yr unutarak Tiirkgedlrenmek zorunda kalmrglardrr. Zaptiyeler Bulgarlara siirekli "Gaga uz ol, gagauz ola-smu, Tiirkqe laf edesiniz zira dyleferman geldi sultan'dan, bu yerlerde bulgar diti isi-tilmesin, kitn Bulgarcu laf ederse dili kesilecek" diye bagrrrrlarmrg. Bdylece Bulgarlar,Bulgar dilini unuturlar ve Gagauz olurlar.
Rum iddialarr da Bulgar iddialarrndan pek farkh degildir. Rumlar'a gdre, Ga-gavuzlar Tiirklesmis Rumlar'dr. osmanh Tiirkleri Anadolu ve Balkanlar'da yagayanRumlar'a Rumca konuqmayr yasaklamrglar ve Tiirkge konuqmalarr igin ferman yayrnla-mrglar, bu fermana baglr olarak "cagauz olastn, senin dilin uz olsun, padisahlft ctitiylelaf edesiniz, sade TiirkEe, osmanlrca kullanm" demigler. B0ylece Gagauz kelimesi budonemde Rumlar'a sdylenen "Gagan uz olsun" s0zUnden grkmrgtrr. Hangi Rum Anado-lu'da Rumca konugursa zaptiyeler dilini keserlermig. O zamandan beri Anadolu RumlarrTurkofon, Gagauz olmuqlar; Rumca'yr unutarak riirkge o$renmiqler. Bu zorluklardankurtulmak igin -dg Anadolu'dan Varna, Dobnrca vildyetlerine grig etmigler,
Mihatl Qakr, bu iddialann aksine, Gagavuzlar'rn Yunanistan , Bulgaristan,Moldovya ve Rusya'da birlikte yagadrklan milletlerden yakrnlrk gormek igin Rum, Bul-gar, Romen veya Rus gibi seafoodplus.info zorunda kaldrklarrnr ifade ediyor.a3
Tiirklegmig Rum ve Bulgar olma iddialan, aynr mantrkla iki ayrr sonuca var-masr sebebiyle birbirini yalanlamaktadrr. Ayrrca aynr gartlara tdbi olan diger Bulgar veRumlar'tn bdyle bir yasak olmasrna ra[men nasrl dillerini ve kult0rlerini siirdiirebildik-leri, nastl bu gUne kadar Rum ve Bulgar olarak gelebildikleri itirazrnr da beraberindegetiriyor.
Bulgar Mutacief, Gagavuzlar'tn Bulgar asrllr olduklarr iddiaslyla yetinmiyor,T0rkge konugan Mtisl0manlar'rn da Bulgar k6kenli olduklannr seafoodplus.info
Gagavuzlar'ln Hrristiyan olmalarr, Rum ve Bulgar din ve devlet adamlalnrndikkatlerini bu topluluk iizerine gekmigtir. Hatta zaman zaman Rumlarla Bulgarlar'rnGagavuzlar 0zerinde bir hakimiyet kurma miicadelesine girdikleri g6riilmektedir. Bizanskilisesinin papaz slntfint Rumlar'rn olugturmasr Bizans topraklarr tizerinde helenizminetkili krlrnmast gabalarrna destek sallamtStt. Fatih'in 'te istanbul'u fethetmesi ve
Mehnret l:t'02,. IIrisla),anluSan seafoodplus.info I , s 3
MrharlCrachrr, agc.. s. 18,23
Peter Mutaciel', Die .lngeblichc liin varulerung van Seldchuc Tiirken intlie Dobrudchu im t'lllJahrundert. Sol'ia. s. I l9Kenral Karpat. agm.. s. l(r7
42
43
44
l3
arkastndan Osmanh slntrlart iginde yagayan Hrristiyanlarrn temsilcisi olarak Fenerpatrikhaneslni kabul etmesi, Bizans dOneminde oldu$u gibi, osmanh ddneminde deRum Papaz stntfintn tesir sahastnr genigletti. Papazlar marifetiyle yayrlan bu helenistiktaaruuzdan di[er Balkan kavimleri gibi Gagavuzlar da etkilendiler. Milli kilisesini ku-ramayan Gagavuzlar alfabeleri de olmadr$rndan, Rum dilini ve alfabesini dsrenmek zo-runda kaldrlar. 'da Rus kiliseslnin, 23 $ubat 'te Bulgar kiliseslnin seafoodplus.infoe, 'li yrllarda Gagavuzlar'tn bir krsmrrun Moldavya BucaVa g0g etmelerin-den sonra Dobruca'da kalan Gagavuzlar Bulgar kilisesinin niifuz sahasrna girdiler.B0ylece Gagavuzlar tesir sahast iginde kaldrklan Rum ve Bulgar kiliseleri tarafindankuvvetli bir propagandaya tdbi tutuldular. Bu durum Yunan ve Bulgar tarihgi ve etnolog-larrnrn kilise mensubiyetine bakarak Gagavuzlar hakklnda TiirkleSmiS Rum veya Bulgarolduklan iddialannr ortaya atmalanna sebep seafoodplus.info
Gegmigte, Gagavuz topraklannrn dogu krsmrna Bulgarlar hdkim olurken ba-tlslnl ve deniz sahilini de Yunanhlar iggal etmigti. Kar$r tarafin elinde bulunan ve gerikalan bdlgeleri de ele gegirmek igin bu iki taraf Gagavuzl-ar'rn kOkeni konusunda farazi-yeler geliqtirdiler.
Bulgarlar, Gagavuzlarla 6det ve ananelerinin benzegti[ini, Gagavuzlar'rnkendilerinden b0yiik dlgtide etkilenmelerine dayanarak onlann Tiilklegmiq Bulgar olduk-lannr savundular.
Yunanhlar ise kullandrklan dini terimlerden hareketle kendilerine giire Gaga-vuz kelimesinin etimolojisini yaparlar. Gagavuz adm, Gagavzs olarak telaffuz seafoodplus.infoyi bu gekliyle ikiye bcilerek Gag veya Geg krsmrnr Arnavut kobilelerinden birininadt,vus krsmrnr ise Yunanca inekanlamtnda agrklarlar.a6
Politik amagh bu Bulgar ve Yunan iddialannrn aksine, Gagavuzlar'rn, kuzey-den ve giineyden Balkanlar'a ve Rusya iglerine gelip yerlegen Tiirk boylannrn kahntrlanolduklarr bilinmektedir. Bu g09 ve fetih dalgalan PeEenek, Kuman, Uz, Selguklu ve Os-mitnlr Tilrkleri vasttasryla birbirini takip eder.
PECENEKLERKaradeniz'in kuzeyinden Balkanlala ve Bizans iglerine ytirUyen Ttrk boyla-
rrnrn ilk halkasrnr Pegenekler olugturmaktadrr. Pegenekler VIII.-XI. astrlarda dnceleriBalkas Golu civarnda, agagr Str Derya ile (idil) Volgaboylarrnda, sonralart Gilney Do-gu Avrupa ve Balkanlar'da yagamr$trr. Divdnii Liigdti't-Tilrk l. s'de Becenek boy a-
dr. O{,u:lurdun bir bo1', Rum yakmrnda oturan Tiirkler'den bir b<iliik olarak agtklanmak-tadrr.
Pegenekier, Rrs ve Bizans kayrtlarrna gdre yiiryrllarca bu iilkelere akrnlar d[-zenlemiglerdir. Aynca Huzarlar, Uzlar (Torklar) ve Kumanlarla (kp7aHay' miicadeleeunillerdir. Rus ve Bizans politikalarr dolrultusunda zaman zaman Rus ve Bizans ordu-sunda digel Tiirk boylarrna kargr savagmrglardrr. Peqenekler sekiz uru[dan meydanagclrr: Yardrcrtim seafoodplus.inforqttr (Ktiverci-Q'ur) seafoodplus.infomyula seafoodplus.infolbay (Kiilbey)
'' I1,u,,,,(rur1gor. "ltlrrttt-BulgarKilisefuliicadeleleri veGagauzlar",TiirkKiiltiirii,S,yll:XXIXA-rdlrk. li)91 ::ll t22t(l)i' c.r iiavcr.\slau. "Rus lntpunuorlulu Co!,rafya (lemiyetinin Haberleri, XL cilti Tiirk Diinyasr Arag-trriltal{n. S Nrsart sl
l4
seafoodplus.infolmat seafoodplus.infopen seafoodplus.infopan seafoodplus.infoyai Bizans imparatoru KonstantinPorphyrogennetos'un eserinde verdifi bilgiye gdre, Pegenekler ijnce Yayrk ve idit Uoy-lannda yagtyorlardt. Komgulan Hazarlar ve Uzlar'dr. Hazarlar, ticarete yatkrn bir toplu-luktu; Pegenekler'in ticaret yollannr tutmalarr ve smrrdaki yerlegim yerlerini tehdit et-meleri iizerine Hazarlar Uzlar\a birleqerek Pegenekleri bu bOlgeden grkardrlar ve yerle-rine Uzlar yerlegti. Bu yenilginin arkasrndan Pegenekler Macar yurduna geldiler. Macar-lan yendiler ve iilkelerine yerlegtiler. Macarlar da daha batrya seafoodplus.info BdylecePegenekler, Don'dan Tuna'ya kadar olan bdlgeyi yurt edindiler. Bu bilgiler Arap kaynak-lannca da onaylanmaktadrr.n*
yrhndan baqlayan Uz baskrsr sebebiyle Pegenekler DeSt-i Ktpgaft'r terketmeye baglamrglardr.
