Kutup Yıldızını Bulma Yöntemleri
Kutup Yıldızı’nı Gökyüzünde Nasıl Buluruz?
Gözünüzde Dünya’nın merkezinden ve Kuzey Kutbu’ndan geçen bir doğru canlandırırsanız Kutup Yıldızı -ya da bilimsel adıyla Polaris- bu doğrunun neredeyse üzerinde kalır. Bu yüzden, eğer Kuzey Yarım Küre’de yaşıyorsanız gece vakti gökyüzünde Polaris’in konumunu tespit ederek hangi yönün kuzey olduğunu anlayabilirsiniz. Peki gökyüzünde görülen binlerce yıldız arasından Kutup Yıldızı’nı nasıl ayırt edebiliriz?
Büyük Ayı Takımyıldızı
Büyük Ayı Takımyıldızı'ndaki en parlak yedi yıldız kepçe gibi görünür.
Pek çok insan Kutup Yıldızı’nın gökyüzündeki en parlak yıldız olduğunu zanneder ancak öyle değildir. Gökyüzünde Kutup Yıldızı’nı bulmanın en kolay yolu önce Büyük Ayı Takımyıldızı’nı bulmaktan geçer. Büyük Ayı’yı meydana getiren yıldızlardan en parlak yedi tanesi gökyüzünde bir “kepçe” gibi görünür (bkz. aşağıdaki görsel). Eğer bu kepçenin ağzının altında yer alan iki yıldız arasındaki mesafeyi bir birim kabul edersek, Polaris’i bulmak için bu iki yıldızın üzerinde yer aldığı doğrultuda 5 birim öteye bakmanız gerekir. Polaris, Küçük Ayı Takımyıldızı’nda yer alır.
Şunu da not edelim ki Polaris sadece içinde bulunduğumuz çağın Kutup Yıldızı’dır. Günümüzde Polaris yavaş yavaş Kuzey Kutbu doğrultusuna yaklaşmaya devam ediyor. 24 Mart ’de en yakın konuma ulaştıktan sonra yavaş yavaş Kuzey Kutbu doğrultusundan uzaklaşmaya başlayacak.
Kutup yıldızını birçok kişi ya tespit edemiyor veya yanlış tespitler üzerine farklı yıldızları Kutup Yıldızı sanıyor, yahut "Zühre, Çolpan, Çoban Yıldızı" isimleri ile bilinen Venüs gezegenini Kutup Yıldızı sanıyor. Burada kutup yıldızını en basit şekilde nasıl tespit edeceğimizi hem şematik hem de yazılı olarak anlatmaya çalışacağız.
Güneş batarken güneşin yönünü aklınızda tutun, hatta güneşin battığı yön tarafından bariz bir noktayı (belirgin bir ağaç, tepe, kayalık vb.) kerteriz alın ki güneşin battığı yönü unutmayın. Güneş tamamen battıktan sonra güneşin battığı yönü solunuza alarak gökyüzüne bakın. Baktığınız yönde gördüğünüz (bulutsuz, açık gökyüzünde) yıldız kümesinin içinde kutup yıldızı da yer almaktadıseafoodplus.infom kutup yıldızını nasıl tespit edeceğiz; ufka yakın (altta) gördüğünüz yıldız kümesi “Büyük Ayı” grubudur. Bu grubun yıldızları arasında hayali çizgiler çektiğinizde, ortaya kepçe şekli çıkacaktır. Büyük Ayı grubunun hemen üzerinde ise “Küçük Ayı” grubu bulunur. (Büyük Ayı'dan küçük ve ona göre ters kepçe şeklindeki grup). Büyük Ayı'nın kepçesinin ucundaki iki yıldızın arasından hayali bir hat çizer ve uzatırsanız, “Kutup Yıldızı”nı bulursunuz. Bu mesafe, Büyük Ayı'nın hat çizdiğiniz iki yıldızı (Alttaki yıldız Merak, üstteki Dubhe) arasındaki mesafenin 5 katı kadardır. Kutup Yıldızını buldunuz ve tam olarak “Kuzey” yönüne bakıyorsunuz. (Kutup Yıldızı, Küçük Ayı kepçesinin sapının ilk yıldızıdır.)
