Göktürk Kitabeleri Hakkında Bilgiler
Orhun Yazıtları nedir ve kimler adına dikilmiştir? Orhun Yazıtlarının &#;zellikleri
Güncelleme Tarihi:
LinkedinFlipboardE-postaLinki KopyalaYazı Tipi
Orhun Yazıtlarının hem tarihi hem de edebiyat açısından önemi oldukça büyüktür. Aynı zamanda Göktürk Yazıtları olarak da bilinen Orhun Yazıtları taş üzerine yazılan yazıtlar olduğu bilinmektedir. Orhun alfabesinin ise 'lü yılların başında yazıldığı bilinmektedir. Peki Orhun yazıtları nedir ve kimler adına dikilmiştir? İte Orhun yazıtlarının özellikleri ve hakkında merak edilen tüm detaylar.
Orhun Yazıtları Tarih ve edebiyat açısından büyük öneme sahip yazıtlardır. Türk tarihi ve edebiyatının ilk yazılı ürünü olarak Göktürk Yazıtları kabul edilmektedir.
Orhun Yazıtları Nedir?
Orhun Alfabesi Türklerin bilinen ilk alfabesi olmaktadır. Göktürkler tarafından yazılan bu alfabe Türkçenin tarihsel süreçleri gramer yapısı ve bu yapının değişimi ile ilgili bilgiler vermektedir. Bilge Kağan ve Kül Tigin yazıtlarını Yollluğ Tigin yazmıştır. Yolluğ Tigin aynı zamanda Bilge Kağanın da yeğeni olmaktadır.
Orhun Yazıtları yılında Moğolistan'da Orhun Vadisinde bulunmuş yazıtlardır. Yazıtlar II Göktürk Kağanlığı'na ait olduğu bilinmektedir. Yazılma tarihleri ise MS. 8. yüzyılın başları olduğu bilinmektedir. Yazıtlarda Kül Tigin Yazıtı , Bige Kağan Yazıtı ise yılında yazılmıştır. Aynı zamanda Orhun Yazıtları yılında Danimarkalı bilimci olan Vilhelm Thomsen tarafından çözülmüştür. Rus Türkolog Vasili Radlof'un yardımı ile çözülen Orhun Yazıtları 15 Aralık Gününde Danimarka Kraliyet Bilimler Akademisinde bilim dünyasında açıklanmıştır.
Göktürk Alfabesi 38 harfli olup 4 sesli, 9 birleşik, 25 sessiz harf içermektedir. Orhun Yazıtlarında kullanılan bu alfabenin eski Türk damgalarından doğduğu da ileri sürülmektedir. Göktürk yazısı sağdan sola, yukarıdan aşağıya doğru bitiştirilmeden yazılmaktadır. Sözcüklerin ayrılması gerektiği zaman ise arasında iki nokta konulmaktadır.
Orhun Yazıtları Kimler Adına Dikilmiştir?
Orhun Yazıtları Bilge Kağan, Kül Tigin ve Tonyukuk adına dikilmiş eserler olarak ifade edilmektedir. Türklerin ilk yazılı eseri olan Orhun Yazıtları tarih ve edebiyat açısından önemini halka korumaktadır. Kitabeler ilk kez yılında Wilhelm Thomsen tarafından okunmuştur.
Orhun Yazıtları içerisinde bulunan Tonyukuk yılında, Kültigin yılında ve Bilge Kağan eserleri yılında dikilmiştir. Kül Tigin yazıtı Bilge Kağan ağzından yazılmış ve Bilge Kağanın kardeşi olan Kül Tigin adına yazılan bu eser hala günümüzde önemli olmaya devam etmektedir.
Orhun Yazıtları Köktürk yazıtları olarak da bilinmektedir. Bu nedenle eserlerin Köktürk Türkçesi ile yazılmış olduğunu söylemek mümkündür. Orhun Yazıtları dört yüzden oluşmakta ve kitabenin üç yüzeyi Köktürk alfabesi ile yazılmıştır. Diğer bir yüzü ise Çin alfabesi olarak kullanılmıştır.
Orhun Yazıtlarının Özellikleri
Orhun Yazıtlarının farklı birtakım özellikleri bulunmaktadır. Orhun kitabeleri olarak da bilinen Orhun Yazıtları Türklerin bilinen ilk alfabesi olan Göktürk alfabesi ile yazılmıştır. Yolluğ Tigin tarafından yazılan Orhun Yazıtlarında Tonyukuk kendi kitabesini kendisi yazmıştır. Orhun Yazıtlarının özellikleri şunlardır:
- Orhun Yazıtları üç tane dikili taştan oluşmaktadır.
- Söylev tarzında bir eser olarak karşımıza çıkmaktadır.
- Türklerin bilinen ilk yazılı eserleridir.
