Gave Destanı Kimin Eseri

gave destanı kimin eseri

_hLb Ащрь Ярп^шЦшЪ qpriLjglibp Ь. 4ЬЕпшй-

ЪЬр, Dplunb, 19711

50

О. Вильчевский. Кь1ата Budyoni. -

Советская этнография", 1936, 2-3, с. 90; Мам и Зин.- Сказ

ки народов Востока. М.-Л., 1938, с. 99; К. К у р д о е в, И.

Цукерман. Курдские тексты. - Иранские языки". Т. П.

М.-Л., 1950, с. 29; Курдские сказки. Пер. И. Фаризова и М.Б.

Руденко. М., 1959; Курдские народные сказки. Зап. текстов, пер.,

предисл. и примеч. М.Б. Руденко. М., 1970, и др.

51

R. L е s к о t. Textes kourdes. Pt. I. Р., 1940;

pt. И. Beyrout, 1942; Joyce Blau. Le kurde de

Xmadiya et de Djabal Sindjar. Р., 1975.

52

Представляют интерес фольклорные материалы, изданные

в многочисленных номерах ряда курдских журналов, среди которых

хочется отметить Hewar " и Ronahi" (Сирия), и особенно

тексты Джаладета Али Бадыр-хана.

53

Д.С. Завриев. К новейшей истории северо-восточ

ных вилайетов Турции. Тбилиси, 1947, с. 139.

54

Езиды исповедуют особую религию синкретического харак

тера, вобравшую многие догмы зороастризма, христианства и исла

ма.

А. А. Семенов. Поклонение сатане у переднеазиатских

курдов.

верситета",

- Бюллетень Среднеазиатского государственного

16, 1927, с. 59 (отдельный оттиск).

уни

56

X. А б о в я н. Полное собрание сочинений. Т. УШ.

Ереван, 1958, с. 357 (на арм. яз.).

57

М.Б. Руденко. Похоронные песни курдов-езидов

Закавказья. -'Палестинский

с. 7.0-86.

сборник". Вып. 21(84). Л., 1970,

58

В нашем архиве хранится также уникальная запись по

хоронных песен, которые были записаны на магнитофонную ленту

во время похорон Отаре Шаро, умершего в 1974 г. в Ереване.

59

Этническая история и фольклор. М., 1977, с. 3.

Ахмед Хани. Мам и Зин. М., 196 2, с. -54,

двустишие 252.

А, J а b а, Recueil de notices et rêcites kourdes,

62

Polkiora kyrmança, c. 308-327.

63

Этнографическое обозрение". Вып. 298, 1892, с. 201.

64

Шара ф-х ан ибн Щамсаддин Б и дл

и с и. Шараф-наме. Т. 1, Пер., предисл., примеч. и прилож.

Е.И. Васильевой. М., 1967, с. 84.

65

Аджие Джинди. К вопросу о курдских ва

риантах эпоса Ростаме Заль (на арм. яз.). - Страны и народы

Ближнего и Среднего Востока. Т. УП, 1975, с. 172.

од

О Златоруком хане см.: О. Дж. Д ж а л и л о в. Курд

ский героический эпос Златорукий хан".

2-4 170

Ордихане Джалил* Джалиле Джалил

Pêşgotin

Eve k'itêbe ет pefkeşi de-bave xwe

Xanima Rizgo dikin и Casimê Celil ,.

K'urd - yek ji kevntirîh miletêV Rohilata Navine.Walate

wan - K'urdistan berêda p'aravekirîbû nava du

dewletê mezin: Trana Sasariî4 û împêratorrya Byûzandî,

lê paşwextîyê ew p'erçe-p'erçe bu nav herçar dewletê

Rohilata Navîh: 'îranê', Traqê", Sîrîyayê û T'urk'ryayê

(Romt). Jimara t'emamrya k'urdê ко li ser xalfya kal

û bave" xwe dijîh, bi jimara neyî" t'am, roja îroyîh 16 mîlionî

zêdetire.

Sedsaliya navîhda K'urdistan, weke p'ira bu nav

beyna Rohilate û Roavayê4, Wê htne li ser xalîya K'urdistanê

leşkerê horoma û byûzandi4, ordryê t'et'er-moniiola

û t'urk-sêlcûka diçûn-dihatin. Sedsalrya navînda

t'evgera k'urda di ber serxwebunêda berdewam bû çewa

dijî". împê'ratorry-a Osmani, usa ji dij'i' Irana Sêîêvi.