Güneşin hangi yönden battığını unuttunuz diyelim (Ki arazi şartlarında zihniniz sürekli açık olmalı ve güneşin hareketleri, çevresel faktörlerin gözlenmesi gibi durumları elden bırakmamalısınız); bu durumda yukarıdaki anlatımlarda geçtiği gibi, Büyük Ayı ve Küçük Ayı yıldız gruplarını tespit etmek zorundasınız. "Kutup Yıldızı" gökyüzüne baktığınızda ufuk çizgisi ile bulunduğunuz enleme göre belli oranda açı yapar. Örneğin, İstanbul'da kutup yıldızı ufuk çizgisinden 41° yükseklikte görünür. Kutup yıldızını gökyüzüne baktığınızda kafanızın çok üstünde görmeye çalışmamalısınız.
Kutup yıldızını tespit ettikten sonra bulunduğunuz konumun hangi enlemde olduğunuz da hesap edebilirsiniz. Bu hesabı yaparken kutup yıldızının ufuk çizgisinden kaç derece yükseklikte olduğunu hesaplamanız size bulunduğunuz konuma göre oranın enlemini verecektir. Ölçümü yaparken derece hesabını parmak ve yumruk hesabı ile ölçebilirsiniz. Ufuk çizgisi ile kutup yıldızı arasındaki mesafeyi yumruk uzunluğunuz ve parmak uzunluğunuz ile ölçmelisiniz. Ufuk çizgisine yumruğunuzun alt hattını dayayın ve kutup yıldızına kadar kaç yumruk olduğunu hesaplayın. Örneğin, 4 yumruk üst üste geldi ve geriye arada 2 parmak mesafe daha kaldı. Bu 4 yumruk, 2 parmak yapmış demekse, her bir yumruk 10°, her bir parmak uzunluğu da 1° anlamındadır. Dolayısı ile 42° enlemindesiniz demektir.
Kutup Yıldızı sadece kuzey yarım küreden görülebilir, güney yarım küreden görülemez. Güney yönünü gösteren göze çarpar şekilde parlak bir güney Kutup Yıldızı yoktur. Ancak Güney Haçı takımyıldızı, güney yarım kürede kabaca güney yönünü göstermektedir.
Kutup Yıldızı, dünyanın ekseni ile "hemen hemen" aynı doğrultuda olduğu için diğer gök cisimlerinin aksine gün boyu yer değiştirmeyip sürekli olarak kuzey yönünü gösterir. Bu özelliği insanların kutup yıldızını tarih boyunca yön bulma ve seyir amaçlı kullanmalarına sebep olmuştur. Bu durumdan dolayı Demirkazık, Kuzey Yıldızı, Polaris gibi isimler ile de bilinmektedir. Bir başka anlatımla, "Kutup Yıldızı" dünyanın dönme ekseninin ucunda olmasından dolayı gece boyunca sürekli aynı yerde olup yer değiştirmez. Basit bir örneklke, odanın tam merkezinde asılı olan aydınlatma lambasının tam altına geçerek kendi etrafınızda döndüğünüzde gördüğünüz oda bölümü sürekli değişse de lamba sürekli aynı yerde, yani başınızın üstündedir ve yer değiştirmez.
Kutup Yıldızı dünyanın ekseni ile "tam olarak" aynı doğrultuda olmayıp (hemen hemen aynı doğrultuda) aradaki fark sadece bir derecenin dörtte üçü kadardır. Hesaben 44' (dakika) kadardır. Dünyanın ekseninin zamanla doğrultu değiştirmesinden dolayı bu fark önümüzdeki iki yüzyıl boyunca daha da azalacak ve 25 dakikaya kadar düşecektir. Daha sonra Kutup Yıldızı dünyanın ekseninden giderek uzaklaşacak ve yıl sonra aynı yere dönecektir.