- Günümüzde Moğolistan sınırları içerisinde bulunmaktadır.
- Edebiyat, tarih ve coğrafya için kaynak oluşturucu bir eserdir.
- Kutluk devleti hakkında bilgi veren eser olarak da bilinmektedir.
- Kitabelerde son derece gelişmiş ve işlenmiş bir dil kullanıldığı söylenebilir.
İslamiyet’ten önce Orta Asya Türkçesinde iki lehçe meydana gelmiştir. Bunlar en önemli örneği yazıtlarda görülen Göktürk lehçesidir. Diğer bir lehçe ise Uygur lehçesi olmaktadır. Göktürk yazıtlarındaki düz yazı o zamanki Türkçenin en yüksek anlatım özelliklerini taşımaktadır. Düz yazılar şiir yüklü olup duru, açık, yalın bir söyleyiş güzelliği bulunmaktadır.
Edebiyatımızın ilk düz yazı örneği olan Orhun Yazıtları yabancı etkilerden uzak kalmıştır. Metinler gerçekçi bir dil ve güçlü bir hitabet dili ile yazılmıştır. Orhun Yazıtları çok işlek nezir üslubu ile yazılmıştır.
- ^abcErdem,KONUR,"ORHUN YAZITLARINDA SOSYAL VE SİYASİ MESAJLAR 11 Haziran tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.",Edebiyat ve Sanat Akademisi
- ^abcdeProf. Dr. Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, Boğaziçi Yayınları, İstanbul, , s. XVI-XXII ISBN
- ^Inscriptions de l'lènissèi, recuilles et publièes par la Sociètè finlandaise d'Archeologie (Fransızca ve Fince) ( bas.). Helsingborg.&#;
- ^Anciens caractères trouvès sur des pierres et des ornements au bor de l'Orkhon (Fransızca) ( bas.). Sankt-Peterburg.&#;
- ^Heikel, Axel Olai. Inscriptions de l'Orkhon ( bas.). Helsingborg: Recuilles par l'expèdition finnoise et publièes par la Sociètè finno-ougrienne.&#;
- ^Radlof, Wilhelm (). Atlas der Altertümer der Mongolei (Rusça) (Sankt-Peterburg bas.).&#;
- ^Thomsen, Vilhelm. Dèchiffrement des inscriptions de l'Orkhon et de l'lènissèi, Notice prèliminare (Fransızca) ( bas.). Kopenhag: Bulletin de l'Acadèmie Royale des Sciences et des Lettres de Danemark. ss.&#;&#;
- ^Radlof, Wilhelm. "I". Die Alttürkischen inschriften der Mongolei, Erste Lieferung (Rusça) ( bas.). Sankt-Peterburg.&#;
- ^Thomsen, Vilhelm. Inscriptions de l'Orkhon dèchiffrèes ( bas.). Helsingborg.&#;
- ^Thomsen, sy.
- ^Thomsen, sy.
- ^Thomsen, sy.
- ^Thomsen, sy.
- ^Thomsen, sy.
- ^Thomsen, sy.
- ^Thomsen, Vilhelm, "The Deceased Köl Tegin's Tablet"
- ^Radlof, Vasili. "II". Die Alttürkischen inschriften der Mongolei, Neue Folge (Rusça ve Fransızca) ( bas.). Sankt-Peterburg.&#;
- ^Melioranski, Platon Mihayloviç. Pamyatnik v çest Kyul Tegina (Rusça) ( bas.). Sankt-Peterburg. ss.&#;&#;
- ^Radlof, Vasili. "II". Die Alttürkischen inschriften der Mongolei, Zweite Folge (Rusça) ( bas.). Sankt-Peterburg.&#;
- ^Radlof, sy.
- ^Radlof, sy.
- ^Radlof, sy.
- ^Hirth, Friedrich. Nachworte zur Inschrift des Tonjukuk (Almanca). s.&#;&#;
- ^Barthold, Wilhelm. Dier alttürkischen Inschriften und die arabischen Quellen (Almanca). s.&#;&#;
- ^Asım, Necib (). Orhun Âbideleri(PDF) (Osmanlı Türkçesi). İstanbul: Matbaa-i Âmire. 23 Nisan tarihinde kaynağından(PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Nisan &#;
- ^abcdTekin, sy. 2
- ^abOrkun, Hüseyin Namık. "I". Eski Türk Yazıtlar ( bas.). İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları, Devlet Basımevi.&#;
- ^abvon Gabain, Annemarie. Alttürkische Grammatik (Almanca) ( bas.). Leipzig. ss.&#;&#;
- ^Thomsen, Vilhelm. "Turcia". Alttürkische Inschriften aus der Mongolei. ss.&#;&#;
- ^Malov, Sergey Yefimoviç. Pamyatniki drevnetyurkskoy pis'mennosti (Rusça) ( bas.). Moskova. ss.&#;&#;
- ^Radlof, Vasili. "III". Materalien zum Verständiss der Morphologie des alttürkischen Dailektes, Dritte Lieferung (Rusça) ( bas.). Sankt-Peterburg. ss.&#;&#;
- ^Thomsen, sy.
