Felsefede Refleksif Olma Nedir

Refleksif Ne Demek? 

Felsefede refleksif, kendisine geri dönen fikir ve kendisi hakkında düşünen özne demektir. Bu kavram ilk kez Antik Yunan filozoflarından biri olan Sokrates ile ortaya çıkmıştır. Sokrates'e göre, insan kainattaki en gizli sırları bile bilir. Tüm bilgiler belleğinde olduğu için öğrenmesi değil hatırlaması gerekir. 

Varoluşçu felsefenin öncülerinden sayılan Soren Kierkagaard da ''Evliliğin Estetik Geçerliliği'' adlı kitabında bu kavram üzerinde detaylı bir şekilde durmuştur. Danimarkalı filozofa göre, insana ait tüm düşünceler kendi merkezine dönmek zorundadır. Çünkü insan düşünce ile ve düşünce de insan ile birlikte var olmuştur. 

TDK'ya Göre Refleksif Kelime Anlamı Nedir? 

 İlk anlamı: 

Bilginin, bilginin kaynağına, yani insan zihnine geri dönmesi. 

İkinci anlamı: 

Öznenin kendisi hakkında düşünüp yargıya varması. Dönüşlü düşünce yöntemi. 

Refleksif Kelimesi Nasıl Kullanılır? 

Refleksif kelimesi sadece felsefede değil sinema ve edebiyatta da kullanılmıştır. Bu kavram, sinema sanatında ''yabancılaştırma'' yönteminin bir alt türüdür. Oyuncunun bir anda kameraya bakıp konuşmaya başlaması ya da yönetmenin filmin içinde görünmesi refleksife örnek olarak gösterilebilir. 

Roman ve öykü gibi olay yazılarında yazarın doğrudan okura seslenmesi de bir tür refleksif, yani bilginin kendine dönmesi demektir. 

Türkçeye Fransızcadan geçen refleksif sözcüğü; sosyoloji, felsefe, sinema ve edebiyat gibi oldukça önemli alanlarda sıkça kullanılan bir kavramdır. Sosyal bilimler ve sanat alanlarında da kullanılan kavram; dönüşlü, öznel ve içgüdüsel gibi anlamlara gelmektedir. Akademi ve sanatsal alanlarda olduğu gibi refleksif sözcüğü, günlük hayatta da azımsanmayacak derecede karşımıza çıkabilmektedir. Kullanım alanı genişledikçe yer yer kafa karışıklığına neden olabilen refleksif sözcüğü, çoğu zaman merak konusu haline geliyor. Biz de “Refleksif ne demek ve refleksif düşünme nedir?” sorularına yanıt aradığımız bu yazımızda sizin için kavrama dair detaylı bir tanımlama yapmaya çalıştık.

Refleksif Nedir?

Refleksif kavramı, birden fazla tanıma sahip ve kullanıldığı alana göre değişkenlik gösterebilen bir kavramdır. Temelde refleksif kavramı, bir şeyin, kendi içine, özüne dönmesi olarak tanımlanabilir. Bu tanıma göre kavram içsel tepkiyi ifade etmektedir. Bu durumda refleksif sözcüğünün herhangi bir eylem ya da olgunun oluşturduğu tepkidir diyebiliriz. Netice itibariyle refleksif kavramı olgunun neden sonuç yansımasını ortaya koyar.

Refleksif Olma

Daha çok epistemoloji bilimine yönelik bir kavram olarak refleksif olma terimi, halk arasında da oldukça sık kullanılmaktadır. Refleksif olma kavramı, ele alınan bilgilerin doğruluğu hakkında yeniden değerlendirme yapılması ve sorgulanmasını ifade eder. Bu durumda gelen bilgini olduğu gibi kabul edilmesi yerine eleştirilmesi gerekliliği üzerine ortaya çıkmıştır.

Kümülatif Refleksif Nedir?

Söz konusu kavramın ne olduğu öğrenilmeden önce kümülatifin ne demek olduğunun bilinmesi gerekir. Kümülatif, biriken, yani yığılarak ilerleyen anlamını taşır. Kısacası kümülatif, felsefi olarak ortaya atılan bir düşüncenin veya eleştirinin önceden ortaya atılmış fikirler dahilinde yeni görüşler ortaya çıkartmasıdır. Özünde kümülatif, daha önceden düşünülen bir konu üzerine tekrar düşünerek doğruyu aramaktır.

