Fütüvvet Ne Demek Tarih Terimi

Kalemci, Z. (2017). Çocuk ve gençlik edebiyatı eserlerinin millî kültürün benimsenmesine etkisi, IV. Uluslararası Çocuk ve Gençlik Edebiyatı Sempozyumu: Bildiriler, 20-21 Ekim 2017 (ss. 471-476). İstanbul: [Çocuk ve Gençlik Edebiyatı Yazarları Birliği]. ÖZET Çocuklar kendi kültürlerine dair pek çok şeyi kitaplar aracılığıyla öğrenirler. Bu sebeple çocuk kitaplarının kültürel ögeleri doğru bir şekilde aktarması çok önemlidir. Her çocuk kendi kültürüyle ilgili bilgi sahibi olmalıdır. Çocukların halk hikâyeleri ve masalları, destanlar, şiirler gibi çeşitli yazın türleriyle kendi kültürlerini tanımaları sağlanmalıdır. Çocuklar kendi kültürleri hakkında bilgi sahibi olduktan sonra dünyada var olan diğer kültürlerle tanıştırılmalıdırlar. Çocuklar fantastik ögeler içeren, kahramanlıkların anlatıldığı destansı eserleri okumaktan keyif alırlar. Bu tip eserlerin devamlı haraket halinde olması, birlik beraberlik ve dayanışmayı işlemesi; bir gruba dahil olma, sevgi, liderlik, başarma, oyun ve değişiklik ihtiyacını tatmin etmesi ve sürükleyici olmasından ötürü çocuklar tarafından tercih edilmektedir. Ancak, bu tip sevilen eserler genellikle yabancı yazarlar tarafından üretilmektedir. Bir edebi eserin amacı kültürel ögeleri tanıtmak olmasada, eser yazarının kültürüne ait ögeler barındırır. Her yazar ister istemez kendi kültürüne ait ögeleri eserlerine yansıtır. Yabancı yazarların ürettikleri yayınlar her ne kadar başarılı eserler olsalar da, çocuklarımızın kendi kültürlerini tanımalarında yetersiz kalmaktadır. Bu sebeple, çocuklara kendi kültürlerinden yazarların eserleri okutulmalıdır. Zengin kültürümüze ait destan, masal ve hikâye gibi eserlerin de çocuk edebiyatı eserlerimize konu edilmesi gerekir. Bu kapsamda yerli yazarların kültürümüze ait ögeler içeren eserler üretmesi teşvik edilmelidir. ABSTRACT Children learn many things about their own culture through books. . So it is very important for children’s boks to transfer the cultural elements correctly. Every child should have the knowledge about their culture. Children should be able to recognize their own culture with various literary genres such as folk tales and epics, poems. Children have to be introduced to other cultures that exist in the world once they have knowledge of their own cultures. Children enjoy reading epic works of fantasy, including heroic tales. The reason of why children choose this type of work is, they have constant action, process unity and solidarity and satisfying, the need for being in a group, love, leadership, achievement and change. This type of popular works are usually produced by foreign authors. Although the purpose of literary work isn't promote the cultural objects, it's definitely has information about authors culture. Each author willingly or unintentionally reflects his or her own cultural objects. Although the publications produced by foreign authors are successful works, they are insufficient for our children to recognize their own culture. For this reason, children should be taught the works of authors from their own cultures. Our cultural values such as epics, fairy tales and stories must be the subject of our children's literatureworks. In this context, domestic authors should be encouraged to produce artifacts containing cultural and mental elements. In this study, which is a qualitative study, the general screening model is used. The data were collected by observation and documentary scanning technique. Some of the resources examined within the scope of the study have been chosen as examples because of their quality.

Azərbaycan Respublikasi Təhsil NazirliyiBakı <strong>Slavyan</strong> <strong>Universiteti</strong>Gəncə Dövlət <strong>Universiteti</strong>AZƏRBAYCANġÜNASLIĞINAKTUAL PROBLEMLƏRĠÜmummilli Lider Heydər Əliyevinanadan olmasının88-ciildönümünə həsr olunmuĢII Beynəlxalq elmi konfrans4 – 7 may, 2011-cu ilBakı-Gəncə1

TƏġKĠLAT KOMĠTƏSĠK.M.AbdullayevE.Ġ.MəmmədovM.A.ƏliyevY.Ə.YusifovS.Ə.QafarovaA.ġ.CahangirovO.Ə.SəmədovN.V.ĠbadovE.Ə.ġükürlüE.H.HeydərovaR.M.QeybullayevaĠ.Z.

H.H.SadıxovS.S.MəmmədovƏ.S.ƏhmədA.Ə.Rəcəbliġ.H.ƏliyevQ.N.BarxalovA.F.

ĠÇĠNDƏKĠLƏR1. ABBASOV Ədalət Qrammatik kateqoriyalarlaməntiqi kateqoriyalarınqarĢılıqlı münasibətinə dair ............. 122. ABASOVA Aytən Azərbaycan musiqi mədəniyyətitarixində oratoriya və kantatajanrlarının əhəmiyyəti ..................... 183. ABBASOVA Arzu Qədim Osmanlı qaynaqlarındamövcud türk mənĢəlitoponimlərin erməniləĢdirilmiĢmüasir variantları ............................ 224. ABBASOVA Elnarə Azərbaycan və ingilis dillərindətəktərkibli və cüttərkiblicümlələrdə predikativlik ................. 265. ABBASOVA Lalə Учет принципов оперативнорозыскнойдеятельности приобжаловании действийсубъектов оперативнорозыскныхорганов ....................... 346. ABBASOVA Nuridə Süleyman Ələsgərovun ikilikonsertə müraciəti vəonun janr xüsusiyyətləri .................. 407. ABDULLABƏYOVA Gülər Азербайджанско-польскиелитературные связи(конец хх века).............................. 448. ABDULLAYEVA Güllü Müasir Azərbaycanınidman siyasəti ................................. 509. ABDULLAYEVA Sənubər Azərbaycan nağılvə dastanlarında alınma sözlər ........ 5610. ABDULLAYEVA Xatirə Mühacir CənubiAzərbaycan Ģairlərinindilində frazeoloji ifadələr................. 6411. ADĠLOV Vasif Qədim türklərdə dünyanınlinqvorəng mənzərəsi ...................... 7212. AKÇURĠNA Ġnnara Сокращения в дипломатическойтерминологии современногоазербайджанского ифранцузского языков .................... 774

13. ALEKSEY Anikin Доминирующий главный членпредложения в азербайджанскомязыке……………………………… 8214. AXUNDOVA Mehri Азербайджановедение каккомпонент межкультурнойкоммуникации в учебномпроцессе ......................................... 9015. BABAġOVA Gülnurə Frazeoloji semantikavə sintaktik vahidlər ........................ 9616. BABAYEV Etibar Azərbaycanda araĢdırmajurnalistikasının ilk əsəri ................. 10117. Babayev ĠbrahimpaĢa Фонетическая интерференция врусской речи азербайджанцев изадачи орфологическогословаря............................................ 10518. BABAYEV Rafiq Variantliliq və regionallıq:məsələnin bəzi tərəfləri ................... 11019. BAĞIROVA Sevinc Azərbaycan Respublikasınınbeynəlxalq təhsil proqramlarıçərçivəsində hökümətlərarasıtəĢkilatlarla əməkdaĢlığı ................ 11520. BAĞIRZADƏ Cavid Tərtərçay vadisininilk orta əsr dini abidələri ................. 12121. BAGRATĠONĠ ĠrmaCABUA KobaFor the issue of the social essenceof judicial system of Azerbaijan .... 12822. BARXALOV Qalib Экологическое сознание всоциокультурномпространстве .................................. 13523. BAYTUOVA Aygül Основные этапы формированияи становления литературныхнорм в азербайджанском иказахском языках .......................... 14224. BƏġĠROVA GülĢən Hərbi qulluqçuların nitqmədəniyyəti və natiqlikməharətinə verilən tələblər .............. 15525. CAHANGĠROVA Nərmin XX əsrin əvvəlində poema janrı ..... 16126. CƏBRAYILOVA Zoya Y.Balasaqunlunun ―Qutadqu Bilik‖əsəri və N.Gəncəvinin ―SirlərXəzinəsi‖ poemasındakı bəziparalelizmlər ................................... 16827. CƏFƏRLĠ Məhərrəm Heydər Əliyevvə milli–mənəvi irs ......................... 1745

28. CƏFƏROV Fəxrəddin Cəlil Məmmədquluzadəninhəyatına dair bəzi məqamlar ........... 17829. CƏFƏROV Rafiq Fransiz dilində morfoloji yolla sözyaradıcılığı və onun Azərbaycandilində ifadə üsulları ....................... 18330. CƏFƏROVA Reyhan Изменение институтасемьи в эпоху модернизацииAзербайджана ................................ 18931. ÇALAQANIDZE Nino Интеграционная функцияжурналистики на примереинформационной программыобщественного канала Грузии наазербайджанском языке ................ 19632. ÇERNYAVSKIY Stanislav Гейдар Алиев и дипломатиянового Азербайджана ................... 20333. ÇOÇIġVILI David,СвадьбаNAMAZOV Vahidазербайджанцев в Грузии ........... 21034. EFNAN Altun Hazar‘dan Anadolu‘yatapmaca – bilmece ........................... 21335. ETĠBAR Ġnanc Фоно-семантическиепроизводные архетипов* yar / * каr в разносистемныхязыках ............................................ 22236. EYÜP Zengin Bağımsızlık sonrası dönemdeAzerbaycan diĢ politikasınıntemel özellikleri ............................... 22837. ƏBDÜLHƏSƏNLĠ Tofiq Vətənpərvərlik və istiqlalçılıqmüasir Azərbaycan poeziyasınınəsas mövzusu kimi ...................... 23638. ƏHMƏD Əsgər Sufizmin Əxiliyətəsiri məsələlərinə dair .................... 24039. ƏHMƏDOVA Könül Xəzərdə ―yeni böyükoyun‖............................................... 24740. ƏHMƏDOVA ġəhla Azərbaycan dilinin öyrədilməsindətədris lüğətlərininrolu...................... 25441. ƏHMƏDOVA Sevda Образование первогоазербайджанского Парламента вдекабре 1918 года .......................... 25842. ƏHMƏDOVA Sevil Ukraynada yaĢayan azərbaycanlılarvə onların ictimai birlikləri ............... 2646

43. ƏLĠ Əsgər(Ələskər Ələskərli)Türkiyədə Azərbaycanın tarixivə mədəni dəyərlərinintanınması və qəbuledlməsinə dair bəzi məsələlər ......... 27144. ƏLĠMĠRZƏYEVA Rəfayət Azərbaycan maarifçi realizmi vəNəriman Nərimanov ........................ 27245. ƏLĠXANOVA Ayna Azərbaycandaki dağyəhudilərinin toy mərasimi ............. 27946. ƏLĠYEV Ədalət Süni neyron Ģəbəkələrivə onların modelləri ................................... 28547. ƏLĠYEV Mehman XVIII əsr: Azərbaycan ədəbi-bədiitəfəkküründədifferensiallaĢmanın baĢlanması ...... 29148. ƏLĠYEV Nizaməddin Kompüter texnologiyası ibtidaisiniflərdə həndəsi anlayıĢlarınformalaĢdırılmasında əyanivasitə kimi ...................................... 29649. ƏLĠYEV Rafət 1990-cı illərin əvvəllərindəbeynəlxalq danıĢıqlardaErmənistan-AzərbaycanmünaqiĢəsinin həlli məsələsi ........... 30350. ƏLĠYEV ġirinbəy IX-X əsrlər ġimal – QərbiAzərbaycanda Ġslamınyayılması məsələsinə dair ............... 30951. ƏLĠYEVA Cəmilə Heydər Əliyevin xarici - iqtisadisiyasət konsepsiyasıqloballaĢma kontekstində ............... 31552. ƏLĠYEVA Gülarə XIX əsrin sonlarındaAzərbaycanda yeni tipli rusdilliməktəblərin vəziyyəti ..................... 31953. ƏLĠYEVA Günel Müasir Azərbaycan dilində sadəcümlə səviyyəsində sintaktikomonimlik hadisəsininyaranmasi prosesi ......................... 32754. ƏLĠYEVA Hökümə Tofiq Bakıxanov yaradıcılığındaənənə anlayıĢına dair ...................... 33355. ƏLĠYEVA Yeganə Heydər Əliyev vəAzərbaycanĢünaslıq......................... 33756. ƏMĠROV Ərzuman Azərbaycanın dünya iqtisadisisteminə inteqrasıyasındaxarici Ģirkətlərin,müĢtərək müəssisələrin rolu ........... 3427

57. ƏMĠROVA S. Сравнительный оборот какприем усилениякоммуникативнойэффективности текста в прозеи.а.бунина……………………….. 34958. ƏMĠRXANOV Sabir Azərbaycan muzeyĢünaslığımilli kontekstdə .............................. 35759. ƏSƏDOVA Məhəbbət Azərbaycan və ingilis dillərində IIĢəxs tək və cəm əvəzliklərinleksik- semantik xüsusiyyətləri ...... 36560. ƏSGƏROVA Məhsəti Azərbaycanlı tələbə və Ģagirdlərinfransiz dilindən Ģifahi nitqvərdiĢlərinə yiyələnmələrinin bəziməsələləri haqqında ........................ 37161. FƏRZƏLĠYEVA Lalə Azərbaycanın beynəlxalq yenidənqurmainkiĢaf bankı ilə əməkdaĢlığınınstrateji istiqamətləri ............... 37562. GÜLƏMĠRLĠ Fatimə Cənubi Qafqaz məsələsindəRusiyanın regiondankənar aktorlarla münasibəti ............ 38263. GÜLġEN Dirim Erdebil veziriHan Zafer ve türkçe divanı.............. 38664. HACI Rauf Avropa Ġttifaqı və AzərbaycanRespublikası arasında əməkdaĢlığınprinsipləri və əsas istiqamətləri ...... 39165. HACIHƏSƏNOVA NaidəDOSĠNA NataliyaНационально-культурныеобъединения в ярославскойобласти как эффективныемеханизмы и способымежнациональноговзаимодействия.............................. 39666. HACIYEV Taleh Azərbaycan ailəsi azərbaycançılıqĢüuru kontekstində .......................... 40467. HACIYEVA Aygül Ruhi Bağdadinin―Divan‖ında ismin halları ............... 40968. HACĠYEVA Dilarə Отголоски тематики Низами взападноевропейскойсредневековой поэзии ................... 41369. HACIYEVA GülĢən Azərbaycan Respublikasınıninvestisiya siyasəti və onuniqtisadi nəticələri ............................. 42370. HACIYEVA Natəvan Müstəqillik dövrü Azərbaycan8

ədəbiyyatinda dil məsələləri (Ə.Cavad ).............................................71. HACIYEVA Nazəndə XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanədəbiyyatinda vətən və millətanlayıĢları (Cabir Novruzunyaradıcılığı əsasında) ...................... 42872. HACIYEVA Nərgiz Azərbaycan dilində paronimfrazeologizmlər ............................... 43673. HACIZADƏ A. Azərbaycan və ingilis dillərindəĢəxssizlik kateqoriyası və onuntəzahür formaları ................................ 44274. HƏMĠDOV ĠlyasHÜSEYNOVA Ulduz75. HƏSƏNOVA MəleykəĠSFƏNDĠYAROV AğamirzəОсновные вехи становленияпаремиофразеологическихпонятий в азербайджанскомязыкознании .................................. 447Müasir AzərbaycanıninkiĢafının prioritetistiqamətləri .................................... 45576. HƏġĠMOV Elçin Модуль коммуникативногодействия: Восток-Запад.лингвофилософский взгляд ......... 46177. HĠDAYƏTOVA Sevil Азербайджан в системегеополитических интересовСША и России .............................. 46478. HÜSEYNOV ġaban Tam desemantikləĢmə prosesininfonetik və morfolojixüsusiyyətləri .................................. 47079. HÜSEYNOV Cəmhur Ġngilis və Azərbaycandillərində zamanbildirən bəzi sözlər haqqında .......... 47380. HÜSEYNOV Yusif Heydər Əliyevin xarici siyasətstrategiyasının uğurları ................... 47881. HÜSEYNOVA Eleanora Торгово-экономическоесотрудничество белорусских иазербайджанскихпредприятий .................................. 48682. HÜSEYNZADƏ Jalə Azərbaycan və ingilis dilindəalınma iqtisadi terminlər ................. 49483. ĠBRAHĠMOVA Leyla Alman dilində oxu və tərcüməprosesində qarĢıya çıxançətinliklər və onlarınaradan qaldırılması yolları .............. 5019

84. ĠBRAHĠMOVA Sonaxanım Конкурсы юных музыкантовисполнителейимениН.А.Аливердибекова .................... 50785. ĠBRAHĠMOVA Telli Ə.Haqverdiyevin pyeslərindərealizm və xarakterlərinkonflikti .......................................... 51286. ĠBRAHĠMOVA Z. Образа Тимура Великого вазербайджанской литературеХХ века .......................................... 51887. ĠSAYEVA Günel Cümlə tipli frazeoloji vahidlərinsintaktik xüsusiyyətləri(Qarluq qrupu türk dillərində) ........ 52288. ĠSKƏNDƏROVA Natella Влияние музыкальногоклассицизма хх века натворчество и.гаджибекова ........... 52689. ĠSGƏNDƏROVA Nigar Вопросы колониализма иориентализма в американскойпериодической литературеХIХ века ........................................ 52890. ĠSMAĠL DoğanĠBRAHĠM ResuloğluAzerbaycan kadim tarih belgesiGobustan yazıtları veAnadoludakı uzantıları.................... 53391. ĠSMAYILOV A. Дейктические функцииместоименно-наречных слов созначением времени ипространства в структуре текста(на материале азербайджанскогои русского языков) …………….. 54192. ĠSMAYILOV Dilqəm Liberalizm ideologiyasının keçdiyiyol və Azərbaycandabu ideologiyanın tətbiqi ................. 54893. ĠSMAYILOV Ġsmayıl Azərbaycan rəssam, memar vəheykəltaraĢı beynəlxalqmeredianlarda(XX əsrin 80-ci illəri) ..................... 55594. ĠSMAYILOVA Ləman Bəxtiyar Vahabzadəninyaradıcılığındadramaturgiyanın rolu ...................... 56095. ĠSMAYILOVA Səbinə Музыкальное мышление какпедагогическая проблема вдеятельности видныхазербайджанских пианистов ....... 56710

96. ĠSMAYILOVA Yeganə «Kitabi-Dədə Qorqud» mövzularıAzərbaycan Ģifahi xalqədəbiyyatında ................................. 57297. ĠSMAYILOV Yunis Hakimiyyət nümayəndəsinə qarĢımüqavimət göstərmə və ya zor tətbiqetmənin obyekti haqqında ................... 57798. KAVRELĠġVĠLĠ Roin Грузинская пресса о битвах заБаку (по материалам газеты ―Республика Грузия‖,июль – декабрь 1918 год) ............. 58499. KAZIMOVA S.A. Унификация сложносоставныхслов в азербайджанском языке .... 591100. KAZIMOVA Zeynab Heydər ƏliyevazərbaycanĢünaslığın vəmüasirləĢmənin önündə ................... 596101. KEBERLĠNSKAYA Elnarə Роль заслуженного деятеляискусств, профессораЭ.Ю.Сафаровой в развитиифортепианной культурыАзербайджана ............................... 600102. KƏRĠMOVA Səmayə Творчество С.Вургуна иазербайджано-русскиелитературные связи …………….. 606103. KƏRĠMZADƏ Pərvin Личность Ахмед бек Агаоглу вобщественной мыслиАзербайджана начала ХХ века .... 611104. KULĠKOVSKAYA Olqa Мифологизация историческойпамяти в азербайджанскойпрозе ……………………………… 618105. KUNĠNA Ġrina Характерные черты внешнейполитики Азербайджана ………... 62111

Abbasov Ədalət Məhəmmədəli oğluBakı <strong>Slavyan</strong> <strong>Universiteti</strong>QRAMMATĠK KATEQORĠYALARLA MƏNTĠQĠ KATEQORĠYALARINQARġILIQLI MÜNASĠBƏTĠNƏ DAĠRDünya elmləri sırasında elə bir elm tapılmaz ki, onun baĢqa elmlərlə hərhansı bir formada əlaqəsi olmasın. Bu, olduqca təbii bir prosesdir. Çünki hansıprizmadan, ya da aspektdən bağlılığının olmasından asılı olmayaraq, hər hansı birelm qohum və ya qonĢu elmlərlə əlaqədə olmadan inkiĢaf edə bilməz.―Elmlərarası əlaqə problemi‖ müasir dilçilikdə aktual məsələlərcərgəsindədir. Dilçiliyin digər elmlərlə əlaqəsinin müəyyənləĢdirilməsi bu elminbəzi məsələlərinin iĢıqlandırılması və müəyyən sahələri ilə bağlı bir sıraproblemlərin aĢkarlanıb tədqiqata cəlb edilməsi üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.Dilçilik, elmlər arasında çoxcəhətli və çoxaspektli bir elmdir. Məlumdurki, müəyyən anlayıĢları ifadə etmək üçün elmdə, həmin anlayıĢın ifadəsinəçevrilən terminlər mövcuddur. Üstəlik də nəzərə alsaq ki, termin elmi üslub üçünsəciyyəvidir, demək, terminsiz elmin mümkünsüzlüyü qənaətinə gəlmiĢ olarıq.Elmi terminlər isə dilçiliyin iĢləyib hazırladığı qrammatik qanunlar və prinsiplərəsasında yaranır, dilçiliyin standart təlimlərinə uyğun Ģəkildə tətbiq edilir.Onu da qeyd etməliyik ki, dilçilik özünün bir sıra problemlərinin həllindəmütləq baĢqa elmlərə müraciət etməli olur. Belə ki, dilçilikdə dilin səsləriniakustik və fizioloji baxımdan xarakterizə edərkən fizika və fiziologiya elmindənfaydalanır. O cümlədən də, baĢqa bir çox elmlər dilçiliyin nəticələrindən istifadəedərək bəzi problemlərinin həllinə nail olur.Dilçiliyin baĢqa elmlərlə əlaqəsi get-gedə daha sürətlə geniĢlənir və inkiĢafedir. Lakin bu əlaqə bütün elm sahələrində eyni forma və xarakterdə deyildir. Beləki, bu əlaqə bəzi elmlərlə çoxsahəli və daha yaxın olduğu halda, bir sıra elmlərdəbunun əksi müĢahidə edilir. Dilçilik ictimai elm olduğundan onun əlaqəsi bu qrupelmlərlə daha dərin və geniĢdir. Dil haqqında elm baĢqa ictimai elmlərinəhatəsində formalaĢmıĢdır.Hazırda dilçilik ictimai elmlərdən, əsasən, ədəbiyyatĢünaslıq,mətnĢünaslıq, fəlsəfə, psixologiya , pedaqogika, tarix, sosiologiya və etika ilədaha sıx əlaqədardır. Dilçiliyin ictimai elmlər arasında xüsusi mövqeyi vəəhəmiyyətli rolu olan məntiqlə daha yaxın əlaqəsi mövcuddur. ―Məntiq elmininpredmeti təfəkkür prosesidir. Lakin insan təfəkküründən bəhs edən digərelmlərdən (fəlsəfə, psixologiya, kibernetika, ali əsəb fəaliyyətinin fiziologiyası vəs.) fərqli olaraq məntiq elmi təfəkkürü bizi əhatə edən obyektiv gerçəkliyi vəsosial həyatı dərk etməyin mühüm vasitəsi kimi tədqiq edir. Məntiq düzgüntəfəkkürün forma və qanunlarını öyrənməklə obyektiv gerçəkliyin beynimizdəadekvat (doğru) inikasına kömək edir‖ [1,s.161].12

Dil isə təfəkkürün maddi formasıdır. Məntiqi kateqoriyalar və onların ifadəforması dildə mövcud olan leksik və qrammatik kateqoriyalardan kənarda olabilməz. Dil vahidləri hər bir məntiqi kateqoriyanın mahiyyətini açmaqda əsasvasitədir.Dilçiliyin məntiqlə əlaqəsinin qədim tarixi vardır. Belə ki, hələ eramızdanəvvəl Aristotel dilçilik məsələlərini məntiqi kateqoriyalarla əlaqəli öyrənməyəçalıĢmıĢdır. Lakin dilin məntiqi kateqoriyalarla əlaqəsi həmiĢə birtərəfliaparılmıĢdır. Burada bəzən birtərəfli məntiqi istiqamət, bəzən də psixolojiistiqamət daha güclü olmuĢdur. Əslində bu tədqiqat əlaqələri dilçiliklə məntiqinbir-birinə qarĢılıqlı təsviri nəticəsində baĢ vermiĢdir.Dilçilik və məntiqin əlaqəsi problemi çağdaĢ dövrümüzdə daha aktualdır.Mövcud dilçilik ədəbiyyatında bu problemin müxtəlif aspektdə Ģərhinə az da olsarast gəlinir. Ancaq məsələnin geniĢ miqyasda və sistemli Ģəkildə tədqiqinə müasirdövrdə daha çox ehtiyac vardır. Bu məqaləni yazmaqda məqsədimiz dilçiliyindiqqətini müəyyən mənada problemin tədqiqinə yönəltməkdir. ―Dilçilikdəqrammatik kateqoriyaların aydınlaĢdırılmasında məntiqin mühüm əhəmiyyətiolmuĢdur. Hətta məntiqlə dilçiliyin konkret əlaqəsi əsasında dilçilikdə məntiqizmcərəyanı əmələ gəlmiĢdir.‖ [1, s.163].Dilçiliyin, habelə bu problemlə əlaqədar olan bütün digər elm sahələrininən mürəkkəb və aktual məsələlərindən biri də dil və təfəkkürün qarĢılıqlı əlaqəsiproblemidir. Bu problemin mürəkkəbliyi hər Ģeydən əvvəl ondadır ki, həm dilin,həm də təfəkkürün təbiəti mürəkkəb və ziddiyyətlidir. ―Dil və təfəkkür birtərəfdən insan beyninin məhsulu olduğu üçün bioloji (daha doğrusu, psixoloji)hadisə, digər tərəfdən isə insan özü ictimai varlıq olduğu üçün ictimai hadisədir.Dil və təfəkkürün münasibəti (söz və fikrin münasibəti Ģəklində) probleminiqədim zamanlardan indiyədək iki cür həll etməyə çalıĢmıĢlar: 1) ya sözlə fikri(dil və təfəkkürü) tam eyniləĢdirmiĢlər; 2) ya da onları tam fərqləndirmiĢ,aralarındakı bütün əlaqələri inkar etmiĢlər. Hazırda hər iki baxıĢ müxtəlifvariantlarda iki müxtəlif cərəyanın əsasında durur: 1) dillə təfəkkürüeyniləĢdirməyə cəhd edən insanın psixikasında təfəkkürə məxsus olan rolu diləverməyə cəhd edən ―mentalinqvistik‖ cərəyan və 2) dili təfəkkürdən ayırantəfəkkürü dilxarici (ekstralinqvistik) hadisə hesab edən, təfəkkür probleminidilçilikdən çıxaran, ümumiyyətlə, təfəkkürü uydurma elan edən ―mexanistik‖cərəyan. [2, s.88].Dil və məntiqi təfəkkür probleminin əsas məsələlərindən biri sözləməfhumun qarĢılıqlı əlaqəsidir. Söz qrammatik kateqoriya olduğu üçün dilçilikelmində, məfhum isə təfəkkür kateqoriyası olduğuna görə məntiq elmindəöyrənilir. Dillə təfəkkürün qarĢılıqlı, qırılmaz əlaqəsi, hər Ģeydən əvvəl, özünüsözlə məfhumun qarĢılıqlı münasibətində göstərir, çünki biz maddi aləmin əĢya vəhadisələrinin insan beynində (təfəkkürdə) inikasını sözlər Ģəklində ifadə edir vəbaĢqalarına da sözlər Ģəklində nəql edirik.13

