Herakleitos'un hayatı hakkında hemen hemen kesin olan hiçbir şey bilinmemektedir. Yaşamına ilişkin pek çok bilgiyi Diogenes Laertios'tan öğreniyoruz. İyonya'nın sonuncu ve en büyük filozofu olan Herakleitos'un Bloson'un oğlu olduğu ve MÖ civarında Efes'te doğmuş olduğu söylenmektedir. Apollodoros'a göre Olimpiyatta sivrilmiştir. (MÖ ) Efes'te kral-rahipler veren bir aileden geldiği anlaşılmaktadır. Antisthenes bu görevi kullanma sırası Herakleitos'a geldiğinde, bu hakkını kardeşine bıraktığını söyler.
Kendisinin çağdaşları ile karşıtlık içinde bulunduğunu görmüş ve topluluk içinde yaşamaktan uzaklaşmıştır. Bu büyük filozofun söylediklerinden döneminin siyasal durumundan hoşlanmadığı ve sert bir dille bu durumu eleştirdiği anlaşılıyor. Yalnızca siyasal durumu değil, kendi yurttaşlarını da eleştiriyor. Arkadaşı Hermodoros'u sürgüne yolladıkları için Ephesoslulara şöyle diyor:
"Bütün yetişkin Efesliler kendilerini asıp kenti çocuklara bıraksalar iyi olur; çünkü onlar 'hiç kimse bizden çok değerli olmamalı; böyle biri varsa, gitsin, başka yerde başkalarının arasında yaşasın!' diyerek, aralarındaki en değerli adamı, Hermodoros'u sürgüne yolladılar."[1]
Yurttaşları ondan kanunlar yapmasını isteyince, kent artık kötü yönetim biçiminin hâkimiyetinde olduğundan bu isteği geri çevirmiştir. Herakleitos'un zenginleşmiş yeni sınıfa karşı duyduğu nefreti şu parçadan anlıyoruz:
"Hiç eksik olmasın zenginliğiniz Efesliler. Olmasın ki alçaklığınız belli olsun."[2]
Bir öyküye göre Herakleitos Artemis Tapınağına çekilerek aşık oynuyormuş. Efesliler çevresinde toplandıklarında şöyle demiş: "Ne şaşıyorsunuz, reziller? Yoksa böyle yapmak sizinle birlikte devlet yönetmekten daha iyi değil mi?"
Halka "yığın, anlayışsızlar" gözüyle bakıyor, bu küçümseme onların geleneksel inançlarını da içine alıyordu. Herakleitos'un Ksenophanes'in yerleşik din anlayışına eleştirici tutumunu sürdürdüğünü görüyoruz:
"Gece dolaşanlar, Magos'lar, Bakkhos rahipleri, Dionysos'un rahipleri, gizemlere erenler. Ölümden sonra ceza çekmekle tehdit ediyorlar ve ateşte yanacaklarını kehanet ediyorlar; halkın arasında kabul gören bu gizli ayinler böyle kutsal olmayan tarzda cereyan eder."[3]
"Kana bulanarak arındırmaya çalışıyorlar kendilerini, çamura batmış birinin kendini çamurlu suyla yıkaması gibi. Çamurla temizlenen birine herkes deli der. Karşılarındaki tanrı heykellerine yakarıyorlar, konuşur gibi duvarlarıyla evlerin. Ne tanrılar ne de kahramanlar hakkında bir şey bildikleri var"[4]
"İnsanlar bu töreni Dionysos'a saygıda bulunmak için düzenlemeyip, sadece Phallus'a övgüler düzseydiler, o zaman bu gerçekten utanmazca bir iş olurdu. Oysa kendilerinden geçerek saygıda bulundukları Dionysos ile Hades tek ve aynı şeydir."[5]
Bu büyük filozof, daha önceki büyük Yunan bilginlerini, filozoflarını ve şairlerini de küçümsüyor:
"Homeros'u yarışmalardan kovmalı ve sopalamalı, aynı şekilde Arkhilokhos'u da."[6]
"Çok bilgi insanı uslandırmaz; öyle olsa Hesiodos'u, Pisagor'u, Ksenophanes'i ve Hekataios'u uslandırırdı."[7]
Herakleitos'un yukarıdaki parçalarından anlaşıldığı gibi Yunan dünyasında kabul görmüş bu isimleri eleştiriyor. Platon da Herakleitos gibi Yunan dünyasında çok önemli olan Homeros ve Hesiodos'u insanları yanlış şekillendirdikleri konusunda eleştirmiştir. Platon'un beğenmediği o efsanelerdeki evren tasarımıdır.