Destpêbuna sedsalrya XVII çewa şah Abbasê" l,

usa ji pêşîyê' wîj ji bona sarkirina, şerpezekirina h'eja

k'urdaye miletrye - azadarryê^, yêk li K'urdistane destpebubûh

û ji bona qewinkirina sinorê dewleta Qecera

ji alîyê bakurê dij'T êl-e'şîrê k'oçerê Asrya Navin, bi

darê4 zorê çend e'şire k'urda ji K'urdistanê Fakirin û

berê wan dane berb bakur û bakur-Fohilata 'lranê. Axirryê',

pey gele sirgûn kirin, k'oç kirin, neç'ari u barki-

rina hine êl-e'şirê" k'urda sedsaliyê derbazbûyida hatin

gihiştin h'eta t'opraxa bakur-Fohilata Irane (Xorasanê)

û li rêspûblîka T'urk'mêniyayê, h'eta t'opraxa rêspûblfckayê\

T'RSS PişqavqazH.

Hejmara bineliyê (danişwan) k'urd nava impêratoriya

Urisêtê diha zêde bû pişti şere (cenga) ûriş û

e'cem sale 1804-1813 û şere 1826-1828, çaxê pey 1!тzakirina

payraanê G-ulîstanê' û T'urkmençayê xwelrya

(xakê) Ermenîstana Rohilatê bineliyê k'urdava derbazT

Urisêtê" bû. K'urd li Pişqavqazê diha p'ir bûn piştî

cenga ûris û rome sala 1853-1856 û cenga ûris û го

те sala 1877-1878. Prosêsa werguhastina k'urda berb

UrisêHe berdewem bu t'a sala 20-i ya sedsaliya me.Bi'

vi teheri warguhastina k'urda ji rohilata T'urkîyeye?

berb rêspûblîkayê Ermeriîstana û G-urcistana sovetîyê

ji vir sed u penci sal berê destpê bûye, Warguhasti bun

h'îmfi k'urdê Qersê, Sarîqamîşê, Êrzirumê", Bazîdê, fgdirê,

Muşê, Bitlisê, Want û DÎyarbek'ire.

Koja troyîh T'RSS-da k'urd h'îmlf hersê rêspûblîkayê

Pişqavqazê u Asrya Navtn: Qirqizstanê, G}azaxistanê

û T'urk'mêruyayê dijîh. Hejmara te'mamrya k'urdê~

T'ifaqa Sovêtryê bi hejmara 15 k'anuna paş sala

1970, Fesmi, 89 h'ezare.3

Çewa xwayê tiradîsiyê zaniyariya sincf û zength,

k'urda kirineke mezin kirine dîroka pêşveçûna Fewşenbiriya

(kûltûra) miletêd Asrya Navîh û şarisfanetiya

cihariT*. Akademîk 1",A. Orbêfî dinivTse: G-elo dik'eve

sere k'ê, weki Silh'edinê* awqa serêşî û çetinayT xaçp'arêzara

( seliblyaFa) çê kir k'urd bû, ко nemirê dîroka

Ermemstanê û G-urcistanê, nemir nek t'enê çewa

serdarê* leşkera, lê" nemir usa jî" çewa hostê pêkantha,

sazkirina rewşenbîrîyê êmTr Ç'epildirêja k'urd bûn,k'urd

bûn Şedadîda, yêk bona sazkirina dewleta xwe li Gjavqazê

G-urcistanêFa k'etibûne h'ucetê û xwe jî serwêrrya

IranêV dikirin, e'slê xwe.da bi nivi k'urd bCX şayîrê"

nav u deng (gewre) Nizami, yêk bi farizi nivisi"',5

Rik'nê xweda k'urd bûn usa jî şayir u nivisk'arê"

e'rebaye nav u deng Cemîl Sidqi az-Zahawi, Ah'med

Şawqî, Me'rûf Risafi, Meh'mûd T'êmûr û yêd mayîn.

Akadêmîk N.Y, Mar xebata xweye bi sernivîsara

Disa li ser peyva çêlêbl"" - da, yêk ser pirsa nirxî

Fewşenbîrîya miletê k'urdane li dîroka Asiya Peşindax

hate ser fikireke wa, weki êl-e'şirê k'urda, çewa berê

usa ji vê gavê faktoreke serxwene, qe-wateke mexluqetryê

û rewşenbîriyê li wane". K'ilîta vê pirs'e' N.Y,

Mar digo zargotina k'urdaye zenginda, govend û dirokê

wêda bigeFin,

Pe'mdarrye, ко çima zargotina, k'urda ^t'imê ber

guhê gele rohilatnasê dinê- e'yan Fewiyê Rohilatê u

Roavayê" bûye, û ew ji alîye wan hêjayf gilî-gotinê4

qenc bûye.

