Limon Melisa Otunun Faydaları

Citation preview

«Sanıur» Ləzgi Milli Mərkəzinin dəstəyi ilə nəşr edilmiş bu kitab Q usar şəhərinin tanınm ış ziyalısı Yaqubxan Cavadovun xatirəsinə həsr olunmuşdur.

ЛЕЗГИ Ч1АЛАННИ АЗЕРБАЙЖАН Ч1АЛАН ГАФАРГАН

LƏZGİCƏ-AZƏRBAYCANCA LÜĞƏT

Туьк1уьрайбур: С.Къ.Керимова ва М.Н.Мсликмамедов

Tərtibçilər: S.Q.Kərimova və M.N.Məlikməmmədov

Ктабда 70.000уьлчм е гьатнава

Kitaba 70.000 lüğət vahidi daxil edilmişdir

JSh,

“Azərbaycan** nəşriyyatı B a k ı- 2 0 1 5

“Azərbaycan** nəşriyyatı

B ak ı-2015

-5 -

L 02(15)

Р ец ен зен та р : А гь м ел ул агь Г у ь л м е г ь а м ед о в , ф илологиядин илимрин доктор, Россиядин Т1ебни Илимрин Академия ди н академик Д ж д ер А г ь а е в , педагогикадин илимрин доктор, проф ессор, Россияднн П едагогикадин ва Социал Илимрин Академиядин академик Ф ай л а Г ъ ан и ев а, ф илологиядин илимрин доктор

R əyçilər: Ə h m əd u llah G ü lm əh əm m əd o v , filo lo g iy a elm ləri doktoru, Rusiya Təbii Elm lər .Akadem iyasının akademiki Ə jd ə r A ğacv, pedaqoji elm lər doktoru, professor, Rusiya Pedaqoji və Sosial Elm lər A kadem iyasının akadem iki F aid a Q ən iy e v a , filologiya elm ləri doktoru

L 02(15) Л езги чЈаланни а зе р бай ж а н ч1алан гаф а р га н : 7 0 .0 0 0 уьлчме (Туьк1уьраибур: С.Къ.Керимова ва М .Н .М еликмам едов). - Баку. “Азербайж ан" чапхана, 20 1 5 . - 8 0 0 ч. L 02(15) L əzgicə-azərb aycan ca lüğət: 7 0 .000 lüğət vahidi (Tərtibçilər: S.Q.Kərim ova v ə M .N .M əlikm əm m ədov). - Bakı, “Azərbaycan” nəşriyyatı, 2015. - 8 0 0 səh.

L

4804000000 - 002(15) ---------------M670(07) - 2015

Sifarişlə

© “Azərbaycan” nəşriyyatı, 2015

ГЬАХЬУН ГъилеваЙ кьвс ч1алан «Л езги ч!аланни азербайжан ч!алан гафарган» енф те яз акъуднавай ч!ехи гафарган я. А д а лезги ч!ал чириз к1анзавайбуруз. гьак1нн лезги ч!алай азербайж ан ч1алаз тарж умаяр ийизвайбуруз куьмек гуда. Идалай гьейри ам л езги кхьинрин ч1ала авай гафар к1ват!унин ва абур са д садахъ авунин кардани бакара къведа. Гафарган туьк!уьрдайла 1950-йисалай ннихъ акъатнавай урус чЈаланни лезги ч!алан, урус ч1аланни азербайж ан ч1алан, гьак1ни лезги ч1аланни урус ч1алан ваазербайжан ч!аланни урус ч1алам гафарганрикай, и чЈаларал акъатнавай орфографиядин ва баянрин гафарганрикай гегьеншдиз менфят къачунва. И гафаргандихъ адетдин гафарганрилай тафаватлу тир са ш умуд кьст1снвал ава. С ад лагьайди, адак совстрин дсвирда м аса ч1аларай къачунвай гзаф гафар кутунвач. В уч и з лагьайт1а лезги ч1ала абур эвез ийиз ж едай вири гафар ава. Гьа ик1, алан девирдин кхьинрин ч1ала гьатнавай, амма ум ум и лезги ч!алаз кьец1 гузвай, и ч1алан нормайрив кьазвачир, ам ч!урзавай цГудралди къачунвай гафарни и гафаргандик акатнавач. К ьвед лагьай кьетГенвал дегь ч!аварин гафарихъ галаз алакъалу я. Алатай виш йисара басм а хьайи лезги ктабра гьатнавай виш ералди дегь гафар арадал хканва. И бур ч1алахъ гегьенш мумкинвилер авайди къалурзаваи, ч!алан къеннвал хуьз куь­ м ек гузвай гафар я. Гьа са вахтунда эхирим ж и виш йисан къене туьк1уьр хьанвай ц1ийи гафарикайни гегьенш диз м енфят къачунва. А бур гьам лезги ч!ала виче араднз атанвай. гьамнп маса ч1аларай къачунвай гафар я. М ал са кьет1енвал. Гафарганда нугъатрин гафарни гзаф гьатнава. Лезги ч1алан нугьатрин арада лекенкадин жигьетдай ч!ехи тафаватвилер авачнрди. гзаф гафар вири нугьатра гьа са ж уьреда гьатнавайди, и гафар ч1ап гегьеншарунин рекьерикай с а д тирди асасди з къачунва. Санал къачурла и гафарганда 2 агьзурдав агакьна ц1ийн ва нугьатрин гафар гьат­ нава. Адак виликдай гегьенш диз менфят къачур, амма ш ла куьгьне хьанвай гафар­ ни кутунва. Гьа са вахтунда гафарганда 19 9 8 - 2 0 14-йисара "Самур газетдин рсдакциядин к!валахдарри халкьдивай к1ват!навай, сиф те яз ‘Т афалаг’ рубрикадик кваз газетда чап авур 4 агьзур кьван гафарни гьатнава. Са гафни авачиз, гафарикай гьикьван гзаф менфят къачуз алахънат1ани кгабдик л езги ч1алан вири гафар кутаз хьанач. И м асул гьисабдалди тарж умадин гафарган я, амма гьа са вахтунда адак баянрин гафаргандин элем ентарни ква. А бур сиясатдиз, илимдиз, философ иядиз, тарихднз, т1ебиатдиз ва м сб. талукьбур я. И гафаргандин кьилин кьет1енвап ам я хьи, д и д ед ч!ални азербайжан ч!ал чирунин карда к!елдайбуруз бегьем ди з куьмек гузва. Чна к1елзавайбурувай гафаргандихъ галаз алакъалу тсклифар s e d a g e tk e r im o v a @ g m a il.c o m адресдиз ракъурун т!алабзава.