Sözə istər fəlsəfi, istərsə də dilçilik baxımından çoxlu təriflər verilmiĢdir.Söz müəyyən məna bildirən səs toplusudur. Söz obyektiv aləmin əĢya vəhadisələrini adlandıran dil vahididir. Söz potensial cümlədir. Tədqiqatçılar haqlıolaraq göstərirlər ki, söz-məfhumun yaranması və mövcud olmasının zəruri Ģərtivə vasitəsidir.Təfəkkür təsəvvürlə sıx bağlıdır. Təsəvvür maddi, obyektiv əĢya vəhadisələrinin əyani surəti olduğu üçün onların insan Ģüurunda yenidəncanlanmasına deyilir. Lakin təsəvvür obyektiv aləmin əĢya və hadisələri haqqındatam, hərtərəfli və düzgün anlayıĢ yarada bilmir. Təfəkkür isə obyektiv aləmin əĢyavə hadisələrini düzgün və daha ətraflı əks etdirir.Dilçilik ədəbiyyatında göstərilir ki, sözlə məfhum arasında üzvi əlaqəvardır. Söz məfhumun səciyyəvi əlamətlərini özündə əks etdirir. BaĢqa sözlədesək, məfhum əĢyanın mühüm, səciyyəvi əlamətlərinin sözlərlə ifadəsidir. ġəxsadı məfhum olsa idi, onda Alim olan Ģəxs həqiqətən də elm dəryası olmalı idi. Buqrup sözlərdən baĢqa bütün köməkçi nitq hissələrinə daxil olan sözlər də məfhumifadə etmir. Hətta leksik-semantik mənası olan sözlərin bir qismi, məsələn: xüsusiisim, xüsusən Ģəxs adları, habelə Ģəxs əvəzlikləri heç bir məfhum bildirmir. Yaxudda əksinə bir neçə söz bir məfhumu ifadə edir. Dilin semantik sistemindəsinonimlik yaradır; məsələn, ürək, könül, qəlb sözləri bir məfhum bildirir.Düzdür, sinonim sözlər eyni məfhumu ifadə etsə də, semantik mənaca eyni olmur.Digər cəhətdən bir söz bir neçə məfhumu bildirə bilir. Söz fonetik tərkibcəeyni olur, ancaq onun ifadə etdiyi məfhumlar müxtəlif olur. Beləliklə, dilinsemantik sistemində omonimlik yaranır. Məsələn, Azərbaycan dilində qaz sözü evquĢlarından biri, yanar maye (isim) və yeri qaz(fel) mənasını bildirir və s.―Məfhumda ümumiləĢdirmə cəhəti özünü göstərdiyi kimi, onun ifadəçisiolan sözlərdə də ümumilik olur. Məsələn, Dünyada olan bütün Ģəxslərin təkinə―mən‖ , cəminə isə ―biz‖ deyilir.‖ [3.s.31] O əvəzliyi ilə kainatda hər Ģeyə iĢarəetmək olar. ―Mən yalnız mənim özüm üçün mənəm, baĢqası üçün sən, hətta o daola bilərəm‖ deyimi özündən əvvəl söylənmiĢ fikri bir daha isbat edir.Söz fonetik tərkibcə eyni qala bilər, lakin onun ifadə etdiyi məfhum dəyiĢəbilər; məsələn, Ayaq sözü keçmiĢdə qədəh mənasında iĢlənmiĢdir. Ancaq bu günmövcud mənada. Yaxud uçmaq sözünün qədim mənası (―Kitabi- Dədə Qorqud‖)cənnət, behiĢt olmuĢdursa, hazırki mənası hamımızın baĢa düĢdüyü havayaqalxmaq və yıxılmaq (divarı uçdu mənasında-Ə.A) anlamıdır. Eləcə də yazısözünün arxaik semantikası çöl olmuĢdur. Lakin indi bu hazırki yazı mənasındaiĢlənir və s. Yəni obyektiv aləmdə əĢya və hadisələrin adını bildirən söz öz köhnəməfhumunu itirərək yeni məfhum əldə edir.Sözə münasibətində qeyd etdiyimiz xüsusiyyətlərlə yanaĢı, məfhum təkcəhəqiqi mənada iĢləndiyi halda, söz məcazi mənada da iĢlənərək dilin semantiksistemində çoxmənalılıq (polisemiya) əmələ gətirir. Eləcə də məfhumümumbəĢəri səciyyə daĢıyır, söz isə milli olur, yəni məfhum bütün xalqlarda eynicür qavranılır.14

Dil və məntiqi təfəkkür probleminin mübahisəli məsələlərindən biri dəhökm və cümlə, məntiqi və qrammatik subyekt və predikat arasındakı qarĢılıqlımünasibətdir. Dilin ən böyük vahidi olan cümlə ilə təfəkkür vahidi olan hökmarasında qarĢılıqlı münasibət mövcuddur. Digər vahidlərin münasibəti ilə cümləvə hökmün münasibətini müqayisə etsək, bunların münasibətinin daha mürəkkəbvə çətin olduğunu görərik. Hökmün dildə ifadəsi məsələsi ilə uzun illər məĢğulolunmuĢdur. Bu məsələ məntiqçiləri daha çox maraqlandırmıĢdır. Məlumdur ki,hökmün dildə ifadə forması cümlədir.Məntiqi hökmün müəyyənləĢdirilməsində iki əsas fikir vardır: 1. Hökmqavrama aktı kimi qəbul edilir, əĢya müəyyən ümumi əlamətə malikdir. ƏĢya,məntiqi subyekt məzmunu, əlamət məntiqi predikat məzmunu daĢıyır. Subyektləpredikat arasındakı münasibət ya həqiqi, ya da yalançı ola bilər. Hökm əĢya vəhadisədə müəyyən əlamət, keyfiyyət, xüsusiyyət və s. olub-olmadığını bildirir.Hökm ya təsdiq, ya da inkar olur. Belə hesab edilir ki, subyekt və predikatqrammatik mübtəda və xəbərdə ifadə edilir. 2. Hökmə kimin nəyin haqqında isəfikir söyləməsi kimi baxırlar. Bu konsepsiyada subyekt və predikat ―sürüĢkən‖kateqoriya hesab edilir. BaĢqa sözlə desək, ikinci fikrə görə, məntiqi subyekt vəpredikat hər hansı bir cümlə üzvü ilə ifadə edilə bilər.Hökmlə cümlənin münasibəti məsələsində də iki baxıĢ mövcuddur: a)Tədqiqatçıların bir qismi belə hesab edir ki, hər bir cümlədə hökm ifadə edilir,hökm yalnız cümlə vasitəsilə ifadə edilə bilər. Həmin tədqiqatçıların bir hissəsi bufikri qəbul edir. Lakin dildə sual və nida, habelə təktərkibli cümlələrinmövcudluğu ilə əlaqədar olaraq ―Hər bir cümlə hökm ifadə edir, hökm yalnızcümlə vasitəsiylə ifadə edilə bilər ‖ fikrindən doğan Ģübhəni müəyyən yollarlaaradan qaldırmağa çalıĢır; b) Ġkinci qisim tədqiqatçılar belə hesab edirlər ki, hərhansı bir cümlədə hökmün olması zəruri deyil: onlar cümlələri hökm ifadə edənlərvə hökm ifadə etməyənlər deyə iki qrupa bölürlər.Cümlə və hökm öz tərkiblərinə görə bir-birindən fərqlənir. HökmlərəĢyanın və onun əlamətləri ilə əlaqədar iki anlayıĢdan ibarət olur: a)subyekt; b)predikat.―Subyekt mühakimənin predmetini əks etdirir. Predikat isə əĢyanınəlamətini, hərəkətini bildirir. Hökmün subyekt və predikatından əlavə bağlayıcıünsürü də vardır. Bu, hər iki anlayıĢı bir-biri ilə bağlayır. Dünya dillərindəbağlayıcı ünsür müxtəlif Ģəkildə özünü göstərir. Hökmün tələbləri əsasındacümlələr quruluĢca sadə və mürəkkəb, müxtəsər və geniĢ formada olur.‖[3, s.36]Əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi, hökmün üzvü olan subyekt iĢ görəndir.Yaxud hökm anlayıĢların birləĢməsinin elə faktıdır ki, özünə zəruri olaraqobyektivləĢdirmə aktını ehtiva edir. Hökmün ikinci üzvü olan predikatiliyəgəlincə isə deməliyik ki, cümlənin formalaĢması üçün əsas meyardır. Predikativlikhər bir sözün və ya sözformanın varlıq haqqında müəyyən məlumat verməkqabiliyyəti ilə ölçülür. Bu kateqoriya sözlərin müəyyən qaydada düzülüĢündən və15

müəyyən qrammatik üsullarla əlaqələnməsindən meydana gəlir və ən çoxmübtəda və xəbərin münasibətlərini aydınlaĢdırır. Burada modallıq, zaman vəĢəxs kateqoriyası əsas rol oynayır. Cümlədə predikatın olması vacibdir. Çünkicümlənin mövcudluğunda predikativlik əsas Ģərt hesab olunur.―Predikativ münasibət deyəndə cümlənin baĢ üzvləri-xəbərlə mübtədaarasında olan əlaqə nəzərdə tutulur. Predikativ əlaqə əvvəlcədən hazır Ģəkildəcümləyə gətirilmir. O, nitq prosesində yaradılır. Mübtəda ilə xəbər arasındakıuzlaĢma predikativ münasibətin ifadə vasitələrindən biri hesab edilir. Hətta sadəmüəyyən Ģəxsli cümlələrdə subyekt (iĢ görən) və mübtəda (qrammatik Ģəxs) üstüstədüĢür. Predikat subyektlə nə dərəcədə uzlaĢırsa, eyni zamanda mübtəda iləbir o qədər uzlaĢır və deməli, predikat həm də qrammatik kateqoriya olan xəbərəproyeksiyalanır; məsələn, Mən ömrüm boyu bu rəsmin içində çırpınıram ."[4,s.49]Bu cümlədəki ―mən‖ həm subyektdir, həm də mübtədadır. Burada predikatsubyektlə və mübtəda ilə eyni dərəcədə uzlaĢır. Predikat subyektlə də qrammatikkateqoriya olan xəbərə-getməliyəm proyeksiyalanır.GeniĢ cümlələrdə hökmün subyekti və predikatı mübtəda və xəbərləyanaĢı, ikinci dərəcəli üzvlərlə də ifadə edilir. Məsələn: ―Vətəni göz bəbəyi kimiqorumaq hər bir vətəndaĢın müqəddəs borcudur‖. Bu cümlədə ifadə olunan―vətəni göz bəbəyi kimi qorumaq‖ hökmün subyekti, ―hər bir vətəndaĢınmüqəddəs borcudur‖ anlayıĢı isə predikatdır. Lakin qrammatik cəhətdənyanaĢdıqda bu cümlədə baĢ üzvlərdən baĢqa ikinci dərəcəli üzv də iĢtirak etmiĢdir.Bütün hökmlər cümlələr vasitəsiylə ifadə olunur, cümlədən kənarda hökmyoxdur. Bu da təfəkkür kateqoriyası olan hökmlə dil kateqoriyası olan cümləarasında müəyyən yaxın əlaqələrin olmasını göstərir. Lakin yuxarıdagöstərdiyimiz kimi hökmlə cümlə eyniyyət təĢkil etmir.―Doğrudur, dillə təfəkkür dialektik vəhdətdədir. Təfəkkür dil materialıəsasında formalaĢır. ―Ġnsan fikirləĢəndə də sözlər və cümlələrlə fikirləĢir.Təfəkkürün təzahür forması da dildir. Məsələyə dil (və ya nitq) tərəfdənyanaĢdıqda, daxili nitqin (insanın fikirləĢmə dili) də fikri baĢqasına çatdırmaqüçün istifadə olunan dilin də əsasında təfəkkür durur. Nə dilsiz təfəkkür, nə dətəfəkkürsüz dil ola bilər ‖ [5,s.8]Təfəkkür ümumbəĢəri xarakter daĢıyır. Hər hansı bir məfhum bir neçə xalqüçün eyni ola bilər. Lakin onun ifadə formaları, adətən müxtəlif olur. Eləcə dəmüxtəlif xalqlar eyni fikirləri düĢünə bilərlər, ancaq o fikirlərin ifadəçisi olansözlər və cümlələr hər xalqın öz dilinin sözləri və cümlələri olur. Ona görə dətəfəkkür dil demək deyil, dil də təfəkkür. Bunların hər birini öyrənən elm sahələrivardır. Təfəkkür qanunlarını öyrənən elmə ―məntiq‖, dil qanunlarını öyrənən elməisə ―qrammatika‖ deyilir.Artıq əvvəldə göstərdiyimiz kimi cümlədən kənarda, yaxud da cümləhalında formalaĢmayan hökm yoxdur. Halbuki bütün cümlələrin hökm ifadəetməsi məcburi deyildir; elə cümlələr vardır ki, heç bir hökm ifadə etmir.16

Məsələn, sual və nida cümlələri. Deməli, cümlənin sərhədi hökmün sərhədindənböyükdür. O cümlədən hökmlə cümlənin quruluĢunda, hökm üzvləri ilə cümləüzvlərinin sayında da ciddi fərqlər vardır. Qrammatikanın məĢğul olduğu ikincidərəcəli üzvlər məntiq elmini maraqlandırmır. Məntiqdə hökmlər cüttərkibliolduğu halda, qrammatikada cümlələr ―cüttərkibli‖ və ―təktərkibli‖ deyə iki böyükqrupa ayrılır.Qrammatik kateqoriyalarla məntiqi kateqoriyaların öyrənilməsi sadəcəolaraq onların vahidlərinin leksik-semantik cəhətdən müəyyənləĢdirilməsi üçündeyil, hər iki elmin müqayisəli baxımından araĢdırılması və ayrı-ayrılıqdamüstəqil elm olaraq sərhədlərinin dəqiqləĢdirilməsi istiqamətində xüsusiəhəmiyyət daĢıyır.SUMMARYLanguage and mentality is in dialectic unity. Mentality without languageand language without mentality is impossible. When human thinks he thinks withword and sentences. But they are not the same. Mentality has global, but languagehas national character. The form of mentality is the same for all humans living inthe world. But grammatic rules belong to each language themselves.This theme was very actual in all periods and it still remains its actuality.ƏDƏBĠYYAT1. Qurbanov A. Ümumi dilçilik.I hissə. Bakı: ―Maarif‖, 1989-568 s.2. Rəcəbov Ə. Dil, Ģüur, cəmiyyət, tarix. Bakı: ―Azərbaycan DövlətNəĢriyyatı‖, 1993-160 s.3. Qurbanov A. Ümumi dilçilik, II hissə, Bakı: ―Maarif‖, 1993-548 s.4. Abdullayeva N. Yarımçıq cümlələr//ADPĠ-nin elmi əsərləri//, 1960.c. XIII-s.495. Abdullayev Ə. Seyidov Y. Həsənov A. Müasir Azərbaycan dili,sintaksis, IV hissə. Bakı: ―Maarif‖, 1985-468 s.17

Abasova Aytən Rauf qızıBakı Pedaqoji Kadrların İxtisasartırma və Yenidənhazırlanma İnstitutu, BakışəhəriAZƏRBAYCAN MUSĠQĠ MƏDƏNĠYYƏTĠ TARĠXĠNDƏ ORATORĠYAVƏ KANTATA JANRLARININ ƏHƏMĠYYƏTĠMüasir Azərbaycan mədəniyyətinin dünya incəsənəti tarixində yeni maraqlısəhifə açmasında, müasir mədəni həyatımızın inteqrasiyasında, milli ruhluzəminin hazırlanmasında, müasir Azərbaycan mədəniyyətinin canlanmasındadahi Heydər Əliyevin çiyninə aldığı tarixi missiyanın heyrət doguracaq dərəcədəmürəkkəb və möhtəĢəmliyini qeyd etməmək mümkün deyil. Məhz bumöhtəĢəmlikdən irəli gələrək, Heydər Əliyev fenomeninin sirrini açmağaçalıĢsaqda, bu dahi Ģəxsiyyətin XX əsrin 60-cı illərindən etibarən millimədəniyyətimiz üçün etdiyi əvəzsiz xidmətlərin müstəsna rol oynadığını xüsusiolaraq qeyd etmək lazımdır. Və hər dəfə də təsəvvürümüzdə H.Əliyevi nəinkisiyasi dünyamızın təkrarolunmaz lideri kimi canlandırırıq, eyni zamanda onunsanki bir Musiqiçi və Musiqisevər kimi portretini aĢkar edərək, maraqlı vəheyrətamiz cizgilərlə qarĢılaĢırıq. Bu gün əminliklə deyə bilərik ki, müasir millimusiqi elmimizin uğurla addımlayaraq geniĢlənməsində, incəsənətimizin dünyasəviyyəsində təbliğində məhz Heydər Əliyevin mədəniyyətə, o cümlədənmüsiqimizə-xüsusilə klassik irsimizə bəslədiyi qayğının müstəsna əhəmiyyətiolmuĢdur. Əgər milli professional musiqimizin banisi Ü.Hacıbəyov bəstəkarlıqməktəbimizin təĢəkkülü və inkiĢafı üçün ilkin zəmini hazırlamıĢdırsa, H.Əliyev özmillətinin müasir dünya musiqi salnaməsindəki tarixi yerinin, vəzifəsininmüəyyən edilməsində əvəzsiz rol oynamıĢdır. Qeyd edək ki, H.Əliyevmədəniyyətimiz üçün yeni yaradıcılıq prinsiplərini rəhbər tutaraq, öz xalqınınmusiqisinin dünya mədəniyyətinin ümumi axarına qoĢmaq, bunun ən samballınümunələri ilə bir səviyyədə duracaq əsərlər yaratmaq vəzifəsini həyata keçirənbəstəkarların apardığı axtarıĢlar, ğördüyü tədbirlər istiqamətində oxĢarlıq tapmağaçalıĢmaqla yanaĢı, həmçinin yeni ruhlu əsərlərin yaranması üçün zəmin olacaqdövlət qayğısını bəstəkarlara daim hiss etdirmiĢdir. Digər tərəfdən isə dünyamusiqi nailiyyətlərinin bir-birinə qovuĢdurulması, bəstəkar yaradıcılıgındamövcud olan janr və formaların milli zəmində yetiĢdirilmiĢ yeni nümunələrininyaradılması, milli axından, potensialdan qidalanan yeni musiqi dilinin meydanagəlməsi, müxtəlif milli məktəblər və ilk növbədə bunların əsasında duran qayğınınimkanlarını səciyyələndirən əlamətlərdir ki, bu da məhz Heydər Əliyevinmədəniyyətə bəslədiyi dərin rəğbət və ehtiram hissindən irəli gəlmiĢdir. HeydərƏliyev Azərbaycan musiqi klassikasının müasir dünya musiqisi tarixində xüsusibir istisna təĢkil edərək seçilməsində daim öz köməyini əsirgəməmiĢdir. Bütünbunları sadalamaqda məqsəd H.Əliyevin nəinki siyasət dünyasında, eləcə dəmüasir mədəni tariximizin tanınmasında, təbliği sahəsində gördüyü böyük iĢlərin18

– yeni müasir mərhələnin bünövrəsini qoyduğunu bir daha xatırlatmaqdır. Məhzbuna görədir ki, bu gün milli musiqimizi təmsil edən əsərlər sırasında klassikmusiqi irsimizin inkiĢafı dolğunluğu və özünəməxsusluğu ilə seçilir. Hər birxalqın milli Ģüurunun formalaĢması onun mədəniyyətinin, elminin, təhsilinininkiĢafı ilə Ģərtlənir. Təsadüfi deyil ki, sivilizasiyanın ən yüksək göstəricisi məhzmədəniyyətin üzərinə düĢür, mühitin, Ģəraitin insanın Ģəxsiyyət kimiformalaĢmasında, istedad və qabiliyyətlərinin lazımi məcraya yönəldilməsindəçox böyük rolu var. Bu baxımdan H.Əliyev Azərbaycan musiqi mədəniyyətitarixində bədii tərbiyənin mütərəqqi formaları uğrunda xalqımızın, o cümlədənböyüməkdə olan gənc nəslin estetik dünyagörüĢü, mənəvi tərbiyəsi istiqamətindəxüsusilə böyük iĢlər görmüĢdür. Onun fikrincə, incəsənətin bütün növləri təbiisurətdə, məqsədyönlü Ģəkildə inkiĢaf edərsə, onda xalqın dünya mədəniyyətinətəsirini əlaqələndirmək mümkündür. Dahi Ģəxsiyyət musiqinin, xüsusilə klassikjanrların emosional təsirini yüksək dəyərləndirərək, ona həm də insanlarıkamilləĢdirən, onların ruhunu saflaĢdıran bir vasitə kimi dəyər verirdi. Doğrudanda həyatımızın elə bir sahəsi yoxdur ki, musiqilə sıx əlaqədə olmasın, bilavasitəona təsir etməsin. Ġncəsənət və ictimai mühitin birgə əməkdaĢlığı bədiiyaradıcılığın yeni janrlarının cilalanmasına, mədəniyyətimizin klassik musiqixəzinəsinə daxil olan əsərlərinin yeni məzmunda, daha dəqiq desək, ictimai-siyasimühitin təsirinə boyanaraq yaranmasına səbəb olmuĢdur. Bu baxımdan siyasimühiti əks etdirərək təqdim olunan əsərlər hazırki dövrdə musiqimədəniyyətimizin ən mühüm hissəsi kimi, yəni ideya bədii məzmunun və obrazınaçilması ilə təqdirəlayiqdir və ən mühüm element kimi istifadə olunmuĢdur. Budövrün əsərlərini siyasi məzmuna malik olması səciyyələndirir ki, bu da XX əsrdəAvropa yönümlü əsərlərin Azərbaycan musiqisindən əxz etdikləri ən vacib amilidi. Məhz bu baxımdan yanaĢsaq, deməliyik ki, bu dövrdə siyasi mövzuyamüraciət cox təbii idi.Azərbaycan professional musiqisi tarixində dərin iz qoymuĢ bəstəkarlarınyaradıcılığı müxtəlif musiqi janrlarının, o cümlədən, oratoriya və kantatajanrlarının yaranması və inkiĢafı etməsinə səbəb olmuĢdur. Qeyd ki, tarixiĢəraitdən asılı olaraq milli musiqimizdə yaranan bu janrlar müxtəlif və rəngarəngməzmunu ilə seçilmiĢdir. Belə ki, məzmundan irəli gələrək mövcud cəmiyyətdəictimai-siyasi fikrin ifadə olunmasında bu janrların müstəsna rolu olmuĢdur.Əlavə etmək lazımdır ki, kantata və oratoriya janrlarının meydana gəlməsi üçünAzərbaycanda bir növ Ģərait mövcud idi. Qeyd olunan janrların çiçəklənməsi, birjanr kimi özunu təsdiq etməsi məhz XX əsrin 60-70-ci illərinə təsadüf edir ki, buda Azərbaycanda siyasi mühitin yetiĢməsi ilə bağlı idi. Milli musiqi ilıə bağlı olanbu mövcudluluq müasir həyatın ictimai-siyasi durumunun, real həyatınhadisələrinin qabarıq əks olunmasında bir növ əhəmiyyətli rol oynamıĢdır.Məlumdur ki, musiqi cəmiyyətdən təcrid olunmuĢ vəziyyətdə inkiĢaf edəbilməzdi, yəni incəsənətin bütün növləri kimi, musiqi də daim real həyatın19

mövcudluqlarını, baĢ verən hadisələri əks etdirməyə meyl etməsi ilə diqqəti cəlbedir.Azərbaycanda kantata və oratoriyanın yaranması XX əsrin 20-ci illərinətəsadüf etsə də, bu janrların inkiĢafı və özunəməxsus mövqeyə malik olmasıH.Əliyevin musiqimizə böyük önəm və dəstək verdiyi illərə təsadüf edir ki,məhz bundan irəli gələrək, təqdim olunan məqalədə kantata və oratoriyajanrlarının inkiĢafı məsələlərinə toxunulmuĢ və qeyd olunan janrlara müasirAzərbaycanın ictimai-siyasi və mədəni həyatının inkiĢafı durumu kontekstindənəzər yetirilmiĢdir. XX əsrin ortalarından baĢlayaraq, ictimai-siyasi mühit vəmusiqinin vəhdəti daha obrazlı Ģəkildə, daha dramaturji-emosional tərzdə ifadəolunmağa baĢlamıĢdır. Məlumdur ki, ictimai-siyasi durumun əks olunmasında janrseçiminin mühüm əhəmiyyəti vardır, yəni mövzunun möhtəĢəmliyi bilavasitəmusiqi janrlarının da seçiminə təsir etmiĢ və bundan irəli gələrək iri həcmlimonumental janrların inkiĢafina Ģərait yaratmıĢdır. Əvvəldə qeyd etmıĢdik ki, bujanrların inkiĢafına təkan verən Ģəraitin olması onların digər janrlardan daha üstünĢəkildə inkiĢafını ĢərtləndirmiĢdir. Yəni həm siyasi mövcudluluq, həm dəbəstəkarların mühitlə əlaqədə olan mövzulara müraciət etməsi bu janrların inkiĢafıüçün zəmin olmuĢdur. Kantata və oratoriya janrlarının mövzu seçiminin dahaəlveriĢli olması, eyni zamanda dinləyicini vaxt baxımından təmin etməsi, bujanrın bəzi nümunələrində həcmin yığcamlığı, eyni zamanda yığcamlıqla yanaĢıideya məzmunun daha da qabardılaraq geniĢ dinləyici kütləsinə çatdırılması, yenidövrün siyasi məzmununu-insanların gələcək naminə quruculuq iĢlərinəhəvəsləndirilməsi ideyasını Ģərtləndirmək bilavasitə yeni əsərlərin yaranmasınatəkan vermiĢ oldu. Bu da təbiidir. Belə ki, bu janrlara xas olan məzmununqəhrəmani xarakter aydınlığı, plakatlıq, nəzəri cəlb edən harmonik düzülüĢ, dəqiqmarĢ obrazlı ritm, orkestr səslənmələrinin yığcamlığı, qüvvətli inkiĢaf və digərmusiqili ifadə vasitələri kantata və oratoriya kimi janrlara təntənəli və əzəmətlikütləvilik verir. Bu janrlara bir qədər yığcam Ģəkildə nəzər salsaq, bəlkə də himnjanrının geniĢləndirilmiĢ nümunələrini müəyyən etmiĢ olarıq. Bu üslubAzərbaycan bəstəkarlarının kantata və oratoriya janrlarına öz təkanvericiqüvvəsini göstərməsindən də irəli gələ bilər. Belə ki, bundan belə nəticəyəgəlmək olar ki, musiqimizdə bu janrların yaranması üçün Qərbi Avropabəstəkarlarının opera yaradıcılığı zəmin olmuĢdur. Nəzərə çatdırmalıyıq ki,dövrün ab-havasının, yaĢanılan mühitin ictimai-siyasi durumununiĢıqlandırılmasında kantata və oratoriya janrları daha əlveriĢli olması ilə fərqlənir.Belə ki, möhtəĢəm ideyalardan yaranaraq meydana gələn təqdim olunan janrlaririhəcmli olmaqla yanaĢı, baĢ verən hadisələrin, bir sözlə məzmunun hərtərəfliaçılmasında müstəsna rol oynayır, məzmun baxımından rəngarənglik daha çoxnəzərə çarpır. Çünki mövcud ictimai-siyasi Ģəraitin obrazlı və dramaturjiifadəsinin ən bariz nümunəsi kantata və oratoriya janrlarının zəminində həyatakeçirilmiĢdir. Ümumiyyətlə, Azərbaycan bəstəkarlarının yaradıcılığında kantatavə oratoriya janrları ictimai-siyasi, xalqlar dostluğu, lirik ədəbi və s. mövzularda20