tarihlerinde ise Krpgaklar idil boylanna gelirler, siirekli batrya y0riiye-rek Don boylarrndan Uzlar'r grkanrlar. Uzlar da Pegenekler'in UstUne yiiriir ve Dnepernehrinin sol sahilini ele gegirirler. iggal ettikleri bdlgelerin biiytik bir krsmrnr kaybedenPegenekler, agaSr Tuna boyunda toplanrrlar. l0l8'de Pegenekler ile Bizans araslndakiBulgaristan'rn ortadan kalkmasr iizerine evvelce dost ve miittefik olan Pegeneklerle Bi-zans bir biri igin tehdit tegkil eden iki komgu olurlar. Krpgak baskrsr sebebiylePegenekler Balkanlara ve Bizans topraklarrna ydnelik akrnlarrnt artrrrrlar. Karpat etek-lerinde ve Transilvanya'da oturan bu g0nkii Ulah ve Moldovanlar'rn atalarr daghk bolge-lere gekilirler.
'dan sonra Pegenekler'in giderek yo$unlagan Balkan akrnlarrna 'dagdriilen iig Bizans akrnryla yeni bir cephe daha seafoodplus.info Aynr yrllarda Kumanlar tarafin-dan kovalanan Uzlar, Volga ve Don nehirlerinin batr taraflarrna ydnelmigler ve buralar-da Pegeneklerle kargrlagmrglardrr. 'tan sonra Oz0 ile Tuna nehirleri arasrnda bulu-nan ve 13 uru[dan te$ekktil eden Pegenekler'in bagrnda Kilter ofilu Turak (Durak //Tirek) adh bir han vardr. Uz hUcumlarrna kargr gekingen davranan Turak'rn savagmakyerine Tuna boyundaki sazhklara gekilmeyi tercih etmesi iizerine 20 bin kigilik ikiPegenek uruf:u Balgaro{lu Kegen'in t}nderliginde, Turak kuvvetlerinden ayrrlrr. Bu du-rum ig savata sebep olur. Kegen, 80 bin kigilik Turak'a ballr kuvvet kargrsrnda tutuna-mayarak 'da Bizans'a srgrnmak zorunda kalr. Kegen, iki ceddi ve 20 binPegeiekle birlikte Hrislryan olur. Kegen ve adamlarr Dobruca'da bulunan l'una seafoodplus.info Drister kasabast yakrnlanndaki hudut bOlgesine srnrr muhafizr olarak yerleqtirilir-ler. Turakla Kegen'in miicadelesi bundan sonra da bitmez. Turak ve yanrndakilerinKegen'in iskan edildigi bdlgeye bagansrz bir hticumundan sonra, Kegen Bizanslrlar'rn dayardrmryla Turak'r ve beylerini mallup eder. B0ylece Turak ile birlikte Pegenekkomutanr Bizanshlar'rn eline esir dii;er. Bizans, Turak'a baflr Pegenekler'i askeri alandakullanacafirnr d0gtinerek bunlara dokunmaz. Bulgaristan'daki bog bir alana seafoodplus.info ve di{er Peqenek komutanlart istanbul'a getirilerek orada seafoodplus.infoistan'da Sofoa ve Nig taraflarrna yerlegtirilen ve giftgilikle ugragmalan igin bog a-razilere iskan edilen Pegenekler bu iglere ahgamadrklanndan srk srk isyan ederler. Bi-zans't gUg durumlara sokarlar. Sonunda Pegenekler, Bizans ordusu kargrsrnda maglup
ot Akd", Nimet Kurat, "Pegenekler". islam Ansiklopedisi seafoodplus.info, s
" Akd", Nimet Kurat, Pegenek larrht, istanbul. l, s, 37ae Ak.l., Nimet Kurat, age.. s
t5