Zargotina k'urda bext u~ mirazê milet, çerx û fele-

ka wê bi h'elalî p'aravekir, Ewe xwe li ber gele 'te'litengrya

li ber gele çetinaya girt, û nek t'enê xwe girt,

lê4, bi duF u. cewahirê4 nûva xwe xemiland.

Pişti geFa xwe di K'urdistanê sala 1914 pofessor

V.P. MÎnorskT nivîsT, wekT k'urd xweyê e'debryetekî" (lîtaratûra)

gelêre gelekî" zengînine, bal k'urda c'iFok Бегре

hatf, cîazt û stran p'irin. Rohilatnasê sovêtîyê' tiO.

Parîzov pêsgotina ко елллГ bona k'itêba V.P. Ntkîtîne

K'urd" nivîsîbû divêje, wekî zargotina k'urda p'iraniya

nimûn (janr) û syujêa xweva nava zargotina miletêd

Rohilata, Peşin û Navînda cryê pêşin digre.

Zena Fohilatnasa û rêwiya berb zargotina k'urda

bi wê yekêva tê şirovekirin, wekt zargotina k'urdada

mma q'ilkeke ave Fabun-runiştandina milet, xu-xeysete

we hatîye xanê kirin, milet, ко bi sedsaliyava bindest

buye, lê îro şerê xweye azaye, nebindestiyê û serxwebûnê

dike.10 Kakilê p'irarirya serpêhatiyê êpîkry#,

stran û gili-gotina ji qewimandina jiyîhê, ji mêrxasrya

û e'gftrya qTz û xorte k'urdane.11 Bêfifîya, gele serpêhatiyê

êpîkîye, stran, ciazi_û gilT-gotinê gel j* k'ûraya

quFna -tên û şop'a jîyina miletû ya sedsaliya lêye, ew

şe'di jiyina berêye, şe'dê gele e'rf û e'detê k'urda û

rupele mijuyi weye.

E'frandarê zargotina k'urda berê4 pêşin gundî û

cotka'rin, yêk şevê zivistanêye direj li odada berev divin

distirên û divêjin. Di nav wanda gele dengbêjê

profêsîonal,12 aşiq û çuFokbêj hene. Dengbêj bê*y zurne,

meya, dut'ar û t'ambûr distirên, ew bi deng, t'ek'

bi deng distiren, lê aşiq sazê dixin û pêra distirên.

Çewa akadêmîk V.A. G-ordlêVskiy şe'detryê dide,

helbeste civakî, li K'urdistana bakuF - Fojava, dibistanê

stranada dihatine xwendinê. Di van helbestanada

strana davêtine ser merxas û gernasê milet. Mamosta

suxtê xwe hTni helbestê berêva dikire nas, wan hiriî

fena pêkanina helbesta dikir û hostatiya xwe, zanebunêd

xwe dida wan. 3 Nava k*urdê mukrîda xwendegehê

xas dirust kiribûn û stranvan lê hin dikirin. K'urdistana

xwaruda yêk ew dibistana xilas dikirin, wanara

digotin şayir.

T'ifaqa Sovêtiyêda aşiq û zariryarê zargotina k'urda

nek t'enê ji alîyê milet têne h'iz kirinê, lê" zanebûn

û me'rifeta wana ji alryê hukumetê bilind tê" qtmet kirin.

Sala 1938 aşiq û dengbej Ah'me Çolo u Celtîê Reşo

bûne andamê Komela nivîsk'arê Ermeriîstanê.

Lxtêratûra dereca têk'stê zargotina k'urda ser du

p'ara, ser du benda tê" p'aravêkirin.

Ser para pêşin ew p'irtûk u wit'ar têne hesabê,

yêko t'ene ji bona hinbûna zirnanê k'urdT hatine jap

kirin. Litêratûra vê p'arêda nirhûnêd zargotinê her t'enê

çewa matêriyalê4 runkirinê (naskirinê) hatine k'ar-

anin.