Felsefe, kümülatif olarak ilerleyen bir alandır. Bu nedenle gelmiş geçmiş tüm filozoflar, daha önceden düşünülen fikirleri tekrar düşünmüştür. Kümülatif refleksif ile obje, yığılarak ilerlemiş olan bir bilgiyi düşünmeye başlar ve kendi fikirlerinin yanında farklı düşünürlerin fikirlerini ele alır. Bu birikim sayesinde obje, eleştirel düşünerek sonuca ulaşmayı hedefler.

Refleksivite Nedir?

Refleksivite kavramı da temelde neden sonuç ilişkisine göre değerlendirilirken, içsel döngü ve tepkimeyi ifade eder. Olguların refleksif etkinliğinin niteliğini ortaya koyar. Bu noktada döngüyü taşıyan harekete refleksivite denir.

Farklı disiplinlerin tanımını ifade eden ve her alanda temel bazı farklılıklar gösteren refleksif kavramı, yukarıda belirttiğimiz sınıflandırmalarla değerlendirilmektedir. Refleksif kelimesinin genel anlamda işlevini ve kavramsal olarak yaşam alanlarına etkisini daha çok düşünsel anlamda ifade ettiklerini değerlendirerek görebiliriz. Yazımızın devamında refleksif kavramının düşünsel ve bilgi açısından değerlendirmesini yapacağız…

Refleksif Düşünme ve Refleksif Bilgi Kavramları

Refleksif olgusunun yaşam alanlarına ve bilgiye olan etkisi düşünsel olarak ortaya çıkmaktadır. Kelime günlük yaşamda kelime kökü olan refleks ve türevleri ile çok sık dile getirilmektedir. Olgulara ve olaylara karşı tepkiyi ifade eden bu köklü terim, düşünsel alanda da geniş bir kapsa sahiptir. Gerek bireysel gerekse toplumsal tepkileri inceleyen kavramın asıl anlamı da sosyal alanlarda incelenmesi ile etkisini ortaya koyar. Bu durumda refleksif düşünce ve bilginin etki alanlarını aşağıdaki gibi sıralayabiliriz:

• Bireysel refleks,
• Fiziksel refleks,
• Toplumsal refleks
• Psikolojik refleks,
• Felsefî refleks.

Refleksif Düşünme Nedir?

Temelde felsefeye dayalı bir kavram olan refleksif, sorgulama ve eleştiriyi ön planda tutar. Düşünce tarzı bakımından sorgulayıcı, eleştirel ve daha çok geliştirici insanın eylemlerini temel alan bu düşünme yöntemi, doğruya ulaşmanın döngüsel sürecini ifade eder.

Refleksif düşüncede düşünceyi ele alan figür yani düşünen insan, kendini obje olarak değerlendirir.  Bu sayede objektif bir değerlendirme söz konusu olur. Dolayısıyla kişi kendisi ile çatışmacı bir noktadan etkileşime girdiğinden eleştirel düşünce ile sonuca ulaşmak hedeflenir. Kısacası düşünme üzerine düşünme eylemi bu kavram altında ortaya çıkar.

Refleksif Düşünce Örnekleri

Düşündüğünü düşünmek, çoğu zaman hayatta karşımıza çıkan bir eylemdir. Örneğin, bir objenin, sürekli toplumun dayattığı değer ve olguları tekrar tekrar düşünmesi refleksiftir. Burada kişi, kendi doğrularını ve toplumun değerlerini ele alır. Bununla birlikte kişi, üzerine fikir yürüterek kendisi için doğru olanı bulmayı amaç edinir. Düşünürken de aynı soruyu ve fikirleri tekrar tekrar kendi süzgecinden geçirir.

Felsefe, tamamen refleksiftir. Bir konunun üzerine düşünülmesiyle felsefi süreç başlar. Obje, bir sonuca ulaşır ancak soruyu kendine tekrar sorar. Böylece obje, kendi fikirlerini ortaya koyar. Burada Karl Marx’ın söylediği söz örnek gösterilebilir: “Filozoflar dünyayı yorumladı ancak asıl olan onu değiştirmektir.” Bu sözüyle Marx, toplum sorunları üzerine düşünmüş ve üzerine tekrar tekrar düşünerek komünizm kavramını ortaya çıkarmıştır.