olur; dnemli bir krsmr di[er Ttirk boylanyla kartqarak Rus, Bizans ve Macar topraklan-na da$rlrrlar. Giineyden gelen Tiirk baskrsrnrn gittikge altmasl iizerine Bizans,l'daiginde Pegenekler'in de bulundugu l5 bin kiqilik bir kuvveti harekete gegirmigse de Us-kiidar yaklnlannda bu hareketten cayan Pegenekler, bopazr atlarrnr yiizd0rerek gegipTuna civanndaki boydaglarrna kalrlrrlar. Bizanshlar'rn kendilerine ayrrdr!,r yerlegme a-lanlanna kargrlrk Pegenekler ve belki Uzlar'dan bir krsmr bazr askeri hizmetler gdrmug-ler, bu arada Romanos Diogenes''^n Malazgirt'te Selguklu Tilrklerlne karqr savagan as-kerleri arasrnda bulunan PeEenek, Llz ve Kumen Tilrklerlnden bir krsmr Bizans ordusu-nu terk ederek Alparslan'rn ordusunun saflanna gegmiglerdir. Bizanshlar geri kalanTiirklere, Tiirk tdresine uygun olarak and igirmigler ve bundan da olumlu sonuglar almtg-lardrr.5o
Pegenekler, Balkanlar ve Do{u Avrupa'da derin izler brrakmrglardrr. seafoodplus.info-ki Bulgaristan, Yugoslavya, Romanya ve Gilney Rusya'da bir gok yer ismi Pegenek hitr-rasl ta$rr. Meseld Tuna'nrn son mecraslnda Dobruca'da bugiin Romenlerin yagadrprHtrsova ile Magin tepesi araslnda Ttirkler'in Pegenek dedikleri Pegenjaga adlr bir kdyvardrr. Ayrrca eski Srrbistan'da Kragujevac vilayeti Gruja kazasrna balh Pegenogo adhbir kOytin olduSu bilinmektedir. Yine aynr gekilde Leskovac'a yakrn bir yerde Peqenevcedenilen bir k0yiin olduf,u bilinrnektedir. Romanya'da ise Mehadia ile Orsovo arasrndaPegeneSka diye anrlan bir Romen kdyii bulunmaktadrr.
Bug0nkU Polonya'da halen korunan PeEenek kc)y isimleri vardrr. Ortaga$dabu isimler daha seafoodplus.info
KUMANLAR (KIPqAKLAR)Kumanlara, Ruslar Poloycy. isldm kaynaklan Kpqak, Almanlar Falb, Er-
meniler ChardeS adtnl verirler. Bu kelimeler sdz konusu milletlerin dilinde beyaztmstsart veya aEtk sarr anlamrna gelmektedir. Kumanlar'rn bu adlarla, anrlmasrnrn sebebisaglarrnrn sarr olmasrdrr. Kuman adr, bir beye ait 6zel isim olmahdtr.s2 Kumanlar gokgenig bir alana yayrlmrq, farklr Ulke ve bdlgelerde hakimiyetler kurmug eski ve kdkliiTtirk boylanndandrr. Son donemde yaprlan aragtrrmalar Xl. asrrda Karadeniz'in kuzeyi-ne ve oradan Balkanlar ile Giiney Kffias iilkelerine yayrlan Kumanlar'r, islam kaynak-lartnda antlan Yukan irtig boylarndaki Kemak / Kemek uru$unun bir ana kolu olarakgdstermektedir.s3 Daha 6nce de iffide edildili gibi Qek K. Jiregek, Xl.-XllL asrrlardaBalkanlar'a yerlegen bu Kumanlar'r Gagavuzlar'rn atasr olarak kabul etmektedir.
Kumanlar difer Tiirk boylarrnrn kendi aralanndaki ve bu boylarrn Bizans veRuslarla olan iligkilerinde 6nemli roller Ustlenmiglerdir. 29 Nisan Lebunium Muha-rebeslnde Kumanlar Bizans'rn yanrnda Pegenekler'e kargr savagrrlar ve Bizans'r btiytik
Akdes Nimet Kurat. "Pegenekler", sAtanas Manof. age., s.l0Mehmet Ertrz. age.. s.3
Akdes Nimet Kura
nest...