26

*. 14

Ser p'ara duda ew k'ar û barê çap bûyT diçin,

yêk nek t'enê bona hînbûna zimanê k'urdîne, lê usa jT

bona xwendevana bi çêtirîn nimûnêd zargotina k'urdava

bidine naskirin, yêk jîyîna, bir û bawarrya milet dthar

dikin. Litêratûra van herdu p'arê jorgotî k'areke

p'ir mezin didie xwendevana, yek dixwazin zargotina

k'urdava bibin nas u pê mijûl bibin. Materîyalê" zargotina

k'urda, ко me lê nihêrîye dide dryarkirinê, wekT ge-

le p'irtûkê z>argotina k'urda h*îmlT berf rêvolyûsîyayê li

Urisêtê çap bûne û eva yeka wê pirseda, wT warîda

nav u siyaneteke mezin dicle wê. Lêk'olinawayê zargotina

k'urda her li Urisêtê ser bingehekî Tast destpêbû.

Uriöet nekt'enê bona çapkirina nimûnêd zargotina k'ur- .

da rê vekir, le ewê Fê vekir usa jT bona belakirina

wê, u cara pêşin nimûnêd zargotina k'urda dariî ber

ç'e'vê k'oma xwendevanaye fireh, dinrya zariryarf bi zimanê

firansî, almariî, ûrisî, ermenT zargotina k'urdava

da naskirin.

Akadêmik K.Cr, Zalêman 22 k'anûna paş sala 1897

civina beşê dîrok-fuologlya Akadêmiya Urisêtêda ser

derçûna k'itêba Hugo Makaş got: ...Akadêmtya t'ucara

xwe -şunda nagre p'êşk'êşkirina elîk'arryê u wergirtinê

bide vê p'ara fîlologîya Trariîyê (gilî derheqa lek'olîna-wa

diroka, jiyina û zargotina k'urdane - O.C.,C.C.),

yê*k meriv dikare beje dive çewa monopoliya wê".1^

DÎroka k'urdnasîya ûrisî ji destpêbuna niveka du-

da ya sedsaliya XIX hate nisankirin bi çapkirina nivisarê

Pyotr LeVxva, pisporeki nav û deng dereca zane-

bûnê zimanê rohilatê. Ew li Urisetê zariîyarê yekemin

bû, ко ji zarê k'urda nimûnêd zargotina wan nivis£

P'ara xebata xweye dudada, ко P.Lerx sala 1857 li

Petêrbörgê çap kiribu, û navlêkiribû Lêk'olînawa ser

k'urdê 1rane û pêşîyê wan xaldê bakurê" matêrtyalg

zargotina k'urda, sala 1856 ji zarê k'urdê ctîl girfî nivisî,

cap kir.1® Vê pirsêda Akademîya zanistî ya Urisêtê

alîk'arîke mezin da P. LêYx.

Tiştekî neyî nişkêvane, ко Р. Lerx guhdariya xwe

da xût ser k'urdê dil girtî. Mezintirth danayê we heyamê'

akadêmîk M. Birossê, O. Byotlîngk, B. DoFn, A. Kuriîk

û P. Kêppên nama xweye ji navê beşê dtrok-fîlologîyaê

prêzîdêntê Akadêrruya zanistî şandTda dinivîsîn,

ко ji Fêwîya, yêk çune walatê k'urda, tu k'es usa hazir

û zane nibûye, ко karibe tiştê wiha giranbiha eşkere

bike çewa P. Lerx.

P. Lerx yekemin yêvropl bu, ко berê pêşin

naslya xwe da e'mir-jryîna k'urda bi heralî: geografT,

nijadî (êtnografî) ziman û mîjû. Ji bo ve yeke ewT ge-^

le nivisarê kevn û nû bi zimanê tnglîst, firansî, almani,

ûrisî bi k'ar ariî. Xen ji wê, P. Lerx h'emû lêk'olîhawayê

ser zimanê k'urda nivisi lêt'ûjinawa kir, serpêhafîya

k'urda, yêk t'orinê k'urda bi zimanê farizî4 nivisî

bûn nas kir û xwend.1 '

Tek'stê P, Lerx berewkiri, p'iFanT bi zaravê kurmancî

û hinek jî bi zarave zaza buh, yêk ewî1 ji zare

xelqe Merdîhê", Cizîrê, Dersimê, Mûşê, Dryarbek'irê,

Urfaê, Xarpûtê, Êrzirûme iî cîyê mayîh hatibû nivfsar.