Diogenes'e göre Herakleitos çocukluğundan beri olağanüstü bir kişiydi; gençliğinde hiçbir şey bilmediğini ileri sürerdi ve kendini incelediğini söyler: "Kendimi keşfettim" "Ruhun ucu bucağı yok"
Herhangi bir filozofun öğrencisi olmamasına karşın Ksenophanes'in derslerini dinlediğini söyleyenler vardır. Herakleitos Milet'li filozoflardan da etkilenmiştir. Zıtlıkların çatışması ve birliği ana öğretisinde Anaksimandros ve Pisagor'dan etkilendiği görülmektedir. Ruh öğretisinde de Anaksimenes'ten etkilenmiştir.
Şu ana kadar elimize geçen kayıtlarda Herakleitos'un bir eserinden çokça parça bulabildiğimiz ilk filozoftur.[8] Eserinin adı "Doğa üzerine". Diogenes'ten öğrendiğimize göre eseri üç bölümdür; Birinci evren üzerine, ötekiler siyaset ve tanrı bilim üzerine. Bu eser atasözlerini andırır ifadelerden oluşan şiirsel bir düz yazıdır. Yığına karşı gösterdiği küçümseme üslubunda da kendini gösterir. Geniş halk yığınları tarafından anlaşılmayı isteyen bir insanın diliyle konuşmaz. Bilmeceyi andıran sözleri ancak kendisini anlayabilecek niteliği olan seçkinlere hitap etme arzusunun ifadesidir. Dilinin bu özelliklerinden dolayı kendisine "karanlık" denmiştir.
Herakleitos'un sözlerini anlamak için çaba harcamak gerekir. Bilmeceyi çözmek gerekir. Çünkü ona göre hakikat gizlenmeyi sever:
"Delphoi'daki [kâhin] tanrının kehaneti ne açıklıyor ne de gizliyor, yalnızca işaret ediyor."[9]
Kitabını adak olarak Artemis Tapınağına koydu. Diogenes'ten öğrendiğimize göre eseri o kadar ünlü oldu ki Herakleitosçular denen ardılları ondan kaynaklandı.
Varlık kuramı[değiştir
“Her Şey Akar olarak” tercüme edilen Panta Rhei, tüm zamanların en ünlü felsefi sözlerinden biridir. Peki Yunan filozofu Herakleitos bu sözleri ile ne demek istedi? Bu yazıda kısaca kendisini, felsefesini ve bu sözlerin arka planını anlamaya çalışalım.
Fizik ve felsefe Antik Dünya’nın İyonya’sında, yani Batı Anadolu’da doğdu. İyon Kentleri Miletos ve Ephesus o dönemlerde dünyanın en önemli bilim, kültür ve ticaret merkezleriydi. “Fizyologlar” diye bilinen bu yarı filozof, yarı bilim insanı İyonyalılar doğayı anlamaya yönelik sorularıyla daha çok ilk fizikçiler olarak kabul görür. Bu dönemde yaşamış Efesli Herakleitos değişim düşüncesini ilk keşfeden filozoftu.
Heraklitos’a göre evren başı sonu olmayan bir süreç boyunca sürekli değişirdi. Hayatın bir akış olduğunu iddia etti. Heraklitos ” Her Şey Akar” sözü ile hafızalarda yer etti. Onun zamanından günümüze insanlar değişime direnmeye devam ettiler. Detaylar: Midye Sendromu: Değişime Direnç Gösterme Durumu
Heraklitos Kimdir?