daha dərindən əks etdirilmiĢdir. Bu cəhətləri nəzərə alaraq, kantata və oratoriyajanrlarını məzmun baxımından aĢağıdakı ardıcıllıqla vermək olar:- ictimai-siyasi mövzulu ;- xalqlar dostluğuna həsr olunmuĢ ;- ədəbi mövzularla bağlı olan .Təsnifatın yaradılması özü də zərurətdən yaranmıĢdır, yəni yaranan mövzumüxtəlifliyini göstərməkdir. Təsnifatin yaradılması zamanı diqqəti çəkən əsasməsələ siyasi mövzuda yazılan əsərlərin çoxluq təĢkil etməsidir. Lakin bu odemək deyil ki, yazılan bu əsərlərin hamısı ictimai-siyasi mövzu istiqamətindədir,axı milli musiqimizdə ədəbi lirik mövzuda yazılmıĢ əsərlərin çoxluğu məlumdur.Sadəcə məqsədimiz müasir dövrün cəmiyyətinin yaĢadığı mühitə münasibətiniifadə etməkdir, belə ki, insanları daha çox real hadisələr, onları əhatə edən mühitinyenilik və axtarıĢları maraqlandırdığı üçün bəstəkarlar bu tələbatı nəzərə almıĢ vəmonumental janrlara, o cümlədən kantata və oratoriya janrlarına daha çoxmüraciət etmıĢlər.Azərbaycan bəstəkarlarının yaradıcılığında kantata və oratoriya janrlarınınəksəriyyəti əsasən XX əsrin 60-80-ci illərinə təsadüf edir ki, bunlar da əsasənruhlandırıcı xarakter yaradaraq geniĢ xalq kütlələrini özünə cəlb edilməsi, təbliğatıvə təĢviqatı baxımından Azərbaycan xalqının həyat və məiĢətinə də öz müsbəttəsirini göstərmiĢdir. Tarixə nəzər yetirsək, bu dövrün istər siyasi, istər dəcəmiyyətin mədəni inkiĢafı yönümündə zəngin bir yol açdığının Ģahidi olmaqmümkündür. Məhz elə bu mümkünlükdən baĢlayan bu yol klassik musiqinin qeydolunan janrlarının yeni səpkidə, daha dəqiq desək, yeni mühitin mövzuları ilə, bujanrların onların özü üçün də yeni olan bir musiqi sisteminin qanunauyğunluqlarıilə qovuĢaraq inkiĢaf etməsinə və yeni mühitdə bərqərar olmasına səbəbolmuĢdur. Həyata öz məcrasından öz baxıĢları ilə baxan bəstəkarların bubaxımdan yanaĢma tərzi təbii qəbul olunmalıdır.Bu gün Azərbaycan musiqi mədəniyyəti yeni müasir istiqamətlər yolundaaxtarıĢlar edərək, milli ənənələrə sadiq qalaraq müasir dövrdə yeni bədii ideyaməzmunun-istər ictimai siyasi, istərsə də lirik ədəbi mövzuların qabariq ifadəedilməsi baxımından inkiĢaf edir. Beləliklə deyə bilərik ki, dahi Heydər Əliyevinmilli musiqi və mədəni irsimizin müasir dövrdə daha da tanınması istiqamətindəhəll etdiyi məsələlər öz nəhəngliyi ilə seçilir. Azərbaycan xalqı dahi ĢəxsiyyətiyetiĢdirdiyi kimi, dahi Ģəxsiyyət də öz xalqı ilə fəxr edərək millimədəniyyətimizin müasir dünyada inkiĢaf istiqamətlərinin tanınmasını, öz layiqolduğu mövqenin əldə olunmasını müasir dövrün ən yeni mütərəqqi nailiyyətlərisəviyyəsinə qaldıraraq təcəssüm etdirmiĢdir. Bu baxımdan əminliklə deyə bilərikki, dahi Heydər Əliyev müasir Azərbaycan musiqi mədəniyyətinin gələcək uğurluinkiĢafı naminə milli ənənələrin inkiĢaf etdirilməsində müqəddəs vəzifələri özüzərinə götürərək, onu Ģərəflə təbliğ olunmasında əvəzsiz rol oynamıĢ və bu gündə ümummilli liderin ənənələri Ģərəflə davam etdirilir.21

SUMMARYIn the article the irreplaceable role of the National leader of the Azerbaijannation Heydar Aliyev in the history of development of musical culture and thestate care of H.Aliyev of the genres of classic music, including the cantata andoratorio is discussed.ƏDƏBĠYYAT1. Qəniyev T. Qərbi avropa, rus və Azərbaycan bəstəkarlarının yaradıcılığındakantata və oratoriya janrları. ―Musiqi dünyası‖jurnalı, 2005, №3-4, səh 256-259.2. Mirzəyeva N. Azərbaycanda kantata-oratoriya janrının yaranma yolları. Bakı,1994, səh 31Abbasova Arzu Yusif qızıNaxçıvan Dövlət <strong>Universiteti</strong>QƏDĠM OSMANLĠ QAYNAQLARĠNDA MÖVJUD TÜRK MƏNġƏLĠTOPONĠMLƏRĠN ERMƏNĠLƏġDĠRĠLMĠġ MÜASĠR VARĠANTLARĠToponimik tədqiqatlar göstərir ki, Osmanlı dövrünün qaynaqlarındainzibati ərazi baxımından bütöv Azərbaycanın tərkib hissəsi olan Naxçıvan vəonun ətraf bölgələrindəki toponimlərin əksəriyyəti bu günə qədər qorunubsaxlansa da, təəssüflə qeyd etməliyik ki, tarixi proseslərin nəticəsi kimi itirilmiĢərazilərimizdəki coğrafi adların xeyli hissəsi siyasi – ideoloji məqsədlərlədəyiĢdirilmiĢ və ya tamamilə aradan qaldırılmıĢdır.Y.B.Yusifov və S.K.Kərimovun qeyd etdiyi kimi, tarixi – ictimai prosesdilin inkiĢafında, söz fonunda dəyiĢikliklərlə özünü göstərdiyi kimi, coğrafiadların da forma sabitliyinə xələl gətirir və tədricən onları dəyiĢir.Bu baxımdan müəlliflər dəyiĢikliyə uğramıĢ toponimləri üç qrupdacəmləĢdirir:1 Təhrif toponimlər: səs və ya söz düĢümü nəticəsində adlar təhrifəuğrayır.2 Fonetik dəyiĢikliyə uğramıĢ toponimlər: Bu toponimlərdə səs əvəzlənir,yerini dəyiĢir.3 Ixtisar toponimlər: Təhrif və ixtisar toponimlər isə bir – birindənfərqlənir (1, s.104-105).R.YüzbaĢov Ģəkli dəyiĢikliyə uğramıĢ toponimləri ««təhrif toponimlər»«adlandırır və üç təhrif tipini göstərir:1) mənası dəyiĢdirilmiĢ toponimlər;22

2) mənasızlaĢdırılmıĢ toponimlər;3) «lal» toponimlər (2, s.9)Yuçkeviç V.A. toponimlərdə «dəyiĢdirilmiĢ» sözü əvəzinə«transformasiya» terminini iĢlədir və tərjümə yolu ilə və rəsmən dəyiĢdirilmiĢtoponimləri də dəyiĢikliyə uğramıĢ toponimlər qrupuna daxil edir. (3, s. 76-83).Q.Hacıyeva Cənubi Azərbaycan ərazisində bu Ģəkildə dəyiĢdirilib təhrifedilən toponimləri 3 qrupda təsnif etmiĢdir.1) Fonetik dəyiĢmə ilə təhrif edilmiĢ toponimlər.2) Qədim toponimlərin yenisi ilə əvəzlənməsi.3) Tərjümə edilərək dəyiĢdirilmiĢ toponimlər. (4, s.67)XVI – XVIII əsr Osmanlı qaynaqlarında tarixi sənəd kimi qorunan türkmənĢəli toponimlərin tamamilə dəyiĢilməsi və ya aradan qaldırılması ən çoxsiyasi proseslərin nəticəsi kimi Sovet dövründə Naxçıvan və onun ətrafbölgələrinin hissə – hissə qoparılaraq baĢqa – baĢqa dövlətlərin tərkibinə qatılmasınəticəsində yaradılmıĢ indiki Ermənistan (Ġrəvan xanlığı) və Cənubi Azərbaycanərazisində müĢahidə olunmaqdadır.Vaxtı ilə Ġrəvan ərazisində mövjud olan türkmənĢəli toponimlərin tarixiqaynaqlarda göstərilən qədim adlarının son dövrlərdə tamamilə kökündəndəyiĢdirilməsi faktı antitürk erməni siyasətinin və türklərə qarĢı mənəvisoyqırımının bariz nümunəsidir.ErməniləĢdirilmiĢ qədim türk toponimlərinin tədqiqində ən dəyərliqaynaqlardan biri akademik B.Budaqovun Q.Qeybullayevlə birgə hazırladığı«Ermənistanda Azərbaycan mənĢəli toponimlərin izahlı lüğəti» əsəridirsə, digərqaynaqlardan biri də Ə.Ələkbərlinin «Qədim oğuz – türk yurdu Ermənistan»əsəridir ki, bu əsərdə də yüzlərlə erməniləĢdirilmiĢ qədim toponimlərimizhaqqında rəsmi statistik məlumatlar öz əksini tapır. Ermənistan SSR Ali Sovetininkonkret tarixi rəsmi sənədləri – fərmanları əsasında yazılmıĢ bu əsər ermənilərinson 70 ildə Ermənistandakı türk mənĢəli qədim yer – yurd adlarınısaxtalaĢdırmaqla erməniləĢdirmək kimi məkirli siyasətini ortaya qoyur. Əsərdənaydın olur ki, ermənilər Azərbaycan – Türk toponimlərini müxtəlif prinsiplərlədəyiĢdirmiĢlər. Belə prinsiplərin bir qismini qeyd etmək yerinə düĢər:1. Sovet ideologiyasını təbliğat bəhanəsi ilə toponimlərin dəyiĢdirilməsi:Böyük Qarakilsə – Kirovakan (Böyük Qarakilsə rayonu).Gümrü – Aleksandropol – Leninakan (Düzkənd rayonu).Qaranlıqdərə – Lusadzor (tərjüməsi: ĠĢıqlıdərə; Karvansaray rayonu).Çanaxçı – SovetaĢen (Vedi rayonu).2. Erməni millətindən olan ayrı – ayrı yazıçı, inqilabçı və baĢqa tarixiĢəxsiyyətlərin adını əbədiləĢdirmək bəhanəsi ilə toponimlərin dəyiĢdirilməsi:Ellər – Abovyan (Ellər rayonu).Böyük ġəhriyar – Nalbandyan (Sərdarabad rayonu).3. Hərfi tərjümə (kalka) yolu ilə toponimlərin dəyiĢdirilməsi:23

DaĢqala – Karaberd (ermənicə «kar» - «daĢ», «berd» - «qala» deməkdir;Akin rayonu).Gödəkbulaq – Karçaxpyur (ermənicə «karç» - «gödək», «axpyur» -«bulaq» deməkdir Basarkeçər rayonu).Göl – liçk (ermənicə «liçk» - «göl» deməkdir. AĢağı Qaranlıq rayonu).4. bəzi adlardakı «böyük», «kiçik», «yuxarı», «aĢağı» sözlərinierməniləĢdirməklə toponimlərin dəyiĢdirilməsi:Böyük ayrım – Medzayrum (ermənicə ―medz‖ – ―böyük‖ deməkdir;Allahverdi rayonu).Kiçik Vedi – Pokr Vedi (ermənicə ―pokr‖ – ―kiçik‖ deməkdir; Vedirayonu).Yuxarı Ağcaqala – Verin Ağcaqala (ermənicə ―verin‖ – ―yuxarı‖deməkdir; Talin rayonu).5.Bəzi adlardakı «kənd» sözünü ermənicələĢdirməklə toponimlərindəyiĢdirilməsi;Məlikkənd – Melikgyuğ (ermənicə ―gyuğ‖ – ―kənd‖ deməkdir; Abaranrayonu).Lalakənd – Laligyuğ (Ġcevan rayonu).Təzəkənd – Tazagyuğ (Zəngibasar rayonu).6. Erməni tələffüzünə uyğunlaĢdırılaraq toponimlərin dəyiĢdirilməsi:Həkəri – Akori (Allahverdi rayonu).Uzunlar – Odzun (Allahverdi rayolnu).Ərzəkənd – Arzakan (Axta rayonu).ġınıx – ġnox (Allahverdi rayonu).7. Bəzi yaĢayıĢ məntəqələrində ancaq azərbaycanlılar yaĢadığı üçünonların adını tam Ģəkildə erməniləĢdirmək mümkün olmasa da, tarixi coğrafiadları itirmək üçün müxtəlif bəhanələrlə keçmiĢ (əsl) adlar yeni Azərbaycanlıadları ilə əvəz edilib:Sultanabad - ġurabadı (Amasiya rayonu).Qaraçanta – Əzizbəyov (Amasiya rayonu).Haqqıxlı – Səməd Vurğun (Icevan rayonu).8. Tarixi adın itirilməsi üçün eyni bir yaĢayıĢ məntəqəsinin adı bir neçədəfə dəyiĢdirilib:Hacıqara – MakaraĢen – Lernapat (Böyük Qarakilsə rayonu).Qaradağlı – TsaxkaĢen – Mrqavet (Qəmərli rayonu).PaĢalı – Əzizbəyov - Zaritap (Soylan rayonu).SultanəliqıĢlaq – Canəhməd – GünəĢli (Basarkeçər rayonu)(5, s. 5-66)Erməni dili mütəxəssisləri M.X.Aberyan, R.A.Açaryan, A.A.Qriqoryan vəbaĢqalarının dediyinə görə, türk dillərinin, xüsusən də Azərbaycan dilinin ermənidilinə təsiri nəticəsində yeni erməni dilinin sintaktik quruluĢu qədim dilinsintaktik quruluĢundan kəskin surətdə fərqlənir (6, s. 8).24

XVI – XVIII əsr Osmanlı qaynaqları üzrə aparılan araĢdırmalardan bir daha aydınolur ki, qədim Azərbaycan – türk torpaqları olmuĢ indiki Ermənistan tarixidövrlərdə Azərbaycan dövlətinin tərkib hissəsi olmaqla daxili inzibati ərazibölgüyə də malik olmuĢdur.Onu da qeyd etmək lazımdır ki, tərjümə edilmiĢ və yeni adlarla əvəzedilmiĢ belə toponimlərin bir müddətdən sonra müəyyən rəsmi sənədlərdə bərpaedilməsi bir qədər çətinləĢir və ya mümkünsüz olur. Məhz bu baxımdantoponimik tədqiqatlarda tarixi coğrafi adların müasir adlarla paralel verilməsiolduqca zəruridir.SUMMARYThe armenianiged modern variants of turkij origin toponyms existing in oldOttoman sourjes have been investigated in the artijle It has been given theanoIysis some prinjiples of this substitution.ƏDƏBĠYYAT1. Yusifov Y.B., Kərimov S.K. Toponimikanın əsasları. Bakı: Maarif, 1987,204 s.2. YüzbaĢov R. və baĢq. Azərbaycanın coğrafi adları. Bakı, 1972, 158 s.3. Juçkeviç V.A. Obhaə toponimika. Minsk 1980.4. Hacıyeva Q. Cənubi Azərbaycan toponimləri. Bakı, ««Elm»«, 2008,200 s.5. Ələkbərli Ə. Qədim Türk – Oğuz yurdu – «Ermənistan». Bakı, 1994, s. 203.6. Abdullayev Ə.Z. Azərbaycan dili məsələləri. Bakı, BDU, 1992, 329 s.7. Budaqov B.Ə., Qeybullayev Q.Ə. Ermənistanda Azərbaycan mənĢəlitoponimlərin izahlı lüğəti. «Oğuz eli», Bakı, 1998, 452 s.8. Ġrəvan əyalətinin icmal dəftəri. Bakı: Elm, 1996.9. Qeybullayev Q.Ə. Qədim Türklər və Ermənistan. Bakı: AzərnəĢr,1992, 140 s.10. Mehrəliyev E.Q. Azərbaycan SSR – də coğrafi adları öyrənməyin bəziməsələləri haqqında // Az.SSR EA Xəbərləri. Geoloji – coğrafiya elmləriseriyası, 1951, № 1, 123 s.11. Aslan Y. Rus Ġstilasından Sovyet Ermenistanı`na Erivan VilayetininDemoqrafik Yapısı (1827 – 1922). Ankara, 2001.12. Makas Z. Ermenistan‘da Adları DeğiĢtirilen Bazı Türk Yerleri Üzerine// Türk Dünyası AraĢtırmaları Dergisi. 1993, nisan, № 83, s.25

Abbasova Elnarə Mikayıl qızıAzərbaycan Dövlət İqtisad <strong>Universiteti</strong>AZƏRBAYCAN VƏ ĠNGĠLĠS DĠLLƏRĠNDƏ TƏKTƏRKĠBLĠ VƏCÜTTƏRKĠBLĠ CÜMLƏLƏRDƏ PREDĠKATĠVLĠK«Təktərkibli cümlələr» anlayıĢı sadə cümlələrin baĢ üzvlərin iĢtirakınagörə təsnifi zamanı müəyyən tipin adlandırılması prosesinin məhsuludur. BaĢüzvlərin iĢtirakına görə cüttərkibli və təktərkibli cümlələr fərqləndirilir.Azərbaycan dilində olduğu kimi, ingilis dilində də sadə cümlələr (simplesentences) təktərkibli (one-member) və cüttərkibli (two-members) olur. Məsələn,She is a student. Burds fly. Winter!Təktərkibli cümlələrin özünü iki qrupa bölmək olar: 1) mübtəda qütbü əsasındaformalaĢanlar; 2) xəbər qütbü əsasında formalaĢanlar. Hansı üzv əsasındaformalaĢmadan asılı olmayaraq bu cümlələrə də predikativlik xasdır.«Predikativlik anlayıĢı subyekt və predikat arasındakı əlaqədən geniĢgötürülməlidir. Çünki təktərkibli cümlələrin xəbər və ya mübtəda əsasındaformalaĢmasına baxmayaraq onlarda da predikativlik vardır. Bu predikativlikonlarda həm hökm üzvləri, həm də intonasiya ilə yaradılır»[2, 219].BaĢ üzvlərindən biri iĢtirak etməyən və buraxılmıĢ üzvü təsəvvür olunmayancümlələrə təktərkibli cümlələr deyilir. Ə.Cavadov təktərkibli cümlələrdə hökmünhər iki üzvünün özünü ayrı-ayrılıqda göstərə bilmədiyini və bu səbəbdən Ģəxsizcümlələrin təkcə bir üzvdən, yəni predikatdan ibarət hökm hesab olunduğunuqeyd edərək yazmıĢdır: «Təktərkibli cümlələrin üzvlərindən biri formal cəhətdənburaxılmıĢ olsa da, hökmə xas olan üzvlər burada iĢtirak edir. Təktərkiblicümlələrdə çox zaman subyekt eyni zamanda predikatdır»[1,6]. Bunabaxmayaraq, təktərkibli cümlələrin müxtəlif növlərində predikativlik özünü fərqliĢəkildə göstərir. Burada üzvlərdən birinin iĢtirak etməsinə baxmayaraq, cümləməzmunca tam olur. Yəni cümlədə predikativlik aĢkarlanır, mahiyyətcətamamlanan, bitkinləĢən informasiya ötürülür. Lakin xəbər qütbü, yəni predikatəsasında formalaĢan təktərkibli cümlədə predikativlik daha güclü formada özünügöstərir. Küçələrdə hələ qıĢdır. Həyətdə sakitlik idi. Bu cümlələrdə mübtədanınolmaması, onun təsəvvür edilməsi aĢkardır. Həmin cümlələrdə yalnız xəbər iĢtiraketsə də, onun müstəqil iĢlənməsi heç bir əlavə Ģərh və izah tələb etmir.Ġnformasiya tamdır. Cümlə üçün nisbi qəbul olunan «bitmiĢ fikir ifadə etmə»yerli-yerindədir. Təktərkibli cümlələrin Ģəxssiz, qeyri-müəyyən Ģəxsli və ümumiĢəxsli növlərində eyni cəhət özünü göstərir.ġəxssiz cümlədə mübtəda olmur, onu təsəvvürə gətirmək mümkün deyildir.Məsələn, At öləndə, itin bayramıdır.Aydındır ki, cümlədə haqqında söhbət gedən əĢyanı, hadisəni bildirən söz həmiĢəmübtəda olmur. «Mübtədanın cümlədə haqqında söhbət gedən əĢya və hadisə26

olması ilə yanaĢı, onun adlıq halda durması da Ģərtdir. Lakin subyekt üçün beləĢərt qoymaq olmaz. Mənə soyuqdur cümləsində subyekt mənə-dir. Çünki cümlədəhaqqında söhbət gedən əĢya mən-dir. Amma mənə soyuqdur cümləsində mənəmübtəda deyildir»[1, 49].ġəxssiz cümlə tipi subyektlə predikat arasındakı əlaqənin mübtəda ilə xəbərarasındakı əlaqədən fərqləndiyini aĢkar Ģəkildə nümayiĢ etdirir. ġəxssizcümlələrdə qrammatik Ģəxslə subyekt bir-birindən ayrılır. «ġəxssizlikləsubyektsizlik müxtəlif anlayıĢlardır. Çox zaman Ģəxssiz cümlələrdə subyekt olur,lakin o, qrammatik mübtəda Ģəklində ifadəsini tapmır»[2, 266].ġəxssiz cümlədə subyektin varlığı predikativliklə subyekt arasındakı münasibətiaçır. Mənə soyuqdur cümləsində informasiya birinci Ģəxsin təkinin dilindən verilirvə bu informasiya onun özünə də aiddir. Predikasiya ismi xəbərlə əldə olunur. Butipli cümlə ilə eyni məzmunlu Ģəxsli cümləni də qurmaq mümkündür: MənüĢüyürəm. Bu cümlədə subyekt və predikat vardır. Cümlənin mübtədası və xəbəriyerindədir. Lakin cümlələr fərqli növlərdədir. Onların məzmunu, demək olar ki,eynidir. Hərçənd ki, «soyuqdur» və «üĢümək» cümlədə ifadə etdikləri mənaçalarlarına görə də bir-birindən seçilir və bu iki cümlə arasında sintaktiksinonimlik özünü göstərir.Ġngilis dilində Azərbaycan dilindən fərqli olaraq, Ģəxssiz cümlənin xəbəri Ģəxssizfellərlə ifadə edilir. ġəxssiz fel və Ģəxssiz cümlə anlayıĢı bir-biri ilə bağlı olsa da,iki fərqli kateqoriyaya aiddir.Ġngilis dilində Ģəxssiz cümlələr Azərbaycan dilindəki Ģəxssiz cümlələrdən onunlafərqlənir ki, bu cümlələrdə qrammatik mübtəda həmiĢə olur. Məsələn, It is dark. –«Qaranlıqdır»; It is getting dark –»QaranlıqlaĢır»; It is necessary to go there –Oraya getmək vacibdir. Lakin bu tipli cümlələrdə mübtəda subyekti ifadə etmir.Belə cümlələrdə mübtəda subyekti ifadə etmir. Əlbəttə, ingilis dilindən cümlənintərcüməsi zamanı alınan variant ingilis dilindəki struktura həmiĢə adekvatstrukturu vermir. Bu da müxtəlifsistemli dillərdə subyekt və predikat arasındakımünasibət, eləcə də cümlənin mübtədası və xəbəri arasındakı münasibət arasındafərqlərin olduğunu aĢkara çıxarır.A.Ġ.Smirnitski göstərir ki, belə Ģəxssiz cümlələr ingilis dilində dilin inkiĢafınınsonrakı dövrlərində yaranmıĢdır. Qədim mətnlərdə, abidələrdə mübtədasız«snows» tipli Ģəxssiz cümlələrə rast gəlinir. «Ġt» əvəzliyinin mübtəda kimi daxiledilməsinin səbəbi felin Ģəxs və kəmiyyət formalarının azalması, onlarınomonimliyinin artması ilə birbaĢa bağlı olmuĢdur. BaĢqa hallarda mübtədanınistifadə olunması vərdiĢi tədricən bu tipli cümlələri də əhatə etmiĢdir [6, 164].Qədim ingilis dilində bir sıra fellər mübtədasız cümləni formalaĢdıra bilmiĢdir. Bufellər psixi və fiziki halı ifadə edən fellərdir. Qədim ingilis dilində qeyd olunancümlələr əvəzliklə, nadir hallarda isə psixi və fiziki halı təsvir edilən Ģəxsi bildirənisimlə ifadə olunan tamamlıqla baĢlanır. Bu tip Azərbaycan dilindəki «Mənə27

soyuqdur» cümləsinin tipinə uyğun gəlir. Lakin Azərbaycan dilində cümləninxəbəri ismi xəbərdir. Ġngilis dilində isə bu mövqedə feli xəbər durur.Ġngilis dilində mübtədasız cümlə Ģəxssiz cümlədir. Lakin cümlədə subyekt vardır.ġəxs obyektli təktərkibli cümlədə baĢ üzv, bir qayda olaraq, III Ģəxsin təkindəindiki və ya keçmiĢ zamanda olan fel forması ilə ifadə olunur. Lakin cümləninquruluĢu daha mürəkkəb ola bilər. BaĢ üzv to be feli və predikativ üzv olan sifət,yaxud isimlə, eləcə də modal fellə məsdərdən təĢkil olunur.Müasir ingilis dilində Ģəxssiz cümlənin əsas xüsusiyyəti mübtədanın yoxluğu ilədeyil, subyektin yoxluğu ilə bağlıdır. It is useful- faydalıdır. It is necessary -vacibdir tipli cümlələr də onlardan sonra infinitiv və ya that bağlayıcılı budaqcümlə gəldikdə Ģəxssiz cümlə funksiyasında çıxıĢ edir.It is necessary to go there cümləsində birinci hissə It is necessary nəyinsəgörülməsinin vacibliyini göstərir. Bu zəruriyyətin məzmunukonkretləĢdirilməlidir. Belə konkretləĢdirmə isə infinitiv və ya budaq cümləninartırılması ilə əldə olunur. Ġt is necessary to go there və to go there is necessarycümlələrindən birincisində nəyin vacib olmasının məğzi açılır, ikincidə isə to gohərəkəti səciyyələndirilir. Onun haqqında məlumat verilir. Birincidə hansısahərəkətin vacibliyi, ikincidə isə vaciblik hərəkəti, iĢi görmə üçün əsas rolunuoynayır. Belə cümlələr məzmunlarına görə fərqlənir. It is necessary to go therecümləsi I must go there cümləsi ilə sinonimdir və ona uyğun gəlir. Burada gomübtəda deyil, xəbər qrupuna daxil olur və onun məzmununu inkiĢaf etdirir. Bucümlələrdə mübtəda olan Ġt yalnız fel üçün dayaq rolunu oynayır, cümləninməzmununa heç nə əlavə etmir. It is difficult to understand this cümləsi də oxĢarformadadır.It is said that the meeting will not be held –Deyildi ki, toplantı keçirilməyəcəkdircümləsi də eyni tiplidir. Bəzən bu cümlədə the meeting will not be held mübtədakimi qəbul edilir. «Ġt» daxiledici vasitə sayılır və özündən sonra gələn mübtədaya«That-Clause» Ģəklində istiqamətləndirməni gerçəkləĢdirir. Həqiqətdə isə «That-Clause» adlanan vasitə burada They say that the meeting will not be held budaqcümlənin yerinə yetirdiyi funksiyada çıxıĢ edir və xəbərin (say) məzmununu açır.ġəxssiz cümlələrdə də predikativlik müxtəlif modallıq çalarlarını ifadə edir. Buçalarların tam dairəsini təyin etmək olmasa da, onların müəyyən qisminigöstərmək mümkündür: 1) güman, təxmin çaları; 2) zərurilik çaları; 3) imkançaları; 4) etiraz çaları [6, 243].Müasir Azərbaycan dilində sadə cümlə, o cümlədən də onun bir növü olan Ģəxssizcümlə monopredikativ struktur-semantik vahiddir. Bu cümlə tipi bir predikasiyailə səciyyələnir.ġəxssiz cümlədə ismi və ya feli xəbərdən asılı olaraq zamanı müxtəlif Ģəkildə izahetmək mümkündür. Feli xəbərdə zaman qrammatik vasitələrin – zamanĢəkilçilərinin köməyi ilə ifadəsini tapar. Məsələn, SoruĢa-soruĢa hara desəngetmək olar. Bu cümlədə qeyri-qəti gələcək zaman Ģəkilçisi iĢlənmiĢdir. Ġsmixəbərli cümlələrdə zaman nisbi səciyyə daĢıyır. Mənə soyuqdur cümləsində28