Tek'ste ко P, Lêrx bi elîfba Lepsûs nivTsibû bi t'erci-

ma urisi çap bu.-1-0

Sala 1860 li Petêrbûrgê ser têk'stê zargotina k"urda

bi tipê e'rebî û wergirtina zimanê firansî k'itêbeke

din jî derçu.1^ Xudanê wê k'itêbê konsûlê. urisêtê li

Erzirumê Aleksandr Jaba bû. A. Jaba hêna k'arê xweye

dîplomatîda dest bi lêk'olîhawa û k'omkirina heykalê

(peykirê) destnivisarê lîteratura u zargotina k'urda kir.

Di vî warîda A. Jaba li Urisêtê dimîne çewa zanekT

here pêş. Ewi bona Akadêmiya zanistiya UriseHê arxiveke

zengin hişt ji destnivisarê literatura k'urda, ^

A. Jaba, h'eta ко li Erzirûmê k'ar dikir, ziman©

k'urdî dixwand, û bi hilfa xortanryê tiştê ко dereca

Fewşenbiriya k'urdada dik'ete destê wî bi xweşi dani

berç'e'v. Bêfitiya, destnivisarê k'urdî", yêk Fbja iroyin

Xwendinxana G-işti ser navê M. Y. Saltikov-Sçêdrînda

tene xweykirin, ew t'ene p'erçeki neyi mezine ji wê

k'oma destnivisarê wiye berevkiri, yêk Р. A. ÇixaçêV

mala wida drtibu. Em hivine, - dinivisi we hênê P.A.

Çixaçêv, - weki M. Jaba^1, yêk deh sale htriî vî zimani

dibe, w# zûtirekê me pê bide naskirin. Lek'olinawayê

vi Fohilatnasê zirek diha giringtire, çimki Fbjê meda

her ew t'enê dikare bi serfiniyazî zimanê4 wî miletî bixûne,

yêk awqa kevne çiqa ко nenase. E-wi h'eta niha

ferheng û Fezimana k'urdi hazir kirrye, mi bi ç'e'v^

xwe k'oma destniyisarê xebatê wî drt, yêk van nêzîkaya

we bêne çap kirin. Xenji wê, ew bi k'omkirina

stran, dirok û efseneyê kevnva, bi diyarkirina Fewşej'îyinêva

mijûle, yêk nava sed û sed salada hatine p'arastin

û ji bave derbazi kura bûne. Van dokumêntê

xweşda, ко çend Fefikê xwendinxana konsûlê UFisête

digrin, destana evina Siyakmêd û Şemsî heye".22

Sala 1886 beşê dîrok-fîiologîya Akadêmîya zanisti

ya Urisêtê, ji bona çapkirina destnivisarê E. Prîm û

A. Sosîn ji du p'erça ('bi k'urdi û almanT), birîyarek derxist,

Paşwextiyê ew herd p'arê berevokê dereca zargotina

k'urdada bune k'itêbne p'iF hêja.23 Ve berevokeda

bi tipê latîriî ser zaravê kurmancî şaxeke êposa'

Mem û ZÎn", Usiv û Zefîxe", Zembîlfroş", stranê bengîtîyê,

yê mêrariryê û gele tişte mayine bi nirx k'etine

çapê".

Beşi dirok-filologiya Akadêmiya zanisti, bi peşdanina

N.Y. MaF, payîza sala 1911 t.A. Orbêlî, xwendevane

fakûlteta zimanê Fohilate ya zaningaha Pêtêrbûr.gê

t'eze temam kiri, şande êk'spêdîstyaê berb Ermenîstanê,

Wanê û wîlayêtê wî. 4 K'arê xweda, ко nêziki sê

meha berdewam kir di nav ermenlyê û k'urdê Mok'sê",

yêk miletê Rohilata Navine kevnare û bi sed salava

cinarê hev bûn, I.A. Orbêlî" matêrîyalê xwe nek t'eneS

ser ermeniya û zaravê ermeniya berev kir. Dilsoz bûyi

li gor riya Fohilatnasrya ûfîsi û hilfa, ко AkadênYfya

zaniyari li Petêrbûrgê dabû k'urda û zargotina we,

"Î.A. Orbêlî cîda, hema li Mok'se dest bi hînbûna zimanê

k'urdT û k'omkirina nimûnêd zargotina k'urdê wilayêta

Mok'sê- kir, bêy lêk'olina-wayê zaravê k'urdê' Mok'sê,

zaravê ermeniyê" Mok'sê wê neyî t'am bîya".25 Wextê

T.A. Orbêli Mok'sê bû, ewî helbestê k'urda û ermeniya,

efsene, serpehati, stran, çirok, ç'ivanok, têderxisti-

nokê4, wan civand. Danrawê xweda ewi geleki4 mijûl bû,

ко têk'stê k'urdi u ermeni li ser selike fonografê4 bini-

vTse. Se mehê ко I.A, Orbêlî wîlayêta Mok'sêda derbaz

kir, ewî 100 seliki zêdetir têk'stê k'urdl û ermenî nivisîn.