- 6 -

ÖN SÖ Z Geniş oxucu kütləsinə təqdim olunan bu nəşr ləzgicə-azərbaycanca ilk böyük lüğətdir. O, ö z qarşısına ləzgi dilini öyrənənlərə, habelə ləzgi dilindən Azərbaycan dilinə tərcümə işi ilə məşğul olanlara kömək etm ək məqsədini qoymuşdur. Eyni zamanda lüğətin ləzgi ədəbi dili­ nin sözlərini araşdıranlara da köm əyi olacaqdır. Lüğət tərtib edilərkən 1950-ci ildən indiyədək nəşr olunm uş rusca-ləzgicə, rusca-azərbaycanca, həm çinin ləzgicə-rusca və azərbaycanca-rusca lüğətlərdən, bu dillərdə çapdan çıxm ış orfoqrafiya lüğətlərindən v ə izahlı lüğətlərdən geniş istifadə olunmuşdur. Bu lüğət digər lüğətlərdən bir neçə cəhətdən fərqlənir. B irincisi, ona S o v et dövründə heç bir ehtiyac olmadan başqa dillərdən ləzgi dilinə gətirilm iş bir çox sözlər salınmamışdır. Çünki ləzdi dilində bu sözlərin hamısının qarşılığı vardır. Eyni zamanda müasir ədəbi dildə işlənən, amma dilin təmizliyinə xələl yetirən, onun qanunarı ilə uzlaşm ayan, onu korlayan xeyli sözlər də lüğətə düşm əyib. İkinci cəhət qədim sözlərlə bağlıdır. Ötən əsrlərdə ləzgi dilində işıq üzü görm üş kitablardakı yüzlərlə qədim sözlər lüğətdə əksini tapıb. Bunlar d ilin g en iş imkanlara m alik olduğunu sübuta yetirən, onun təm izliyini qoruyub saxlam ağa imkan verən sözlərdir. Eyni zamanda son yüzillikd ə meydana gəlm iş təzə sözlərə də geniş yer verilib. Daha bir cəhət. Lüğətdə çox işlənən dialekt sözləri də ö z əksini tapıb. Bu zaman ləzgi dilinin dialektləri arasında leksika baxımından bir o qədər də böyük fərq olm adığı, əksər sözlərin bütün dialektlərdə eyni cür işləndiyi, bu sözlərin ədəbi dili in k işa f etdirm əkdə əhəm iyyətli rol oynadığı əsas götürülmüşdür. Ü m um iyyətlə, lüğətə 2 m inədək ç o x qədim , təzə v ə dialekt sözləri salınıb. Buraya əvvəllər geniş istifadə olunmuş, indi köhnəlm iş bəzi sözlər də düşüb. Eyni zam anda lüğətə 1 9 9 8 -2 014-cü illərdə “Samur”qəzeti redaksiyası əməkdaşlarının xalqdan topladığı v ə ilk dəfə olaraq “Гафалаг" (“Lüğət”) rubrikası ilə qəzetdə dərc olunm uş 4 m inədək sö z də salın­ mışdır. Təbii ki, belə əhatəliliyə baxmayaraq, ləzgi dilinin bütün sözlərini kitaba salm aq mümkün olmamışdır. Bu nəşrdə ləzgi dilində işlənən idiom atik v ə frazeoloji ifadələrdən geniş istifadə olun­ muşdur. Onların azərbaycanca m üvafiq qarşılığı, bu kimi qarşılıq olm adıqda isə izah şək ­ lində tərcüməsi verilmişdir. Təqdim olunan lüğət əsasən tərcüm ə lüğətidir. Lakin eyni zamanda izahlı lüğət ünsür­ ləri do saxlanmışdır. Bu, başlıca olaraq siyasi, elm i, fəlsəfi, tarixi v ə s. term inlərə aiddir. Bu nəşr həm ləzgi, həm də A zərbaycan dilini öyrənənlərə töhfədir. Oxucularımızdan xahiş edirik ki, lüğətlə bağlı irad v ə təkliflərini bu ünvana bildirsinlər: sed agetk erim ova@ gm ail.com