Felsefî Refleks

Felsefî bakımdan irdelendiği zaman refleksif olgusunun tanımını ortaya koyan obje, süje ve varlık gibi kavramlar da ortaya çıkmaktadır. Bu bağlamda refleksin gerçekleşmesi için bir tetikleyici bir tetiklenen ve bir de tetikleyici olay, söz konusudur.

Felsefî bakımdan refleksif düşünce, sorgulamacı felsefe kavramının içerisinde karşımıza çıkar. Felsefenin temelini oluşturan unsurlar da tam olarak bu noktada orta çıkmaktadır. Felsefe, bilginin kesi ve somut sonucuna ulaşmaktan ziyade sürekli sorgulamaya yönelik bir bilim olarak karşımıza çıkar.  Dolayısıyla felsefenin sürekli sorgulama eğilimi refleksif düşünmenin bir sonucudur. Bu düşünce sayesinde kişi kendi içerisinde aradığı soruların yanıtını buluncaya kadar sorgular.

Refleksif Bilgi Kavramları

Refleksif bilgi kavramları, sorgulama eyleminin taraflarını ifade eder.  Felsefenin sorgulama özelliği bu noktada refleksif bilginin bir yansımasını ifade eder. Sorgulayıcı felsefenin bu süreçte kullandığı bazı temel bilgi kavramları bulunmaktadır. Bu temel bilgi kavramlarını aşağıdaki gibi sıralayabiliriz.

• Bilgi: Gerçeklerin ele alınması ile ortaya çıkan geçerli, kesinleştirilmiş ve net unsurları ifade eden bir kavramdır. Bilgi kavramı, ele alındığı alana ve bakışa bağlı olarak değişkenlik göstermektedir.
• Varlık: Felsefe ve felsefenin temel düşünce sistemini ifade eden varlık, her türlü sorgulamanın başında ele alınmaktadır. Felsefede her şeyin kaynağı, varlık sebebi ile açıklanır ve bu sebebi daima sorgular. Bu noktada kesin sonuçlananlar bilimin, bir kesinliğe ulaşamayan ve sürekli sorgulanan ise felsefenin konusudur.
• Süje: Süje, özne yani düşünen varlığı ifade eder. İş, oluş ve eylem bildiren varlığı ifade eder.
• Obje: Öznenin karşıtı, yanı algılanan nesneyi ifade eden obje, düşüncenin gözlemlediği unsuru belirtir.

Bilgi kavramlarından da anlaşıldığı gibi refleksif düşüncenin her aşaması, felsefeyi oluşturan sistemi ortaya koymaktadır. Düşünen varlık olarak insanın sonsuz düşünme ve sorgulama niteliğine vurgu yapar. Sonuç olarak refleksif düşünme düşünen varlık olarak insanın yaşamsal fonksiyonlarını geliştiren döngüsel düşünce sistemidir. Bu sayede insan her türlü eylemini ve çevresinde gelişen olayları bu düşünce sistemi sayesinde sorgular ve bu doğrultuda refleks gösterir.

Felsefe alanında yaygın olan bir diğer düşünce biçimi de rasyonalizmdir. Bu konuda bilgi edinmek için Rasyonel Ne Demek? Felsefede Rasyonellik Neyi İfade Eder? yazımıza göz atabilirsiniz.

Felsefi düşüncenin nitelikleri ya da felsefi düşüncenin özellikleri konusu, neyin felsefe ve neyin felsefe olmayan olduğunu ortaya koyacak bir bilgi ağı sağlayacaktır. Bu bağlamda bilgi, insan yaşamının sürdürülebilmesinde başta gelen varoluş koşullarından biri olup insanın binlerce yıllık uğraşısının ürünüdür. Bu durum; farklı yaşam katmanları, uzmanlık alan bilgilerinin bazı ortak özellikleri ve sürekliliği olduğunu göstermektedir.