- ^Thomsen, sy.
- ^Radlof, Vasili. Grammatische Skizze der alttürkischen Sprache, Neue Folge (Rusça) ( bas.). Sankt-Peterburg. ss.&#;&#;
- ^Bang, Wilhelm. Über die köktürkische Inschrift auf der Südseite des Kül-tägin-Denkmals (Almanca) ( bas.). Leipzig.&#;
- ^Bang, Wilhelm. Zu den köktürkischen Inschriften der Mongolei (Almanca).&#;
- ^Bang, Wilhelm. T'oung Pao (Almanca) ( bas.). ss.&#;&#;
- ^Bang, Wilhelm. Zür köktürkischen Inschrift IE (Almanca) ( bas.). s.&#;&#;
- ^Bang, Wilhelm. Köktürkisches (Almanca) ( bas.). ss.&#;&#;
- ^Bang, Wilhelm. Zu den köktürkischen Inschriften (Almanca) ( bas.). ss.&#;&#;
- ^Foy, Karl. Türkische Vokalstudien (Almanca) ( bas.). ss.&#;&#;
- ^Thomsen, Vilhelm. Une lettre mèconnue des inscriptions de l'Iènissèi (Fransızca). JSFOu s.&#;9.&#;
- ^Thomsen, Vilhelm. Turcica, ètudes concernant l'interprètation des incriptions tuques de la Mongolie et de la Sibèrie (Fransızca) ( bas.). Helsingforgs. s.&#;&#;
- ^Räsänen, Martti. Beitrage zur Frage der türkischen Vokalharmonie (Almanca) ( bas.). Helsinki. s.&#;&#;
- ^Neue Folge, sy. 9
- ^Grønbech, Kaare. Der türksiche Sprachbau (Almanca) ( bas.). Kopenhag.&#;
- ^Nèmeth, Julius. "I". Zur Kenntnis des gechlossenen e im Türkischen (Almanca ve Macarca) ( bas.). Budapeşte & Leipzig. ss.&#;&#;
- ^Nèmeth, Julius. Zur Erklärung der Orhon-inschirften (Almanca). ss.&#;&#;
- ^Räsänen, Martti. Renegbogen-Himmeslbrücke (Fince ve Almanca) ( bas.). Helsingforgs: Studia Orientalia. s.&#;&#;
- ^Emre, Ahmet Cevat. "I". Türk Lehçelerinin Mukayeseli Grameri ( bas.). İstanbul: Fonetik. ss.&#;&#;
- ^von Gabain, Annemarie. Über Ortsbezeichnungen im Alttürkischen (Fince ve Almanca) ( bas.). Helsinki: Studia Orientalia.&#;
- ^von Gabain, Annemarie. Zur Geschichte der türkischen Vokalharmonie (Almanca). ss.&#;&#;
- ^Bombaci, Alessio. Probleme der histrischen Lautlehre der türkischen Sprache (Almanca). ss.&#;&#;
- ^von Gabain, Annemarie. Alttürkische Datierungsformen (Almanca). ss.&#;&#;
- ^Temir, Ahmet. Die Konjuktionen und Satzeinleitungen im Alttürkischen (Almanca) ( bas.). Oriens. ss.&#;, &#;
- ^Tuna, Osman Nedim. Bazı imlâ gelenekleri ( bas.). ss.&#;&#;
- ^Tuna, Osman Nedim. Köktürk Yazıtları'ndaki 'ölüm' kavramı ile ilgili kelimeler ve 'kergek bol-' deyiminini izahı ( bas.). İstanbul: Bilimsel Bildiriler.&#;
- ^Tuna, Osman Nedim. öktürk yazılı belgelerinde ve Uyguca'da uzun vokaller ( bas.). İstanbul: Bilimsel Bildiriler. ss.&#;&#;
- ^von Gabain, Annemarie. Das Altürkische (Almanca) ( bas.). Wiesbaden: Philologiae Turcicae Fundamenta. ss.&#;&#;
- ^Nasilov, Vladimir Mihailoviç. Yazık orḫono-yeniseyskiḫ pamyatnikov (Rusça) ( bas.). Moskova.&#;
- ^Pritsak, Omeljan. Das Alttürkische, Handbuch der Orientalisk, Fünfter Band: Altaistik, Erster Abschnitt: Tukologie (Almanca) ( bas.). Leiden/Köln. ss.&#;&#;
- ^Pritsak, Omeljan. "Uralic and Altaic series". A Grammar of Orkhon Turkic (Almanca) ( bas.). Indiana University Publications.&#;
- ^Matuz, Joseph. "Turcica IV". Trois fragmens inconnues de l'Orkhon (Fransızca) ( bas.). ss.&#;&#;
- ^Hovdhausen, Even. The relationship between the two Orkhon inscriptions (İngilizce) ( bas.). Kopenhag: Acta Orientalia. ss.&#;&#;
- ^Bazin, Louis. Le calendrier turcs anciens et medievaux (Fransızca) ( bas.). Lille: Service de Reproduction des Theses Universite de Lille. s.&#;&#;
- ^Kononov, Andrey Nikolayeviç. Grammatika yazıka tyurkskiḫ runiçeskiḫ pamyatnikov (Rusça) ( bas.). Leningrad. s.&#;&#;
- ^Sertkaya, Osman Fikri. Göktürk tarihinin meseleleri: Köl Tigin ve Köl-İç-Çor kitabelerinde geçen 'oplayu tegmek' deyimi üzerine ( bas.). Journal of Turkish Studies. ss.&#;&#;
- ^seafoodplus.info?type=3&theater
- ^"Orhun Yazıtları NTVtarih - ". 30 Nisan tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Ekim &#;
- ^"Kültigin Anıtı Aslı ve Çeviri Metinler". 4 Mart tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Ekim &#;
- ^Bazin, , sy.