-7 -

L Ə Z G İ D İL İ İber-Qafqaz dillərinin nax-dağıstan qrupunun ( əvvəllər nax-ləzgi v ə yaxud çeçen-ləzgi qrupu adlanırdı) ləzgi yanmqrupuna aid olan ləzgi dili dünyanın qədim dillərindən biridir. Onu tədqiq edən yerli və xarici alimlərin bir qismi əvvəllər bu dilin 4 min il bundan əvvəl yarandığını israr edirdi. 1965-ci ildə “Znaniye - sila” jurnalında dərc olunmuş “Açılm am ış sir­ lər adası” (“Ostrov nerazgadannıx tayn”) məqaləsinin müəllifi V.Şevoroşkin bir sıra tutarlı dəlillərə əsaslanaraq, ləzgi dilinin azı 5 min illik tarixə malik olduğunu bildirdi. Bundan sonra bir sıra alim lər bu dilin 7 min il bundan əvvəl m övcud olduğunu göstərdilər. Nəhayət, ləzgi dilinin sivilizasiyanın ilk dillərinə aid olmasına dair elmi məqalələr yazıldı, onun xett, xurrit, urartu dillərinə yaxınlığı dil materialı əsasında sübuta yetirilməyə başlandı. Həqiqətən də müasir ləzgi dilində vaxtilə həmin dillərdə işlənm iş vo mənasını olduğu kimi saxlamış onlarca sö z vardır. Bir sıra alim lər qədimlik baxımından ləzgi dilini hind-çin dilləri ilə müqayisə edirlər. Çünki ləzgi diindo sözlərin əksəriyyəti bir v ə ya iki hecalı (dilçi alimlərin son araşdtrmalanna görə lüğət fondunun 56 faizindən çoxu) olduğuna görə belə müqayisə üçün əsas yaranır. Lakin həmin dillərdən fərqli olaraq, ləzgi dilində sözlərin yaranmasının özünəm əxsus qanunauyğun­ luqları vardır. Q ədim ləzgi sözlərinin əksəriyyəti asan v ə yaddaqalan olmaqdan ötrü şcirvari, qafiyəli yaradılıb. Hətta bədən orqanlarının adları da qafiyəlidir. Məsələn: “кьил” (“baş”), “вшГ (“göz”), “гьил” (“əl”), “кьуьл” (“ayaq”) v ə s. Ü ç səsdən ibarət sözlərin istər ilk. istər orta, istərsə də son fonemini dəyişdikdə onlarca yeni söz əm ələ gəlir. M əsələn, "rap” (“külək”) sözünün birinci fonemini dəyişdikdə “пар” (“yük”), “тар” (“ağac”), “чар” (“kağız”), “cap” (“yun”), “xap” (“dolu”), “ulap” (“xətt"), “klap” (“oxlov"), “г ь а р Т т а ю ”), "хьар” (•‘xərək”), “ч!ар” (“saç”) v ə s. yeni sözlər alınır. İlk v ə sonuncu fonemi dəyişdikdə 7-12 çalar yaradan sözlər çoxluq təşkil edir. Məşhur gürcü alimi Q.V.Topuria bu cür birhecalı sözləri azı 4-5 min illik tarixə m alik xalis ləzgi sözləri adlandırır. Maraqlıdır ki, ləzgi dilində yer üzündə ilk baxışda həyat nişanəsini əks etdirən nə varsa, qədim insanın ilk dərk edib ad qoya biləcəyi bütün şeylər birhecalı sözlərlə ifadə olunur. M əsələn: “Чил” (“Yer”), “цав” ( “gö y ”), “Рал>” (“Günəş"), “Варз” ("Ay”), “гъед” (“ulduz”), “ял” ("hava”), “яд” (“su”), “ulafi" (“od”), “кьай” (“soyuq"), “циф” (“bulud”), “rap" (“külək”), “ марф” ( “yağış”), “векь” (“ot"), “тар” (“ağac”), “әкв" (“işıq”), “югъ” ( “gündüz”), “йиф” (“g ecə”), “накьв” (“torpaq”), “кызан” (“daş"), “сув” (“dağ"), “гьуьл” (“dəniz”) və s. B elə sözlər ləzgi dilində olduqca çoxdur. G örkəmli rus şərqşünası P.K.Uslar sadəliyinə, zənginliyinə, axıcı və rəvan olmasına cörə ləzgi dilini şeir dili adlandırmışdı və göstərmişdi ki, ləzgilərin ö z dilinə məhəbbəti onlanıı ala­ lar sözlərində geniş əksini tapıb. Ötən əsrin 30-cu illərində məşhur dilçi alim Hacıbəy H acıbəyov yazmışdı: “Ləzginin birinci v ə ən böyük qüdrəti onun dilidir . Ləzgi dili və ləzgilərin ana dilinə münasibəti ilə əlaqədar rus, gürcü, alman, fransız, ingilis, ərəb, norveç. isveç alimləri də maraqlı fikirlər söyləmişlər.