hadisə indiki, Mənə soyuq idi cümləsində isə hadisə keçmiĢ zamana aid edilir.Zaman mənası Ģəxssiz cümlədəki informasiyada da ifadəsini tapa bilər.Azərbaycan və ingilis dillərində Ģəxssiz cümlələrdə predikativliyin zamanəlamətləri də özünü müxtəlif Ģəkillərdə göstərir. Zamanın Ģəxssiz cümlələrdə üzəçıxması müəyyən söz və ifadələrin predikativ vəzifədə iĢlənməsi ilə bağlıdır. Buməsələdə ingilis və və Azərbaycan dillərində oxĢarlıq özünü büruzə verir. OxĢarlıqzaman bildirən söz və ifadələrin predikativ vəzifədə iĢlənməsində təzahür edir.Qeyd olunduğu kimi, ingilis dilindəki Ģəxssiz cümlələrdə Azərbaycan dilindəkindənfərqli olaraq həmiĢə mübtəda vardır, lakin bu mübtəda formal xarakter da-Ģıyır, heç də real subyekt bildirmir.Zaman bildirən Ģəxssiz cümlələr hər iki dildə ismi xəbərli Ģəxssiz cümlələrdənibarət olur. Onların yaranmasında temporal söz və söz birləĢmələri iĢtirakedir. Azərbaycan dilində Ģəxssiz cümlələrdə xəbərlə təsəvvür edilən fikir predmetinin,məzmunun indiki zamana aidliyi -dır4 xəbərlik Ģəkilçisi, keçmiĢ zamanaaidliyi idi, imiĢ bağlamaları, gələcək zamana aidliyi isə olmaq feli ilə reallaĢır. Ġngilisdilində isə indiki zamana aidlik to be felinin üçüncü Ģəxsin təkində iĢlənən isforması, keçmiĢ zamana aidlik həmin felin was forması, gələcək zamana aidlikisə will be forması ilə reallaĢır. Nitq prosesində hər iki dildə əsasən indiki və keçmiĢzamanlara aid Ģəxssiz cümlələr istifadə edilir.Ġndi gecdir. Gedim evimizə, yıxılım-yatım (Anar).Eyni tipli cümlələr ingilis dilində də həm indiki, həm də keçmiĢ zamanda iĢlənir:It was too late (J.F.Cooper). It is now twenty minutes to eight (B.Shaw). Itwas summer-time, and lovely weather (Ch. Dickens).Yay idi, qovunun təzəcə ağaran vaxtı idi (Ə.Əylisli). Səhər beĢin yarısı idi(Anar). Ġlin-ayın axır çərĢənbəsi idi (Ġ.ġıxlı). It was a dry cold night (Ch.Dickens).It was a fine day, early in spring (S.Maugham). Gecə saat on iki idi (Anar).ġəxssiz cümlə kimi iĢlənən baĢ cümləli tabeli mürəkkəb cümlələrin bir cəhətidiqqəti cəlb edir. Onların tələb etdiyi budaq cümlə (mübtəda budaq cümləsi)Ģəxsin yerini doldurur, amma bu «Ģəxs» qrammatik Ģəxs deyil, məntiqi Ģəxs, birnöv dildənxaric Ģəxsdir: Neçə gün idi ki, sahibsiz qalmıĢ bu cah-calalın üstündəgələcək əlbəyaxalar ehtirasının qığılcımları sezilirdi.Qeyd olunduğu kimi, müəyyən hallarda cümlənin subyekti verbal ifadəsinitapmır. Onun hərəkətin icraçısı, halın daĢıyıcısı olaraq zəruriliyi qalır. Çünkisubyektsiz hərəkət və hal mümkün deyildir. Deməli, cümləni yaradan predikativakt da olmur.Təktərkibli cümlələrdə ayrıca mübtəda və xəbər yoxdur. Predikativlik birqrup təktərkibli cümlələrdə subyektlə predikativ birləĢməsində, yəni təktərkiblicümlənin baĢ üzvünü təĢkil edən sözdə ya mübtədada, ya da xəbərdə ifadəsinitapır. Ümumi Ģəxsli, qeyri-müəyyən Ģəxsli və Ģəxssiz cümlələrdə cüttərkiblicümlələrdə olduğu kimi, predikativliyin ifadəsinə zaman, Ģəxs və Ģəkil əlamətlərixidmət edir. Məsələn, It is a question that involves you, as much as it does me,since Steve is your son as well as mine, even though you haven‘t taken much29

interest in him all these years (I. Shaw Two weeks in Another City) – Mənə aidolduğu kimi, sənə də aid sualdır. Steve sənin oğlun olduğu kimi, mənim dəoğlumdur, baxmayaraq ki, bütün bu illərdə bu onunla maraqlanmadığınız sualdoğurur. ―Ġt is a question» - sual doğur(ur) -Ģəxssiz cümlədir. Buradaki «take aninterest» predikatı kontekstdə iĢlənir. BaĢqa bir cümləni nəzərdən keçirək: Herpupils were interested by their teacher – Onun Ģagirdləri müəllimləri tərəfindənmaraqlandılırdı.I am interested in truths. I like science. But truth‘s menace. Science is apublic danger –Məni həqiqət maraqlandırır. Mən elmi sevirəm. Amma həqiqətözü təhlükədir. Elm ictimai təhlükədir.Belə kontekstdə «be interested» predikatının yerinə «take an interest»predikatını qoymaq olmaz. Belə ki, are you interested in hearing what I‘ve beenthinking about the picture? – Bu Ģəkil haqqında mənim fikirləĢdiyimi bilməksənin üçün maraqlıdır?He was talked (Onun haqqında danıĢırdılar). It was night (Gecə idi). He willbe taken to war (Onu müharibəyə aparacaqlar) və s.Ümumi Ģəxsli cümlələrdə isə xəbər formaca birinci, ikinci, yaxud da üçüncüĢəxslə ifadə olunsa da, bunlar konkret subyekti deyil, qeyri-müəyyən yaxudümumiləĢmiĢ Ģəxsləri bildirir. Yəni həmin cümlələrdə xəbərdəki Ģəxs əlamətlərikonkret Ģəxsləri bildirmir, qeyd olunduğu kimi, bu zaman fəaliyyət, ümumiyyətlə,hamıya, bir qrup Ģəxsə aid olur.Deməli, predikativliyin ifadəsinə xidmət edən Ģəxs zaman və Ģəkilkateqoriyaları təktərkibli cümlələriin yuxarıda göstərilmiĢ növlərində də olur.Lakin bunlar müəyyən formalarda məhdudlaĢır.Adlıq cümlə yeganə baĢ üzvü söz və ya söz birləĢməsi ilə ifadə olunancümlələrdir. Belə cümlələrdə hadisənin və ya əĢyanın varlığı təsdiqlənir. Adlıqcümlələr mübtəda əsasında formalaĢan təktərkibli cümlələrdir. Lakin bu,ümumiyyətlə adlıq cümlənin baĢ üzvünü təyin etmək mübahisəli bir məsələ kimihələ də özünü göstərir. Söz və ya söz birləĢməsi yalnız kontekst daxilində vəxüsusi intonasiya ilə iĢləndikdə adlıq cümlə statusu qazanır. Deməli, adlıqcümlədə də subyekt və predikat özünü göstərməlidir. «Cüttərkibli cümlələrdəsubyekt və predikat mübtəda və xəbər Ģəklində ayrı-ayrı sözlərlə ifadə edilirsə,adlıq cümlələrdə bunların ikisi də bir sözdə birləĢir. Adlıq cümlələrdə subyekt vəpredikatı ayrı-ayrılıqda, bir-birindən ayrılmıĢ Ģəkildə təsəvvür etmək çətindir.Sözlər predikativliyi qəbul etdikdən sonra müəyyən fikir ifadə edir. Adlıqcümlələrdə predikativlik əsas etibarı ilə intonasiyanın yardımı ilə yaranır»[2,78].Təktərkibli cümlələrdən olan adlıq və söz-cümlələrdə predikativlik bitmiĢintonasiya və kontekstlə dəqiqləĢir. Deməli, ümumi Ģəxsli, qeyri-müəyyən Ģəxslivə Ģəxssiz cümlələrdə predikativlik cümlənin əsasını təĢkil edən söz və onaqoĢulan Ģəxs, zaman, Ģəkil əlamətləri ilə ifadə edilir. Söz-cümlələrdə və adlıqcümlələrdə isə Ģəxs, zaman və Ģəkil əlamətləri olmur, xüsusi bitmiĢ intonasiya vəmətn onlara bitkinlik verir. Məsələn: Midnight. The voice of babies. Ġt is dark30

everyhere. Nothing was seen inside (Gecə yarısı. Körpələrin səsi. Hər yerqaranlıqdır. Ġçəridə heç nə görünmürdü).Deməli, predikativlik ancaq cüttərkibli cümlənin baĢ üzvləri arasındakımünasibət deyildir. Bu, təktərkibli cümlələrdə ifadəsini tapan xüsusiyyət,cümlənin əsas əlamətlərindən biridir. Lakin bu iki növ cümlələrdə predikativliyinifadə üsulları və formaları müxtəlifdir. Həmin cəhətlərin üzə çıxmasındamüxtəlifsistemli dillərdə oxĢarlıqlar kimi, fərqlər müĢahidə olunur.Ənənəvi normativ qrammatikalar müxtəlifsistemli dillərdə cümləninnormativ sintaktik quruluĢuna münasibətə təsir göstərmiĢdir. Ġngilis vəAzərbaycan dillərində cümlənin strukturu məsələsi də bu təsirdən yankeçməmiĢdir. Lakin tədricən bu münasibətdə dəyiĢmə baĢ vermiĢdir.Ġngilis dilində norma kimi cüttərkibli cümlələr əsas götürülmüĢ, bu struktursxemdən kənarda qalan hər cür cümlə tipi elliptik, yarımçıq cümlələr adlandırılmıĢdır.Müasir dilçilikdə ellipsis nəticəsində meydana çıxan və yarımçıqadlandırılan cümlələr ayrıca tədqiq olunur. Belə cümlə tipləri Azərbaycan dilindədə vardır və bu cümlələri təktərkibli cümlə tipləri ilə eyniləĢdirmə doğru deyildir.Lakin buna qədər cümlə tiplərinə münasibətin hansı Ģəkildə inkiĢaf etməsiniqısaca da olsa, nəzərdən keçirmək lazım gəlir. Bununla bağlı ingilis dilinə dairtədqiqatlara diqqəti yönəltməyi daha məqsədəuyğun sayırıq. Çünki, bu dillə bağlıaraĢdırmalardakı fərqli mövqelər sonralar digər hind-Avropa dillərini öyrənənlərinfikir və mülahizələrinə təsir etmiĢ, rus dilçiliyində özünü göstərmiĢ, oradan daAzərbaycan dilçiliyinə gəlib çıxmıĢdır.«Say», «Run», «Read» və s. bu tipli feli əmr cümlələrdə əvəzliklə ifadəolunan mübtədanın buraxılmasının ellepsisin nəticəsi olması fikri özünüdoğrultduğu halda adlarla formalaĢan «Forward!», «Silence!» tipli cümlələrdəyalnız mübtədanın deyil, həm də xəbəri formalaĢdıran felin buraxılması özünügöstərir. Burada ellipsis hadisəsi əsasında izah çətinlik törədir. Çünki bucümlələrdə baĢ üzvlərdən heç biri qeydə alınmır. Bu cümlələr mahiyyətinə görəmüəyyən situasiya ilə bağlılığa malikdir. Onlar müəyyən sahədə qəbul olunmuĢnitq konstruksiyalarıdır. Məsələn, hərbdə, idmanda belə tipli cümlələrdən istifadəolunur ki, onlar ünvanlandıqları subyektə tələb olunan informasiyanı çatdıra bilir.Bunlar komandaları ifadə edən cümlələrdir və onlardan irəli gələn tələbinformasiyanı qəbul edən üçün aydındır. «Forward!» və «forward» müxtəlifsəciyyələr daĢıyır. Birinci cümlə-komanda, ikinci isə leksik vahid, müəyyənpredmeti adlandıran sözdür. Birincinin yazıda cümlə səviyyəsinə qaldırılmasıüçün durğu iĢarəsindən, Ģifahi nitqdə isə inftonasiyadan istifadə olunur. Bu zamanellipsis hadisəsi baĢ vermir. Bu tip çox hallarda qabaqcadan qəbul edilmiĢ və özintonasiyası olan sintaktik quruluĢ kimi özünü göstərir, baĢqa hallarda situasiyanındoğurduğu vəziyyətlə formalaĢır və yenə də öz intonasiyası ilə adi sözdənfərqlənir. Ellipsis cümlənin müəyyən hissəsinin qanunauyğun Ģəkildə düĢməsi,ixtisar olunmasıdır. Ellipsis ifadənin elementinin (üzvünün) müəyyən kontekstdəvə ya situasiyada buraxılmasıdır. BuraxılmıĢ ünsür və ya üzv asanlıqla bərpa31

oluna bilir. Kontekstual ellipsis və situativ ellipsis bir-birindən fərqləndirilir. Buvə ya digər üzvün buraxılması (dropping) onun sıfır ifadəsi kimi qavranılır [4,293].Klassik qrammatiklər dil faktlarını qrammatik normaya tabe etmək mövqeyindənəl çəkməyin və gerçəklikdə mövcud olan faktın meydana çıxmasəbəblərini aydınlaĢdırmağın vacibliyini qeyd etmiĢlər. Cümlənin qəbul olunmuĢcüittərkibli normasından fərqlənən formasının nisbi bitmiĢ fikri ötürməimkanlarını açıqlamağa diqqətin yönəldilməsinin daha düzgün olması qənaətiartıq üstünlük təĢkil edir.«Dildə ümumi səviyyədə iĢlənən nə varsa, onlar qrammatik doğruformalardır» fikrini irəli sürən Q.Suit ingilis dilində cüttərkibli cümlələrdənfərqlənən təktərkibli cümlələrin və cümlə funksiyasında çıxıĢ edən sintaktikquruluĢların olduğunu təsdiq etmiĢdir. Müəllif «Come!» tipli feli əmr cümlələrini,«Half a cup, please!» tipli felsiz xahiĢ cümlərini, «Yes», «No», «Please!» tiplisöz-cümlələrini, «Cohn!», «Ann!» tipli vokativ cümlələri, «Alas!» tipli nidacümlələrini «Condensed sentences» adlandırdığı bir qrupda birləĢdirmiĢdir [7,112].O.Yesperson cümləyə verilmiĢ təriflərin həddən artıq çox və müxtəlifcinsliolduğunu, həmin təriflərin böyük qisminin ya formal, ya məntiqi, ya psixolocimülahizələr əsasında verildiyini qeyd etmiĢdir. O, ənənvi məntiq təlimlərindəcümlənin üçüzvlü (subyekt, bağlayıcı, predikat) kimi qəbul olunmasını göstərərəkyazmıĢdır: «Hazırda köhnə «üçüzvlük» əvəzinə «ikiüzvlükdən danıĢılr; hərcümlədə iki üzvü - mübtəda və xəbəri ayırırlar. The sun shines cümləsində «Thesun» mübtəda, «shines» isə xəbərdir. Bu iki üzvdən hər biri mürəkkəb ola bilər.Məsələn, The youngest brother of the boy who we have just seen once told me afunny story about his sister in Ireland.- Oğlanın indicə gördüyümüz kiçik qardaĢıĠrlandiyadakı bacısı haqqında bir dəfə mənə maraqlı əhvalat danıĢdı. Bu cümlədəseen sözünə qədər olan hissə mübtəda, ondan sonrakı hissə isə xəbərdir. Dilçilərcüttərkibli cümlədən baĢqa , təktərkili cümlələrin də olmasını getdikcə daha çoxtəsdiq etməyə baĢlayıblar [7, 355-356].Predikativ münasibət cüttərkibli cümlədə cümlənin baĢ üzvləri – xəbərləmübtəda arasında olur. Məsələn, I worked , she comes, she is a teacher, the paperis white və s.Qeyd olunduğu kimi, təktərkibli cümlədə isə predikativ münasibətintonasiya və mətnlə ifadə olunur. Predikativ əlaqə əvvəlcədən hazır Ģəkildəcümləyə gətirilmir. O, nitq prosesində yaradılır. Bu əlaqənin yaradılması ilə cümlətəĢkil edilir. BaĢqa əlaqələr isə cümləyə ikinci dərəcəli üzvlərin gətirilməsi iləyaradılır.Cüttərkibli cümlələrdə baĢ üzvlərin hər ikisi iĢtirak edir. Məsələn, The doorwas knocked (qapı döyüldü); The train started (qatar yola düĢdü) və s. Bu cürcümlələrdə predikativlik iki kateqoriyanın, mübtəda və xəbərin münasibətindəndoğur. Ġngilis dilində elə bir qrammatik forma yoxdur ki, o predekativ32

denotatların mənaları üçün iĢlənsin. Lakin elə forma da vardır ki, onlar əsasənözlərinin denotatlarını səciyyələndirirlər. Bu forma Indifinite və Present Perfectzaman formalarıdır. Continous zaman forması özünün əsas mənalarında hərəkətvə prosesləri real vaxtla göstərir.Ġngilis dilində elə bir forma da vardır ki, hətta yeganə denotatın təsvirizamanı belə hərəkət və prosesin gerçəkləĢməsi momentini ifadə edə bilmir. Buforma Present Perfect zamanı formasıdır. O, zaman dəqiq göstərən ifadə ilə dəbirləĢə bilmir. Məsələn, «The car has arrived - MaĢın qəldi» cümləsinə «a minuteago» birləĢməsini əlavə etmək olmur.SUMMARYIn this article, different and similar aspects between one-member and twomember sentences in predication. Azerbaijan, Russian and English linguists‘sthoughts and ideas about one-member and two-member sentences found theirreflection in this article. The main expresion means of this sentences are beinginvestigated according to the Azerbaijan and English materials.ƏDƏBĠYYAT1.Cавадов Я. М. Тяктяркибли cцмля. Азярбайcан дилининсинтаксисиня даир тядгигляр. -Бакы: ЕА няшри, 1963. – səh. 4-107.2.Мцасир Азярбайcан дили. Синтаксис. ЫЫЫ c. – Бакы: Елм, 1981-368s3.Мяммядов Н., Ахундов А. Дилчилийя эириш. – Бакы: Маариф, 1980.– 316 с.4.Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. –Москва:Советская энциклопедия, 1966. -606с.5.Есперсен О. Философия грамматики. – Москва: УРСС, 2002. – 408c6.Садыхов А.Ш. Историческая синтаксис азербайдcанского языка (наматериале памятников прозы): Автореф. дисс … докт. филол. н. –Баку,1988.-46с.7.Sweet H.A. New English Grammer. Logical and Historical. Part I. -Oxford, 1995. 284 p.33

Abbasova Lalə Zeynal qızıБакинский Государственный Университет, г.БакуУЧЕТ ПРИНЦИПОВ ОПЕРАТИВНО-РОЗЫСКНОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИПРИ ОБЖАЛОВАНИИ ДЕЙСТВИЙ СУБЪЕКТОВ ОПЕРАТИВНО-РОЗЫСКНЫХ ОРГАНОВЦели уголовно-правовой политики государства в обеспечениисоблюдения законности, защиты прав и свобод граждан, их собственностиот преступных посягательств, осуществляется различными средствами,находящимися в распоряжении субъектов правоохранительнойдеятельности. Судебно-следственная практика свидетельствует, чтонаиболее эффективным средством борьбы с преступностью являетсяоперативно-розыскная деятельность (ОРД), которая представляет собойособый вид правоохранительной функции государства. Эти функцииосуществляются специальными способами, методами и средствами, спомощью которых в итоге достигаются задачи по противодействиюпреступности и защите конституционных прав человека и гражданина.В процессе реализации оперативно-розыскной деятельностизатрагиваются права и свободы граждан, находящихся в орбитеее осуществления. Однако, эти ограничения обусловлены необходимостьюрешения задач борьбы с преступностью, защитой интересов каждогогражданина в отдельности и общества в целом. В связи с этим,использование в деятельности правоохранительных органов оперативнорозыскныхмер должно осуществляться лишь в силу обоснованнойнеобходимости, в строгом соответствии и неукоснительном соблюдениизаконности.Применение оперативными подразделениями в своей деятельностиспециальных, в большей степени негласных методов и средств требуетособого контроля со стороны государства, в противном случаенеобоснованное их использование может привести к серьезным нарушениямправ и законных интересов граждан.[6, С.39] С этой целью Закон обОперативно-розыскной деятельности АР [3] устанавливает рядосновополагающих принципов, которые позволяют, не только болееглубоко, основательно познать розыскную деятельность как таковую, но иэффективнее регулировать оперативно-розыскные отношения.Принципы права являются одним из актуальнейших в правовойнауке, и представляет немалый интерес для исследователей-правоведов.Принципы оперативно-розыскной деятельности не являются исключением.Проводимая в Азербайджане правовая реформа, основополагающей частьюкоторой является реформа законодательства, в том числе и оперативнорозыскного,предполагает необходимость анализа фундаментальных идей,34

лежащих в основе, как всего правового института, так и его отдельныхотраслей. [1, С.37]В силу того, что этот вид деятельности основан на конспирации,сочетания гласных и негласных методов работы, к сожалению, отсутствуютданные официальной государственной статистики о количестве обжалуемыхдействий субъектов оперативно-розыскной деятельности. Однако, в видутого, что значительная часть уголовных дел возбуждается по результатамоперативно-розыскной деятельности, обеспечение правовой помощиличности находящейся в процессе оперативно-розыскной деятельностиявляется одной из наиболее важных задач в реализации прав и законныхинтересов граждан.В правовой литературе принципам оперативно-розыскнойдеятельности уделено не достаточно внимания, в силу чего, многиепроблемы данных принципов остаются спорными или нерешенными.Проблемно-дискуссиоными остаются вопросы о понимании как принциповвообще, так и оперативно-розыскных, в частности. Это выражается вопределении сущности, правовой природы принципов оперативнорозыскнойдеятельности, определении их законодательного закрепления инормативного регулирования, а также в определении круга принципов,входящих в систему принципов оперативно-розыскной деятельности.Указанные обстоятельства дополняются непоследовательной позициейзаконодателя по многим ключевым вопросам принципов оперативнорозыскногоправа, а также конспиративной деятельностью оперативнорозыскныхорганов, что одновременно отражается на негласности судебнойпрактики, что лишает возможности дать сравнительное исследованиепрактике применения оперативно-розыскного законодательства в контекстеего соотношения с предварительным следствием и судебнымразбирательством.Содержание принципов оперативно-розыскной деятельности находитсвое отражение в ст.3 Закона об Оперативно-розыскной деятельностиАзербайджанской Республики. Согласно Закону деятельность основываетсяна принципах законности, гуманизма, уважения прав и свобод человека,конспирации, сочетания гласных и негласных методов работы. Гражданствотого или иного лица, его национальность, пол, местожительство, социальноеи имущественное положение, служебное положение, принадлежность кобщественным объединениям, отношение к религии и политические взглядыне могут препятствовать осуществлению оперативно-розыскных мер, еслизаконодательством Азербайджанской Республики не предусмотрен другойслучай. Принципы оперативно-розыскной деятельности имеютсущественное значение в охране прав и законных интересов граждан и вчастности, в такой важной сфере как обеспечение правовой помощиграждан, в отношении которых осуществляется оперативно-розыскная35

деятельность. Данная проблема не была предметом научного исследования,в связи с этим постараемся изложить ее в аспекте предмета оперативнорозыскнаядеятельность.Принцип законности. Принцип законности является руководящимначалом организации общественной жизни и справедливопротивопоставляется произволу властей. Законность - это общеправовойидеал, к достижению которого должно стремиться любое цивилизованноеобщество.Действующий закон об оперативно-розыскной деятельности 1999года впервые за всю историю развития уголовной юриспруденции закрепилпринцип законности на законодательном уровне в системе оперативнорозыскнойдеятельности. Принцип законности является руководящимначалом организации общественной жизни и справедливопротивопоставляется произволу властей, в такой наиболее важной сфередеятельности как оперативно-розыскная. Законность - это общеправовойидеал, к достижению которого должно стремиться любое цивилизованноеобщество.[2, С.38]Традиционно законность обычно отождествлялась снормопослушностью, правоприменительной дисциплиной, точным инеуклонным исполнением всех предписаний закона. Однако в последниегоды, особенно представителями оперативно-розыскного, уголовнопроцессуальногои цивильного права, отстаивается тезис о расширительномпонимании принципа законности. В юридической литературе неоднократнозвучала критика ранее существовавших представлений о законности,которая обосновывалась примерами несбалансированного инедемократического законодательства, его отставанием от динамикисоциальных процессов. В связи с этим нельзя не согласится с Олейником О.В., которым было высказано мнение о необходимости усиления,контролирующей деятельностью Конституционного Суда, дляединообразного применения законодательных актов.[5, С.22]Конституционный принцип законности непосредственно указан в ст.3 Закона об ОРД и находит свое отражение в том, что: эта деятельностьпроводится исключительно субъектами, уполномоченными на то Законом обОРД, УПК АР и другими законодательными актами. Законность в ОРДгарантируется проведением вневедомственного контроля, включаясудебный, а также осуществлением прокурорского надзора. Тем не менее,проблема принципа законности требует дальнейшего исследования с цельювыявления:- соотношение положений идеи законности и категории законности втеоретико-правовом плане с оперативно-розыскным принципом законности.- разработки вопроса о гарантиях соблюдения законности.[5, С.12]36