Heraklitos (Herakleitos – İÖ yak. ) Yunan felsefesinin anlaşılması güç, gizemli, bu yüzden de en karanlık filozoflarından biri olarak ünlenmiştir. Kendisi, Batı Felsefesinin Babası olarak kabul edilen Sokrates’ten önce gelir. Bu nedenle ilk Sokrat öncesi filozoflardan biridir.
Kendisi aristokrat bir aileden geliyordu ama siyasetle ilgilenmeyi kabul etmedi. Hatta kendisinin fahri Efes kralı olmayı reddettiği de anlatılar arasındadır. Bu anlamda Herakleitos, filozoftan çok politikacı ve kanun koyucu olan Antik Yunan’ın Yedi Bilgesi gibi önceki düşünürlerden ayrılmıştı.
Efesliler onun bilgeliğini anlayınca ondan şehir için kanunlar yapmasını isteseler de Herakleitos bunu da reddetti. Sonrasında da bir manastır hayatı yaşamayı seçti.
Düşünceleri, Platon, Aristoteles, Stoacılar, Schopenhauer, Nietzsche, Hegel, Heidegger, Jung, Kafka, Lenin ve daha pek çok düşünürü etkilemiştir. Çalışmaları, şifreli ve genellikle paradoksal nitelikteki küçük parçalar halinde günümüze ulaşmıştır.
Hakkındaki gizeminin asıl nedeni günümüze fragmanlar halinde ulaşabilmiş Peri physeos (Doğa Üzerine) adlı eserindeki gizemli, karanlık, anlaşılması güç üslup ve bilmece gibi ifadelerdir. Bu ifadeleri anlayıp, Heraklitos felsefesini tam manasıyla kavramak zorlu bir süreçtir.
Bugün Herakleitos’un eseri kalıcı olarak kaybolmuştur. Yunan filozofunu tanımanın tek yolu, Platon, Aristoteles, Diogenes Laertius, Stoacı filozoflar ve erken Hıristiyan düşünürler gibi diğer antik yazarlar tarafından alıntılanan eserlerinin parçalarıdır.
Heraklitos tarafından söylendiği düşünülen aforizmalar geçmişte olduğu gibi günümüzde de popüler olmaya devam ediyor. Kendisinin söylediği kabul edilen “Her şey akar” kadar popüler bir başka alıntı da “Aynı nehirde iki kez yıkanılmaz” biçimindedir.
Herakleitos, ölümünden sonraki yüzyıllarda ‘ağlayan filozof’ olarak tanındı. Bunun toplumdan uzakta, yalnız başına uzun yıllar geçirmesi sonucunda kendisine yakıştırıldığı düşünülmektedir.
Heraklitos Felsefesi: Her Şey Ateş mi?
Sokrat öncesi filozoflar yaratılışı harekete geçiren element veya enerjiyi tanımlamaya odaklandıkları için “doğa filozofları “olarak bilinir. Bu konuya ilgi Miletoslu Thales (MÖ ) ile başlar. Öğrencisi Anaksimandros (MÖ ) ve ardından Anaximenes (MÖ ) ile devam eder.
Bunların tümü de Heraklitos gibi daha sonraki filozoflara ilham verir. Bu düşünürler, var olan her şeyin tek bir elementten oluştuğunu iddia ettikleri için monist (monizm=birlik) olarak da adlandırılırlar.
Thales, her şeyin su olduğunu iddia etmişti. Su çeşitli haller alabilirdi. Su, kendisi değişmeyen fakat diğer bütün var olanların kendisinden doğup yine kendisine döndüğü ana madde idi. Anaximander ise bunu reddetti. Thales’in ‘su’ ana maddesinin yerini, Anaksimenes’te ‘hava’ aldı.
Anaksimenes’in, Thales’teki su yerine neden havayı koyduğunu anlamak güç değildir. Thales’in ana madde olarak ‘su’ yu seçmesi, suyun yaşam açısından taşıdığı önemden kaynaklanır. Aynı şey ‘hava’ için de geçerlidir.
Birçok kişi tarafından astronominin kurucusu sayılan Anaksimandros için ise yaşamın özü, dünyanın herhangi bir öğesinin çok ötesinde kozmik bir güç olmak zorundaydı. (Buna apeiron adını verdi).