Bi t'emamt 1.A. Orbêrî" 250 nêgatîva û 62 selikê fo_-

nografê - 24 bi zimanê ermeriî, 38 bi zimanê4 k'urdî

xwera ariî ÛFisêtê, ye mayin undabun ser riya ji Mok'-

se h'eta Wanê, ji Wanê h'eta ÛFisête.26

Tek'ste ji zargotina k'urda u ermeniya, materiyalezimanzaniye,

yêk raabun, N.Y. Mar têFadîdit çap ke bin

naveki gişfîda: Lêk'olînawayê zaravzaniya k'urdî û ermeriT,

bi alîk'arîya selmiyanê4 A.M. KojêVnikov çap kirî".2*'

Dernawe gerekê van herşeş hejmarada derbiçû-

ya: hejmara I - ferhenga zaravzaniya k'urdiya mok'se-

ûrisi(t'emam 7000 k'art, 16 belgneşirê menganê) ; hejmara

II - ferhenga k'urdiya moksê-uFisi û navnîş bona

hejmara I (6.5 befgneşirê menganê); hejmara III - matêrîyalê

zaravzaniya mok'sê bona giramatlka zimaiT&

k'urdi û stranê' k'urdê mok'sê (3.5 belgneşirê menganê);

hejmara IV - ferhenga zaravzaniya ermenrya mok'sê -

ûrisT (6000 k'art, 10 belgneşire menganê) ; hejmara V -

ferhenga ermenlya mok'sê-ûrisi u navniş bona hejmara

IV (5 belgneşire menganê) ; hejmara VI - ocerka giramatikrye

ser zarave ermenîya mok'sê û têk'stê mok's'e

(8,5 belgneşirê menganê),28 Belam ew danrawe li we

hêne" çap nebu.

Dewîya sedsalrya XIX - destpêbuna sedsafîya XX

guhdari berb Fewşenbîriya k'urda zêde bu, b erevkirina,

civandina materîyalê zargotina k'urda bi xurti dest-

pê4 bû. T'êk'stêd berevkiFf gele kovarê Feng bi Fengda

çap bun. Vi şuxulîda li Ûrisête k'ar û bareki mezin'ki-

in kovarne usa çewa mesele kovara Nivisandina k'omala

gêografrya ûrisêtêye impêratoriyê"29 {} Berevoka

materîyala ser cT-war û êl-e'şîrê Gjavqazê"3^.

W# hênê usa ji berevokê4 zargotina k'urda bi başqe

der diçin. Di nav wanda xuyaye Berevoka êmîne

êtnografry^" cilda pênca (1904), ya ко înstltûta Lazarêve

ser zimane Fohilate derxistibû. Materiyalê berevoke

berevkire zargotina ermeriîyaye nav û deng Sarkis

Haykûrif civandibû. Ji 28 derhênanê epfklye, уеЧс ewT ji

zarê" ermenîyê wuayêta Want nivîsîbun, pênc bi tipê"

ermem u bi wergerandina ser zimane4 ermeriî çapkinbu.

Dumayika berevokêda awazê* 13 stranê k'urd!1 k'etibune

çapê, yek bi destê kilas'îke' sazbendiya ermeniyaye

nav û deng kompozitor Komrtas hatibune sazkirin.

Komîtas awazê k'urdi Find zanibû. Li vê pirsêda k'ara

wî gelek? bi nirxe пек. t'ene ji ber wê yekê, ко goveka

xwendevana diha fire dike, dereca derhênana £pt-

kiyêva dike nas, lê herwiha ji bo wê yekê", ко h'emû

kesê sazbendh'iz dikare bi awaza k'urdi geler bibe

nas.

Li walatê Roavayê (Hahî" li Almaniyayê) hilfeke

mezin ser miletê Rohilatê, llahi ser k'urda, rabu. Berî

şerê hemdiniyayêye (ciharil) yekem, bona diha gumrih'kirina

êk'spansîya Rohilata Navin, çuyin-hatina misiyonêrê

almana li K'urdistanê diha zêde bu, Çewa V. P.

Minorski dinivisî, hema berT şêF wan rrrîsiyonêra li

Souc - Bûlaxê3! dest bi çapkirina kovara Kurdistan"-

"e kirin û witarê şiretk'ariye, nimûnêd zargotina k'urda

der dixist32.

Sola 1903 zanfyarekî Rohilatê professor^ zanîhgeha

Bêrlinê Oskar Mann çar sala li franê û Turk'tyayê

rêwiti kir, berêpêşin k'urdava û zargotina wanava mi~

jul bû. Materiyalê ко О. Mann li K'urdistanê berev kiribu

sala 1906, 1909 li Bêrlînê bi du p'arava çap kir,

p'areke k'itebê" têk'stê kurdî bûn, p'ara din jî* wergeFa

wû bû bi zimanê almariî bi nivîsarnastya (Kommêntarê)

xweşva. Berê1 pêşinda O. Mann stran û poêmê bedew,

ye ко wê henê nava k'urdê mûkri dihatine stranê4

û gotinê, xiste çapê. O. Mann hozanê pêşin bû, ко

materiyale wa bi dewlemend ji zargotina mûkriya da

serhev û xiste ber ç'e'v,

Ji berevokê4 zargotina k'urda, yêk wê hêne li Roavayê

der çûne, hêjeye em bir bînin usa ji derhênana

du p'erçê A. fon Lekok, yê*k h'imlf ser têSc'stê zargoti-

na k'urda bun, Berevokêda tek'st bi tfpê latiriT u wergera

wan têk'sa bi zimanê almariT qap bibun. Berevoka

A. fon Lekokda ç'ÎFokê k'urdî, şaxê Mem u Z"în",

ferhenga Ah'medê Xaniye e'rebT-k'urdf, yê^k bere Zrya

ûd-DÎh XalicTÎ- çapkiribû, der çûbû33.

30 '

Neniheri weki Ak'adêmiya zariîyari li Pêtêrbûrge'

guhdarîke mezin dabû ser k'urda û zargotina wi, lê

pêşveçuna Fewşenbirrya k'urda u civandina nimûnêd

zargotina wT bi sîstêmatîkf diha pêşda çû pişrî Fevolyûsiya

Oktyabrêye sosialistiyêye Mezin, pişti t'estîqkirina

qeyde-qanûnê4 dewleta sovêtîyê li G]avq'azê\ tda sala

19 26 li Lênîngradi bi destê t.A. Orbêlî k'itêbeke têk'stê

k'urdi bi h.'erfê' latinî çap bû, yêk hozanê macara

Hugo Makaş ji devê Meh'med Erriîn nivisi bu. Meh'med

Emin bazirgançiki ji Merdinê bu, yêk bi şuxulê xuva

hatibû bajarê BiFho li Moravîyayê. **

Li vê hênê Ermenistanê pirsa bingehbûna Tewşenbirrya

miletê4 k'urda u civandina nimûnêd zargotina k'urdada

êtapeke te'ze dest'pê dibe. Sala 1931 Komrrêya

Fonkayê ya Ermenîstanêye miletryê4 (Narkompiros) cara

pêşin êkspêdisiya zariîyari saz kir ji bona civandina,

k'omkirina nimunêd zargotina k'urda. T'evbûyê ek'spêdisryaye

bûn Cerdoê G-ênco, H'eciê Cindî, kompozitpr

Karo Zak'aryan, serektrya êk'spedîsiyay^ dikir profêssor

Asatûr Xacatûryan. Te'vbûye êk'spedisiyaye çûne '

gundê k'urda li ,&»£ пеЬ^уа Aparant, ( niha Aragas)

T'alîhe4, Vaxarşapatê (niha Eçmiadzin) RSS Ermeriîstanê

û Fota k'urda li bajarê LêYiîhakanê. ^ Mijûyî civandina

zargotina k'urdada eva cara pêşin bu, wekr a

nimûnê zargotina k'urda bi h'ukumetî, bi ek'.apê'disiyake

wa bi giran dihate berevkirin, u weki te'vi wê êk'spêdîsryaye

nek te'nê zantyarê4 zimane" k'urdi, zariîyare4

e'rf û e'detê milet, le usa ji zantyarê sazbendlya miletê

k'urda bû.

Sekstya k'urdnasryê ya Instrtûta diroka Fêwşenbiriya

RSS Ermenistanê, yêk ber deste KomrtêVa elifba

nu (KEN) bû li rex Komîtêya K'arkirê Merk'ezrya

(КК'М) T'RSS, hema ji Foja Fojda guhdarîke layîq da

ser k'ar û barê civandina û sjstêmatizasiyakirina zargotina

k'urda. Çewa nema sereke KEN Rûbên Daştoyanda

dihate gotinê, yêk ewî Komttêya eliîba nûra nivisîbû

...sêksîya k'urdnasryê ya Institûta diroka Fewşen-

biriya

k'areki

RSS Ermenistanê

mezin pêkariîye

dema hebuna

warê civandina

xweye kurtda,

û nivisandina

materiyale

Rastî

zargotme

ji", nava

u

şeş

lek sikiye...".00

mehê jryina xwe sêksiya k'urd-

nasîyê gele matêrîyale dewlemend nivîsibû û civandi-

nok. Sê"ksfya kurdnasîy^ bona ce bi ce kirina matêrtyalê

zargotina k'urdaye berevkirf birîgadeke (ko'meke)

xas tes'ktl kir, u ew şuxula te'slimi wê birigadê* kir.3'

Bi pilana deranina seksiya k'urdnasiyê ya sala 1934,

birigada k'urdnasiye, bi serk'ariya, profêssor A. Xacatûryan,

pey k'ar û bareki dur u direj bona Foja buyina

şayirê Rohilatêye nav u deng PÎrdousi cilda şaxê

Eposa k'urd û Irani Rostemi Zal" hazir kir ji bona

capê. Ve berevokeda têk'ste k'urdi, pê^şgotin, kommêntar

u ferheng hatibune cî-war kirin.38 Mixabin, ev k'ar

u barê4 piF hêja wê4 hênê derneçu. Ji wê4 pilana seksiya

k'urdnasiyê xuya dibe, ко sala 1934 têFa hatibu ditin,

ко têk'stê zargotina k'urda Mem û Zih", Xan

Dim-Dim", Ker u K'ulik" bi pêşqotin, kommentar û bi

ferheng hazirkin ji bona çap kirin.39

Seksiya k'urdnasîye" ya Institûta diroka Fewşenbiriya

RSS Ermenîstanê" guhdarîke mezin dida ser pirse'd

t'eşkilkirina, sazkirina xebata berevkirina zargotinlf.

Her sala 1934 hatibu têraditinê, ко gunde k'urdada

k'omê biç'ûk bidine saz kirin bona nivîsandina û

civandina materiyalê zargotine, u çewa hebuna sê^ksî"ya

k'urdnasiye ya Tnstitutê, matêrryalê zargotinê4 bik'irin,

yek bi destê k'urdnasa hatibune berev kirin, bik'ifin

usa ji lêk'olina-wayê wane zaniyari (ye I. Maragûlov,

Lazo ( A.Xazaryan) , M. MÎrak'yan, R. Drabp'yan) ",4°

Ji bona pêkanina planê sêksiya k'urdnasiye ya Insti

tuta diroka Fewşenbiriye, h'ukmeta Ermenîstanê li we

hênê êpêce p'ere (dirav) da ji bona miyaserkirina pilanê"

sêksiyayê (t'eşkîlkirina êk'spêndisiya^ civandin u

nivisandina nimûnêd zargotina k'urda li Ermenîstanê,

Azirbêcanê, G-urcistanê û ji bona ji hev derxistina materiyalê

civand'î). *

K'ar u barê sêksiya k'urdnaslyê ya Instituta diröka

Fewşenbiriye

li konfêrênsiya

li gel hine

k'urdnasîya

pirse" mayin

He'mt'ifaqîyê

hate

ya

Fun kirin

peşinda,

yek 9 tirmê sala 1934 li bajarê Yerêvanê dest bi xe-

bata xwe kir."*2 Konfêrê'nsiya biriyareke xurt wergirt ji

bona k'omkirina matêrîyalê zargotinê û nijadnasiya k'ur-

da, ji bona berevkirina nimuned zargotina k'urda.

Li neh'iya Vedîyê4, Artaşatê ser neh'rya RSS Ermenistanê,

gundê RSS Azirbêcanê, Axalsixe u Axilk'eleke

ARSS Acaristanê ser RSS Q-urcistane ew k'ar

u barê têFa diti we'deki kinda hate miaser kirin, Xwendevanê

têxnikûma k'urdaye pêdgogiyê ya Pişqavqazê4

suxulê nivîsandina u berevkirina zargotina k'urdada

alik'arike mezin dane xebatçryê sêksrya k'urdnasiye.

Pey t'emamkirina xwendina xwe şagirtê du, lê Tro "î&a

dersdarê k'urd ji gunda liv-liv dinivfsin berevdikirin u