KAYBOLMAMAK
Kaybolmak, izcilerin sözlüğünde olmayan bir kelimedir. İzcilerin sözlüğünde buna karşı gelen olsa olsa “Kısa süren bir şaşkınlık” kelimesi olabilir. İzci, arazide yürüyüş kurallarını iyi bildiği için kaybolamaz. İşte kaybolmamak için, ya da kaybolma ihtimali olanlara anlatılması için sizlere aşağıdaki bilgileri veriyoruz. Kaybolduğunuzu anladıysanız, sıra ile aşağıdakileri yapmaya çalışın.
• Paniğe kapılmayın, Durun, oturun, düşünün,
• Bulunduğunuz yere, geldiğiniz yönü anlayabileceğiniz bir işaret koyun.
• İşaretli noktayı kaybetmeden, geldiğiniz yolu bulmaya çalışın.
• Başaramazsanız işaretli noktaya geri dönün O anki şartları göz önünde bulundurun ve düşünün, sizi kısa zamanda bulabilecek arkadaşlarınız var mı? Gece olmadan bulunma ve ya yolu bulma ihtimaliniz var mı? Eğer bu sorulara cevap “yok” ise,
• Gece için bir barınak hazırlayın,
• Hava kararmadan önce, bir gecelik yakacağınızı toplayın.
• Hava kararmaya başlarken ateşinizi yakın Geceyi geçirince korkunuz azalacaktır. Moralinizin iyice düzelmesi için bir şeyler yemeniz lâzımdır.
• Yüksek bir yere çıkarak, duman, deniz, akarsu, yol, patika benzeri işaretler görmeyi çalışın.
• Bulunduğunuz noktadan arazinin krokisini çizmeye veya hafızanıza kaydetmeye çalışın.
• Eğer yukarıda bahsettiğimiz işaretlerden birini görürseniz, buna doğru en kısa yoldan yürüyüşe geçiniz.
• Eğer sizi arayacaklarına eminseniz ve yiyecekle suyunuz yeterliyse, bir süre daha bulunduğunuz yeri terk etmeyin.
• Akar suları akış istikametinin altına doğru, yani aşağılara doğru takip ederseniz, sonunda bir yerleşim yerine varırsınız. Çünkü yerleşmeler genellikle akarsu kenarlarındadır.
• Duyulup, görüleceğinizi anladığınız zaman işaret veriniz.
• Kaybolmadan önce hareket ettiğiniz noktayı, ya da kaybolduğunuzu anladığınız noktayı devamlı hatırınızda tutmaya çalışınız.
• Kaybolduğunuz noktadan itibaren, belli aralarla, dal, taş gibi malzemelerle yere oklar çizin. Okların ucu gittiğiniz yönü göstersin.
• Hep aynı doğrultuda yürüyün, bunu başarabilmek için tabiatta düz yürüme kuralını mutlaka uygulayın, bu kuralı uygulamazsanız, mutlaka daire çizip aynı noktaya dönersiniz.
• Durduğunuz zaman yönünüzü kaybetmemek için yere, gideceğiniz yönü gösteren işaretler koyun.
• Mesafe tahminleri yanıltıcıdır, tahmininizi 3 ile çarpın, Mesafeye küçümseyerek bakın.
• Unutmayın ki insan, düz bir arazide yaklaşık olarak saatte 4 kilometre yürür.
• Saatte 7 kilometre de yürüyebilirsiniz ama hızlı yürümek yerine ağır ve devamlı yürümeyi tercih edin.
• Engebeli arazi, göl, bataklık gibi bir alan ile karşılaşınca, etrafını dolaşmanız gerekebilir. Böyle durumlarda gittiğiniz yönü unutmamak için alanın karşısında belirgin arka arkaya iki nokta tespit edin. Bulunduğunuz yerde de arka arkaya iki işaret tespit ettikten sonra alanı dolaşın.
• Dikkat edin, bu işaretlerin tamamı gideceğiniz istikameti göstersin.
• Dinlenirken yüzünüz, gideceğiniz yöne dönük olsun.
• Karlı bir arazide ilerliyorsanız, sis ya da tipi bastırmışsa uygun bir barınak bularak geçmesini bekleyin
• Böyle havalarda arazi engebeleri, uçurumlar, büyük birer tuzaktır ve siz bunu göremezsiniz. Düz yürüme kurallarını bilmek demek, kaybolmamak, bilmediği bir araziden kolayca çıkabilmek demektir. Yaradılışı gereği, insan görmeden yürümesi halinde mutlaka daire çizer. Orman, sis ve tipide yürümek de görmeden yürümek demektir. Geçen yıllarda, 4x8 km lik bir alanda 5 genç 11 gün kaybolmuşlardı. Eğer bilmiyorsanız, hemen arazide düz yürüme kuralını öğreniniz.
Elektrik Tesisat Portalı
Kutup Yıldızını Gökyüzünde Bulabilir misiniz?
Hilmi Uysal
Ortaokul yıllarımdan hatırladığım kadarıyla, okulda bize “Kutup Yıldızı” hakkında bazı küçük bilgiler verilmişti. Kutup Yıldızının en parlak yıldızlardan bir tanesi olduğu, hep kuzey yönünde durduğu, ona "demirkazık" isminin de verildiği ve eski zamanlarda denizcilerin Kutup Yıldızı’ndan faydalanarak yönlerini bulduğu öğretmenimiz tarafından bize anlatılmıştı. Üstünden onca sene geçmiş olmasına rağmen, hâlâ aynı bilgilerin okullarda anlatıldığını tahmin ediyorum.
Size en baştan söyleyeyim, Kutup Yıldızı en parlak yıldızlardan biri değildir. Gerçek şu ki, Kutup Yıldızınının parlaklığı diğer yıldızların arasında zar zor görünebilecek derecede sönüktür. Hatta, şehir ışıklarının çok yoğun olduğu bir yerde iseniz, daha parlak onlarca yıldızlar arasında onu hiç fark edemeyebilirsiniz. Okulda bize anlatılmış olan Kutup Yıldızı’nın çok parlak olduğu hakkındaki bu küçük bilgi bile yanlıştır.
Okulda anlatılan bu bilgileri, zaman zaman çevremdeki arkadaşlarımdan da duyarım. Fakat, inanın bana, Kutup Yıldızını gökyüzünde bulabilecek bilgelikte bir arkadaşım bugüne kadar hiç olmadı. Hiçbir arkadaşım “Bak, işte Kutup Yıldızı şudur!” diyebilecek kadar konuya hakim değildi. Ne tuhaf ki, onu gökyüzünde bulması aslında çok basittir. Bu tuhaflık, aklıma bir sürü soru getirir: Neden onbinlerce çocuk okulda Kutup Yıldızı’nın kuzeyi gösterdiğini ezberliyorlar ama içlerinden neredeyse hiçbiri yetişkin olunca gökyüzünde Kutup Yıldızı’nı bulma becerisine sahip olamıyor? Neden okulda verilen bu bilgiler hiç kimseye kafasını yukarıya kaldırıp gökyüzüne bakma merakını ve isteğini veremiyor? Eğer merak aşılayamıyorsak, Kutup Yıldızı’ndan okullarda bahsedilmesinin ne anlamı var ki? Nasıl oluyor da, okul dediğimiz kurum, bu kadar ilginç bir konuyu bile bu kadar sıkıcı hale getirilebiliyor? Kutup Yıldızı’nı bile merak ettirmeyi başaramadığımız çocuklarımızın astronomi, uzay, havacılık, astrofizik alanlarına yönelmelerini nasıl umabililiriz ki?
Neyse, bu büyük soruları bu yazıda ele almayacağım.
Ya siz, Kutup Yıldızını gece gökyüzünde bulabilir misiniz? (Eğer bulabilen insanlardansanız, yazının geri kalanını okumanıza gerek yok.)
Öncelikle bir kaç bilgi vereyim size. Belki sonrasında geceleri Kutup Yıldızı’nı bulma denemesi yapmak istersiniz.
Kutup Yıldızı, Dünya’nın kuzey kutup noktasından geçen dönme ekseni ile yaklaşık aynı doğrultudadır. Bu nedenle, dünya dönse de dünyanın dönüş ekseni doğrultusunda olduğu için hep aynı yerdeymiş gibi görünür. Yani, Kutup Yıldızı, gökyüzünde hemen hemen “hareketsiz” duran tek yıldızdır. Dünya kendi ekseni etrafında döndüğü için, bizler gökyüzüne baktığımızda diğer tüm yıldızları Kutup Yıldızı etrafında dolanıyor olarak görürüz. O “sabit” durur, diğer yıldızlar onun etrafında dolanırlar. Birkaç saat arayla gökyüzüne bakarsanız gökyüzündeki bu hareketliliği rahatlıkla fark edebilirsiniz. Lütfen görsel-1’e bakınız ve Dünya’dan bakan bir gözlemcinin Kutup Yıldızı’nı neden “hareketsiz“ gördüğünü anlamaya çalışınız.
Görsel-1
Kutup Yıldızı’nı gökyüzünde bulabilmek için Büyük Ayı (Ursa Major) takımyıldızını rehber olarak kullanırız. Çünkü, Büyük Ayı takımyıldızı içindeki “kepçe” şekli, nispeten parlak yıldızlardan oluşur ve çok tanıdık bir şekildir. Bu takımyıldızını gökyüzünde rahatlıkla bulabilirsiniz ve bu takım yıldızındaki kepçe şeklini bir kez buldunuz mu, artık Kutup Yıldızı’nı bulmanız çok kolaylaşır. Kepçenin kenarını oluşturan iki yıldız (isimleri Dubhe ve Merak’dır) doğrultusunda, o iki yıldız aralarındaki uzaklığın 5 katı kadar giderseniz, Kutup Yıldızı’nı buldunuz demektir. (Lütfen aşağıdaki görsel-2‘yi ve görsel-3‘ü inceleyiniz. İki görselde de Kutup Yıldızı’nı bulurken farklı zamanlarda karşılaşabileceğiniz görüntüleri görüyorsunuz.)
Görsel-2
Görsel-3
Kutup Yıldızı’nın gökyüzünde nasıl bulabileceğinizden bahsettim size. Dilimizde daha çok bu isimle anılmasına rağmen, astronomide kullanılan adı Polaris’dir. Kuzey Yıldızı ve Demir Kazık isimleri ile de halk arasında bilinir. Nasıl bir yıldız olduğunu, bizden kaç ışık yılı uzakta olduğunu, bizim göklerimizde parlak görünmemesine rağmen yakınına gitseydik gerçekte ne kadar parlak bir yıldız olduğunu ve buna benzer pek çok bilgiyi araştırmanızı öneririm.
Kutup Yıldızı‘nı gökyüzünde bulduğunuzda onun sönük oluşu sizi hayal kırıklığına uğratmasın lütfen. Belki size saçma bir benzetme olarak gelecek ama ben bazı insanları Kutup Yıldızı’na benzetirim. Çevrelerine sönük görünürler ama onları bulmayı ve keşfetmeyi başarırsanız sizi mutlu ederler. Tıpkı Kutup Yıldızı gibi. O zaman şu dilekle bitireyim: Kutup Yıldızı gibi insanlar hayatınızdan eksik olmasın!
Notlar :
-İlginizi çekebilecek bazı popüler bilim yazıları ve görseller:
- seafoodplus.info
- seafoodplus.info
- seafoodplus.info
- seafoodplus.info
-Yazının girişindeki görsel seafoodplus.info alınmıştır. (“Polaris Dust Nebula” Image Credit & Copyright: Steve Mandel (Hidden Valley Observatory) Research Collaboration: Adolf Witt (University of Toledo) et al.)