Bir haber veya dilek kipine "-idi, -imiş, -ise" ek-fiillerinden biri eklendiğinde "bileşik zamanlı fiil" haline gelir. Bu eklere ek fiilin hikâyesi, ek fiilin rivâyeti ve ek fiilin şartı denir:
Haber kiplerinden türetilenler:
gelmişti (öğrenilen geçmiş zamanın hikâyesi)
gelmişmiş (öğrenilen geçmiş zamanın rivâyeti)
gelmişse (öğrenilen geçmiş zamanın şartı)
geldiydi (görülen geçmiş zamanın hikâyesi)
geldiyse (görülen geçmiş zamanın şartı)
geliyordu (şimdiki zamanın hikâyesi)
geliyormuş (şimdiki zamanın rivâyeti)
geliyorsa (şimdiki zamanın şartı)
gelirdi (geniş zamanın hikâyesi)
gelirmiş (geniş zamanın rivâyeti)
gelirse (geniş zamanın şartı)
gelecekti (gelecek zamanın hikâyesi)
gelecekmiş (gelecek zamanın rivâyeti)
gelecekse (gelecek zamanın şartı)
Dilek kiplerinden türetilenler:
gelmeliydi (gereklilik kipinin hikâyesi)
gelmeliymiş (gereklilik kipinin rivâyeti)
gelmeliyse (gereklilik kipinin şartı)
geleydi (istek kipinin hikâyesi)
geleymiş (istek kipinin rivâyeti)
gelseydi (dilek-şart kipinin hikâyesi)
gelseymiş (dilek-şart kipinin rivâyeti)
Ek-fiillerde olumsuzluk[değiştir
İsim ve isim soylu sözcüklerin yüklem görevinde kullanılmasını sağlayan, ayrıca eklendiği çekimli fiilleri, birleşik zamanlı fiil yapan ek biçimindeki yardımcı eyleme ek fiil (ek eylem) denir. Ek fiil mastar olarak anlamı olmayan &#;-i(mek)&#; fiilidir. Konuşmada ve yazmada ek fiildeki &#;-i&#; genellikle düşer.
> Ek fiilin iki görevi vardır:
1. İsim ve isim soylu sözcüklere eklenerek onları yüklem yapmak
2. Çekimlenmiş (basit zamanlı) fiillere eklenerek onları birleşik zamanlı yapmak
1. İsim Soylu Sözcükleri Yüklem Yapmak (İsim Cümlelerinde Ek Fiil)
İsimler ve isim soylu sözcükler (zamir, sıfat, zarf, edat) ek fiil alarak cümlede yargı bildirir duruma gelirler, yüklem olurlar.
EK BİLGİ İsim soylu sözcüklerin ek fiil alarak yüklem oldukları cümlelere isim cümleleri denir.
> İsim cümlelerinde ek fiil, dört kiple çekimlenir:
Görülen (Bilinen) Geçmiş Zaman (idi)
Duyulan (Öğrenilen) Geçmiş Zaman (imiş)
Geniş Zaman (idir)
Şart Kipi (ise)
Ek Fiilin Görülen Geçmiş Zamanı
Bahsedilen duruma tanık olma anlamı taşır. İsimlere &#;idi&#; getirilerek yapılır, getirildiği sözcüğe göre &#;-dı / -di / -du / -dü / -tı / -ti / -tu / -tü&#; şeklinde kullanılabilir.
Örnek(ler)
İSİM SOYLU SÖZCÜK
EK FİİL
KİP EKİ
KİŞİ EKİ
» güzel
i
di
m
n
&#;
k
niz
ler
» İlkokulda çalışkan bir öğrenciydim.(öğrenci idim) Bu cümlede &#;öğrenci&#; kelimesi isim soylu bir kelimedir, fiil değildir. Bu sözcük ek fiilin bilinen geçmiş zaman eki olan &#;idi&#;yi alarak yüklem olmuştur.
» Dün hava çok soğuktu. (soğuk idi) Bu cümlede &#;soğuktu&#; sözcüğü cümlenin yüklemidir. &#;soğuk&#; sözcüğü fiilleri ayırt etmekte kullandığımız &#;-mek / -mak&#; eklerinden birini alamaz, dolayısıyla fiil değildir. Unutmayalım ki bir isim veya isim soylu sözcük yüklem olmuşsa mutlaka ek fiil almıştır. Buradaki &#;-tu&#; eki, ek fiilin görülen geçmiş zaman eki olan &#;idi&#;nin sertleşmiş halidir.
» Dün akşam kapını çalan bizdik. (biz idik) Bu cümlede &#;biz&#; sözcüğü kişi zamiridir, yani isim soylu bir sözcüktür ve ek fiil alarak yüklem olmuştur.