- 8Məşhur ərəbşüııas. tarix elmləri doktoru, professor Amri Şixsaidovun yazdığı kimi, hələ X əsrədək ləzgi dilində kitablar mövcud idi v ə ləzgi ədəbi дили yaranmışdı. Ərəb tarixçisi Zəkəriyyə əl-Qəzvininin verdiyi məlumata görə XI əsrdə böyük solcuq vəziri N izam əl-Mülkün göstərişi ilə Dəıbənddə və onun ətrafında açılm ış mədrəsələrdə dərslər iki dildə - ərəb v ə ləzgi dillərində keçilirdi. Həmin dövrdə əl-Muzaninin "Müxtəsər" kitabı v ə İmam Şafınin qanunlara aid kitabı ləzgi dilinə tərcümə olunmuşdu. 1131-ci ildə Dərbənddə olm uş Ə bu Həmid Məhəmməd ol-Qamati şəhər məclisində əmirin əl-M ahamilinin "Kitab əl-M ukni” əsərini buraya toplaşanlara oxuduğunu və 13 dildə onlara izah etdiyini bildirir. Birinci ləzgi dilinin adı çəkilir. V. V.Latışevin, N.A.Karaulovun, Q. A.K limovun və bir çox başqa alimlərin yazdığı kimi, antik yunan və latın müəlliflərinin əsərlərində də ən çox adı çəkilən Qafqaz dillərindən biri ləzgi dilidir. Əsrlər boyu baş verən işğallar ləzgi xalqı kimi ləzgi dilini də bir sıra m əhrumiyyətlərə düçar etdi. M əhəmmədhəsən Vəlili özünün 1921-ci ildə Bakıda nəşr olunm uş “Azərbaycan. Coğrafitəbii. etnoqrafik və iqtisadi mülahizat” kitabında haqlı olaraq yazmışdı: "Ləzgi xalqlan m üx­ təlif xalqların uzun müddətli hökmranlığına baxmayaraq, ö z dillərini v ə ilkin xarakterlərini qoruyub saxlaya bilmişlər. Təbii şəraitin səbəb olduğu Qafqaz dağlarındakı uzun müddət davam edən ayrılmanın belə bir nəticəsi olub ki, ləzgilər m üxtəlif dillərdə danışan çoxlu tay­ falara ayrılıblar." Tarixi məxəzlərdən məlum olduğu kimi, ləzgi dili vaxtilə Qafqazda ən çox işlənən dillərdən biri olmuşdur. Sem yon Broncvskinin 1823-cü ildə Moskvada çap etdirdiyi “Q afqaz haqqında ən yeni coğrafi və tarixi məlumatlar” ("N oveyşiye qeoqrafiçeskiye i istoriçeskiye izvestiya o Kavkaze») kitabında qeyd etdiyi kimi, o vaxt nəinki Cənubi Dağıstanın v ə Azərbaycanın şimal bölgəsinin, həm çinin Dağıstanın Cenquten, Akuşa, Qaraqaytaq, K ubaçi, Tabasaran, Qazıqumux əyalətlərinin əhalisi, eyni zamanda Dərbəndin v ə Şirvanın xeyli əhalisi də ləzgicə danışırdı. 1636-1638-ci illərdə Qafqazda olm uş Adam Oleari Şabran əhalisinin ləzgi dilində danışdığını qeyd etmişdi. Bununla yanaşı, başqa müəlliflərin də yazdığı kimi, X V U I-X IX əsr­ lərdə Qafqazda ən çox işlənən dil tatar (Azərbaycan) dili, ikinci ləzgi duli idi. Akademik Q .A .Klimov ötən əsrin 60-cı ılləıinədək Qafqazın ən çox işlənən beş dili sırasında ləzgi dili­ nin dördüncü yerdə dayandığını göstərir. I lazırda təkcə Azərbaycanda və Dağıstanda I m ilyon­ dan çox əhali bu dildə danışır. Ləzgi dil qrupuna daxil olan ləzgi, tabasaran, ağul, rutul, saxur, qnz, buduğ, arçi, udin, xınalıq dilləri arasinda ən çox tədqiq olunan ləzgi dilidir. İndiyədək tədqiq olunm am ış haput və cek dilləri do bu qrupa daxildir. Filologiya elmləri namizədi N.Abdulmütəllibovun 2004-cü ildə Mahaçqalada rus dilində çap etdirdiyi “ Ləzgi dilşünaslığına dair məlumat kitabı’ ndan m əlum olduğu kimi, hələ 10 il bundan əvvələdək ləzgi alimləri və 20-dək ölkələrin tədqiqatçıları ləzgi dili ilə bağlı 3300 məqalə, oçerk və kitab yazmışlar. T əkcə son 4 0 il ərzində 2 minədək məqalə, 30-dan çox kitab çap olunub. Biblioqrafik məlumatda 800-dək m üəllifin məqalə və kitablarının adlan göstərilib. Ləzgi alimləri tərəfindən bu dilin elmi cəhətdən öyrənilməsi X IX əsrdən başlanmışdır. Həmin dövrdə Qəzənfər bəy Zülfüqarov, Abucəfər M əmmədov, Həsən Alqadari kimi alimlərin ləzgi dili ilə bağlı elmi məqalələri və kitablan işıq üzü görmüşdür. X X əsrdə bu sahədə H acıbəy Hacıbəyov, Abdul Qadir Alqadar (Alqadarski), M əhəmməd Hacıyev, Uneyzat M eylanova, Bukar Talibov, Raciddin Heydərov, Ohmədullah Gülməhəmmədov, Şəm səddin Səədiyev, Faida Qəniycva kimi tanınmış dilçilər ləzgi dilinin tədqiq olunmasına və inkişaf etdirilməsinə böyük töhfə vermişlər. Onlardan H .H acıbəyov 1934-cü ildə “ Ləzgi qram matikası”, A.Alqadarski 1938-ci ildə “Ləzgi dilinin qrammatikası. I hissə” v ə 1941-ci ildə "Ləzgi dilinin qrammatikası. II hissə” kitablarını çap etdirmişlər. Rus alimlərinin “elm in Hannibalı” adlandırdıqları Məhəmməd Hacıyev 1950-ci ildə 35 min sözdən ibarət “ Rusca-ləzgicə lüğət” kitabını. 1962-ci ildə "Ləzgi dilinin qrammatikası. I hissə. Fonetika v ə m orfologiya” və “Ləzgi

- 9dilinin qrammatikası. II hissə. Sintaksis” kitablarını çapdan buraxmışdır. Ümumiyyətlə, ötən əsrdə 30-dan ç o x ləzgi dilçi alimi bu sahədə səmərəli fəaliyyət göstərmişdir. Hazırda yaşlı nəs­ lin nümayəndələri ilə yanaşı gənc alimlər də doğm a dilin ауп-ауп sahələrini tədqiq etməklə məşğuldur. Müasir dövrdə ləzgi dilçilik elm inə Rusiya Təbii Elmlər Akademiyasının akademiki Əhmədullah Gülm əhəmm ədov, filologiya elmləri doktorları Faida Qəniyeva, Qurban Akimov, Feyzuddin Nağıyev, İsrafil Əfəndiyev, filologiya elmləri namizədi Nəriman Abdulmütəllibov kimi alimlər layiqli töhfələr verirlər. Akademik Ə.Gülm əhəmm ədov 3 cilddən ibarət “Ləzgi dilinin izahlı lüğəti”nin müəllifidir. Orta və ali məktəblər üçün ləzgi dili dərsliklərinin yazıl­ masında Ə .Gülm əhəm m ədovla yanaşı akademik Həmidullah M əhəmmədov, filologiya elmləri doktoru, professor Raciddin Heydərov, həmçinin Salaudin Səlim ov, Akverdi Ramaldanov, Səlim xan M irzəxanov, Nəfisət Əsədullayeva kimi alimlər böyük əmək sərf etmişlər. Professor Yarəli Yarəliyev ləzgi dilinin qədim pclazgi, xurrit, xett, urartu dilləri ilə qohumluğunun öyrənilm əsi sahəsində böyük uğurlara nail olub. Ləzgi dili dərsliklərinin yazılması və çapı 3 mərhələyə bölünür. İlk mərhələ XIX əsrin əvvəllərindən X X əsrin əw əllərin əd ək olan dövrü əhatə edir. XIX əsrin ikinci yarısında çap olunm uş dərsliklərdən Q əzənfər bəy Zülfüqarovun “Küre ə lifb a s fn ı və Abucəfər M əm m ədovun ‘‘Küre əlifbası və oxu üçün ilk kitab” tnı göstərmək olar. 1911-ci ildə Tiflisdə P.K.Usların əlifbası ilə yazılm ış "Küre əlifbası və oxu üçün ilk kitab” dərsliyi çap olunmuşdur. İkinci mərhələ 1928-1938-ci illəri əhatə edir. Sovet hakimiyyəti illərində milli dillərə qayğı dövrü adlanan həmin mərhələdə kütləvi şəkildə onlarca dərslik nəşr olunmuşdur. Bu m ərhələnin ilk dərsliyi A.Alqadarskinin 1928-ci ildə çap etdirdiyi “Yeni ləzgi əlifbası və ilkin oxu kitabrdır. Ötən əsrin 40-cı illərindən sonrakı dövr üçüncü mərhələni təşkil edir. Bu dövrdə həm orta məktəblər, həm də ali məktəblər üçün ləzgi dilində onlarca dərsliklər çap olunmuşdur. Ləzgi dilinin təm izliyinin qorunub saxlanması və daha da inkişaf etdirilməsində bir çox yazıçı v ə jurnalistlərin xidməti əvəzsizdir. Bu baxımdan Rasim Hacının, Əhəd Ağayevin, Əziz A lə m in , Feyzuddin N a ğ ıy ev in , Zabit Rizvanovun, Ləzgi N em ətin. M üzəffər M əlikm əm m əd ovun, Sədaqət K ərim ovanın adlarını xüsusilə qeyd etm ək olar. M . M əlikm əm m ədovun 2008-ci ildə işıq üzü görmüş “Лезгп ч!алар» ("Ləzgi dilləri”) kitabı dilçilik elm inə yaxşı töhfədir. Akademik Ə.Gül-məhəmmədovun qeyd etdiyi kimi, müasir dövrdə ləzgi mətbuat orqanlan sırasında doğm a dilin təmizliyinin qorunub saxlanması və onun inkişaf etdirilməsi uğrunda mübarizədə yazıçı-jurnalist Sədaqət Kərimovanın rəhbərlik etdiyi "Samur” qəzetinin xidmətləri əvəzsizdir. Qəzet son illər "Qafalaq” ( “Lüğət”) rubrikası altında 4 m inədənək qədim v ə unudulmuş ləzgi sözlərini toplayıb xalqa çatdırmışdır. Ləzgi dilinin elm i cəhətdən öyrənilm əsinə hələ XVIII əsrdən başlayaraq alman, ingilis, rus, gürcü, erm əni alim ləri də böyük maraq göstərm işlər. XVIII əsrdə P.S.Pallasın. N . A.G üldenştedtin, XDC əsrdə Y.Klaprotun, R.F.Erkcrtin, A .A .Şifnerin. B.Dom un. A .Z avadskinin, X IX əsrin sonu v ə X X əsrin əvvəllərində K.F.Qanın, A.M.Dirrin. l.İ.P antyuxovun, Brakqauz Efironun, N.Y.Marrın, N.Trubetskoyuıı, R.M .Şaumyanın. A.N.Genkonun, İ.K.Abuladzenin v ə başqalannm ləzgi dili ilə əlaqədar apardıqları tədqiqatlar bu gün də mühüm əhəm iyyət kəsb edir. Müasir dövrdə məşhur alman alimlərindən Volfqanq Şults, Martin Xaspclmat, isveçrəli alim Marianna Beerle Moor v ə başqaları ləzgi dilinin müx­ təlif sahələrini tədqiq etm əklə məşğuldur. Onlann elmi dissertasiyaları da ləzgi dili ilə bağlıdır. Artıq A B Ş , Norveç, Fransa, İngiltərə, Türkiyə, İsveçrə. Qırğızıstan, Ukrayna dılçılən də ləzgi dili ilə yaxından maraqlanmağa başlamışlar. Rus alim lərindən N.A.Güldenştedtin. P.K.Usların, Y.A.Bokaryovun. A.N.Qenkonun. Y.D.Deşeriyevin, L.İ.Jirkovun, Q .A.Klimovun, A.C.Kİbrikin, M .Y.Alckseyevın ləzgi dıhııın elm i cəhətdən öyrənilm əsində zəhməti xüsusilə çoxdur. Həmin alimlərdən birincisi 1819-cu

-10 -

- II -

ildə Moskvada çap etdirdiyi “ Lczgistan və ya Lezginiya v ə ləzgilər haqqında” (“0 Lezqistane ili Lezqinii i o lezqinsax” ) kitabının, P X U sla r «Küre dili” (1896), L.İJirkov “ Ləzgi dilinin qrammatikası”( l 9 4 l ) kitablannm müəllifləridir. Görkəmli nıs şərqşünası P.K.Uslann öz kitabım «Küre dili" adlandırması təsadüfi deyil. O vaxt ləzgilərin digər vilayətləri ilə müqayisədə Küre vilayəti Rusiyada v ə xarici ölkələrdə daha çox tanınırdı. Qafqaz müharibəsi ilə bağlı əksər hadisələr burada baş vermiş, müridizm burada yaranmış, çarizmin m üstəmləkəçilik siyasətinə qarşı mübarizənin mərkəzi bura olmuşdu. Ona görə də alim ləzgi dilini Küre vilayətinin adı ilə bağlayaraq, «Küre dili" kimi təqdim etmişdir. Gürcü alimləri ləzgi dilini elm i cəhətdən araşdırmaq üçün xüsusilə böyük əm ək sərf etmişlər. Bıı baxımdan dünya şöhrətli dilşünas, akadem ik A .S.Ç ikobava, akadem ik A .Q .Şanidze, filologiya elm ləri doktorları İ.A buladzc, Q .V .Topuria,V.İ.K ikilaşvili, U.A.M elikaşvili. R.S.M im inoşvili, B.K.Qiqineyşvili, E.F.Ceyranaşvili kimi alimlərin elm i axtarışları diqqətəlayiqdir. Dünya dilçilərinin diqqətini cəlb edən ləzgi dili üç böyük ləhcədən - Küre, Samur (əvvəllər Axtı ləhcəsi adlanırdı) və Quba ləhcələrindən ibarətdir. Küre ləhcəsinə Güne, Qurah, Yarki dialektləri. Samur ləhcəsinə Axtı və Doquzpara dialektləri, Quba ləhcəsinə Quba, Qusar, Q ım ılKüsnət dialektləri. U.M eylanovaya görə həm də Kuzun dialekti daxildir. Bundan əlavə ləzgi dilində 20-dən çox şivə vardır. Ləzgi ədəbi dilinin əsasını Küre ləhcəsinin G üne dialekti təşkil edir. Akadem ik Ə. Gülməhəmmədov uzun illər apardığı elmi axtarışlardan sonra ləzgi ədəbi dilinin 1500 ildən çox tarixə nalik olduğunu göstərmişdir. Sovet hakimiyyəti illərində ruslaşdırma siyasətinin nəticəsi olaraq, səlis və rəvan ləzgi ədəbi dilinə, ehtiyac olmadığı halda xeyli rus sözləri gətirilib, ö tə n əsrin 30-cu v ə 50-60-cı illərində bu proses daha güclü olub. B elə halların nəticəsi olaraq, hazır­ da ləzgi ədəbi dilində bir sıra rus sözləri də işlənir. M in il ərzində ərəb dilindən cəm i 1000 sö z alındığı halda, 70 ildə nıs dilindən 1500-dən çox sö z alınıb. Fars, türk v ə ərəb dillərindən bir­ likdə bundan az söz gəlib. Müvafiq olaraq həmin dillərə do ləzgi dilindən bir sıra sözlər daxil olub. ö tən əsrin 30-cu illərində "beynəlmiləl leksika” tərəfdarları ədəbi dilə yeni baxış adı altın­ da yüzlərlə qədim ləzgi sözlərini başqa dillərdən alınmış sözlərlə əvəz etm iş, ədəbi dilin zənginləşdirilməsində təkcə K üıc ləhcəsinin bəzi çalarlanndan bəhrələnmiş, daha böyük ləhcələr olan Samur və Quba ləhcələrindən istifadə etməmişlər. M üxtəlif dövrlərdə dilə bu cür basqıların olmasına baxmayaraq, ləzgi dilində alınma sözlər başqa dillərlə müqayisədə o qədər də çox deyildir. Elə ona görə də bəzi ləzgi dili dərsliklərində haqlı olaraq yazılıb: “Ləzgi dili zəngin, rəvan, insanların hiss-həyəcanlarını, həyatın bütün çalarlannı dolğun əks etdirməyə qadir dildir. O, ləzgi xalqının tarixi, qüruru v ə namusudur. Onu qoruyub saxlamaq, inkişaf etdirmək bizim müqəddəs borcumuzdur”. Bu borcu yerinə yetirən ləzgi dilçi alimləri ötən 80 il (1932-2012) ərzində ləzgi dilinə aid onlarca elm i əsər v ə dərslik, həmçinin 52 lüğət və danışıq kitabçalarını çapdan çıxarmışlar. Bunların arasında üçdilli rusləzgi-alm an. rus-ləzgi-ingilis lüğətləri və danışıq kitabçaları da vardır. 2 0 1 3 -cü ildə S.Yüzbəyovanın və N.Abdulmüıəllibovun redaksiyası ilə 4 0 min sözdən ibarət rusca-ləzgicə lüğət çap olunmuşdur. Ləzgi dilinin lüğət fondunun əsasını (70 faizdən çoxunu) xalis ləzgi sözləri təşkil edir, ö tən əsrin 70-ci illərindən sonra başqa dillərdən demək olar ki, sözlər alınmır. Lüğət fondu ancaq ləzgi dilinin daxili imkanları hesabına əm ələ gələn yeni sözlərlə zənginləşir. Bu dil yeni sözlər əm ələ gətirmək baxımından geniş imkanlara malikdir. Əksər hallarda bir sözün kökündən zəncirvan.olaraq 3-4 və 5-8, bir sıra hallarda daha çox yeni sözlər yaranır. M əsələn, "ц!ийи” ("yeni") sözündən aşağıdakı yeni sözlərin sırası əm ələ g ə lir ц1ийи - ц/ийиз - ц1ийиди iffuuuOtn - цИшидаказ - иһшившелди - ц1ийившин - цИшивипиз - ц1ийибур - ц!ийизмаз ц!шшвшяй və S.

Ləzgi dilində sözlər ən çox şəkilçilər vasitəsilə, prefiksasiya (önşəkilçi əlavə etmək), xüsusiləşm o, substantivləşm ə (isim loşm ə), birləşmə, yenidən birləşmə, qoşalaşma və yaxud təkrarlaşma, qanşıq qayda (ни bağlayıcısının köməyi ilə) v ə s. üsullarla yaranır. Ən çox yeni sözlər isimlərdən, sifətlərdən v ə feillərdən əm ələ gəlir. İsimlərdən əksər yeni sözlər -a. -u. -y. уь, -вал, -баи, -хъан, -ви, -жув, -лу, -гаи, -пух, -акь, -ек. -ац. -це. -кар, -баз, -дар və s. şə­ kilçilər vasitəsilə yaranır. Feillərdən yeni sözlər əsasən ива-(иви-), ага- (иги-), ака-(ики-), акъа-(окъи-), ала-(ши-). аца-(ацу-, ици-), хь-(х-) formantlannın, «авун» («etm ək»), «хьун» (“olmaq") kimi köməkçi feillərin, inkar forması -ч şəkilçisinin, qadağan forması m-, та-, те-, ти-, туь- önşəkilçilərinin, -мир şəkilçisinin, qalan formalar əsasən -з, -н. -рай, -а,- m/а, -ди şəkilçilərinin köm əyi ilə m eydana gəlir. 30-dək şəkilçi isimlərdən, 10-dan çox şəkilçi sifətlərdən yeni zərflər əm ələ gətirir. Ləzgi dilini fərqləndirən cəhətlərdən biri də onun çoxm ənalı sözlərlə zəngin olmasıdır. Eyni zamanda bu dilin fonetik sistemi də özünəm əxsus xüsusiyyətləri ilə seçilir. O, samitlərlə olduq­ ca zəngindur. Ləzgi dilində ismin 18 halı vardır. M üasir dövrdə ləzgi dili geniş işlənir. Dağıstanın və Azərbaycanın bir sıra orta mək­ təblərində bu dil tədris olunur. Hər iki respublikada Ləzgi Dövlət Dram Teatrları fəaliyyət göstərir. Dağıstanın dövlət universitetlərində v ə pedaqoji institutlarda, Dərbənd pedaqoji kol­ lecində ləzgi dili fakültələri fəaliyyət göstərir. M.Ə.Sabir adma Bakı pedaqoji kollecinin Qusar filialında bir neçə il ibtidai siniflər üçün ləzgi dili müəllimləri hazırlanmışdır. Dağıstan Respublikasında ləzgi dili dövlət dillərindən biridir. Burada ləzgicə dövlət qəzetləri v ə jurnalları, rayon qəzetləri, həmçinin müstəqil mətbuat orqanları, ləzgi radiosu və televiziyası fəaliyyətdədir. Azərbaycanda ləzgi dilində “Samur" v ə “Qusar Kulap'qəzetləri. “Çıraq” v ə “Alam ” jurnalları nəşr olunur. Rusiya Federasiyasında ləzgi dilində zəngin bədii ədəbiyyat, elm i-texniki və elm i-kütləvi ədəbiyyat mövcuddur. Ləzgi şairləri v ə yazıçılan dünya ədəbiyyatı xəzinəsinə qiymətli əsərlər bəxş etmişlər.

- 12 -

- 13 Ləzgi əlifbasında hərflərin sıra düzümü rus əlifbasında olduğu kimidir. Samit əm ələ gətirən hərflərdən 14-ü dodaqlanandın г-гв. гъ-гън. з - ж к-кв, кь-кьв. кь-кьв. kJ-к/в. с-св. т-тв. ml-

L Ə Z G İ Ə L İF B A S I Ləzgilər tarix boyu 5 əlifbadan - alban, əcəm əlifbalarından, X IX əsrdə Qəzənfər bəy Zülfüqarovun köm əyi ilə P.K.Uslann tərtib etdiyi əlifbadan, X X əsrdə latın v ə kiril əlifbaların­ dan istifadə etmişlər. Alban əlifbası deyilən ləzgi əlifbası 54 hərfdən ibarət idi. V əsrdə bu əlif­ ba sadələşdiriləcək, 37 hərf saxlanmışdı. V-VII əsrlərdə həmin əlifba ilə ləzgi dilində sal­ namələr, bədii əsərlər yazılmışdır. VII-VIII əsrlərdə Orəb xilafəti 150 il ərəb işğalçıları ilə mübarizə aparmış ləzgilərdən qisas alaraq, onlara doğm a əlifbanı qadağan etm iş, bu əlifba ilə yazılmış kitablan od vurub yandırmışdır. Buna baxmayaraq, ləzgilər doğm a əlifbam tərgit­ məmiş. özlərinə m əxsus əcəm əlifbası yaratmışlar. XI əsrədək həm in əlifbanın boğaz səslərini ifadə edən 12 hərfi ləzgi (alban) hərflərindən, qalanlan ərəb hərflərindən ibarət idi. Dağıstanın Quruş kəndindəki Hacı Zəngi Baba pirinin divarından 788-ci ilə aid belə əlifba nümunəsi olan kitabənin, ləzgi kəndlərindən XI-X11 əsrlərə aid belə yazıların tapılması da bunu sübut edir. 1896-cı ildə P.K.Uslann “ Küre dili” kitabında onun ləzgi maarifçisi Qəzənfər bəy Zülfüqarovun köməyi ilə tərtib etdiyi ləzgi əlifbası dərc olundu. Həmin əlifba 4 9 hərfdən ibarət­ dir. Ləzgi fonemlərini olduğu kimi verməkdə çətinlik çəkən alim yeri gəldikcə ingilis v ə gürcü hərflərindən də istifadə etmişdi. 1871 və 1911-ci illərdə Tiflisdə bu əlifba ilə iki ləzgi dili dərsliyi çap olundu. Dağıstan arxivlərində P.K.Uslann əlifbası ilə yazılm ış sənədlər v ə m ək­ tublar saxlanılır. 1985-ci ildə ləzgi alimi Qalib Sadiqi tərəfindən 1919-cu ilin mart ayında Qəzənfər bəyin bu əlifba ilə yazdığı məktublar aşkar edilib. 1928-ci ilədək ləzgilər əcəm əlif­ bası ilə yanaşı bu əlifbadan da istifadə etmişlər. 1928-1938-ci illərdə latın qrafikasından istifadə olunmuş, bu əlifba ilə dərsliklər yazılm ış, bədii və siyasi ədəbiyyat nəşr edilm iş, qəzet v ə jurnallar çap olunmuşdur. 1938-ci ildə SSRİ-də yaşayan bir sıra xalqlarla yanaşı ləzgilərin də əlifbası kiril əlifbasına keçirilmişdir. Kiril əlifbasına keçərkən 4 9 ləzgi hərfini ruslann 33 hərfi ilə işarə etm ək mümkün olm adığı­ na görə dilçilər bir neçə ləzgi foncmini aradan çıxardılar v ə rus əlifbasından ləzgi dilinə yabançı olan e. ıt{. ə. /о. и. ь. ь kimi hərfləri gətirdilər. Ona görə də hazırda ləzgi ədəbi dilində bir sıra fonemlər çatışmır və bəzi sözlər tələffüz olunduğu kimi yazılmır. Hazırki hərflər dildəki bir sıra səsləri ifadə elmək iqtidarında deyildir. Müasir ləzgi əlifbası 45 hərfdən ibarətdir. Onlardan 1 l-i saitləri əm ələ gətirən hərflərdir: a. e. e. u. о. у. уь. ы. э. ю. я. Yerdə qalan hərflərin 32-sinə samitləri əm ələ gətirən hərflər deyilir: о. в. г. гь. ö. ж. ј. tı. к. кь. кь. к1. я. м. н, п, п/, р, с. т, ml. ф, х. хь, хь, ц, ц!, ч, ч/. ш, щ, ъ. Bir hərf - 6 nə samitləri, nə də saitləri əm ələ gətirən hərflərə aid deyil. Ləzgi ədəbi dilində 6 sait van а, э(е), аь(я), u. у уь. Rus dilindən alınmış sözlərdə o v ə ы saitləri də var. Saitlərdən у və уь dodaqlanan, qalanlan dodaqlanmayan səslərdir. Щ və ы hərfləri ləzgi dilində heç bir səs əm ələ gətirmir. Onlar rus dilindən v ə bəzi başqa dillərdən alınmış sözlərdə işlənməkdən ötrü əlifbaya daxil edilib.

т!в. х-хв, хъ-хьв, ц-цв, ц1-ц1в. Ə dəbi dildə к. п. т, ц, ч hərflərinin hər birindən ayn-aynlıqda iki fonem (zə if və güclü fonem ) kimi istifadə olunur, к-кк; n-nn; m-mm; ц-цц; ч-чч. Məsələn: Кар - iş. ккар - yara, тар - tar, mmap - ağac v ə s. Ləzgi əlifbasında ь v ə ь qrafemləri də mühüm rol oynayır. Onlardan hər biri bir neçə və­ zifəni yerinə yetirir. Eyni zamanda ъ bir sıra digər hərflərlə birlikdə гь. кь. хь kimi dilçək samitlərini, ь isə ləzgi dilinin bir neçə spesifik fonemlərini əm ələ gətirir: гь.кь. хь. уь - “гъакГ ( “ею”), “кьам” (“boyun”), “хьел” (“о х ”), “уьгьуь” (“öskürək”). D üz v ə tik xətt (I) bir n eçə hərflə birgə işləndikdə partlayan boğaz samitləri əm ələ gətirir: к1. ni, ml. ц1. ч1 - “ıdap” ("oxlov”), “nlraıl” (“guşə”), "т1ал” (“ağn”), “ulap” (“xətt”), “ч!ар" (“saç”) v ə s.

- 14 -

Гафарган туьк1уьр хьуникай 1. Кьилин гафар гьарфаргандив кьадайвал ва ч1улав шрифтдал ганва. 2. Гьар са гафунин морфологиядиз талукь формаяр къалурнава: А байхьун (-да, -на; -из, -зава; -а , -и н , -рай, - м и р ) / ufuldamaq. А лаш а (-дн, -да; -яр , -йри , -й р а ) is. yabı. 3. Кьилин гафарикай агьаднхъ къалурнавай малуматар ганва: а) гафунин кьилин форма; б ) гафунин къаднмвиликай, куьгьневиликай, цТийивиликай малумат; в) гаф нугьатдиз талукь хьунин малумат; г) гаф ч!алан паяриз талукь хьунин малумат; гь) гафунин грамматикадин формаяр; гь) гафунин манаяр. 4. Сушествительнияр анжах теквилин кьадарда къалурнава. Гафуникан гзафвилин кьадарда генами пара мснфят къачузватГа, адан гзафвилин кьадар кьилин гаф хьиз ганва ва c.h. гьарфаралдн ишара авунва: Гивснар (-ри , -pa) c.h. tütünün alt yarpaqları. 5. Лезги гафар азсрбайжан ч!алаз элкъуьрдайла са бязи гафарнн (майвайрин, хъчарин ва мсб. т1варар, этнографиядиз хас тир гафар) эквивалентар азсрбайжан ч1алай жагьанач. Гьавиляй лезги гафуннз азербайжан ч!алалди талукь баянар гунилай гъейри, вичин чкадал гьадан транслитерация ни ганва. 6. Ч1ал гьерекатдик квайди фикирда кьуна, алай дсвирда кьве жуьреда мснфят къачузвай уьлчмсяр кьведни ганва: Хизан // Хзан. Гунн // Гуьнуь. 7. Сушествнтсльнийрикай ч1алан пай хьиз анжах абур маса гафарихъ галаз омонимар тнрла малумат ганва: Сал I is. dirrik. Сал II si/, dar. 8. Омоиимар чара-чара ганва ва абур рум рекъемралди ишара авунва: Ч1ал I dil. Чал II şeir. 9. Лезги ч1алал гафуиикай анжах ибарадик кваз мснфят кьачузват1а, а гафунилай гу'ьгъуьниз кьвс ет!ал зцнгна ибара кхьенва: Г ъ уьр-п ,уьр: гъуьр-гъуьр авун doğramaq, ovmaq. Ж аздан: ж аздандал гьун cana gətirmək, təngə gətirmək. 10. Омоформаяр рскъемар галаз, транскрипциядалди кхьенва: Кал I (ккалј (-и, -е; -ер , -ерн, -ера) inək. Кал II 1ккад1 (-у, -а; -ар, -ари, -ара) 1) düzənlik; 2) qışlaq, qış yatağı. Кал III

163288 163289 163290 163291 163292

batman iftar saati 2021 viranşehir kaç kilometre seferberlik ne demek namaz nasıl kılınır ve hangi dualar okunur özel jimer anlamlı bayram mesajı maxoak 50.000 mah powerbank cin tırnağı nedir