Успешное разрешение проблем реализации гарантий соблюденияпринципа законности в оперативно-розыскной деятельности обеспечит, вконечном счете, сокращение числа лиц, совершающих преступления, чтобудет способствовать предупреждению преступности в обществе. С учетомпозиции Олейника О.В. применительно к оперативно-розыскнойдеятельности исследования в принципе законности должны бытьнаправлены на:- изучение основных положений сущностных признаков категориизаконности;- на основе анализа научной литературы и законодательствасформулировать развернутое определение принципа законности воперативно-розыскной деятельности;- установить систему и определить понятие гарантий законности воперативно-розыскной деятельности;- проанализировать реализацию принципа законности в процессеправового творчества и правоприменительной деятельности в системеоперативно-розыскной деятельности.Принцип гуманизма. Как известно, действующее оперативнорозыскноезаконодательство (ст.3) включает в себя ряд принципов, в томчисле принцип гуманизма, который, с одной стороны, должен обеспечиватьбезопасность человека, с другой - оперативно-розыскные мероприятия недолжны иметь целью причинение физических страданий и унижениечеловеческого достоинства.В специальной литературе проблемы принципов гуманизма в разноевремя рассматривались в работах Н.И. Загородникова, В.А. Квашиса, С.Г.Келиной, Т.В. Кленовой, В.Н. Кудрявцева, А.В. Кузнецова, Г.А. Кригера,В.В. Мальцева, Б.С. Маньковского, А.В. Наумова, А.А. Пионтковского, А.Н.Попова, Б.Т. Сабанина, А.Б. Сахарова, А.Н. Тарбагаева, А.Н. Трайнина, П.А.Фефелова, С.А. Шоткинова, М.Л. Якуба и др.Однако при этом целый ряд аспектов проблемы гуманизма оставалсянаучно не обеспеченным. В частности, до настоящего времени открытывопросы, связанные с установлением правовой сущности принципагуманизма, определением его понятия, назначением в праве, в том числеправе уголовном, его реализацией на правотворческом иправоприменительном уровнях. [4, С.56-59]Гуманизм в ОРД проявляется в приоритетности мер, которыепринимают органы, осуществляющие ОРД, направленных напредупреждение совершения лицами преступлений. В ОРД запрещаетсявыполнять ОРМ или выносить решения, унижающие достоинство лица,приводящие к незаконному распространению сведений об обстоятельствахего личной жизни, ставящие под угрозу его жизнь или здоровье,необоснованно причиняющие ему физические или нравственные страдания.37

Принцип гуманизма органически присущ ОРД. Его конкретизация вомногих статьях Закона об ОРД свидетельствует о том, что он отражаетсущность ОРД.[4, С.121]Принцип равенства прав человека и гражданина перед законом вОРД закреплен в Законе об ОРД в виде положения о равенстве всех гражданперед оперативно-розыскным законом вне зависимости от гражданства,национальности, пола, места жительства, имущественного, должностного исоциального положения и др. (ст.3)Согласно данного принципа, Законом гарантируется следующее:- лицо, полагающее, что действия органов, осуществляющих ОРД,привели к нарушению его прав и свобод, вправе обжаловать эти действия ввышестоящий оперативно-розыскной орган, прокурору или в суд;- лицо, виновность которого в совершении преступления не доказанав установленном законом порядке, т.е. в отношении которого в возбужденииуголовного дела отказано либо уголовное дело прекращено в связи сотсутствием события преступления, или в связи с отсутствием в деяниисостава преступления, и которое располагает фактами проведения вотношении него ОРМ и полагает, что при этом были нарушены его права,вправе истребовать от органа, осуществляющего ОРД, сведения ополученной о нем информации (в пределах, допускаемых требованиямиконспирации и исключающих возможность разглашения государственнойтайны);ОРО обязан предоставить судье по его требованию оперативнослужебныедокументы, содержащие информацию о сведениях, впредоставлении которых было отказано заявителю (за исключениемсведений о лицах, внедренных в ОПГ, штатных негласных сотрудникахорганов, осуществляющих ОРД, и лицах, оказывающих им содействие наконфиденциальной основе).Принцип сочетания гласных и конспиративных методов исредств является характерной и одновременно отличительной чертой ОРД всравнении с другими видами юридической деятельности антикриминальнойнаправленности (например, уголовно-процессуальной).Как определенное сочетание форм и элементов содержания ОРД онпроявляется двояко. Во-первых, информация о цели, задачах и принципахэтой деятельности, основаниях и условиях для совершения конкретныхОРМ, о субъектах осуществления ОРД, их обязанностях и правах, а также овидах и способах контроля за данной деятельностью (и некоторые другиеданные) в соответствии с нормами Закона об ОРД открыта для каждого. Вовторых,не подлежит разглашению информация, в соответствии сдействующим законодательством составляющая государственную или инуютайну, а равно касающаяся личной жизни, чести и достоинства граждан,полученная в ОРД, кроме как в случаях и в порядке, установленных38

законодательством в области ОРД. В частности, гласные начала ОРДпроявляются в таких конкретных ситуациях, как изучение оперативниками(судьями, прокурорами и др.) писем, жалоб и заявлений граждан;исследование различных открытых источников информации (средствмассовой информации, материалов судебных заседаний и различныхкомиссий по борьбе с преступностью, документы государственных органови учреждений и т.д.); непосредственное получение информации в процесселичного сыска и др. Негласные же начала ОРД проявляются, прежде всего, впроцессе конфиденциального сотрудничества с гражданами приосуществлении негласных ОРМ (например, контроля почтовыхотправлений) и др.Хотя данные принципы являются исчерпывающими, однако понашему мнению необходимо дополнить Законе об ОРД АР существующиепринципы положением, предусматривающим принцип оказанияквалифицированной юридической помощи по делам об оперативнорозыскнойдеятельности. Данное положение будет соответствовать ст.61Конституции АР каждому гражданину право на получениеквалифицированной правовой помощи.SUMMARYFirstly, principles of operative-search activity are investigated in thisarticle. For the purpose of strengthening protection of rights and legal interests ofparticipant-citizens of operative-search process, it is suggested to add the principleof specialized legal aid on the issue about operative-search activity to Article.3 ofthe law on operative-search activity.ЛИТЕРАТУРA1. Əməliyyat-axtarıĢ fəaliyyətinin əsasları (Dərs vəsaiti). Bakı, Qanun,2010, s.372. Адвокат в уголовном деле: учебно-практическое пособие / Подред. Д-ра юрид. наук, проф. И.Б.Мартковича. – М.: Юристь, 1997.– c.383. Закон Азербайджанской Республики «Об оперативно-розыскнойдеятельности». С изменениями от 17 мая 2002 года № 324-IIГД,24 мая 2002 года № 333-IIГД; 5 марта 2004 года № 598-IIГД4. Коршиков Игорь Владимирович. Принцип гуманизма в уголовномправе Российской Федерации : Дис. ... канд. юрид. наук : 12.00.08 :Саратов, 1999 189 c. РГБ ОД, 61:99-12/166-939

5. Олейник, О. В. Принцип законности и гарантии его реализации вуголовном праве Российской Федерации :Авторефератдиссертации на соискание ученой степени кандидатаюридических наук. Специальность 12.00.08 - Уголовное право икриминология ; Уголовно-исполнительное право /Рязань,2003. -24с.6. Махмутов Т.Т. Соблюдение и гарантии обеспечения прав изаконных интересов субъектов оперативно-розыскныхправоотношений : диссертация ... кандидата юридических наук :12.00.09. - Тюмень, 2007. - 239 с. : ил. РГБ ОД, 61:07-12/1669Abbasova Nuridə Mərdan qızıÜ.Hacıbəyli adına Bakı Musiqi Akademiyasının dissertantıSÜLEYMAN ƏLƏSGƏROVUN ĠKĠLĠ KONSERTƏ MÜRACĠƏTĠ VƏONUN JANR XÜSUSĠYYƏTLƏRĠAzərbayjan musiqisində ikiqat konsrtin ikinji nümunəsini SüleymanƏləsgərov yaratmıĢdır. Bu violonçel, fortepiano və simfonik orkestr üçün 1947-jiildə yazılmıĢ konsertdir və onun ilk ifaçıları S.Ağayeva (fortepiano) və S.Əliyev(violençel) olmuĢdur. (1947-ji il iyun)Çox əlamətdar fokt kimi qeyd etməliyik ki, o illər S.Ələsgərovkonservatoriyanın tələbəsi idi və professor B.Zeydmanın bəstəkar sinfindəoxuyurdu. Azərbayjan musiqisində ilk konsert nümunəsini həmin siniıfdə təhsilalan ƏĢrəf Abbasov yazmıĢdır. Onun ardınja isə F.Əmirov skripka, fortepiano vəorkestr üçün ikili konserti qələmə almıĢdır. S.Ələsgərovun konsert canrınamürajiət etməsi çox təbii və məntiqli idi. Demək olar ki, musiqi sirrlərinəyiyələnən bəstəkar konservatoriyada müxtəlif canrlarda özünü sınayır və tələbəlikillərində yazdığı əsərlərin sırasında xalq çalğı alətləri orkestri üçün rəqsləri,skripka və fortepiano üçün sonata, mahnıları və «Böyük Oktyabr» kontatasınıgəstərmək olar. ġübhəsiz, tələbəlik əsərlərinin içərisində S.Ələsgərovun ikilikonserti xüsusi əhəmiyət kəsb edir.Təhlil etdiyimiz əsər yalnız bəstəkarın yaradıjılığında jiddi uğur kimiqiymətləndirilməlidir. Eyni zamanda bu əsər azərbayjan musiqisində diqqəti jəlbedən bir nailiyyət kimi qəbul olunmuĢdur. Bu baxımdan S.Ələsgərovun violonçel,fortepiano və orkestr üçün ikili konserti bu gün də müəyyən maraq döğurur.Bəsətkar burada qarĢısında bir sıra jiddi məsələlər qoyur və onların həlli təqdirəlayiqdir.Ġlk növbədə qeyd etməliyik ki, S.Ələsgərov F.Əmirovdan fərqli olaraq, özkonsertinin ənənəvi Ģəkildə təqdim edir. Ümumiyyətlə, müəllif öz əsərində buənənəviliyə geniĢ mənada istinad edir və bunu yalnız konsertin ümumi üç hissəli40

silsilə quruluĢuna aid etməməliyik. S.Ələsgərov konsertin obraz emosionalməzmununu, hissələrin ardıjıllığı və xarakterini, temtizmni, formasını canra xasolan tərzdə istifadə edir. Qeyd etdiyimiz kimi təhlil etdiyimiz ikili konsert üçhissəli silsilədir və burada klassik ənənəyə uyğun olaraq jəld templi və obyektivxarakterli kənar hissələr arasında ağır templi (qrave) və subyektiv lirikanı əksetdirən orta hissə yerləĢir.Konsertin birinji hissəsi (a-moll) sonata formasında yazılıb və silsilənininkiĢafında bu hissə xüsusi rol oynayır. Aydın məsələdir ki, hər silsilədə birinjihissə əsərin baĢlanğıjı olduğuna görə məhz burada əsərin mənası özünü büruzəverirBu baxımdan S.Ələsgərovun ikili konsertinin I hissəsi çox tipikdir. BaĢqasözlə desək bu hissə məzmun və formasına görə geniĢ və mürəkkəbdir. Bunaəlavə olaraq onu da qeyd etməliyik ki, sonata formasının tematizmi çoxmaraqlıdır. Bəstəkar burada bir sıra mövzular ilə bizi tanıĢ edir və onların arasındasıx intonasiya, tematizm yaxınlığı hiss olunur. Əgər nəzərə alsaq ki, I hissəninəsas partiyasının iki tematik elementi II və III hissələrində də səslənir, ondademək olar ki, S.Ələsgərovun ikili konsertində tematizm vahidliyi və dolğunluğuəldə olunur.Konsertin birinji hissəsi əsas mövzu(moderato jantabile, a-moll) ilə açılır vəonu sakit,ifadəli, mahnıvari mövzu (melodiya) konsertin tematik əsasını tĢkil edirvə sonra səslənən mövzunu bilavasitə onunla bağlayır.Konsertin əsas partiyası çox geniĢ ətraflı xarakter daĢıyır və sadə üçhissəliformada yazılıb. Mövzunun əsasını ilk 4 xanə təĢkil edir. Sonrakı inkiĢafı isə onun2 variantlı təkrarı kimi verilir:a 1 (3+3), və a 2 (2+2+6)Mövzuya xas olan sekvensiyalılıq, variantlılıq, pilləvari melodik hərəkətonun mili xarakterini təsdiqləyir; onun ümumi melodik diapazonu geniĢ olsa daəsasını təĢkil edən motiv əksildilmiĢ kvarta (fis-b) diapazonlu da verilir.Əsas partiyanın səslənməsi violonçelin üstünlüyü ilə bağlıdır. OrkestrmüĢayiətinə 2 fleyta və violonçel, kontrabaslar jəlb olunur və bununla solistinpartiyası daha qabarıq Ģəkildə təqdim olunur. Sonata-Alleqronun əsas partiyasıikinji elementi də (pio mosso, a-moll) violonçelin solosunda ifa olunur. Bumövzu çox fəal xarakterlidir və onun hətta yuxarı istiqamətdə inkiĢaf etməsindəənənəvi Sonata-Alleqronun əsas partiyasına tam uyğundur. Mövzu obyektivxarakter daĢıyır.Əsas partiyanın ardı fortepiano partiyasına tapĢırılır və burada artıq birinjigöstərilməsini qeyd etməliyik.Bununla mövzuya yenidən subyektivlik və emosionallıq sanki daxil olur vəəsas partiyanın ifası hər iki solistin tam üstünlüyü ilə baĢ verir.Yığjam bağlayıjı köməkçi partiyaya (andante jon motto, jis-moll) gətiribçıxarır. Bu mövzu da lirik təmkinliyi ilə ənənəvi xarakter daĢıyır.Köməkçi partiya 3 jümlədən ibarət olduğuna görə geniĢ və ətraflıdır. Onun Ijümləsi (18 xanə) simli kvintetin ifasında çox sakit və yumĢaq səslənir. Mövzunun41

II jümləsi (20 xanə) violonçelin partiyasında keçir, fortepiano və simlilər onumüĢayiət edir. Nəhayət, mövzunun III jümləsi daha rəngarəng səslənir və buradavilonçel solosu fotepianonun zərif passacları ilə müĢayiət olunur.Sonata Alleqronun iĢlənmə bölməsi orkestrin tuttisi ilə bağlıdır vəmaraqlıdır ki, bəstəkar ilk dəfə olaraq orkestrin bütün səslərindən istifadə edir.Odur ki, I hissədə orkestr tuttisindən yalnız iĢlənmədə istifadə olunur. Adətənkonsertd iĢlənmə çox yığjam olur. S.Ələsgərov da öz iĢlənməsini yığjam təqdimedir və burada giriĢ əsas partiyanın tematik elementlərinin istifadəsini yuxarıistiqamətdə inkiĢaf etməsini qeyd etməliyik.ĠĢlənmənin sonu violonçelistin kadensiyasına gətirib çıxarır və bu kadensiya(E-dur) və əsas partiyanın intonasiyaları üzərində qurulur. Bu kadensiyaimprovizə xarakteri daĢıyır və violonçelin həm texniki, həm də ifadə imkanlarıustalıqla çatdırılır. Sonra fortepiano əsas partiyanın II elementini səsləndirir və oI, II skripkalar və altlarla unison səslənir. Beləliklə, Sonata Alleqronun reprizasıəldə olunur və qeyd etməliyik ki, o qısaldılmıĢ Ģəkildə inkiĢaf edir.Köməkçi partiya reprizada ümumiyyətlə göstərilir və bununla repriza giriĢvə əsas partiyanın tam üstünlüyü ilə keçir.I hissə əsas mövzusunun səslənməsi ilə nətijələnir və bununla SonataAlleqrosu çərçivəyə alınır. Beləliklə, S.Ələsgərovun ikili konsertinin I hissəsi əsaspartiyanın böyük əhəmiyyət kəsb etməsi ilə səjiyyələnir. Bu mövzular I hissəsininməzmununun açılmasında xüsusi rol oynayır və eləjə də violonçel solosununqeyri-adi rolunu da qeyd etməliyik.Konsert 2 solist üçün yazılsa da demək olar ki, solist kimi yalnız violonçelçıxıĢ edir. Fortepiano partiyası onunla müqayisədə daha məhduddur və daha çoxmüĢayiətediji rol oynayır.Orkestr ekspozisiyada və reprizada əsl mənada müĢayiətedijidir. Hətta bubölmədə tam tərkiblə çıxıĢ etmir və tutti Ģəklində çıxıĢ etmir.daxilində böyük bir təzad yaratmır.ġübhəsiz, S.Ələsgərovun konsertinin traktovkasında bəzi xüsusiyyətlə bizimdiqqətimizi jəlb edə bilməzdilər. Əvvəla qeüd etməliyik ki, təhlil etdiyimiz IIhissə bir mövzu üzərində qurulur və o konserti açan mövzu ilə çox yaxındır.Beləliklə, silsilə daxilində I və II hissəllərin arasında tematik əlaqələrinmövjudluğu var və bu da onun bütövlüyü və vahidliyini təmin edir.Eyni zamanda II hissənin mövzusunda baĢ verən bəzi intonasiyadəyiĢiklikləri çox vajibdir ıə onlar musiqinin inkiĢafına öz təsirini göstərmiĢ olur.II hissə Des-durda yazılmıĢdır və aydın məsələdir ki, musiqinin iĢıqlı macorəhval-ruhiyyəsi I hissənin nisbətən tutqun a-moll tonallığından çox fərqlənir.Ümumiyyətlə birinji hissənin bütün mövzularında təmkinlik aydın hissolunur. Hətta köməkçi partiya öz sakit, yumĢaq xarakteri ilə yadda qalır. Ġkilikonsertin II hissəsinin lirikası açıq emosionallığı ilə xüsusi təsir bağıĢlayır ki, buda müəyyən mənada klassik ənənəvilikdən çox uzaqdır.42

Bildiyimiz kimi hər konsertin orta hissəsi öz sakit, təmkinli səslənən lirikmusiqisi ilə xarakterizə olunur və burada yalnız bu hissənin lirik musiqisi sankionu tamamlayır. Məhz, buna görə konsertin II hissəsi silsilə daxilində elə birböyük təzad yaratmır.ġübhəsiz, S.Ələsgərov konsertin traktovkasında bəzi xüsusiyyətləri, temptəzadlığı eyni zamanda obraz, emosiya, geniĢ götürsək məzmun təzadlığı da çoxvajib amil kimi çıxıĢ edir.S.Ələsgərov öz ikili konsertində nə qədər klassik ənənələrə istinad etsə dəeyni zamanda hələ gənj təjrübəsi olmayan və s. Kimi bu ənənəviliyi pozan bəziaddımlarını atmıĢ olur.II hissəsinin çox emosional səslənməsi bunun təzahürü kimi göstərmək olar.Çox maraqlıdır ki, javanlığına baxmayaraq bəstəkar lirik baĢlanğıja bu qədərböyük diqət yetirir və hətta onu müxtəlif yollarla çatdırmaq imkanı nümayiĢetdirir. Konsertin lirik mövzusunu 2 yerə bölmək olar:obyektiv və subyektiv,təmkinli və ehtiraslı. Bununla yanaĢı bəzi zəif jəhətləri də qeyd etməliyik.Bəstəkarın ikili konsertində müəyyən mənada mövzu kasadlığı hiss olunur. Buifadəni iĢlətməklə mövzuları sanki bir-birini təkrarlayır. Bu istər-istəməz musiqidəmüəyyən təkrarlara gətirib çıxarır. Dediyimizin təsdiqi kimi I hissəsi əsasmövzusu konsertin II, III hissələrində də təkrarına aid etmək olar. Yəqin ki, butəkrarlanan mövzu yerinə tamamilə yeni mövzuların yaranması daha məqsədəuyğun olardı və ikili konsertin musiqisinin zənginliyinə xidmət edərdi. Gözəçarpan bir qüsur kimi də bu ikili konsertin orkestr partiyasının zəifliyinigöstərmək olar. Bəstəkar orkestri yalnız müĢayiətediji kimi çıxıĢ edir və hətta burolu da olduqja məhduddur.2 solistn partiyasına gəldikdə isə onu deməliyik ki, konsertdə tam üstünlükviolonçel partiyasına verilir. Bəstəkar violonçel partiyasını olduqja ətraflı və geniĢgöstərir. O, violonçelin bir alət kimi bütün texniki və ifadə imkanlarını bajarıqlaistifadə edir, fortepiano partiyasının imkanlarını qeyd etdiyimiz kimi bir qədərməhduddur və burada əsasən iri Raxmaninovsayağı akkordların istifadəsinigöstərmək olar.Konsertin III hissəsi (alleqro moderato, A-dur)ikili konsertə parlaq təzadlılıqdaxil edir. Bəstəkar konsertin finalını rondo adlandırır və burada demək olar ki,rondoya xas olan bütün xüsusiyyətlər öz əksini tapır. Musiqi öz Ģən obyektivbayramsayağı xarakteri ilə xas təəssürat yaradır. Bəstəkar finalı, II epizodlu rondoformasında yazır. Ġlk növbədə finalın əsas mövzusunun rolunu qeyd etməliyik.Refren (A-dur) oynaq rəqsvari xarakter daĢıyır və onun mili musiqi köklərəəsaslanması xüsusi qeyd olunmalıdır. Mövzunun çatdırılması variantlıq,sekvensiyalılıq xüsusi rol oynayır və bu da bəstəkarın mili ənənələri və sıxbağlılığını təsdiq edir. Refrenin ilk səslənməsi orkestrin və sonra violonçelinifasında verilir. I epizod J-durda violonçelin solosunda çatdırılan mövzu iləbağlıdır. Bu epizod sırf lirik xarakter musiqi üzərində qurulur və onun mövzusu Ihissənin əsas partiyası ilə olduqja yaxĢıdır. Mövzuda mahnıvarilik aydın hiss43

olunur. II epizod isə I hissənin əsas partiyası üzərindən keçir və beləliklə ikiqatkonsertin finalında refrenin 3 dəfə səslənməsi 2 sırf lirik xarakterli epizodun birbiriniəvəz etməsi baĢ verir. Xüsusi olaraq qeyd etməliyik ki, finalın musiqisində 2obraz təzadlığı var. ġübhəsiz, finalın ümumi əhval-ruhiyyəsini refren yaradır,lakin bu ümumi obyektiv və əhval-ruhlu mühitə lirik baĢlanğıjın daxil olmasıhəm parlaq, həm də təsiredijidir. Bununla ikili konsertin musiqisində lirikbaĢlanğıjın ümumi rolunun vajibliyi bir daha vurğulanır və bir daha bu lirikbaĢlanğıjın bəstəkarın musiqisində qeyri-adi rol oynamasını qeyd etməliyik.SUMMARYAbbasov Nurida, Suleyman Alasgarov article was provided by thevioıonchel, double concert for piano and symphony orchestra, and studied historyand theoretical point of view, the form structure of the work, tune-intonation,rhythmic point of view was reflected in the analysis here.Abdullabəyova Gülər Həsən qızıBakı <strong>Slavyan</strong> <strong>Universiteti</strong>АЗЕРБАЙДЖАНСКО-ПОЛЬСКИЕ ЛИТЕРАТУРНЫЕ СВЯЗИ(конец ХХ века)Становление проблемы азербайджановедения 80-х годов иазербайджанско-польские литературные связи этого периода представленыбольшим литературно-художественным материалом, отражающим процессвзаимообогащения двух литератур. Обусловленный наличием исторических,идеологических, общекультурных и психологических факторов,контактными связями этот процесс создает особо благоприятные условиядля возникновения общих тенденций в азербайджанской и польскойкультурах. Азербайджанская и польская литературы, входящие в единуюсемью европейских литератур, движутся одним путем, утверждающимобщечеловеческие идеалы гуманизма. Много общего в тематике, в судьбахгероев, их внутреннем мире, психологическом настрое, отображенном впольской и азербайджанской прозе последних лет. Четкие параллели и точкисоприкосновения можно обнаружить при внимательном анализе творчествамногих современных писателей Азербайджана и Польши. Такое родствообнаруживается у Акрама Айлисли и Юлиана Кавальца – одного из ведущихписателей, как называют польские литературоведы, «крестьянскогонаправления» в послевоенной польской прозе. Писатель родился внебольшой деревне Тарнобжег, окончил факультет польской филологииЯгеллонского университета в Кракове. Годы оккупации провел в родной44

деревне, после освобождения работал журналистом (в газетах и журналах,связанных с Крестьянской партией Польши). Первое его произведение былоопубликовано в 1957 году, а через десять лет писателю была присужденапремия 1-ой степени Министерства культуры и искусства за книги ―К землеприписанный‖, ―Танцующий ястреб‖ и ―Свадебный марш‖, произведенийшироко известных советскому читателю.Отрывки из книги ―Танцующий ястреб‖ были переведены наазербайджанский язык еще в 1969 году А.Касумовым. Как правило, сюжетроманов и повестей писателя связан с переходом героев из деревни в город.Этот процесс становится причиной глубокого внутреннего противоречиягероев. С одной стороны, они приобщаются к культуре, делают карьеру, а сдругой отдаляются от наследия отцов и дедов, как бы совершают измену.Эти люди постоянно ощущают свою обособленность, сознают своедеревенское происхождение, Ю.Ковалец внимательно прослеживает этотсложный, психологический процесс своих героев, ярко ивысокохудожественно отражает его в своих произведениях.Мы специально совершили краткий экскурс в историю жизни итворчества польского писателя, сделали это с целью показать какпрекрасное знание среды из которой он вышел, помогло ему выбратьбезошибочно точный путь в литературе, свое место в ней, то место, котороезанимает в азербайджанской прозе Акрам Айлисли. Поэтично ипроникновенно описывает он свою деревню Бузбулаг центр многихсобытий, участниками которых становятся односельчане писателя. Так же,как и Ю.Кавалец, А.Айлисли создает сильные, драматические произведенияо своем современнике. «Драматизм его повестей не в экстремальныхситуациях не в остроте самого сюжета, а в психологическом анализесобытий, оценке складывающихся положений, в чертах морального обликасамих героев» 1. Много общего можно найти у героев Кавальца и Айлислив произведениях, созданных за последние годы, эта общность и определяетинтерес писателей Азербайджана к литературе братского народа.Произведения польских писателей отличаются художественныммастерством, тематическим и проблемным разнообразием. Из нихотбираются наиболее близкие по духу творчеству азербайджанскихпереводчиков, в чем-то созвучные, перекликающиеся с теми вопросами,которые являются общими для писателей Польши и Азербайджана, да ивообще для всех писателей – представителей большой многонациональнойсемьи европейских литератур. Самый важный и волнующий сегодняписателей вопрос – облик человека, его мысли, роль и место в современномобществе, Этот вопрос интересует представителей новой прозыАзербайджана среди которых Анар, Эльчин, М.Сулейманлы, А.Айлисли, оннаходит свое отражение в произведениях Леона Кручковского, КорнелияФилиповича, Юлиана Ковальца, Яна Капровского и др. Одной из черт разви-45