Bu iddiaların üçü de değişimi ele alsa da Herakleitos üçünü de yetersiz bularak reddetti. Bunun yerine yaşamın özünün ateş olduğunu iddia etti. Ateş, her şeyin kendisinden çıktığı ve yine kendisine geri döneceği ana maddedir.
Maddede görülen değişik biçimler ateşin bu yaratıcı etkisinden kaynaklanır. Çünkü ateş, doğası gereği herhangi bir şeye rahatça dönüşebilir. Ayrıca her şeyi de rahatça kendisine dönüştürebilecek yapıdadır.
Ateş aynı zamanda her şeyin yapıldığı ve sonunda her şeyin kendisine döneceği ana unsurdur. Bu bitmeyen değişim sürecinde yaşam ölüme, ölüm de yaşama dönüşür. Yan, her şey yerini başka bir şeye bırakır. Herakleitos felsefesinde hiçbir şey aynı kalmaz. Yeterince zaman verilirse, her şey sonunda tersine döner, yani her şey sürekli bir oluştur. Bu bağlamda kendisi karşıtların birliğinden de söz eder.
Her Şey Akar (Panta Rhei): Herakleitos’un En Ünlü Alıntısı
Herakleitos’un en ünlü sözü şüphesiz “Panta Rhei”dir ve kabaca “her şey akar” anlamına gelir. Bu sözleri duyduğunuz zaman aklınıza akıp giden bir su gelse de kendisinin bize aktarmak istediği fikir tam olarak bu değildi.
Aslına bakarsanız “her şey akar” kelimelerini kendisi kullanmamışta olabilir. Onun bu sözleri kullandığını kanıtlayan herhangi bir yazılı kaynak yoktur. Bu nedenle kendisinden sonra gelen filozofların bu sözleri ona atfetmiş olmaları da olasıdır. Sonucunda”Panta Rhei”, onun sürekli değişim teorisini, yani evrendeki tek sabitin değişim olduğu fikrini mükemmel bir şekilde özetlemektedir.
Evren durağan değil, akıcıdır. Bir tohum büyüyüp ağaç olur. Bir ağaç ev olmak için kesilir ve sonunda diğer organizmaları beslemek için çürür. Bu nedenle Herakleitos için evren bir süreçtir. Şeylerin bu sürekli hareketi, Yunan filozofunun dünyanın akışını bir nehrin akıntısına benzettiği alıntıda yer alır. Herakleitos’un kozmik nehrinden kimse ve hiçbir şey kaçamaz.
Her zaman hareket eden ve değişen bu dünya fikri, filozofların daha sonra diyalektik olarak adlandırdıkları şeyin temelini oluşturdu. Diyalektik çelişkili iki tezi inceleyerek bir soruna çözüm bulan felsefi bir araştırma yöntemidir.
Kaynaklar ve İleri Okumalar:
Size Bir Mesajımız Var!
Matematiksel, yılından beri yayında olan ve Türkiye’de matematiğe karşı duyulan önyargıyı azaltmak ve ilgiyi arttırmak amacıyla kurulmuş bir platformdur. Sitemizde, öncelikli olarak matematik ile ilgili yazılar yer almaktadır. Ancak bilimin bütünsel yapısı itibari ile diğer bilim dalları ile ilgili konular da ilerleyen yıllarda sitemize dahil edilmiştir. Bu sitenin tek kazancı sizlere göstermek zorunda kaldığımız reklamlardır. Yüksek okunurluk düzeyine sahip bir web sitesi barındırmak ne yazık ki günümüzde oldukça masraflıdır. Bu konuda bizi anlayacağınızı umuyoruz. Ayrıca yazımızı paylaşarak veya Patreon üzerinden ufak bir bağış yaparak da büyümemize destek olabilirsiniz. Matematik ile kalalım, bilim ile kalalım.
Matematiksel
kaynağı değiştir]
Herakleitos'a göre her şey akar ve sürekli değişir. Ana madde olarak gördüğü Ateş bir an için bile hareketsiz kalmayan bir maddedir. Bu büyük filozofun akış öğretisini ifade eden sözleri şunlardır:
