Kopuk Korungan

BORDERLİNE GİRDABINDA ŞEMA TERAPİ ETKİSİ

Borderline yani Sınır Kişilik bozukluğu tedavisi oldukça zor bir rahatsızlıktır. İlk olarak Analitik Terapilerle tedavi edilmeye başlanmış olup, ardından Bilişsel Davranışçı Terapi denenmiştir. Ancak hiçbir terapi sistemi Jeffrey Young tarafından geliştirilen Şema Terapi kadar etkili olamamıştır. Yapılan araştırmalarca; Psikanalitik Terapide, terapiyi bırakma (%) ve intihar girişimi oldukça yüksek bulunurken, Norveç’ te yapılan bir araştırmada Şema Terapinin borderline hastaları tedavi etme yüzdesiyse % 50 sinin artık borderline teşhisine girmediği; % 80 inin ise tedaviden büyük oranda fayda sağladığı gözlenmiştir.

Borderline- Sınır Kişilik Bozukluğu nedir? ( DSM 5 tanı kriterlerinden en az 5 maddenin olması gerekir)

1. Gerçek ya da düşünsel bir terk edilmeden kaçınmak için yoğun çaba göstermek (terk edilmemek için intihar ve kendine zarar verme girişimleri hariç) ( terk edilmiş çocuk şeması- incinmiş çocuk mod)

seafoodplus.infoşısındaki kişiyi bir anda göklere çıkartıp, yüceltip bir anda da yerin dibine sokma gibi iki uçlu kişilerarası ilişki döngüsüne sahip olmak (modlar arası hızlı geçişlerden dolayı duygusal tepkilerdeki tutarsızlık.)

3. Kimlik karmaşası yaşamak. Belirgin ve sürekli olarak tutarsız, inişli çıkışlı bir kimliğe sahip olmak (modlar arası hızlı geçişlerden dolayı kimlik karmaşası)

4. Kendisine zarar veren en az 2 alanda dürtüsellik (ör: çok para harcama, gelişigüzel cinsel ilişkiler, madde kullanımı, tehlikeli araç kullanma, tıkınırcasına yemek yeme) (intihar ve kendisine kıyım davranışları ( dürtüsel- öfkeli çocuk modu)

5. Yineleyici intihar davranışları, girişimleri, tehditleri ya da kendisine kıyım davranışları (ör jiletlemek) ( cezalandırıcı çocuk modu)

6. Duygu durumundaki dürtüselliğe bağlı olarak duygulanımda tutarsızlık ( ör: yoğun dönemsel disfori, kolay kızma ya da genellikle birkaç günden daha uzun sürecek bunaldı hali döngüsü) (mod döngüsü)

7. Süregiden boşluk duygusu (kopuk korungan mod)

8. Uygunsuz yoğun öfke ya da öfkesini denetlemekte güçlük yaşama (sık sık kızgınlık gösterme, sürekli öfkeli olma hali, sık sık kavgalara karışma) (öfkeli- dürtüsel çocuk mod)

9. Zorlanmayla ilintili, gelip geçici kuşkucu düşünceler ya da ağır çözülme belirtileri (kopuk korungan mod)

Peki, Borderline’ın tetiklenen şemaları ve modları nelerdir?

Borderline kişiliğe sahip kişilerin aktif şemaları:

“-terk edilme şeması

-kuşkuculuk- kötüye kullanılma şeması

-duygusal yoksunluk şeması

-kusurluluk- utanç şeması

-bağımlılık-yetersizlik şeması

-hastalıklara veya zarara karşı dayanıksızlık şeması

-yetersiz öz denetim- öz disiplin şeması

-boyun eğicilik şeması

-duyguları bastırma şeması

-cezalandırıcılık şeması” (Arnoud Arntz ve Hannie van Genderen “sınır kişilik bozukluğu” s)

Borderline da aktif olan bu şemalar arası geçiş ve duygu durumu çok hızlı değiştiğinden J. Young ‘Mod Terapisi’ni geliştirmiştir. Mod dediğimiz kavram şemalar tetiklendiğinde ortaya çıkan anlık ruh halidir. Borderline’ ın zaten karmaşık olan yapısını daha da karmaşık hale getirmemek için mod terapisi uygulanmaktadır.

Borderline’ın Mod Döngüsü:

Borderline Kişilik Bozukluğuna sahip olan bireyler, DSM 5 tanı kriterindeki öfkeli, kızgın, dürtüsel ve kendine zarar veren davranışları sürekli sergilemezler. Genellikle kopuk korungan modunda, kendi ruhsal bütünlüklerini koruyabilmek için kendi içlerine çekilerek yaşarlar. Bu süreçte duygusallıktan epey uzak durmaya çalışıp kendisini avutan aktivitelerde bulunurlar ör: aşırı cinsellik, madde kullanımı, aşırı yemek yeme, aşırı kitap okuma, aşırı çalışma vb.

Kişi diğer ilişkide bulunduğu insanlar tarafından terk edilmeyle ilgili gerçek ya da hayali her hangi bir tehdit algıladığında terk edilmiş-incinmiş çocuk modunda yoğun acı yaşar. Sonrasında onu bu kadar üzen kişilere öfke besler. Yaşamış olduğu yoğun öfke ve dürtüsellik aslında yapmak istemediği davranışlarına neden olur(öfkeli- dürtüsel çocuk mod). Çıkartmış olduğu öfkenin ardından bunları nasıl yaptığını sorgulayan bir iç ses kendisini cezalandırmasına neden olur (cezalandırıcı ebeveyn modu). Kişi kendisini cezalandırmak için en uç noktada intihar etmek isteyebilir. Sonrasında yine kopuk korungan moduna geri dönebilir. Ve döngü süreklilik kazanır. Kişinin bu döngüyü kırabilmesi için 5. mod olan sağlıklı yetişkin modunu güçlendirmek gereklidir.

Şema terapi eşliğinde terapistler, kişinin sağlıklı yanını güçlendirmesine, kendisinin duygusal ihtiyaçlarını ifade edebilmesine ve kendi duygusal ihtiyaçlarını giderebilecek farklı yollar keşfetmesine ve bunları hayatına entegre etmesine yardımcı olur.

Şema terapi kökenini genel olarak bilişsel davranışçı terapiden alsa da geştalt terapi, duygu odaklı terapi, bağlanma kuramları, psikanalisttik kuramdan aldıklarını harmanlayan tamamlayıcı ve bütünleyici bir yapıdadır. Young ve ark. Eksen I terapilerinde şemaların etkili olduğunun farkına varıyor ve mod kavramını geliştiriyorlar. 4 kategoride 10 farklı şema modu tanımlamışlardır. Sınır kişilik bozukluklarında karşımıza çıkan genel bir tabloda bakım verenin bir ihmali olduğu görülüyor. Çocuğun ihtiyaçlarına duyarsız, şefkatli olmayan bir yaklaşım, çocuğun yok sayıldığı, eleştirildiği, aşırı cezalandırıcı, çocuğun duygularını yok sayan veya dışlayıcı bir ebeveynlik örüntüsü karşımıza çıkıyor.

Sınırda kişilik bozukluğu olan kişilerin aile geçmişine bakıldığında eksik veya tutarsız bir bakım, güvensiz bir ortam, cinsel istismar gibi derin izler bırakan bir geçmişi olduğu görülür. Sınır kişilik bozukluğu DSM tanılarına bakıldığında gerçek ve imgesel bir terkedilmekten kaçınmak için çırpınma, olayları aşırı büyütme, tutarsız gergin kişilerarası ilişkiler, kimlik karmaşası, dürtüsellik, intihar düşünceleri ve duygulanımda tutarsızlık vardır. 

İçimizdeki farklı yanlar modlarımızı ifade eder, içimizdeki sesler, konuşmalar şemalarımızı açığa çıkarır. Bu modlar çocuklarda ortaya çıkar ve yetişkinliğe kadar devam eder. Sınır kişilik bozukluğunda gördüğümüz modlar; terkedilmiş mod, öfkeli çocuk modu, cezalandırıcı ebeveyn modu, kopuk korungan ve sağlıklı yetişkin modu. Aslında sağlıklı yetişkin modu her bireyin içinde bulunan ancak diğer modlar tarafından baskılanan bir moddur. Öncelikle şema terapide danışana modların tanıtılması gerekir, ardından anlattığı bir olay üzerinden bu modun özelliklerini gösteriyor olabilir misiniz gibi sorularla hangi modun özelliklerini gösterdiği hakkında tahmin yürütülerek müzakere edilir. Bir mod tanımlandığı zaman isimlendirilir.

Bu modlardan terkedilmiş çocuk modu, anne babanın bakımı üstlenmediği veya yurda bırakılmış çocuklarda görülebilir. İleriki dönemlerde bir yakını tarafından reddedildiğinde veya yalnız bırakıldığında aktif hale gelir. Bu modu gösteren bireyler duygusal bir acı, değersizlik hissi, terkedilme hissi, çaresizlik hisseder, terk edilmemek için çılgınca çabalar gösterir. Terkedilmiş çocuk modu genelde kızgın çocuk modu ile görülür. Bu modda öfke ve hiddet vardır. Kızgın çocuk modu açığa çıktığında kişi kendisini uygun şekilde ifade edemez, kendisine ve karşısındakine zarar verir.

Terapide bu modları belirlediğimizde sandalyelerden birine terkedilmiş çocuk, diğerine kızgın çocuk bir diğerine ise sağlıklı mod konularak modları konuşturmaya başlanır burada amaç sağlıklı yetişkini açığa çıkarmaktır.

Cezalandırıcı ebeveyn modu ise sınırda kişilik bozukluğunda sıkça görülebilir. Genelde bakım verenden biri aşırı katı, eleştireldir ve cinsel veya duygusal istismar olabilir, kişi kendisini değersiz hisseder hatta kendisinden nefret ediyor olabilir. Terapide danışman karşı aktarımdan sakınmak için bu modu aktif edip etmediğinden emin olmalıdır.

Başa çıkma modlarından biri de kopuk korungan moddur. Kişi incinmekten kaçınmak için duygularını ifade etmiyor, duygularını yok sayıyor. Kişi kendini korumak içi bir duvar örer, duygusuz ve boş anlattıklarını ifade eder.  Bu kişiler cezalandırılmamak için aşırı uyumlu davranır. Değişmesi en zor moddur ve hissettikleri duyguları affedemediği ifade etmediği için somatik belirtiler görülebilir, baş ağrısı, karın ağrısı gibi.

Sağlıklı yetişkin modu bizim aktifleştirmek istediğimiz terapideki amaçladığımız, günlük hayatta kullanmalarını istediğimiz moddur. Bu mod çocuğun temel ihtiyaçlarının karşılanmasını sağlar. Çalışmanın temel hedefi bu modun güçlendirilmesi ve diğer modları kontrol altına almasını sağlamaktır. Sağlıklı yetişkin modu fonksiyonları incinebilir çocuğa bakıp, onu korumak, (burada sağlıklı yetişkin içinmiş çocuğa en der onu nasıl korur), dürtüsel çocuğa sınır koyar (nerde nasıl davranması gerektiğini söyler) ve uyumsuz baş etme mekanizmaları ile savaşır. Terkedilmiş çocukla empati yapılmalı, sevgiyi alıp vermesinin sağlanması, cezalandırıcı ebeveynle savaşıp onu başından savmasının sağlanması/ geçmişte kaldığının anlaşılması, kızgın çocuğun temel haklarının onaylanması ve kopuk korungan modun ise aşamalı bir şekilde sağlıklı yetişkine dönüştürülmesi gerekir.

Kopuk korungan mod açığa çıktığında kişi uyarılır, kopuk korungan açığa çıktı biz bunu bir fanusa alalım ve by-pass yapalım diyerek onu adlandırıp o mod hâkim olduğunda kendisini ifade etmesini engellediğini anlatarak verdiği zararın farkına varmasını sağlayarak yerine sağlıklı yetişkin modun konulması halinde onun ne tepki vereceği sorulur.

Şema terapide sınır kişilik bozukluğu çalışılırken çift sandalye veya üç sandalye tekniği kullanılarak, sandalyelere ortaya çıkan modlar konularak birbirleri ile konuşturulur, şimdi terk edilmiş çocuk ne der, sağlıklı yetişkin ne der gibi sorularla bir içgörü kazandırılmaya, sağlıklı yetişkin güçlendirilmeye çalışılır.

Şema terapinin yaşantısal olay çalışılmasında, yaşantısal olay belirlendikten sonra, güvenli yer belirlenmesi ve danışanın yaşadığı anı düşünmesi ve duygu provokasyonu aşamaları vardır.