тия польской прозы последнего десятилетия является стремление краскрытию нравственно-психологического мира личности. Эту черту южнопроследить и в азербайджанской литературе того же периода В основемногих произведений представителей польской прозы – исследованиепсихологии человека, в которой ярко высвечены философские,политические, моральные стороны. Такие именно произведения служатуспешному выполнению главной задачи культуры Польши, которое«постепенно, но решительно формирует человека, – его моральный,культурный, эмоциональный облик». Этим объясняется отбор азербайджанскимилитераторами произведений польских писателей, среди которых ЯнКапровский с его рассказами ―Дед‖ в переводе Н.Бабаева, К.Филиппович―Редкая бабочка‖ (рассказ) переводчик М.Миркишиев, Я.Домагалик ―Конецканикул‖ (повесть) в переводе М.Алекперова. Все эти произведения былиизданы в 1979 году 2.В 1980 году азербайджанский читатель знакомится с творчествомЛеона Кручковского, представленным социально-историческим романом―Кордиан и хам‖ в переводе К.Мехтиева. Леон Кручковский (1900 г.),писатель-трибун, неутомимый борец за революционное переустройствомира, ровесник XX века» вся его судьба личная и творческая неразрывносвязана с его эпохой. Кручковский, родившийся в многодетной рабочейсемье, испытал на себе все тяготы, выпавшие на долю его народа, егопоколения. Творчество Кручковского вобрало в себя лучшие традициидемократической польской литературы, в первую очередь, Болеслава Пруса,Элизы Ожешко, Марии Конопницкой, Стефана Жеромского, Нужноотметить, что самые крупные произведения перечисленных авторов хорошоизвестны нашему читателю, переведены на азербайджанский язык. А романС.Жеромского ―Накануне весны‖ – фундаментальное произведениепольской военной литературы вплотную связанное с Азербайджаном, ещеждет своего переводчика. Многие страницы романа содержат описаниереволюционного Баку и жизни бакинских поляков.Один из романов Элизы Ожешко ―Хам‖ (также переведен в 1959 годуна азербайджанский язык Гусейновой) о жизни польского крестьянства – такпрезрительно шляхта называла крестьян. Писательница с высокимхудожественным мастерством показала высокие нравственные качествасвоего героя – ―хама‖.Кручковский этим же прозвищем называет своего главного героя –сельского учителя, выходца из крестьян Казимежа Дечинского (личностьисторически революционная), а представителя шляхты (т.е.дворянства)подхорунжего Фелюся Чартистского, помещичьего сынка – ―Кордианом‖.Кордиан – герои одноименной политической драмы выдающегося польскогоромантика Юлиуша Словацкого (1809-1849), современника АдамаМицкевича, так близкого ему своей революционной и демократической46

настроенностью. Кордиан – родовитый польский шляхтич, который даетслово убить царя за то, что он ―украл у нас польский край‖. Но в самый последниймомент у порога в царскую спальню, преследуемый мистическимивидениями он не выполняет своей миссии. В благородном образе своегогероя Словацкий воплотил высокие стремления и патриотическоесамопожертвование лучших представителей польской шляхетской молодежи,принявших участие в восстании 1830 года. Словацкий критическиотносился к своему герою, хотя и видел в нем лучшие черты шляхетскойреволюционности.Поэт показывает нереальность замысла Кордиана, его трагическийиндивидуализм, оторванность от широкого народного движения. Словацкийв своем романе восставал против действии романтических одиночек, противреакционных руководителей восстания.Л.Кручковский, называя своего героя – заурядного подхорунжегоКордианом, полемизировал не столько со Словацким, сколько с теми, ктоложно героизировал и окружал романтическим ореолом исключительностиличность из среды шляхетских участников восстания. Исключительностиромантического героя Кручковский противопоставил непосредственность,лишенную примечательности, – Фелюся 3.Основной темой произведения, ―главным стержнем‖, как говорил самЛ.Кручковский в предисловии к роману,‖ является крестьянский вопрос вКоролевстве Польском накануне ноябрьского восстания 1830 года‖ 4.Нужно отметить, что многие участники этого восстания,подавленного царским самодержавием, были сосланы в самые отдаленныеокраины царской России одной из которых являлась т.н. ―Южная Сибирь‖, –Кавказ, Азербайджан. Среди участников этого восстания былиТ.Л.Заблоцкий, В.Стшельницкий, и многие другие представители передовойпольской творческой молодежи, посвятившие Азербайджану ряд своихталантливых художественных произведений. Характеризуя ноябрьскоевосстание 1830 года, Энгельс сказал:―Оно ничего не изменило во внутреннем положении народа, это былаконсервативная революция‖ 5. А вот как оценивают значение этогособытия в Польше:―Ноябрьское восстание, несмотря на его шляхетский характер, имелов ту эпоху прогрессивное значение. Это был удар по царизму, важный этап вборьбе польского народа за национальную независимость, яркий,вдохновляющий пример самоотверженного героизма, энтузиазма имужества повстанцев‖ 6.В романе ―Кордиан и хам‖ Кручковский впервые в польскойлитературе тех лет показал всю сложность классового сознания крестьян,процесс его зарождения и утверждения.47

Рисуя тяжелое, подневольное положение польского крестьянствапервой трети XIX века, автор заставлял задумываться о современномсостоянии класса землепашцев, которое мало в чем изменилось, хотяПольша стала ―свободной‖. Так же, как и раньше ее врагами оставалисьпомещики.Обращение к этому произведению азербайджанских переводчиков,обусловлено, в первую очередь, необходимостью лучше познать историюпольского народа, судьбой азербайджанского народа, также испытавшего насебе все тяготы царского режима. Оказавшиеся в пределах одной империи,одинаково угнетаемые царским самодержавием, народы Азербайджана иПольши уже тогда проявляли интерес друг к другу. Борьба польского народапротив гнета и деспотизма русского царизма, в частности, польскоевосстание 1830-1851 гг. вызвало у азербайджанских деятелей национальноосвободительногодвижения огромный интерес к этим событиям ивосхищение мужеством польского народа.Однако не только история Польши интересует азербайджанскихпереводчиков в центре внимания находится ее настоящее, ее сегодняшнийдень. Одним из популярных жанров является приключенческая литература –современный детектив. В польской литературе один из лучших образцовэтого жанра – повесть Ежи Эдигея ―При поднятом занавесе‖,представленная в 1980 году издательством ―Язычи‖ в переводе ВилаятаРустамзаде 7. Основу сюжета составляет следствие по делу убийства насцене театра исполнителя роли предателя Рожера в пьесе французскихжурналистов ―Мария Октябрь‖ актера Мариана Зарембы. В убийствеобвиняется помощник режиссера Ежи Павельский, которому вынесенсмертный приговор. Благодаря чуткому, внимательному анализу,проведенному следователем, капитаном милиции Лапиньским, истинныйубийца наказан, торжествует правда. Произведение, насыщенноенапряженными эпизодами, психологическими сценами с интересом читаетсяи на азербайджанском языке. Необходимо отметить вниманиеазербайджанских литераторов к польскому юмору – короткомуюмористическому рассказу, имеющему своих признанных мастеров. ГенрихБордзиевский – один из представителей этого жанра, его рассказ―Приглашение к ужину‖8, переведенный на азербайджанский язык, былопубликован в газете ―Литература и искусство‖ (―Ədəbiyyat və incəsənət‖).Широко известно в Польше имя талантливой детской поэтессы ВандыХотомской. Ее творчество, основанное на фольклорных традициях, любимои взрослыми и детьми.Поэма Ванды Хотомской ―Здравствуйте, пан Андерсен!‖ 9,обращение к великому датскому сказочнику польской детворы, содержащеевыражение глубокой любви и верности заветам Андерсена. Поэма48

переведена на азербайджанский язык талантливой детской поэтессойХ.Алибейли.Необходимо отметить, что все названные выше произведенияпольских авторов были переведены с русского языка, благодаря которомусовершается большой и важный процесс приобщения советского читателя кбогатому и своеобразному миру европейской культуры. Однако, при всейпрогрессивности и положительности этого пути, идеальным продолжаетоставаться перевод произведений зарубежных, польских, в данном случае,писателей с оригинала.Значительна миссия азербайджанских переводчиков в приобщениисвоего читателя к богатому духовному миру польского народа, немалосделано ими для познания творчества Мицкевича в Азербайджане, однакомногое еще неизвестно читателю из богатого поэтического наследияпольского романтика, лучшие произведения поэта, его баллады и поэмы ещеждут своих переводчиков.SUMMARYThe article deals with the literary relations between Azerbaijan and Polandat the end of XX century. The article especially deals with the interest of Polishliterary critics to the Azerbaijan literature and culture. In this article authoranalyzed translations of poems, stories of Polish writers.ЛИТЕРАТУРА1 . А.Гусейнов. Движение жизни, движение прозы. ―ЛитературныйАзербайджан‖,1983, № 12 , с.III.2. Я.Капровский. ―Дед‖. ―Азербайджан муаллими‖, 1973, 3 авт. (нааз.яз.),3. К.Филипович. ―Редкая сабочка‖. ―Адабият ве инджесенат‖, 1979, 6апреля (на аз.яз.), Я.Домагалик. ―Конец каникул‖, Б.Гянджлик, 1979 (на аз.яз.), Л.Кручковский. ―Кордиан и хам‖, Б.Гянджлик, 1980 (на аз.яз.).4. См. Пиотровская А.Г. Леон Кручковский. М., 1977, с,50.5. Леон Кручковский. Избр., М., Изд-во Иностранной литературы1955, с. 76. К.Маркс и Ф.Энгельс. Соч., т.4, с.492.7. См. ―История Польши‖. М., Изд-во АН СССР, 1954, т.1, с.455.8. Бордзиевский Г. Приглашение к ужину. ―Адабият ве инджесенет‖,1980, 17 октября, с.8, пер. Зарафатчы (на азерб. языке).9. Хотомская В. Здравствуйте, пан Андерсен. ―Пионерская правда‖,29.Х.1980г (на аз.яз.).49

10. Я.Ивашкевич. Предисловие к кн. Польская поэзия. Т.1, Госполитиздат.М., 1965, с.5.11. См.Каспий, 1898, № 268.12. Мицкевич А. К М. (К Марыле ) ―Адабият ве инджесенат‖, IIфевраля 1983, с.3.13. Мицкевич А. ―Морское путешествие. Полились мои слезы.Сомнение‖. ―Адабият ве иджесенет‖, 19 февраля 1983 г., с 314. Митскевич А.Крым сонетлəри.Б., Язычы, 198515. Мицкевич А. ―В Альбом Людвига Мицкевича‖. ―Адабият веинджесенет‖, 23 декабря 1983 г., с.7 (на азерб.яз.) пер. С.Рустамханлы.16. Adam Mitskeviç və Azərbaycan‖, 7 феврал 1989.Abdullayeva Güllü BayramBakı <strong>Slavyan</strong> <strong>Universiteti</strong>MÜASĠR AZƏRBAYCANIN ĠDMAN SĠYASƏTĠAzərbaycan qədim ənənələrə malik olan ölkədir. Xalçaçılıq,heykəltaraĢlıq, dülgərlik və sair kimi sahələr ölkəmizi dünyaya tanıdıb. Ġdman daAzərbaycanda qədimdən meydana gəlib və əhəmiyyətli Ģəkildə inkiĢaf edərəkformalaĢıb. Tarixi mənbələrə əsaslanaraq, qeyd etmək olar ki, Azərbaycandaeramızdan əvvəl güləĢ, oxatma, qılıncoynatma, atçapma kimi idman növləri geniĢyayılmıĢdır. Hələ ―Kitabi-Dədə Qorqud‖ dastanında qəhrəmanların güləĢ, oxatma,atçapma ilə güclərini sınamaları, belə sınaqlarda kimin güclü olmasınıyoxlamalarından dönə-dönə danıĢılır. Dastanda kiĢilərlə yanaĢı, qadınların da bumübarizə növlərində hünər və məharət göstərməsi qeyd edilir. Orta əsr görkəmliAzərbaycan mütəfəkkirlərindən Xaqani ġirvani, Nizami Gəncəvi, Qətran Təbrizi,Nəsirəddin Tusi və bir çox baĢqa Ģairlərin əsərlərindədə Azərbaycanda yayılmıĢatçapma, çovqan, güləĢ, oxatma, qılıncoynatma, daĢqaldırma, sürpapaq və sairkimi idman oyunlarından bəhs olunur.Uzun illər Sovet Ġmperiyası tərkibində olduğu müddətdə Azərbaycandaqədim idman növlərinin bəzi motivləri qorunub saxlansa da, demək olar ki, idmanənənələri unudulmuĢ və yeni yaranmıĢ növlərə daha çox üstünlük verilmiĢdir.Müstəqilliyini bərpa etməsi ilə Azərbaycan bir çox sahələrdə, o cümlədən idmansahəsinin də özünəxas ənənələri yenidən dirçəltməyə nail oldu.Ġdman böyük qayğı və diqqət tələb edir. Hər hansı ölkədə onun kifayətqədər ardıcıl və məqsədyönlü inkiĢafı, idman ənənəsi, idmanla məĢğul olmağa50

Ģərait və imkan, idmançılara münasibət, idman sahəsində mütəxəssislərinyetiĢdirilməsi, yarıĢların təĢkili və keçirilməsi, idmançıların beynəlxalq yarıĢlardaiĢtirakının təmini, idmanın təbliği, kütləviləĢdirilməsi kimi amillərdən çox asılıdır.Belə amillər cərgəsində dövlətin idmana münasibəti və bu sahədə siyasətiözünəməxsus yer tutur. Çünki bu münasibət və siyasət özü-özlüyündə qeydolunan məsələlərin müəyyən qisminin həllinə bilavasitə təsir göstərir.Azərbaycanda bugünkü idmanın mövcudluğu və inkiĢafı bilavasitəümummilli liderimiz Heydər Əliyevin adı ilə bağlıdır. O, Azərbaycanda idmanın,Olimpiya Hərəkatının ən böyük pərəstiĢkarı və təbliğatçısı olaraq idmanın madditexnikibazasının gücləndirilməsi yolunda böyük iĢlər görmüĢdür. Heydər ƏliyevAzərbaycanda ilk dövrlərdə idmanın vəziyyətinə münasibət bildirərək demiĢdir:"Xalqımız, millətimiz genetik xüsusiyyətlərinə görə fiziki cəhətdən sağlaminsanlardan ibarət olan xalqdır, millətdir. Fiziki sağlamlıq və fiziki güc, mənəvisağlamlıqla bərabər Azərbaycan xalqına, millətinə xas olan xüsusiyyətdir. Ammabu xüsusiyyət həmiĢə bizim daxilimizdə qalıbdır. KeçmiĢ dövrlərdə də, əsrlərdənəsrlərəpəhləvanlarımız da, güləĢçilərimiz də, oxatanlarımız da, fiziki imkanlarınıcürbəcür oyunlarda nümayiĢ etdirənlərimiz də olubdur. Ancaq məlum olansəbəblərə görə bunlar yalnız öz ölkəmizin çərçivəsində qalıb, dünya miqyasınaçıxmayıbdır" [1].Azərbaycan idmanının himayədarı Heydər Əliyevi ölkə idman ictimaiyyətihəmiĢə xüsusi minnətdarlıq və məhəbbət hissi ilə xatırlayacaqdır.Azərbaycandaidman ənənələrini bərpa etmək, Azərbaycan idmanını dünyaya tanıtmaq üçünÜmumilli Lider Hüydər Əliyev zamanında ilk növbədə, bir çox iri idmanqurğularının tikilib istifadəyə verilməsinə baĢlanmıĢdır. O, idmanı inkiĢafetdirməklə gəncləri pis vərdiĢlərdən, zərərli adətlərdən çəkindirmək, idmanvasitəsilə onları layiqli Azərbaycan vətəndaĢlarına çevirmək, kütləvi bədəntərbiyəsinin yayılması ilə xalqın fiziki sağlamlığına nail olmaq, peĢəkaridmançıların uğurlu çıxıĢlarına kömək etmək, onların gücü ilə Azərbaycan adlıməmləkəti dünyaya tanıtdırmaq siyasəti yürüdürdü. Ġndi tam qətiyyətlə deməkolar ki, bu siyasət uğurla nəticələndi və müvəffəqiyyətlə davam etməkdədir. 1994-cü ilin 26 iyulunda ölkədə idmana və gəncliyə dövlət qayğısını bilavasitəgerçəkləĢdirəcək bir qurum - Gənclər və Ġdman Nazirliyini yaratmaqla, o, bir-biriilə sıx bağlı olan bu iki sahəyə qayğını önə çəkdi. 1995-ci ilin martın 5 də uluöndər, Azərbaycan idmanının himayədarı Heydər Əliyev Bakı Ġdman SarayındaDünya və Avropa çempionatlarının qalibləri və mükafatçıları ilə görüĢmüĢ vəonların sağlam ruhda tərbiyə almaları və əsl vətəndaĢ kimi yetiĢmələri naminəəlindən gələni əsirgəməyəcəyini bəyan etdi. ―Idmana xüsusi qayğını öz üzəriməgötürürəm və əmin ola bilərsiniz ki, siz bunu daima hiss edəcəksiniz‖-deyəndövlət baĢçısı bu sahənin inkiĢafı üçün Ġdman Fondunu təsis etmiĢ, bədəntərbiyəsi və idmanın inkiĢafında yeni strategiyanın təməlini qoymuĢdur [2].51

Bundan baĢqa, yeni nəslin mənəvi və fiziki inkiĢafı, gənclərin hüquqlarınınqorunması və onların beynəlxalq səviyyəli tədbirlərdə iĢtirakı üçün müvafiqtədbirlər görülmüĢdür.Ümumiyyətlə, gənclərin fiziki, mənəvi-əxlaqi, vətənpərvərlik tərbiyəsiiĢini, onların sosial-iqtisadi problemlərinin həllini sürətləndirmək məqsədilə 1996-cı ildən bəri aĢağıdakı qanunvericilik aktları qəbul olunmuĢdur:―Azərbaycanın gənc istedadlarına dövlət qayğısı haqqında‖ AzərbaycanRespublikası Prezidentinin Fərmanı (22 iyun 1996-cı il);- ―Gənc istedadlar üçün xüsusi təqaüdlərin təsis edilməsi haqqında‖Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı (13 sentyabr 1997-ci il);- ―Dövlət gənclər siyasəti haqqında‖ Azərbaycan RespublikasıPrezidentinin Fərmanı (29 iyul 1999-cu il);- ―Gənc ailə‖ Proqramı (16 fevral 1999-cu il);- ―Gənclərdə vətənpərvərlik və vətəndaĢlıq hisslərinin yüksəldilməsihaqqında‖ Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fərmanı (17 fevral 1999-cu il);- ―Ġstedadlı yeniyetmələrin və yaradıcı gənclərin sosial, iqtisadi və s.problemlərinin həllinə yönəlmiĢ, onların öz qabiliyyətlərini inkiĢaf etdirmələrinəkömək edən dövlət proqramı‖ (4 avqust 2000-ci il);- ―Ordudan tərxis olunmuĢ gənclərin məĢğulluğu‖ Proqramı (23 avqust2000-ci il).1992-ci ildə təsis edilmiĢ Azərbaycan Milli Olimpiya Komitəsi (AzMOK)- Olimpiya Xartiyası, Azərbaycan Respublikasının müəssisələr və ictimai birliklərhaqqında qanunları əsasında yaradılmıĢ, Azərbaycan Respublikasının ƏdliyyəNazirliyi tərəfindən qeydiyyatdan keçmiĢdir və Nizamnaməsi BeynəlxalqOlimpiya Komitəsində qəbul olunmuĢ hüquqi Ģəxs statuslu müstəqil qeyri-dövləttəĢkilatıdır. 1992-1997-ci illər arasında Azərbaycan Milli Olimpiya Komitəsininfəaliyyətində qeyd olunmalı iĢlər Avropa Yeniyetmələrinin Olimpiya GünlərindəiĢtirakı, Bakıda Beynəlxalq QaçıĢ Günlərinin keçirilməsini əhatə edir. Bu dövrüçün qeyd olunmalı ən mühüm hadisə isə 1996-cı ildə Azərbaycanın müstəqildövlət kimi ilk dəfə Olimpiya Oyunlarına qatılmasıdır. Bu tarixi hadisəninreallaĢdırılmasında Azərbaycan prezidenti Heydər Əliyevin böyük əməyi oldu.Ölkəmizdə Olimpiya hərəkatının inkiĢafında əsas mərhələ isə 1997-ci ildə,Ġlham Əliyevin Milli Olimpiya Komitəsinin prezidenti seçilməsindən sonrabaĢlandı. XX əsrin sonlarında dünya idmanında olimpizmin geniĢ vüsət aldığı birvaxtda, Ģübhəsiz ki, Azərbaycan bu mühüm cərəyandan kənarda qala bilməzdi.Milli Olimpiya Komitəsi dünya və Avropa idman təĢkilatları ilə sıx əlaqələryaratmaqla həm də respublikamızın beynəlxalq aləmdə tanıdılması üçünəvəzedilməz xidmətlər göstərdi. Bununla yanaĢı, Olimpiya oyunları dünyaxalqlarının və ölkələrinin bir-birinə tanıdılması, təbliğ edilməsi baxımındanəvəzsiz rol oynayır.Milli Olimpiya Komitəsi idmançıların sosial vəziyyəti ilə yaxındanmaraqlanır, perspektivli idmançılar və onların məĢqçiləri üçün Milli Olimpiya52

Komitəsinin təqaüdləri təsis olunur. Belə ki, yarıĢlarda fərqlənən imançılarımız vəməĢqçilərimiz MOK-un Azərbaycan idmanının Ģərəfini ləyaqətlə qorumuĢveteranlar, respublikanın tanınmıĢ idmançıları da diqqətdən kənarda qoyulmur.Milli Olimpiya Komitəsi tərəfindən veteran idmançılar üçün xüsusi təqaüdlər təsisolunur. Azərbaycanda idmanın kütləviləĢdirilməsi, uĢaqların və yeniyetmələrinidmana cəlb olunması məqsədilə Milli Olimpiya Komitəsi Gənclər və ĠdmanNazirliyi, Təhsil Nazirliyi, Həmkarlar Ġttifaqları Konfederasiyası ilə birlikdəYeniyetmələrin Respublika Oyunlarının təĢkil olunmasına xüsusi səy göstərilir.1998-ci ildən etibarən Yeniyetmələrin birinci Respublika Oyunları keçirilir. Artıqbu Oyunlar periodik olaraq, yəni iki ildən bir təĢkil olunur. Azərbaycan MilliOlimpiya Komitəsinin yeniyetmə idmançılara göstərdiyi diqqət və qayğı yalnızRespublika Oyunları ilə məhdudlaĢmır. Son üç ildə MOK Olimpiya hərəkatı iləbağlı müxtəlif beynəlxalq miqyaslı tədbirlərdə yeniyetmələrin iĢtirakını təminetmiĢdir. 1997-2000-ci illərdə Komitənin rəhbərliyi Beynəlxalq OlimpiyaKomitəsinin, Milli Olimpiya Komitələri Assosiasiyasının, Avropa OlimpiyaKomitəsinin baĢ məclislərində, digər tədbir və görüĢlərində, seminarlarda fəaliĢtirak etmiĢdir.Milli Olimpiya Komitəsinin prezidenti Ġlham Əliyevin ötəndövrdə Beynəlxalq Olimpiya Komitəsinin prezidenti Xuan Antonio Samarançla,hazırda Beynəlxalq Olimpiya Komitəsinin prezidenti olan Cak Roqla görüĢlərindərespublikada Olimpiya Hərəkatının, idmanın vəziyyəti və inkiĢaf perspektivlərimüzakirə olunmuĢ, beynəlxalq əlaqələrin geniĢləndirilməsi, əməkdaĢlığıngücləndirilməsi məsələlərinə xüsusi diqqət yetirilmiĢdir. 1997-ci ilədək Bakıda ənkiçik beynəlxalq turnirin təĢkil olunması müĢkül məsələ idi. Ġndi ölkəmizdünyanın idman mərkəzlərindən birinə çevrilmiĢdir. Burada hər il ən mötəbərbeynəlxalq yarıĢlar, dünya və qitə çempionatları, Olimpiya Oyunlarının lisenziyaturnirləri təĢkil olunur. Həm də beynəlxalq yarıĢların təkcə paytaxtda deyil,ölkənin regionlarında da təĢkil edilməsi sevindirici haldır. Bütün bunlar ölkəninĠdman və Olimpiya Hərəkatında qazandığı nüfuz hesabına mümkün olmuĢdur.Azərbaycan olimpiya oyunlarında ciddi uğurlar əldə edib. Azərbaycanlıidmançılar Yay Olimpiya Oyunlarında güləĢ, atıcılıq, boks və cudo idmannövlərində onaltı medal qazanıblar. 1998-ci ildə respublikamız ilk dəfə QıĢOlimpiya oyunlarına qatıldı. Yaponiyanın Naqano Ģəhərində keçirilən XVIII QıĢOlimpiya oyunlarında respublikamız 5 nəfər idmançı ilə dörd yarıĢda təmsilolundu. 2000-ci ildə Sidney Olimpiyadasında Azərbaycan idmançıları 2 qızıl, 1bürünc medal qazandı. Azərbaycan komanda hesabına 199 ölkə arasında 34-cü,Avropa ölkələri arasında isə 23-cü oldu. Bu ölkənin olimpiya hərəkatı tarixində ənböyük uğuru idi. 2002-ci ildə Azərbaycan ikinci dəfə QıĢ Olimpiya oyunlarınıniĢtirakçısı oldu (3). ABġ-ın Soit Leyk siti Ģəhərində keçirilən bu oyunlardaidmançılarımız 3 yarıĢda iĢtirak etmiĢdilər. Nəhayət, 2004-cü ilin avqustundaAfinada keçirilən Olimpiya oyunlarında idman tariximizdə ilk dəfə olaraqidmançılarımız Azərbaycana 5 medal qazandırmıĢdı. Bütün bunlar Ġlham Əliyevcənablarının təĢkilatçılıq fəaliyyətinin uğurlu nəticələri kimi dəyərləndirilməlidir.53

Ümuniyyətlə, Ölkəmizdə olimpiya hərəkatının inkiĢafı birmənalı olaraq PrezidentĠlham Əliyevin adı ilə bağlıdır. Azərbaycanda Olimpiya Hərəkatı və idmanın sonon ildəki inkiĢafı, uğurları, bu sahədə qarĢımızda açılmıĢ bütün perspektivlərümummilli lider Heydər Əliyevin siyasətindən qaynaqlanmıĢ cənab ĠlhamƏliyevin bu iĢə bağlılığı, sədaqəti, məqsədyönlü fəaliyyəti nəticəsində mümkünolmuĢdur. Cənab Ġlham Əliyevin əməyi Beynəlxalq Olimpiya Komitəsi tərəfindənyüksək qiymətləndirilmiĢdir. 2004-cü ildə Ġlham Əliyev Beynəlxalq OlimpiyaKomitəsinin ən ali mükafatı ―Olimpiya ordeni ilə təltif edilmiĢdir. Onun ən alimükafatı xalqın, elin sevgisi, məhəbbətidir.Prezident Ġlham Əliyevin MOK xəttilə uĢaq və gənclərin problemlərininardıcıl olaraq həll etməsi, onların imkan və bacarıqlarını reallaĢdırmaları üçünhərtərəfli və geniĢ Ģərait yaratması dövlətimizin fəaliyyətinin ən mühümistiqamətlərindən birinə çevrilib. Bu gün ölkəmizdə 64 idman növü inkiĢaf edir.Respublikamızda 53 idman Federasiyası, 66 idman təĢkilatı, 60 idman klubu, 170idman məktəbi fəaliyyət göstərir. Federasiyalardan 23-ü olimpiya idman növünü,36-sı qeyri-olimpiya idman növünü inkiĢaf etdirir. Son 15 ildə beynəlxalq rəsmiyarıĢlardan ölkəmizə 945-dən çox medal gətirilmiĢdir.Dövlət qayğısı idmançıları qələbələrə ruhlandırır göstərilən diqqətidmanın, bədən tərbiyəsinin inkiĢafı bu sahənin tərəqqisi üçün həyata keçiriləndavamlı və məqsədyönlü sistemi ilə Ģərtlənir. Ġdmançılarımıza ən yaxĢı Ģəraityaradılması məqsədi ilə paytaxt Bakı ilə yanaĢı, digər Ģəhər və rayonlarımızda dainĢa edilən Olimpiya idman komplekslərində təcrübəli mütəxəssislərin rəhbərliyialtında aparılan gərgin məĢqlər böyük yarıĢlarda qələbələr qazanılmasında baĢlıcaĢərtdir. Bu gün belə komplekslər Bakı və Gəncədə, Naxçıvan və Lənkəranda, ġəkivə Qubada, Qazax və Masallıda, respublikamızın digər bölgələrində gənclərinsevimli istirahət yerinə çevrilmiĢdir. Azərbaycan Prezidenti, Milli OlimpiyaKomitəsinin Prizidenti Ġlham Əliyev bölgələrdə açılan komplekslərdə ĢəxsəniĢtirak edərək gənclərə dönə-dönə tapĢırır ki, bu Ģərait onlar üçün yaradılıb,çəkinməsinlər, valideynlərə tövsiyə edir ki, övladlarının bu sahəyə marağına Ģəraityaratsınlar: "...Ġnanmaq istəyirəm ki, bu iĢdə valideynlər bizə köməkgöstərəcəklər. Onlar övladlarının sağlamlığı, doğma Azərbaycana Ģan-Ģöhrətgətirəcək idmançıların yetiĢməsi naminə uĢaqlarının yolunu idmanmeydançalarına, salonlarına yönəldəcəklər..." [4].Son dövrlərdə Olimpiya komlpekslərinin, müasir idman bazalarının sayıdaha da artır və Azərbaycan idmanın inkiĢaf səviyyəsinə görə dünyada irəlidəgedən ölkələrdən birinə çevrilmiĢdir. Bu danılmaz həqiqət və təsdiq olunmuĢ birfaktdır. Ġdmançılarının qələbə soraqları tez-tez dünya, Avropa çempionatlarından,beynəlxalq turnirlərdən, Olimpiya Oyunlarından gələn Azərbaycan bu sahədəinkiĢafa görə nəinki keçmiĢ SSRĠ respublikalarının, hətta əksər Avropadövlətlərini geridə qoyur.54