- ^Bazin, , sy.
- ^Lessing , sy. 8
- ^Tenişev , sy.
- ^abcdTalât Tekin, Orhon Yazıtları
- ^ab(Bilge Kağan Yazıtı - Doğu Yüzü) Prof. Dr. Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, Boğaziçi Yayınları, İstanbul, , s. ISBN
- ^ab(Kül Tigin Yazıtı - Doğu Yüzü) Prof. Dr. Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, Boğaziçi Yayınları, İstanbul, , s. ISBN
- ^Thomsen, sy.
- ^Etienne Copeaux. Tarih Ders Kitaplarında () "Türk Tarih Tezi'nden Türk-İslam sentezine". Tarih Vakfı Yurt Yayınları. 2. Baskı. İstanbul,
- ^L. Cahun, Introduction a l’historie de l’Asie. Turcs et Mongols des origines a , Paris,
- Bibliyografya
- Thomsen, Vilhelm. Dèchiffrement des inscriptions de l'Orkhon et de l'lènissèi, Notice prèliminare (Fransızca) ( bas.). Kopenhag: Bulletin de l'Acadèmie Royale des Sciences et des Lettres de Danemark. ss.&#;&#;
- Radlof, Vasili. "I, II, III". Die Alttürkischen inschriften der Mongolei (Rusça). Sankt-Peterburg.&#;
- Tekin, Talât. Orhon Yazıtları ( bas.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. ss.&#; ISBN &#;
- Ercilasun, Bilge. Orhun Abideleri Hakkında Türkiye’deki İlk Bilgiler ( bas.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. ss.&#;&#;
- Bazin, Louis. Le calendrier turcs anciens et medievaux (Fransızca) ( bas.). Lille: Service de Reproduction des Theses Universite de Lille. s.&#;&#;
Dış bağlantılar[değiştir kaynağı değiştir]
Kül Tigin ve Bilge Kağan yazıtları Moğolistan'daki Orhun Irmağı'nın eski yatağı yakınlarında, Koço Çaydam gölünün civarındadır. Yazıtlar arasındaki uzaklık 1 kilometre kadardır. Matematik koordinatları 47o kuzey enlemi ve o doğu boylamıdır. (47°33'51"N, °49'55"E)[68]
Orhun Yazıtları[69] bir hitap metni özelliğindedir. "Hem maddi bakımdan, hem manevi bakımdan bu yazıtlar birer abidedirler.(…) Kül Tigin abidesi, kağan olmasında ve devletin kuvvetlenmesinde birinci derecede rol oynamış bulunan kahraman kardeşine karşı Bilge Kağan’ın duyduğu minnet duygularının ve kendisini sanatkârane bir vecd ve coşkunluğun içine atan müthiş teessürün edebî bir ifadesidir."[2]
Metinlerin dili olan Türkçe kısımların dışında, Çince çevirisi de vardır. Bilge Kağan yazıtı, Bilge Kağan'ın ölümünden bir yıl sonra oğlu Tenri Kağan tarafından yaptırılmıştır. Yazıtta Bilge Kağan ve yeğeni Yolluğ Tigin'in sözleri yer almaktadır. Bilge Kağan yazıtı hem devrilmiş, hem de parçalanmıştır. O yüzden tahribat ve silinti Bilge Kağan yazıtında çok fazladır. Bu yazıtın etrafında yine türbe enkazı ve heykeller bulunmaktadır.