» Son günlerde biraz yorgun gibiydi. (gibi idi) Bu cümlede &#;gibi&#; sözcüğü edattır, yani isim soylu bir sözcüktür ve ek fiil alarak yüklem olmuştur.
» Geçen sene daha çalışkandın. (çalışkan idin) » Bugün sınıfta sadece on öğrenci vardı. (var idi)
Ek Fiilin Öğrenilen Geçmiş Zamanı
Bahsedileni duyma, öğrenme, sonradan fark etme anlamı taşır. İsimlere &#;imiş&#; getirilerek yapılır, getirildiği sözcüğe göre &#;-mış / -miş / -muş / -müş&#; şeklinde kullanılabilir.
Örnek(ler)
İSİM SOYLU SÖZCÜK
EK FİİL
KİP EKİ
KİŞİ EKİ
» güzel
i
miş
im
sin
&#;
iz
siniz
ler
» Eskiden de çok güzelmişsiniz.(güzel imişsiniz) Bu cümlede &#;güzel&#; kelimesi isimdir. Bu sözcük ek fiilin duyulan geçmiş zaman eki olan &#;imiş&#;i alarak yüklem olmuştur.
» En çok istediği hediye, cep telefonuymuş. (cep telefonu imiş) Bu cümlede &#;cep telefonuymuş&#; söz öbeği bir isim tamlamasıdır ve ek fiil alarak yüklem olmuştur.
» Bir haftadır yurt dışındaymışsın. (yurt dışında imişsin) » Bebekken çok yaramazmışım. (yaramaz imişim) » Bir varmış, bir yokmuş (var imiş , yokimiş)
Ek Fiilin Geniş Zamanı
Bahsedilen durumun her zaman gerçekleştiği anlamı vardır.. İsimlere &#;idir&#; getirilerek yapılır, fakat ek fiilin geniş zamanında &#;idir&#; eki genellikle düşer ve kişi ekleri ek fiil eki olarak kullanılır. Bu yüzden ek fiili geniş zaman eklerini &#;-im, -sin, idir, -iz, -siniz, -lerdir /-dirler&#; olarak sayabiliriz.
Örnek(ler)
İSİM SOYLU SÖZCÜK
EK FİİL
KİP EKİ
KİŞİ EKİ
» güzel
i
&#;
im (dir)
&#;
sin (dir)
dir
&#;
&#;
iz (dir)
&#;
siniz (dir)
dir
ler / ler(dir)
» Buraya çöp dökmek yasaktır.(yasak idir) Bu cümlede &#;yasak&#; kelimesi isimdir. Bu sözcük ek fiilin geniş zaman eki olan &#;idir&#;i alarak yüklem olmuştur.
» Demek siz de İstanbullusunuz. Bu cümlede &#;İstanbullu&#; sözcüğü ek fiilin geniş zaman eklerinden &#;-siniz&#; ekini alarak yüklem olmuştur.
NOT Ek fiilin geniş zaman eki olan &#;idir&#; bazen cümlede kullanılmaz, cümleden düşer. Bu durumda yüklem, ek fiille çekimlenmiş kabul edilir.
Örnek(ler)
» O da en az senin kadar çalışkan. (çalışkandır / çalışkan idir) » Yeni evimiz iki katlı. (iki katlıdır / iki katlı idir)
UYARI Ek fiilin geniş zaman eki olan &#;-im&#; eki, iyelik eki olan &#;-im&#; veya 1. tekil şahıs eki olan &#;-im&#; ile karıştırılmamalıdır.
Örnek(ler)
» Dünkü maçta yere düşünce dizimkanadı. Bu cümlede &#;diz&#; kelimesine eklenen &#;-im&#; eki, eklendiği ismin bir varlığa ait olduğunu bildirir. Bu yüzden iyelik (aitlik) ekidir.
» Vakit epey geç oldu, artık ben de gideyim. Bu cümlede &#;-im&#; eki &#;gitmek&#; fiiline eklenmiştir ve fiilin kim tarafından yapıldığını bildirir. Bu yüzden kişi (şahıs) ekidir.
» Yaklaşık on senedir öğretmenim. Bu cümlede &#;-im&#; eki &#;öğretmen&#; sözcüğüne eklenmiştir ve bir sime eklenerek onu yüklem yapmıştır. Bu yüzden ek fiildir.
Ek Fiilin Şartı
Ek fiilin şart kipi, ek fiilin diğer kiplerinden farklı olarak eklendiği isim ve isim soylu sözcükleri yüklem yapmaz, cümleye şart (koşul) anlamı katar. İsimlere &#;ise&#; getirilerek yapılır, getirildiği sözcüğe göre &#;-sa / -se&#; şeklinde kullanılabilir.
Örnek(ler)
İSİM SOYLU SÖZCÜK
EK FİİL
KİP EKİ
KİŞİ EKİ
» güzel
i
se
m
n
&#;
k
niz
ler
»Hastaysanız doktora gidiniz.(hasta iseniz) Bu cümlede &#;hasta&#; kelimesi isimdir. Bu sözcük ek fiilin şart eki olan &#;ise&#;yi almıştır.
» Hava güzelse yürüyüşe çıkalım. (güzel ise) » Yakınlarda restoran varsa yemek yemeye gidebiliriz. (var ise)
NOT Ek fiilin şart eki, ayrı bir sözcük gibi de yazılabilir.
Örnek(ler)
» Hava soğuk ise dışarıda çok durma.
UYARI Ek fiilin şart eki olan &#;ise&#;, bağlaç olan &#;ise&#; ile karıştırılmamalıdır. Ek fiil olan &#;ise&#; cümleye koşul (şart) anlamı katar ve olumsuzu yapılabilir; bağlaç olan &#;ise&#; cümleye şart anlamı değil karşılaştırma anlamı katar ve olumsuzu yapılamaz.
Örnek(ler)
» Kitabımı getirmişim, defterim iseevde kalmış. (Kitabımı getirmişim, defterim iseevde kalmış.) Bu cümlede &#;ise&#;, cümleye karşılaştırma anlamı katmıştır ve olumsuzu yapılamaz. Bu yüzden bağlaçtır.
» Elindekiler ağır ise yardım edebilirim. (Elindekiler ağır değil ise yardım edebilirim.) Bu cümlede &#;ise&#;, cümleye şart anlamı katmıştır ve olumsuzu yapılabilir. Bu yüzden ek fiildir.
Ek Fiilin Olumsuzu
İsim cümlelerinde ek eylemin olumsuzu &#;değil&#; edatıyla yapılır. &#;değil&#; olumsuzluk edatı isimle ek fiil arasına eklenir.
Örnek(ler)
» Bayramda yollar kapalıymış. (kapalı imiş) → olumlu Bayramda yollar kapalı değilmiş. (kapalı değil imiş) → olumsuz
» Evimiz çok uzakta değil(dir). (uzakta değilidir)
Ek Fiilin Soru Şekli
Ek fiilin soru biçimi de diğer fiillerde olduğu gibi &#;mi&#; soru edatıyla yapılır. &#;mi&#; soru edatı isimle ek fiil arasına eklenir.
Örnek(ler)
» Bayramda yollar kapalımıymış? » En sevdiğin mevsim yaz mıdır?
2. Basit Zamanlı Fiilleri Birleşik Zamanlı Yapmak (Fiil Cümlelerinde Ek Fiil)
Basit zamanlı (sadece bir kip eki almış) fiiller, ek fiil alarak birleşik zamanlı (birden fazla kip eki almış) fiil olurlar. Fiilin birleşik zamanlı olması demek iki kip ekinin yan yana gelmesi demektir. Birleşik zamanlı fiillerde ikinci kip eki her zaman ek fiildir.
> Fiil cümlelerinde ek fiil, üç kiple çekimlenir:
Ek Fiilin Hikaye Hikaye Birleşik Zamanı (idi)
Ek Fiilin Rivayet Birleşik Zamanı (imiş)
Ek Fiilin Şart Birleşik Zamanı (ise)
Örnek(ler)
» geliyorum Bu fiil sadece bir kip eki (şimdiki zaman eki)aldığı için basit zamanlı fiildir.
» geliyormuşum (geliyorimişim) Bu fiil ise iki kip eki (şimdiki zaman eki + öğrenilen geçmiş zaman eki) aldığı için birleşik zamanlı fiildir ve ikinci kip eki ek fiildir.
BASİT ZAMANLI FİİL
BİRLEŞİK ZAMANLI FİİL
bakmışsın
bakmıştın
okumalıyız
okumalıydık
görse
görseymiş
sevdi
sevdiyse
kazanacaksınız
kazanacaktınız
Birleşik zamanlı fiillerin türlerini ve birleşik zamanlı fiiller hakkında daha ayrıntılı bilgiyi birleşik zamanlı fiiller konu anlatımında bulabilirsiniz:
FİİL (EYLEM) KONUSUNUN TÜM BAŞLIKLARI ⇒Fiil (Eylem) Konu Anlatımı ⇒Anlamlarına Göre Fiiller (İş, Oluş ve Durum Fiilleri) Konu Anlatımı ⇒Yapılarına Göre Fiiller (Basit, Türemiş ve Birleşik Fiiller)Konu Anlatımı ⇒Fiil Çekimi (Fiillerde Kip, Kişi, Olumsuzluk ve Soru) Konu Anlatımı ⇒Fiillerde Anlam (Zaman) Kayması Konu Anlatımı ⇒Ek Fiil (Ek Eylem) Konu Anlatımı ⇒Birleşik Zamanlı Fiiller Konu Anlatımı
kaynağı değiştir]
-di, -dir ve -miş ek-fiilleri isim, sıfat, zarf gibi isim soylu sözcüklere eklenerek, cümlede ana yüklem olarak kullanılmalarını sağlar:
Kapıyı açan annemdi. (annem i-di)
Elma lezzetli bir meyvedir.