Onun davamı olaraq 2005 –ci il 4 mart taixixində Prezident Ġlham Əliyev―Bədən Tərbiyəsi və Ġdman Günü ‖nün təsis edilməsi haqqında Sərəncamimzaladı. Müntəzəm olaraq hər il bu gün qeyd olunmağa baĢlayır.Bəli, bu gün Azərbaycan dünya idmanında aparıcı mövqeyə malikdir.Məhz Milli Olimpiya Komitəsinin prezidenti Ġlham Əliyevin rəhbərliyi ilə həyatakeçirilən bütün tədbirlər də bu amala qulluq edir. Azərbaycanı beynəlxalqOlimpiya ailəsinin bir üzvünə çevirmək, Olimpiya Hərəkatında fəal iĢtirak etmək,müxtəlif səviyyəli turnirləri ölkəmizdə keçirmək, digər dövlətlərin idmanqurumları ilə sıx əlaqələr qurmaq, bununla da lazımi təcrübənin qazanılmasınaĢərait yaratmaq Azərbaycan dövlətinin əsas məqsədlərindən idi. Təsadüfi deyil ki,Beynəlxalq Olimpiya Komitəsinin rəhbərliyi Azərbaycan Milli OlimpiyaKomitəsinin qısa müddət ərzində gördüyü iĢləri yüksək qiymətləndirərək, digərölkələrin milli Olimpiya komitələrinə örnək göstərmiĢdir. Beynəlxalq OlimpiyaKomitəsi ölkəmizdə Olimpiya Hərəkatının və idmanın inkiĢafını daim diqqətləizləyir. Ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin bu barədə böyük ibrətamiz bir fikrivar: ―Ümumiyyətlə, idman, bədəntərbiyəsi xalqın sağlamlığı ilə bağlı olan mühümbir sosial sahədir. Belə ki, Azərbaycan bayrağı dünyada, demək olar ki, iki dəfəqaldırılır. Bu, bir Azərbaycanın dövlət baĢçısı hər hansı bir ölkədən gələrkən vəbir də ki, idmançılarımız beynəlxalq yarıĢlarda çempion adını qazanarkən olur.Azərbaycan himni səslənir, dövlət bayrağı qaldırılır‖(5). Ġdmanın böyük hamisi,bütün ömrünü xalqına bəxĢ etmiĢ ulu öndər Heydər Əliyev görkəmli dövlətxadimi kimi Azərbaycanın çağdaĢ tarixində əbədiyyatlıq qazanmıĢdır. Ümumilliliderin böyük siyasi iradəsi və müdrik uzaqgörənliyi sayəsində ölkədə ictimaisiyasisabitlik tam bərqərar olmuĢ, iqtisadiyyatımızda sürətli inkiĢaf tempi təminedilmiĢ, idman sahəsində uğurlar həyata keçirilməsinə baĢlanmıĢdır.Azərbaycanda idman sahəsində davamlı olaraq qazanılan nailiyyətləri, ilknövbədə, milli genefondun qorunması baxımından vacib əhəmiyyət kəsb edən busahənin inkiĢafına göstərilən yüksək diqqət və qayğının bəhrəsi kimidəyərləndirilir.Ġdman sahəsindəki uğurlar həm də dövlətin ümumi inkiĢaf səviyyəsini,iqtisadi potensialını müəyyənləĢdirən vacib meyarlardan biri kimi təbliğati-siyasiməzmun kəsb edir. Bu baxımdan Azərbaycanın dinamik inkiĢafı idmandaqazanılan uğurlarla bir paralellik təĢkil edir. Həm qazandığımız medallar, həmidman komplekslərinin tikintisi, həm də Azərbaycanın beynəlxalq miqyasdaidman ölkəsi kimi imicinin möhkəmlənməsi bir vəhdət təĢkil edərək idmansahəsindəki uğurlarımızın əsasını təĢkil edir. Ġdman ictimaiyyəti əmindir ki,Prezident Ġlham Əliyevin ölkəmizin inkiĢafına xidmət edən siyasi xəttiidmanımızın daha da inkiĢafına böyük töhfələr verəcək.55

SUMMARYIn the article is spoken about the way of development which Azerbaijan coveredin the sphere of sport, the countries policy and care in respect to sport. The authorunderlines particular role of nationwide leader Heydar Aliyev in the existenceand development of our sport. Profoundly researched the activity of theNational Olympic Committee under leadership of president Ilham Aliyev. Theauthor pays attention to the appraisal concerning sportsmen ‗s successfulachievements that recognized Azerbaijan worldwidely as well.ƏDƏBĠYYAT1. Ġdmana qayği bu gün dövlətimizin prioritet məsələlərindən biridir―Respublika‖ qəz. 06.03.102. www.noc-aze.org/index.php%3Foption%3D3. http://xalqqazeti.com/az/none/lngs=aze&cats=15&ids=324134. ―Olimpiya dünyası .-2011.-18-24 yanvar.-N.4.-S.3.5. Əliyev Adil. Azərbaycan idmaninin inkiĢaf yollari və perspektivləri(16.09.2009)[http://jurnal.meclis.gov.az/news.php?id=79]6. Heydər Əliyev və ÇağdaĢ Azərbaycan dövlətçiliyi. Ġstanbul 2007 – ci il307səh.Abdullayeva Sənubər Əlövsət qızıBakı Dövlət <strong>Universiteti</strong>AZƏRBAYCAN NAĞIL VƏ DASTANLARINDA ALINMA SÖZLƏRMəlumdur ki, nağıl və dastanların öz süjet xətti, öz coğrafiyası, özobrazları, özünə uyğun folklor həqiqəti vardır. Həmin həqiqəti əks etdirməküçün buna uyğun onun ideal denotat sistemi mövcuddur. Təbii ki, folklorunleksikası da bu denotatlarla bağlıdır.V.Y.Propp yazır: «Nağıllar yarandığı dövrü göstərir, ancaq bugöstərmə o dövrdə baĢ vermiĢ real hadisələri birbaĢa köçürmək deyil, özxüsusi qanunları ilə əks etdirmədir» [1, 52].ġifahi xalq ədəbiyyatının dil baxımından əhəmiyyətindən danıĢarkənprofessor V.Vəliyev göstərir: «Folklor, hər Ģeydən əvvəl mənsub olduğuxalqın canlı danıĢıq dilinin bütün incəliklərini özündə əks etdirən qiymətlibir xəzinədir. Hər bir xalqın ədəbi dilinin yeni sözlərlə zənginləĢməsində,birinci, əvəzolunmaz mənbə canlı danıĢıq dilidir, bu da öz xəzinəsinifolklorda, xalqın Ģifahi yaradıcılığında qoruyub saxlayır» [2, 4].Azərbaycan nağıl və dastanları qədim oğuz elində yaranan, onun həyatını,adət-ənənəsini, dünyaya baxıĢını əks etdirən, əbədi yaĢayan, zaman-56

zaman insanları heyran qoyan bir sənət nümunələridir. Nağıl və dastanlarımızındili öz axıcılığı, səmimiliyi ilə oxücuları cəlb edir.Bu dil sadədir, çünki o, xalq danıĢıq dili zəminində yaranmıĢdır. Oğuzelinin həyatında baĢ verən, təsəvvürlərdə yaĢayan hadisələr xalqın baĢadüĢəcəyi bir dildə nağıl edilir. Bu gözəl sənət nümunələrini neçə-neçənəsillərin, dövrlərin istedadlı sənətkarları xalq üçün yaratmıĢdılar. Xalq üçünyaranan sənət əsərləri isə ancaq ümumxalq dilində xalqa çatdırılırdı.Xalqımızın bu ali, möhtəĢəm, monumental ədəbi abidələri öz dadını,duzunu, Ģirinliyini, gözəlliyini ümumxalq dilində tapır. Yəqin ki, nağıl vədastanların ümumxalq dilində olması, onların dilinə bu axıcılığı, sadəliyi vəeyni zamanda əzəməti, möhtəĢəmliyi verir.Müasir Azərbaycan dilinin leksikasında olan mənĢəcə müxtəliflikAzərbaycan nağıl və dastanlarının dilində də müĢahidə olunur.MənĢə etibarı ilə Azərbaycan nağıl, dastan dilinin leksikasının əsashissəsi qədim Azərbaycan sözləridir. Bu sözlər Azərbaycan xalqının ortaəsrlərdəki həyat tərzi və əmək fəaliyyəti ilə əlaqədar əsl məhfumları ifadəedir. Xalis Azərbaycan sözləri nağıl və dastan dünyasının ən zəruri məiĢətəĢyalarını – çaxmaq daşı, heybə, xurcun, bardaq, qazan, dolça, küp, küpə,güyüm, oxlov, sənəg//səhəng, tava, tabaq, tayqulp, çəllək, yorğan, çömçə,parç, ələk, beşik, qamçı, qırmanc, cəhrə, iy, torba, sac, sacayağı, üzəngi,tərlik, çul, xış, çapacaq, boxça, çuval, motal, tor, sini, nimçə), yeyintiməhsullarını (ət, yağ, duz, çörək, yuxa, lavaş, cad, fətir, yavanlıq, qaxac,düymənc, doğramac, aş, ayran, yaxma, düyü, un, yayma), təbiəthadisələrini (çən, duman, ildırım, yağış, qar), heyvan adlarını (it, dəvə,qoyun, keçi, qoç, it, pişik, siçan, ceyran, qurd, tülkü, dovşan, arslan, şir,meymun, qarışqa, gərgədan, kərtənkələ, qurbağa, tısbağa, ilan), bitkiadlarını (alma, arpa, buğda, yarpaq, qoz, ağac, budaq, sarmaşıq), müxtəlifkeyfiyyət və əlamətləri (yaxın, uzaq, uca, yüksək, ortancıl, yoxsul, yündür,uzun, qısa və s.), hal-vəziyyəti (tez, gec, dünən, bildir, inişil, bu il, yeyin vəs.), hal-hərəkəti (getmək, gəlmək, demək, söyləmək, aldatmaq, dadmaq,qarğamaq, ovlamaq, sızlamaq, qovuşmaq, hürmək, çuğullamaq və s.), sayvə əvəzlikləri əhatə edir.Qohumluq bildirən ata, ana, qız, oğul, dayı, qardaş, ər, qadın, insanınbədən üzvlərini ifadə edən baş, üz, göz, qaş, burun, əl, ayaq, diz, dirsək,dırnaq və s. sözlər də əsil Azərbaycan sözləri olub, nağıl və dastan dilindəböyük iĢləkliyə malikdir.Məlumdur ki, qədim oğuz torpağında «at» totem səviyyəsinə qaldırılmıĢdır.Ona görə də sehirli nağıllar və qəhrəmanlıq dastanlarının dilindəatla əlaqədar ilxı, day, dayça, daylaq, ürgə, qulan, yabı, qatır kimi türkmənĢəli leksik vahidlər iĢlənir. O cümlədən, qoyunun cinsi və yaĢı iləəlaqədar qoç, erkək, toğlu, quzu, əmlik kimi, heyvan və quĢların ayrı-ayrıbədən üzvlərini bildirən buynuz, quyruq, qanad, yal, dimdik və s. kimi xalis57

Azərbaycan sözləri nağıl və dastan dilinin əsas leksik vahidləridir. Busözlər türk dillərinin ən qədim sözləri hesab olunur.Ümumiyyətlə, türk mənĢəli sözlər Azərbaycan nağıl və dastanlarınınəsasını təĢkil edir. Amma dastanlarda az miqdarda ərəb və fars, cüzi miqdardaisə (xüsusilə, «Qaçaq Nəbi» dastanında) rus dilindən alınmıĢ sözləriĢlənir. Bu da təsadüfi deyil. Ərəb və fars sözləri Azərbaycan dilinin lüğəttərkibinin müəyyən bir hissəsini təĢkil edir. Ərəb sözlərinin Azərbaycandilinə gəlməsini dilçilər VII əsrdə ərəb istilaları ilə əlaqələndirirlər. Ammafars sözlərinin Azərbaycan dilinə keçməsi daha da qədimlərə aiddir. Bu daqədim zamanlardan türk xalqlarının fars dilli xalqlarla həmiĢə qonĢu yaĢaması,bir-biri ilə ictimai, iqtisadi və mədəni əlaqədə olması iləəlaqələndirilir.Ərəb və fars sözlərinin iĢlənməsi də folklor dilinin əsas xüsusiyyətlərindəndir.Alınmalardan yaranan elə ifadələr var ki, nağıl və dastan boyuiĢlədilir və folklor dilinin yaradıcı vasitələrindən biri kimi çıxıĢ edir.Barihəmlini yerə qoydu, rəmmal rəml atdı, vəzindən yüngül, qiymətdənağır, yuxusu ərşə çəkildi, yuxusu ərşə bülənd oldu, qəm dəryasına qərqoldu, ağlı sərdən çıxdı, misli bərabəri yox idi, aləmi-röya, abi-kövsər və s.bu kimi söz və ifadələr nağıl, dastan boyu iĢlənir, folklor dilini yaradır.Ərəb və fars dilindən alınmıĢ bu söz və ifadələr, folklor dilini dialektsəviyyəsindən çox-çox yuxarı qaldırır,ona məxsusilik verir,dialektfövqülüyün əlamətlərindən biri kimi özünü biruzə verir.Ərəb alınmaları folklor dilində böyük iĢlənmə tezliyinə malikdir. DinigörüĢlər (vəhy, qeyd, dua, zühur, ziyarət, qibləgah, məscid, sahibə, zahid,halal, haram), idarəetmə və siyasət (siyasət, vəzir, vəkil, hakim, vilayət,rəiyyət, kamal-ədəb, kəmali-ehtiram), elm və təhsil (elm, alim, təhsil, fikir,arif), mücərrəd mənalı anlayıĢlar(cəfa, ədalət, xələl, eyb, qəza, qəmzə, vəfa,minnət, üzr), ədəbiyyat (təsnif, beyt, misra, şeir, şair, nəğş) və s. ilə bağlısözlər adları çəkilən folklor nümunələrində geniĢ yayılmıĢdır. Bəzirealiyaları bildirən məğrib, məşriq, iqlim, səyyarə, qərib və əlamət,keyfiyyət bildirən kəbir, səğir kimi ərəb alınmaları tez-tez iĢlədilənsözlərdəndir.Dastanlarda, xüsusilə ustadnamələrdə ġah Ġsmayılın öz qoĢmalarından,Qurbaninin, Xəstə Qasımın əsərlərindən, Sarı AĢığın bayatılarından yerigəldikcə məharətlə istifadə edilir. Bunlar nağıl və dastanlarda tarixilikmeyarının güclənməsinə, zaman və mühitlə yaxından səsləĢməsinə köməkedir. Bu da, nağıl və dastanların dilinə keçmiĢ yüzilliklərin ab-havasını,ruhunu gətirir, insanı həmin zaman və mühitlə, həmin dövrlə tanıĢ edir.Azərbaycan nağıl və dastanlarında allah, vəhdət, mələk, adət, aləm,cahil, cəhalət, kağız, <strong>kitab</strong>, zühur, laqeyd, zahid, mane, tabe, təcavüz,ehtiram, etiraz, istixarə, məhrumiyyət və s. bu kimi ərəb mənĢəli sözlər dəiĢlənir. Bu sözlərdən bəziləri öz mənalarını saxlamıĢ, bəziləri isə fonetik və58

leksik-qrammatik cəhətdən dəyiĢikliyə uğramıĢdır:Hicranın əlindən yetmiĢəm cana,Nə deyim dərdimi, gəlməz bəyana,BaxmıĢam cənnətdə huri-qılmana,Gər bircə ləhzə vüsalın görsəydim (Azərbaycan xalq dastanları,1980).Dörd misralıq Ģerdə hicran, dərd, bəyan, cənnət, ləhzə, vüsal kimi sadəsözlərlə yanaĢı, huri-qılman kimi mürəkkəb birləĢmə forması da vardır.Dastanların nəzm hissəsində belə misallara daha çox rast gəlmək olur. Bunubiz, yazılı ədəbiyyatla aĢıq poeziyasının bir-birinə qarĢılıqlı təsiri kimi baĢadüĢür və qanunauyğun hal kimi qiymətləndiririk. Ancaq təhsil almıĢ, müəyyənsavadları olan aĢıqlar klassik poeziyadan bəhrələnirdilər. Qurbani, XəstəQasım, Sarı AĢıq, AĢıq Alı, AĢıq Ələsgər məhz belə ustad sənətkarlar hesab olunur.Onlar ġərq ədəbiyyatına bələd olmuĢ və yeri gəldikcə öz əsərlərində həminqaynaqlardan istifadə etmiĢlər. Təbii ki, bu aĢıqların dastanlarda iĢlənmiĢ Ģeirlərindəsabit kliĢe təsiri bağıĢlayan ərəb və fars sözlərinə təsadüf edilir. Ona görə də ərəb vəfars sözləri qədim dastanlarda daha çox iĢlənməsi qanunauyğundur. Bu sözlərin birqismi mənaca anlaĢılmayan leksik vahidlərdir:Ruyin təcalladı, cəmalın günəĢ,Külli malə, külli Ģalə deyibdir.Ġki qaĢı, gözü qürrətil-eynin,Görəsən qanıma nə susayıbdı («Qurbani», s.26).Sözün naseh, məlamındı imamət,Səcdə elər, ona gündə təmamət,Əcəb norəstədi, xub qəddi-qamət,Əcəb şəhla, əcəb şəmayil, Pərim («Qurbani», s.74).Nağıl və dastan dilində arxaikləĢərək dilin lüğət fondundan çıxmıĢərəb, fars sözləri yüksək iĢlənmə tezliyinə malikdir.. KeçmiĢ dövr adamlarınınyaĢayıĢ və düĢüncəsini, tarixi mühitini, məiĢət tərzini göstərən folklorörnəklərində el sənətkarları müxtəlif məqamları dəqiq, canlı, real lövhələrlətəsvir etmək üçün ərəb, fars sözlərindən istifadə etmiĢlər.Bu sözlərdənistifadə olunması qaçılmazdır. Bu leksik vahidlər nağıl və dastan dilindəemosionallıq çalarının daĢıyıcısına çevrilmiĢdir:Tay məmləkətdə təbib, loğman qalmadı, hamısını çağırdğlar(Azərbaycan nağılları, II c., s.127); Pəri xanım onu görən kimi qəşş eləyibyıxıldı (Azərbaycan nağılları, II c., s.175); Kəniz gəlib gördü, adə, burdahalva satan bir oğlan var, yemə içmə, xətti-xalına, gül camalına tamaĢa elə(Azərbaycan nağılları II c., s.129); Odu ki, çar-naçar bir kəcavə bəzətdi(«Koroğlu», s. 298).Azərbaycan dastanların dilində iĢlənən fars dili sözlərinin əksəriyyəti59

fonetik cəhətdən dəyiĢikliyə uğramıĢdır. Bu sözlərin bəziləri ədəbidildəkindən fərqli səslənir, çünki bu sözlərin əksəriyyəti danıĢıq dilininəuyğunlaĢdırılaraq dastan dilində iĢlədilmiĢdir.. Bir neçə misal gətirək:damən-daman, şahi-şayı, xain-xayin, xahiş-xayış, bəhane-mahna, səgrəqibseyrağıb,bazubənd-bəzmənd, əfsar-osar, xərid-xırıd, abruy-abır, asimanasmanvə s.Mahna - atları sulamax mahnasıynan qaçıb dağılarsız (Azərbaycannağılları, IV c., s.47).Damən-daman.Qurban olum sənin kimi nəqqaĢa,Yetirdi dəstimi damana, Pəri,Qüdrət qələm çalmıĢ o qələm qaĢa,Əbruların bənzər kamana, Pəri («Abbas vəGülgəz»).Bədtər-betər.Koroğlu tək duĢmannarı səstəməy,Hay deyəndə yağı üstə qəsd deməy,Arpa verib cannan betər bəstəməy,Ərəbat dediyin elə nisbətdi («Koroğlu», s.138).Dəst, sər, ruy, rux, ruzi, ruzigar, sərpuş, çarhovuz, kilid, kisə, viran,danə, namə, çeşm, didə, şətrənc, abi-kösər, yekdil, bəzirgan, kişvər, firiştə,əjdəha, div, bəd, bədrəftar, abi-leysan, asiman, bədniyyət, badi-səba,bədgüman, bazubənd kimi fars mənĢəli sözlər digər sözlərlə birlikdə iĢlənirvə nağıl, dastan dilini yaradır.Nağıl və dastanların dilində dövrün tarixi, ictimai-siyasi leksikası dafars və ərəb alınmaları ilə verilir. Müəyyən dövrü real, dəqiq, həm də canlıəks etdirmək üçün ərəb və fars mənĢəli sözlərdən əlveriĢli üslubi vasitəkimi istifadə edilmiĢdir:Sonra fərraĢlar Əhmədi götürüb ġah Abbasın divanxanasına tərəf yönəldilər.Bəli, Əhmədi gətirdilər Ģahın hüzuruna (Azərbaycan nağılları IIc., s. 188); Qibleyi-aləm sağ olsun, bəli, mənəm, nə fərmayişiniz var(Azərbaycan nağılları, II c., s. 188); Təbli-cəng çalındı (Azərbaycannağılları, II c., s.141); Vəzir, vəkil, əhli-məclis, hamı oğlanın bu hünərinəməhəttəl qaldılar (Azərbaycan nağılları, II c., s.189); Padşah, vəzir,əyanlar, camaat məyus oldu (Azərbaycan nağılları, II c., s.144); Bir imarəttikdirdi ki, padĢahın imarəti bunun yanında heç bir Ģey idi (Azərbaycannağılları, II c., s.84); Beçə DərviĢ onu baĢının üstündə fırladıb yerə eləçırpdı ki, pəhləvan cəhənnəmə vasil oldu (Azərbaycan nağılları, s.84);Gözünə döndüyüm padĢahın baĢ hərəmi eĢitdi ki, bəs filan yerdə bir bacıqardaĢşad-xürrəm yaĢayırlar (Azərbaycan nağılları, II c., s. 108).El sənətkarları tarixilik və bədiilik prinsiplərinin zəruri tələbinə əsasənərəb, fars dili sözlərindən yeri gəldikcə istifadə etmiĢlər. Bu nümunələrdəki60

alınmalar mətnin təsir qüvvəsini, kəsərini artırır. Bu sözlər nağıl və dastandilində yüksək pafos, təmtəraq yaradır.Müəyyən tarixi mühiti canlandırmaq məqsədi ilə iĢlədilən ərəb, farssözləri nağıl və dastan dilində emosionallıq, ekspressivlik yaradan üslubivasitə kimi özünü göstərir:ġəmil atasının qavrı üstündən gətirdiyi sarı ata süvar olub, yel kimiyola rəvan oldu (Azərbaycan nağılları, s.160); Onları azad eləyən on yeddiyaĢında elə bir oğlandı ki, misli-bərabəri dünyada yoxdu (Azərbaycan nağılları,II c., s.151); Dərzi kəmali-ehtiramnan öz qonaqlarını əyləĢdirdi, biryerdə taam eylədilər (Azərbaycan nağılları, II c., s.185); ġah sağ olsun,mən ərz elədim ki, o yuxunu aça bilməyəcəyəm (Azərbaycan nağılları, IIc., s.189); QoĢun əhli içəri girib Ġbrahimin evini tarmar elədi (Azərbaycannağılları, II c., s.258); Məstan Ģəkli götürüb baxdı, o saat qəşş edib, daĢparçası kimi yerə sərildi (Azərbaycan nağılları, II c., s.265); Hər iki aşiqməşuqəhd-peyman elədilər (Azərbaycan nağılları, II c., s.265); Qarı qızınburnuna bihuşdarı verdi, qız bihuş olub özünnən getdi (Azərbaycannağılları, s.54); Elə güman elədi ki, padĢah şikara çıxıb (Azərbaycannağılları, II c., s.117).Ərəb, fars mənĢəli sözlərin qarĢılıqlarını nəzərdən keçirək: məmləkət,vilayət-ölkə, cəm eləmək-yığmaq, taam eləmək- çörək yemək, qəşş eləməközündəngetmək, ahu-ceyran, ərz eləmək-demək, fərmayeş-əmr, ata süvarolmaq-ata minmək, yola rəvan olmaq-yola düşmək, bihuş olmaq-özündəngetmək və s. El sənətkarları ümumxalq dilində iĢlənən sözlərdən də istifadəedib, nağıl və ya dastanı danıĢa bilərdilər. Amma adı çəkilən folklorörnəklərində ərəb, fars sözlərini yeri gəldikcə iĢlətməklə nağıl dilinə xüsusirəng, həmin Ģəraitə uyarlıq yaradır, onlardan üslubi priyom kimi istifadəedir, xüsusi nağıl, dastan dilini meydana gətirirdilər. Bu sözlər folklornümunələrinin ayrılmaz bir hissəsinə çevrilirdi.Azərbaycan nağıl və dastanlarında cüzi də olsa, rus dilindən alınmıĢsözlərə təsadüf edilir. Rus dili sözlərinin və rus dili vasitəsilə dilimizə daxilolmuĢ baĢqa dillərə məxsus sözlərin Azərbaycan dilinə keçməsi AzərbaycanınRusiyanın tərkibinə daxil olması ilə əlaqədardır. Həmin dövrdə,xüsusilə XIX əsrin ortaları və axırlarında bir sıra dastanlar meydana gəldi.O dövrdə yaranan dastanlardan bir də «Qaçaq Nəbi» dastanıdır. DastandaNəbinin və onun silahdaĢlarının fəaliyyət dairələri geniĢ olduğu üçün onlarıgah Ermənistan və Gürcüstanda, gah da Dağıstan və HəĢtərxanda görürük.Dastanda hadisələrin baĢ verdiyi mühit və dövr haqqında təsəvvür yaradanəsas vasitələrdən biri kimi onun dilində rus dilindən alınmıĢ sözləriniĢlənməsidir.. Bu sözlər dastanın dilində xalq tələffüzünə uyğun ĢəkildəiĢlənir, digər sözlərə qarıĢaraq vahid bütöv halında nəzərə çarpır. «QaçaqNəbi» dastanında rus dilindən alınmıĢ insan adları (Ginikor bəy,Slavoçinski), titullar (nəçənnik, yaranal, qoburnat, izborçi, örənnik), hərbi61

sahəyə aid sözlər (saldat, strajnik, qəmir (kamera), patron, patrondaĢ),məiĢətlə bağlı olan sözlər (poĢt, samavar, aquĢqa, xozeyin, calankə(jalonka), qaravat, ədyal) və s. bu kimi leksik vahidlər iĢlənir:Siz də xozeyin olmusunuz, nədir? Axı, bu yazıq saatlarnan gözünüjalonkəyə zilləyir, neft içərisində qarağat kimi qabıq qoyub, qəpik-qəpik pulalır ki, uĢaqlarını dolandırsın; Nəçənnik Səlim bəy qaravatın üstündən yıxıldıyerə; Nəçənnikdən çoxlu patron və pul alıb gəldi evinə; Nəbi olan qəmirdəĠbrahim Xəlil və iranlı Nəbi adlı iki adam da olurdu; Nəbi bir kağız yazıbizborçiyə verdi.Yorğanım ədyaldır, döĢəyim kəsir,Nəçənnik gələndə ürəyim əsir.«Qaçaq Nəbi» dastanın 1941-ci il nəĢrindən götürülmüĢ bu nümunələro dövrü təsvir edən vasitə kimi çıxıĢ edir.Rus dilindən alınmıĢ sözlərə, az da olsa, baĢqa dastan və nağıllarındilində də rast gəlirik:Ərzurumun diyarından keçəndə,Aquşqadan gördü məni, əfəndim! («Koroğlu», s.85)Gəlib evə sarı, qapını açıb içəri girdi, gördü ki, evdə heç kəs yoxdu,amma samavar bir tərəfdə, qazan da ocaq üstə qalıbdı (Azərbaycan nağılları,III c., 1949, s.156).Nağıl dilində rus mənĢəli sözlər xalq tələffüzünə uyğunlaĢdırılmıĢ birĢəkildə iĢlədilir. «Xalq tələffüzü» dedikdə rus sözlərinin fonetik cəhətdəndəyiĢilmiĢ Ģəkildə iĢlənməsi nəzərdə tutulur:1. Səs artımı. R samiti ilə baĢlanan sözlərdə səs artımı nəzərə çarpır:Söz əvvəlində iki samit yanaĢı iĢləndikdə də səs artımı hadisəsi baĢ verir:urus, urset, işkaf, istəkan və s.Həkim <strong>kitab</strong>ı açdı, bir yerinə baxdı, tez yüyürüb işkafın birindən birdərman götürüb qızın burnuna tutdu (Azərbaycan nağılları, II c., s. 53);İstəkan əlində girdi içəri (Azərbaycan nağılları, I c., s.73).2. Səs əvəzlənməsi. Bir samitin baĢqa bir samitlə əvəz olunması nəticəsindəsöz təhrif olunmuĢ bir Ģəkildə nağıl və dastan dilində iĢlədilir:aquşqa, incinar, nəçənnik və s.Bu vaxt keçəlin arvadı aquşqadan baxırdı, birdən HindistanpadĢahının gözü keçəlin arvadına sataĢdı (Azərbaycan nağılları, II c.,s.65); Xacə Ġbrahim o saat bir incinar tapıb padĢahın hüzuruna gətirdi(Azərbaycan nağılları, II c., s.181).Belə fonetik dəyiĢmələr həmiĢə müəyyən olmuĢ qayda-qanunla getmir.Bu sözlər çox vaxt qeyri-müəyyən bir Ģəkildə xalq dilində səslənir. SəsləndiyiĢəkildə də nağıl və dastan dilində öz əksini tapır.Azərbaycan nağıl və dastanlarında ərəb, fars və rus dili sözləri iĢlənsə də, adlarıçəkilən folklor örnəklərinin dilinin əsasını əsil Azərbaycan sözləri təĢkil edir.Azərbaycan nağıl və dastanlarını oxuduqca qarĢımızda poetik düĢüncə62

tərzinə malik, Azərbaycan dilinin xəlqi təbiətinə və sirlərinə bələd olanistedadlı ozan, aĢıqlarımız, Dədə Qorqud təbiətli el sənətkarlarımızın obrazıcanlanır. Adama elə gəlir ki, nağıl və dastanlar Azərbaycan xalqının həyatıhaqqında poemadır. Azərbaycan nağıl və dastanlarımızın dili ilə çağdaĢdilimiz eyni əsasdadır. El sənətkarlarının sözü sözə qoĢmaq, qədimlə yeninibirləĢdirmək qabiliyyəti xüsusi olaraq diqqəti cəlb edir.Nağıl və dastanların dili səlis və milli koloritlidir. Diqqəti cəlb edən cəhətlərdənbiri də ayrı-ayrı nağıl personaylarının fikir və deyimlərində təsvirolunan dövrə məxsus, qədimlik təsiri bağıĢlayan söz və ifadələrin iĢlənməsidir.ġahla vəzirin, divlə küpəgirən qarının, keçəllə nənəsinin, Zümrüd quĢuilə göyərçinin dili bir-birindən seçilir. Bu personaylara məxsus dil sözdüzümü ilə bir-birindən xeyli fərqlənir.Vəzir padĢaha müraciət etdikdə «Qibleyi-aləm sağ olsun» ifadəsiniiĢlədirsə, padĢah vəzirə, «Vəzir, bir tədbir» - deyə əmr edir. Div «adambadamiyisi gəlir, yağlı-adam iyisi gəlir» -deyə meydana gəlirsə, qarı Ģirindilini iĢə salıb, qəhrəmanına xoĢ söz deyib, ürəyini ələ alır. Zümrüd quĢuqəhrəmanına kömək etmək üçün ona əmr, xahiĢlə əl uzadırsa, göyərçin yardımetməzdən əvvəl qəhrəmanın baĢına gələni danıĢır, sonra isə «yatmısanoyan, oyaqsan eĢit» deyə ona vəziyyətdən çıxıĢ yolunu göstərir. Azərbaycandilinin zəngin lüğət fondundan istifadə edilərək ayrı-ayrı nağıl və dastanpersonaylarının dili fərdiləĢdirilir. Bu deyimlərin məcmusu isə nağıl vədastan dilini yaradır, nağıl mətnini formalaĢdırır.SUMMARYThe article deals with of lexical structure of the Azerbaijani fairy tales andeposes. Here once again affirms that the basis of lexicon of these folklore genresis made by words of a Turkic origin. In some cases to specify in more ancientcharacter of legends, are used words from the Arabian and Persian languagewhich serve for giving expressivity to folklore texts.ƏDƏBĠYYAT1. Пропп В. Я. Поетика фольклора. Москва: Лабиринт, 1998.2. Vəliyev V. Azərbaycan folkloru, Bakı: ADU nəĢriyyatı, 1985.63

Abdullayeva Xatirə Adil qızıBakı <strong>Slavyan</strong> <strong>Universiteti</strong>MÜHACĠR CƏNUBĠ AZƏRBAYCAN ġAĠRLƏRĠNĠN DĠLĠNDƏFRAZEOLOJĠ ĠFADƏLƏRS.Tahir, B.Azəroğlu, Əli Tudə, Hökümə Billuri, Mədinə Gülgün kimimühacir Cənubi Azərbaycan Ģairlərinin dilində frazeoloji ifadələr zənginliyi vəəhatə dairəsinin geniĢliyi ilə diqqət çəkir.Frazeoloji ifadələr quruluĢ etibarı ilə cümləyə tən gəlir, ona bərabərtutulur. Frazeoloji birləĢmələrlə frazeoloji ifadələr ifadə etdikləri məcaziliyəgörə birləĢsələr də, onlar arasında əsaslı fərqlər mövcuddur. Ən aparıcı fərq isəondan ibarətdir ki, frazeoloji birləĢmələrin tərkib hissələrini təĢkil edən leksikvahidlər öz ilkin mənasından ayrı düĢüb məcazilik qazanırsa, frazeolojiifadələrdə sözlər öz nominativ semantikasını qoruyur və elə məna yükü də bunominativlik üzərində qurulur. Onlar daĢıdığı məna ümumiliyi, daimiliyi vədəyiĢilməzliyi ilə yadda qalır. «Frazeoloji ifadələr sırasına atalar sözü,məsəllər, yazıçıların yaratdığı məsəlvari ifadələr, aforizmlər, həmçinin bəzirəvayətli ifadələr, Ģtamp və kliĢe adlanan ifadələr…» [3, s. 331] daxildir. Lüğəttərkibinə görə dünyanın ən zəngin dillərindən belə geri qalmayan Azərbaycandili frazeoloji ifadələri ilə də çox zəngindir. Ġlkinliyini xalqın tarixi deyimtərzindən götürən bu ifadələr mühacir Cənub Ģairlərinin də dilində bir sistemĢəklindədir. Mühacir Cənubi Azərbaycan Ģairlərinin dilində frazeoloji ifadələriaĢağıdakı kimi qruplaĢdırmaq olar:1. DaĢlaĢmıĢ atalar sözləri və məsəllər2. Fərdi-üslubi kontekstuallıqla müĢayət olunan (dəyiĢilmiĢ, yəniformasını itirən, məzmununu isə qoruyan) atalar sözləri və məsəllər3. Fərdi hikmətli ifadələr4. Frazeoloji nidalar.1. DaĢlaĢmıĢ atalar sözləri və məsəlləri. Bu, sənətkarların dilindəmüəyyən əhatə dairəsi ilə diqqət çəkir. Bunların içində həm hər iki mühit üçünortaq, həm də Cənub üçün tipik olan daĢlaĢmıĢ atalar sözləri və məsəlləri dəvar. Mühacir Cənub Ģairlərinin dilində qeydə alınan atalar sözləri və məsəllərinsərhəddini müəyyənləĢdirmək isə həmiĢə olduğu kimi, yenə də çətinlik törədir.Düzdür, bir sıra tədqiqat əsərlərində bu sərhəd ayrılığı haqqında kifayət qədərsöhbət açılır. Bu fərqləri ümumiləĢdirilmiĢ Ģəkildə əsasən aĢağıdakı kimidəyərləndirirlər:«Zərbi – məsəllərdə hədəfi güdmək, iĢarə, eyham, alleqoriksəciyyə, məcazlar daha çox iĢlənir və ümumiləĢdirmə birinci plana keçəbilmir…, ona görə ki, zərb məsəl konkret Ģəraitlə əlaqədar olur.Zərb məsəl təcrübədə, ünsiyyət prosesində əĢya və ya hadisəninadını çəkir, varlığın əĢya və hadisələrini tipikləĢdirir.64

Atalar sözləri isə konkretlik, fərdiyyətdən abstrak ümumiliyə,təsadüfdən zərurətə, əlaqənin mahiyyətinə, zərurətinə qədər qalxa bilir ki, buda atalar sözlərinə qanun anlayıĢı, qanunauyğunluq, zərurət kimi baxmağa əsasverir» [2, s. 43-44].Bu və ya digər nəzəri fikirlərin mövcudluğu da bəzən atalar sözləri vəməsəllərin sərhəddini müəyyənləĢdirməyə köməklik edə bilmir. Çünki bunlarınhər ikisi cümlə Ģəklində olur, hər ikisində fikir bitkinliyi ifadə olunur və s. Çoxvaxt atalar məsəllərinin qarĢısında «məsəl var, deyərlər» kimi «papaq»danistifadə edilir: Məsəldir, deyərlər, bu bizim eldə Hər kəsin həyatda bir diləyivar; Bizim eldə bir məsəl var: «Parçalar qəlbi intizar» [HB, «Mənim arzum»,s. 40, 46]. Amma söz sənətkarları bəzən bu baĢlıqdan elə atalar sözlərininəvvəlində də istifadə edirlər: Ancaq unutmayın, belə bir məsəl var: «Hər biryaman günün ömrü az olar» [MG, «Savalanın ətəklərində», s. 13]. Hər haldabiz hər ikisini qoĢa, yanaĢı, paralel Ģəkildə təhlilə cəlb edəcəyik. Onu da qeydedək ki, daĢlaĢmıĢ atalar sözləri və məsəllərinin bir qismi hər iki dil mühitinipaylaĢsa da, az da olsa, müəyyən hissəsi Cənub tipikliyini əks etdirir. Onlarınbir qisminin təhlilini vacib sayırıq: «Fəqət ehtiyatlı tərpənin bir az Ehtiyatigidin yaraşığıdır» [MG, «Firidun», s. 17]; Deyirlər ki, aynasıdır gözlər ürəyin[ST, «Ay iĢığında», s. 15]; Qurunun oduna yaş da yananda Dözmürəm,varımdan, yox oluram mən [ƏT, «Söz ömrü», s. 184]; Haçansa babalarpeyğəmbər kimi, Qılınc öz qınını kəsməz, deyibdir [ƏT, «Söz ömrü», s. 173];Nisgilim böyükdür, arzum böyükdür, Dərdi dərd bilənə deyərəm təkcə [MG,«Yora bilməz yollar məni», s. 73]; Dinlə, ürəyimi bir daha dinlə: Dərdidərdliyə de – demiş atalar [HB, «Səhər günəĢi», s. 36], Dedi, bir tikənin qədrinbilməyən Xalvarın da qədrini görək bilərmi? [MG, «Dünya Ģirin dünyadır», s.19].Sonuncu nümunələrdəki ifadə «dərdi dərd bilənə danıĢarlar //deyərlər»Ģəklində, ən axırıncı misralardakı isə «bir tikənin qədrini bilməyən, min tikənində qədrini bilməz», yaxud «azın qədrini bilməyən çoxun da qədrini bilməz»variantları ilə məĢhurdur. Fərq özünü daha çox «xalvar» sözü iləqabarıqlaĢdırır.S.Tahirin dilində qeydə aldığımız Dəvəni pəyədə gizlətmək olmazfrazeoloji ifadəsi isə [Gərək açıq olsun ər-arvad bir az. Dəvəni pəyədəgizlətmək olmaz! – ST, «Bulaq», s. 58] ġimal dil kontekstində «cidalı çuvaldagizlətmək olmaz» Ģəklində iĢləkdir. Su iylənər sənəkdə qalsa [Yoxsa su iylənərsənəkdə qalsa, Arzu pas götürər ürəkdə qalsa – ST, «Ay iĢığında», s. 75]frazeoloji ifadəsi isə «bir yerdə qalanda su da iylənər» Ģəklində qeydə alınır.Çox maraqlıdır ki, S.Tahirin dilində bu forma da qeydə alınır: Bir yerdəqalanda su da iylənər [ST, «Həyat Ģirindir», s. 85].Su daĢımaq üçün iĢlədilən və misdən hazırlanmıĢ xüsusi qab olan sənəksözü ədəbi dildə iĢləkliyini itirən, dialektlərdə isə hələ də rast gəlinənsözlərdəndir. Düzdür, dialektlərimizə həsr olunmuĢ elmi-tədqiqat əsərlərində65

u söz də öz əksini tapmayıb. Amma danıĢıq dilinə əsasən Qubadlı keçidĢivələrində bu leksik vahidin çox geniĢ iĢlənmə tezliyi ilə müĢayət olunduğunumüəyyənləĢdirdik. Zərdab, Göyçay keçid Ģivələrində sənək məiĢət əĢyasınınforma quruluĢu ilə eyniyyət təĢkil edən su qabı güyüm adlanır.«El gücü, sel gücü» atalar sözü isə zülmə qarĢı xalq birliyinə nail olmaqvə onu qorumaq naminə M.Gülgün tərəfindən Ģeirə qatılır: El gücü, el yumruğuBirləşin zülmə qarşı [MG, «Firidun», s. 22]. Göründüyü kimi, ikinci hissə (elyumruğu) dəyiĢkənliklə Ģeir dilinə daxil olur. Bu təbiidir, çünki Ģeir hər hansıfikrin məntiqi gücünü təsdiq etmək naminə əksər vaxtlarda xalq hikmətinə üztutur və bu zaman atalar sözləri və məsəllər söz sənətkarının ixtiyarına keçir.Yəni Ģeir dilində ondan necə istifadə etmək bacarığı artıq Ģairin öz öhdəsinədüĢür. Və elə bu halda bəzi atalar sözləri və məsəllərin həm tərkibkomponentlərində, həm də quruluĢ strukturunda müəyyən dəyiĢkənlik baĢverir.Uca dağa, Uca başa, Uca yerə qar yağar [ST, «Mənim yolum», s. 3]misralarında isə «dağ baĢına qar yağar» atalar məsəlinin həm forma, həm dəməzmunu ilə yerləĢdiyinin Ģahidi oluruq. Göründüyü kimi, mühacir CənubĢairlərinin dilində rast gəldiyimiz son iki nümunə onların əsərlərində müəyyəndəyiĢikliklə iĢlənmiĢdir. Amma bu dəiĢkənlik cüzi xarakter daĢıdığından bizonları da burada qruplaĢdırmağı lazım bildik. Çünki sonrakı bəndə biz buĢairlərin dilində məzmunu qoruyub saxlayan, formasını isə tamamən dəyiĢənatalar sözləri və məsəlləri daxil etmiĢik.Təqdim etdiyimiz bu atalar sözləri və məsəllərinin hamısı mətndaxilində mühacir Cənubi Azərbaycan Ģairlərinin fikrinə qətiyyət verir vəmüəllif fikirlərinin təsdiqi üçün köməkçi funksiya rolunu oynayır.«Dağ dağa qovuşmaz» – dedi babalar, Dağ dağa qovuşdu mənqovuşmadım [MG, «Yora bilməz yollar məni», s. 119] nümunəsində isə dağ«dağa rast gəlməz //qovuĢmaz, insan insana rast gələr //qovuĢar» məsəlininifadəsini görürük. Amma bu deyimin məhz bir hissəsinin Ģair tərəfindəniĢləndiyi də gözdən yayınmır. Bu isə məzmunun itməsini reallaĢdırmır. Ağırlıqbu atalar sözünün birinci tərəfinin üzərinə düĢür və birinci tərəf ikinci tərəfində məzmun yükünü öz üzərinə götürür. Daha da konkretləĢdirsək, ikinci tərəfiĢlənməsə də, birinci tərəf istər-istəməz onu bizə xatırladır. Əslində çox böyükməcaziliklə müĢayət olunan bu Ģeirdə iĢlənən «dağ dağa rast gəlməz//qovuĢmaz» aksiomunu M.Gülgün «heçə» endirir, halbuki bunu reallıq kimiqəbul etmək olmaz. Artıq get-gedə yaĢlaĢan Ģair bununla Cənub-ġimalbirliyinin hələ də reallaĢmadığını, o taylı doğmalarına hələ də qovuĢmadığınıvə sanki bunun mümkünsüzlüyünü önə çıxardır. Beləliklə, bu ifadə Ģeirəhəzinlik, həssaslıq, nisgil və ifadəlilik gətirir.FıĢtırıqla heç zaman donuz çıxmaz darıdan atalar sözü isə [Atalarhaçan deyib Görəsən bu sözləri? Fıştırıqla heç zaman Donuz çıxmaz66

darıdan… – ƏT, «Söz ömrü», s. 93] Azərbaycan ədəbi dilinin ġimal qolundaqeydə alınmır və sırf Cənub tipikliyini əks etdirir.Çörəyi çörəkçiyə Əmanət veriniz siz! Birini də üstəlik Məsləhətgörünüz siz [ƏT, «Söz ömrü», s. 46] bədii dil nümunəsində Ə.Tudə, görünürxalqa çox məĢhur olan «çörəyi ver çörəkçiyə, birini də üstəlik» məsəlininolduğu kimi Ģeirə gətirilməsinə ehtiyac duyub. Kontekstə daxil olan bu məsəlisə Ģeir dilinin xəlqiliyə doğru istiqamətləndirilməsində köməyini əsirgəməyib.Ə.Tudənin aĢağıdakı Ģeiri isə bütünlüklə hikmət üzərində qurulub: Sözvar, atdan saldırar da, Söz var, dağdan endirər də [ƏT, «Təbriz yolu», s. 46].Göründüyü kimi, kiçik bir fərqlənmə qeydə alınır. Yəni oradakı deyim ġimaldil mühitində «hoha var dağa qaldırar, hoha var dağdan endirər» Ģəklində dahaiĢləkdir. BaĢqa bir tərəfdən baxsaq, bunların hamısı ağız ədəbiyyatınınnümunələri olduğundan bir variantlılıqdan söhbət gedə bilməz, yənivariantlılığın mövcudluğu mütləqdir. Atalar sözü və məsəllərin Ģeirə hansıĢəkildə oturulması isə artıq Ģairin ixtiyarındadır.M.Gülgünə məxsus «Mən də alovluyam elə sənin tək. Ancaq elə alış,alovlananda, Dostu da qarşmasın alovun barı» [MG, «Firidun», s. 29]misralarında məĢhur el məsəlini çox aydın görürük. Çünki forma, demək olarki, qorunur. ġeirdə əksini tapan bu hikmətli ifadə «yananda elə yan ki, odunözünü yandırmasın» və yaxud «yananda elə yan ki, odun özgəni yandırmasın»Ģəkillərində iĢlənir. Yəni bu atalar məsəli variantlılıqla müĢayət olunur. ġeirdəisə cüzi fərqlilik qeydə alınır. KonkretləĢdirsək, özgə sözü dost sözü ilə,yandırmaq sözü isə ona yaxın məna daĢıyan qarsmaq sözü ilə əvəzlənir.2. Fərdi-üslubi kontekstuallıqla müĢayət olunan atalar sözləri vəməsəllərə gəlincə, vurğulamaq lazımdır ki, onlar mühacir Cənub Ģairlərinindilində geniĢ əhatə dairəsi qazanır. Bu frazeoloji ifadələrdə atalar sözləri vəməsəllərin məzmunundan istifadə edilir, amma daĢlaĢmıĢ forma itir. Yənimövcud, bizə tanıĢ atalar sözləri və məsəllərin məzmunu qorunur və elə buməzmun söz sənətkarlarının hansı atalar sözləri və məsəllərdən bəhrələndiyiniortaya çıxarır. Təbii ki, fikirlərimiz konkret faktlar əsasında öz təsdiqini tapabilər:Mənə qəfəs tikən quduz yağılar Düşəcək qurduğu tora sevgilim [ƏT,«Cənub nəğmələri», s. 33] bədii nümunəsində Ə.Tudə «özgəyə quyu qazan özüdüĢər» məzmununu yerləĢdirir və xalqdan gələn hikmət hesabına həqiqətinreallaĢacağı günün gələcəyinə bizi inandırır.Özgə çörəyini yeyib dolanan Çörəksiz qalacaq bir gün dünyada[MG, «Dünya Ģirin dünyadır», s. 20] misraları isə «özgə atına minən tez düĢər»və ya «özgəyə umud olan Ģamsız qalar» atalar sözlərinin məzmunu ilə köklənir.«Zatı qırıq olanın çörəyi dizinin üstündə olar» məĢhur bir atalarsözünün məzmun göstəricisi isə: Deyərdi, çörəyi diz üstə qoyan Qırdıqaçdıolar, haqq sözdür bu da [MG, «Dünya Ģirin dünyadır», s. 21] – nümunəsindəəks olunur. Sadəcə olaraq, Ģeirdə komponentlərin yer dəyiĢməsini və hətta67

komponentlərdən birinin tamamilə baĢqa bir sözlə əvəzləndiyini görürük. Bu,canlı danıĢıq dilindən gələn qırdıqaçdı sözüdür ki, o zatıqırıq sözünün mənaekvivalentinə çevrilir.«Öz mənfəətini güdən adamdan xeyir gözləmə» – anlamının isə bizaĢağıdakı mətn daxilində reallaĢdığını görürük: Ancaq öz xeyrini güdsə birinsan Dönüb kölgəsi də qaçacaq ondan [ST, 213, s. 88]. Sən yaz yağışınayazaydın gərək Ötəri ər-arvad savaşlarını [MG, «Dünya Ģirin dünyadır», s. 44]bədii dil nümunəsində isə «ər-arvad savaĢı, yaz yağıĢı» məsəlinin semantikyükü mühafizə olunur. «Görünən kəndə nə bələdçi» məsəlinin də mühacirCənub Ģairlərinin dilində öz məzmunu ilə qorunduğunun [Ətir ətri ilə xətirqazanar Onu tərifləməz satanda əttar – HB, «Ġstərəm», s. 174] Ģahidi oluruq.M.Gülgünün «Firidun» əsərində qeydə aldığımız «Elsiz bal yesəm dəzəhər dadacaq Yavan çörək yesəm, vətəndə yeyim [MG, «Firidun», s. 17]misralarının məna tutumu «Qürbətdə xan olunca, Vətənində dilən gəz» məĢhurel məsəlinin semantikası ilə ekvivalentləĢir. «Dünən zənguləmi öyrətdiyim quşBu gün bəyənməyir daha səsimi [ƏT, «Söz ömrü», s. 178] bədii dilnümunəsində isə Ə.Tudənin ġimal dil mühitində çox geniĢ yayılmıĢ «bu ilkisərçə bildirki sərçəyə cik-cik öyrədir» məsəlindən bəhrələndiyi bütün çılpaqlığıilə təzahür edir.Kərə yeyən də yaza çıxacaq, qazanda qaynadıb tərə yeyən də [ƏT,«ġairin düĢüncələri», s. 90] misraları da Ə.Tudəyə aiddir. Burda qeydəaldığımız kərə yeyən də yaza çıxacaq ifadəsi azacıq dəyiĢikliklə [kərə yağ]ġimalda iĢləkdir. Ġkinci tərəf isə tamamilə dəyiĢkənliyə uğrayıb. ġimalkontekstinə girən tam variant belədir: «Yağ yeyən də yaza çıxacaq, Ģor yeyəndə».Hər iki dil mühitində intensivliklə müĢayət olunan «duz-çörəyiitirməzlər» deyimi də Ə.Tudənin dilində özünün məzmun gerçəkliyiniqorumaqla forma baxımından dəyiĢilmiĢ Ģəklini alır: Bəli! Çörək insanaDoğmadan da doğmadır. Axı ən qadir nemət Dağ aşıran loxmadır [ƏT, «Sözömrü», s. 46]. Bununla da Ģair fikirlərini məhz daha qabarıq, daha məntiqlisərgiləmək üçün xalq hikmətinə söykənir. S.Tahirin «Həyat Ģirindir» əsərindəki«həyatda düz duran baş-ayaq düşər» [ST, «Həyat Ģirindir», s. 87] misraları isə«düz düzdə qalar» deyiminin semantik yükünə üz tutur.Azərbaycan ədəbi dilinin ġimal qolunda tərkibindəki komponentlərdənbirinin fərqlənməsinə görə iki Ģəkildə iĢlənmə tezliyi qazanan «tələsən tərsədüĢər», yaxud «tələsən təndirə düĢər» atalar sözlərinin məzmun yükü isəCənub Ģeirinin dilində «Həyatda hər ömür bir nərdivandır. Gərək pillə-pilləyüksəlsin insan» [ST, «Həyat Ģirindir», s. 87] misralarında əks olunan mənayükü ilə üst-üstə düĢür.AĢağıdakı misralar da daĢıdığı məzmun göstəricisi baxımından xüsusimaraq doğurur: Əlin dinc durmasa, düşün, amandır. Rahat əyləşdiyin budağıkəsmə [ƏT, «Söz ömrü», s. 174]. Bu Ģeir parçası isə «oturduğun budağı68