Kesin bir sınıflandırma mümkün olmasa da felsefi düşünce tarzına atfedilen, üzerinde uzlaşılmış, felsefi düşüncenin nitelikleri şu şekilde sayılabilir: sorgulama (sorun odaklı), merak etme, şüphe duyma, eleştirel olma, refleksif (düşünümsel) olma, yığılımlı ilerleme, rasyonel olma (akıl temelli), sistemli olma, tutarlı olma ve evrensel olma (Şekil ).

Felsefi Düşüncenin Nitelikleri Nelerdir?

• Sorgulama
• Merak etme
• Şüphe duyma
• Hayret etme
• Yığılma
• Eleştirellik
• Refleksif olma
• Rasyonellik
• Sistemlilik
• Tutatlılık
• Evrensellik

1. Sorgulama

Felsefi düşüncenin en önemli ve ayırt edici özelliği sorgulayıcı olmasıdır. Felsefede bir problemi çözmenin ilk adımı soru sormaktır. Sorgulama; bir amaca yönelik, soruları sistemli bir şekilde sorarak anlamaya çalışma ve gerçeğe ulaşma çabasıdır. Sokrates’e göre hayatın anlamı ve değeri onun sorgulanmasıyla başlar.

2. Merak etme

Merak, insanı yeni arayışlara sürükleyen zihin durumudur. Merak; bilim ve felsefenin temelinde yer alan, zihni harekete geçiren bilme isteğidir. Merak eden insan, bu merakı sayesinde sorgulamaya ve gerçeğe ulaşmaya çabalar. Felsefede merak, yaşamı tanımayı istemek ve onu anlamaya çalışmak olarak da anlaşılabilir.

3. Şüphe duyma

Felsefi şüphe, yeni sorulara kapı açar ve dünyaya farklı bir bakış geliştirmeye olanak sağlar. Bir düşünceyi körü körüne kabul etme, felsefeye uygun olmayan bir tavırdır. Felsefi tavır, bilginin akılsal denetlemeye tabi tutulup mantıklı hâle gelmedikçe doğru kabul edilmemesidir. Bu nedenle ilk adım şüphe etmektir. Felsefi şüphenin belli bir amacı ve sistemi vardır, gelişigüzel değildir.

Şüphe duymak, felsefi düşüncenin özelliklerinden birisidir.

4. Hayret etme

Felsefede hayret etme, şaşırma anlamından çok daha fazlasını ifade eder. Filozof, dünyayı alışılageldik hâliyle kabul etmez. Dünya, çoğu insana alışkanlıkların ve ön kabullerin etkisiyle şaşırtıcı gelmez. Her şeyi olduğu gibi kabul etme bir sorun gibi görünmez ancak filozof için durum böyle değildir. Filozof, her şeyi ilk defa görüyormuş gibi ona şaşırabilen insandır. Felsefe, bu sayede sıradan düşüncelerden ayrılır. Dünyaya yeni bir gözle bakabilmenin ilk adımı hayret etmedir. Hayret eden insan merak eder ve araştırmaya başlar.

5. Yığılımlı ilerleme

Filozoflar, felsefenin ilk ortaya çıktığı çağdan bu yana benzer sorulara farklı yanıtlar vermiştir. Yığılımlı olma, felsefi düşüncenin birbirini etkileyen ve bu etkileşimle ilerleyen bir niteliğe sahip olmasını ifade eder. Bu ilerleme, bilimdeki gibi niceliksel bir birikim değildir. Felsefi düşünce; bilim, sanat ve daha birçok alandaki bilgilerin oluşum ve artışını sağlamıştır. Birbirini etkileyen filozoflar, ortak bilgi birikimine katkıda bulunmuştur.

6. Eleştirel olma

Eleştirel olma, herhangi bir düşünceyi ya da görüşü ele alırken onu olduğu gibi kabul etmek yerine akıl süzgecinden geçirmektir. Eleştirel düşünce; akıl yürütme, analiz ve değerlendirme süreçleriyle inşa edilen düşünce biçimidir. Bir problem ele alınırken onu birtakım sınamalara tabi tutma, onu oluşturan bütünü parçalarına ayırma, iyi ve kötü yanlarını ortaya koyarak değerlendirme eleştirel olmanın temel ögeleri olarak ifade edilebilir.

7. Refleksif olma

Düşünce, herhangi bir nesneye veya duruma yönelik olabilirken düşüncenin kendine (kendini konu edinmesi) veya başka bir düşünceye yönelmesi refleksiyondur. Bir ağacı düşünme refleksiyon değildir. Ancak ağaca dair algı ve ağaç fikrinin ne olduğu konusunda düşünme refleksiyondur. Ayrıca mevcut bilgi, sanat ve görüş üzerine düşünmeler de refleksif olarak nitelendirilebilir.

Refleksif olmak, düşünülen üzerine tekraren düşünmek anlamına gelmektedir.

8. Rasyonel olma

Rasyonel olma, akılcı veya akılsal olma anlamına gelir. Felsefe, konu ve yöntem açısından akılsal bir uğraşıdır. Rasyonel olma, felsefenin zihinsel bir etkinlik olmasının yanında akıl ilkeleri ve akıl yürütme kurallarına uygun olması anlamlarına da gelmektedir.

9. Sistemli olma

Felsefi düşünce, düzenli olan tutarlı bir yapıya sahiptir. Bu yapı içinde düşüncelerini açıklayan filozof, kendine ait bir sistem inşa eder ve düşünceleri için bir açıklama modeli oluşturur. Bu model içerisindeki düşünceler birbiri ile aşamalı ve bağlantılıdır. Bu bağ bütüncül bir bakışın da temelini oluşturur.

Tutarlı olma

Felsefi düşüncede tutarlılık, düşünce basamaklarının birbirine zıt düşünceler içererek birbiriyle çelişmemesi yani uygun olması anlamındadır. Her felsefi düşüncenin olgusal anlamda ispatlanması mümkün olmadığı için yapılacak değerlendirme, felsefi düşüncenin daha çok iç tutarlılığıyla ilgili olacaktır. Bir görüşü oluşturan temel düşünce basamaklarının birbiri ile çelişmemesi veya birbiri ile uyumlu olması tutarlılığı güçlendirir.

Evrensel olma

Felsefi sorunların bulunduğu çağı aşması ve herkes için geçerli olması durumudur. Felsefenin bütün insanlığı ilgilendiren sorunlarla uğraşması ve felsefi birikimin birçok uygarlığın ortak katkılarıyla oluşması onun evrensel bir değer taşımasını sağlar. Felsefede yanıtlardan çok, soruların evrenselliğinden bahsetmek mümkündür.

Felsefi Düşüncenin Nitelikleri

Hangi Düşünceler Felsefi Değildir?

Bir şeyin ne olduğu bilindikten sonra onun ne olmadığı hakkında sonuçlara varmak da öğretici olabilir. Bu anlamda “Felsefi olmayan düşünme tarzları hangileridir?” sorusuna verilebilecek cevaplar ayırt edici olacaktır. Sorgulamaya ve temellendirmeye dayanmayan, doğru bilgiye veya doğru eyleme yönelmeyen anlık düşünceler; örneğin günlük çıkarlara yönelik akıl yürütmeler, bir olaya karşı verilen ani tepkiler, dürtülere-güdülere dayalı çağrışımlar, üzerinde düşünülmemiş hayaller, basit kanaatler veya ön yargılar felsefi düşünme tarzı sayılmaz.

Felsefenin Diğer Düşünce Biçimleriyle İlişkisi

Felsefenin ne olduğunu anlamak için yakın düşüncelere yani doğa ve insan bilimlerine, matematik ve sanatla ortaklaştığı veya farklılaştığı hususlara da bakmak gerekmektedir. Elbette bilimsel bilgi araştırmacının, şiir şairin, teknik bilgi teknisyenin işidir. Bilimler belli bir konuyu, tikel olanı konu edinir. Bilim; duygu ve kanaatlerden özerk “objektif” çalışmayı, bulgularını gözlem ve deneyime dayandırmayı ve onları ispatlamayı esas alır. Sanatsal düşünme tarzı ise aynı zamanda sanatçının duygu ve düşüncelerinin merkezde olduğu dil, anlatım ve özgün ürünleri destekleyen düşünme şeklidir. Bu düşünce tarzları doğrudan felsefi düşünce tarzı olmamakla birlikte bilgi alanları ne kadar çeşitlenir, bilgi ne kadar çoğalırsa doğru bilgiye ulaşma imkânı da o kadar artmakta ve felsefenin ufkunu açmaktadır.

Felsefe bilim ve sanata katkı sunmaktadır. Şiir, teknik bilgi ve bilimin ne olduğu fikri; felsefi bir bakışla oluşturulmaktadır. Ayrıca “filozof şair-şair filozof” veya “felsefede şiir-şiirde felsefe” de mümkündür ama yapılan şiir veya felsefe, farklı faaliyet biçimleridir. Şiir “İlim kendin bilmektir.” dediğinde veya bilim insanları “Sayı nedir?”, “Bu yaptıklarımın anlamı nedir?” diye sorguladığında bu tavırlarındaki düşünme tarzı, şiirsel veya bilimsel düşünme tarzından daha çok felsefi düşünme tarzıdır. Bilim, sanat ve felsefe birbirine indirgenemezse de birbirini desteklemektedir.

Felsefe Yapmak ve Felsefi Düşünce İlişkisi

İnsan için önemli olan yalnızca felsefe okumak ve felsefeyi bilmek değildir, felsefe yapmaktır, felsefi davranabilmek veya felsefi bir tutum takınabilmektir. Felsefe yapmak ise felsefi düşünmeyi gerektirir.

Felsefi düşünceyi özümsemiş kişilerin ise yalnızca ağaçları değil ormanı görebildikleri ilk bilgilerle yetinmeyip ileriye ve arka planlara da bakabildikleri, yüzeysel düşünmeyip konulara nüfuz edebildikleri düşünüseafoodplus.infoıca dogmatikliği aşabilme önyargılı olmama gibi tavırlar sergileyebilecekleri söylenebilir.

Felsefi düşünce, insanın merak ve hayretine bağlı olarak soru sormanın sonucu olan ve insanla, insan yaşamıyla ilgili problemlere karşı eleştirici ve sorgulayıcı bir düşünce türüdür. Felsefi düşünceyi özümsemiş kişiler dogmatikliği aşan, ön yargılı olmayan ve olaylara geniş açıdan bakan kişilerdir.

Felsefi Düşüncenin Nitelikleri: Kısaca

• Felsefi düşüncede sorular cevaplardan daha önemlidir. Çünkü felsefede verilen cevaplar son ve kesin cevaplar değildir. Bundan dolayı bu sorulara cevap arayışı her zaman kesintisiz devam eder (özü).
• Felsefi düşünce refleksif bir düşüncedir (Düşüncenin kendi üzerine tekrar yönelmesi refleksif düşüncedir). Yani felsefi düşünme sadece sorgulananı tek taraflı düşünme değildir. Aynı zamanda sorgulamanın kendisini veya sorgulama sonucunu da sorgulamaktır. Bu çift yönlü bir düşünmedir.
• Felsefi düşünce, eleştirici ve sorgulayıcı bir düşüncedir.
• Felsefi düşünce akla dayanan bir düşüncedir. Felsefi düşüncede ortaya konulan önermeleri doğrulama, yanlışlama olanağı yoktur. Çünkü önermeler bilimde olduğu gibi olgularla test edilerek doğrulanamaz. Felsefi düşüncede ortaya konan önermelerde kendi için tutarlı olması aranır.
• Felsefi düşünce temellendirmeye dayalı bir düşüncedir.
• Felsefi düşüncenin analiz (çözümleyici) ve sentez (kurucu) gibi işlevleri vardır.
• Her felsefi düşünce, o düşünceyi ortaya atan filozofun özgün görüşüdür. Bu nedenle felsefi düşünce özneldir.
• Her şey felsefenin konusudur. Bu nedenle felsefi düşünce ele aldığı konular açısından evrensel bir düşüncedir.

Hazırlayan: Sosyolog Ömer Yıldırım
Kaynak: Atatürk Üniversitesi Sosyoloji Bölümü 1. Sınıf &#;Felsefeye Giriş&#; ve &#;Sosyolojiye Giriş&#; Dersleri Ders Notları (Ömer YILDIRIM); Diğer Ders Notları (Ömer YILDIRIM)