Bu bina ne kadar da yüksekmiş. (yüksek i-miş)
Yüklemler kullanıldıkları cümlelerde iş, oluş, hareket ya da durum anlatan kelimelerdir. Adlar kendi başlarına iş, oluş, durum ya da hareket anlatamazlar ve yüklem olamazlar. Adların yüklem olabilmesi, durum, zaman ya da dilek alabilmesi için ek-fiil alması gerekir. Bununla birlikte "-dir" ek-fiili bazen pratik nedenlerle, anlatım bütünlüğünü sağlamak için ya da yazı türüne bağlı olarak kullanılmayabilir. Bu şekildeki -dir ekine "gizli ek-fiil" denir ve yazı dilinde belirtilmek istendiğinde parantez içinde gösterilir.
Örnek:
Hayat çok güzel(dir).
Ben bir öğrenciyim(dir).
"Ben bir öğrenciyim." örneğindeki -im şahıs eki sıklıkla iyelik ekleri ile karıştırılır. İyelik ekleri, bir varlığın kime ait olduğunu belirtir. Ek-fiil ise fiilin zamanı ile ilgili bilgi verir:
Defne benim öğrencim(dir). iyelik eki + (ek-fiil)
Ben öğrenci-y-im(dir). 1. tekil şahıs eki + (ek-fiil) (y ise kaynaştırma harfidir)
"Okumak", yazmak, çizmek, göçmek" gibi bazı fiillerin geniş zaman kipi; aynı fiillerden yapım ekleri ile türetilmiş isimlerle aynı yazıma sahiptir (okur, yazar, çizer, göçer, gibi). Bu sözcüklerin ek-fiil almış hâlleri; geniş zaman kipleri ile karıştırılabilir. Ayırabilmek için bazen sözün gelişine, neyi îmâ ettiğine veya öznesine bakmak gerekir lâkin bazen de çözülemez. Meselâ "Siz o zamanlar yazar mıydınız?" sorusuna cevaben "Ben o zamanlar hem okur hem yazardım." cümlesinde okumak-yazmak fiillerinden mi yoksa okur ve yazar kişiliklerinden mi bahsedildiği meçhuldür.
Örnekler:
Eve gidince defterine yazarsın. (geniş zaman kipinin 2. tekil şahıs çekimi. Yazmak sözcüğü fiildir)
Sen çok iyi yazarsın(dır). (ek-fiilin 2. tekil şahıs çekimi. "Yazar" sözcüğü, "yazmak" fiilinden türetilmiş bir isimdir)
Sen çok iyi yazarsın(dır). (ek-fiilin geniş zaman 2. tekil şahıs çekimi. Yazmak kelimesi fiildir)
Sen çok iyi yazardın. (ek-fiilin geçmiş zamanın hikâyesi kipinde 2. tekil şahıs çekimi. "Yazar" kelimesi, "yazmak" fiilinden türetilmiş bir isimdir) (yazar i-di-n)
Sen çok iyi yazardın. (ek-fiilin geniş zamanın hikâyesi kipinde 2. tekil şahıs çekimi) (yazar i-di-n)
Fiilimsiler cümlede isim soylu sözcükler gibi davrandığından, ek-fiiller fiilimsilerin de yüklem olarak kullanılabilmesini sağlar:
En son istediğim şey buraları bırakıp gitmek(tir). (isim-fiil)
Ek-fiilin şartı (-se)[değiştir kaynağı değiştir]
Ana madde: İsim-fiil
Ek-fiillerle karıştırılmamalıdır.
Kök veya gövdelerine -ma, -ış ve -mak eklerinin (veya ses uyumlarına göre düzenlenmiş hallerinin) getirilmesiyle yapılan ve cümledeisim görevinde kullanılan sözcüklerdir:
Kardeşim okumayı öğrendi.
Bu bakışından hoşlanmadım.
Ülküm: Yükselmek, ileri gitmektir. - Andımız
İsim-fiil eki -iş ile işteşlik eki -iş karıştırılmamalıdır. İsim-fiiller isim görevinde kullanılırken işteşlik eki fiilden fiil üretir:
Ayrılmadan önceki son bakışı hepimizi derinden etkiledi. (isim-fiil, isim görevinde)
Işıklı bir ağaç gibi bakışıyor gözlerin. - İlhan İrem, Sevecen (bakmak fiilinden türetilmiş fiil)
İsim-fiil eki olan -me ile olumsuzluk eki olan -me birbirine karıştırılmamalıdır:
