Güncelleme Tarihi:
LinkedinFlipboardLinki KopyalaYazı Tipi
LinkedinFlipboardE-postaLinki KopyalaYazı Tipi
Kayaçların bilinen pek çok farklı türü bulunmaktadır. Bu kayaç türleri içerisinde yakut, elmas ve altın gibi yaşamımızda ciddi anlamda değere sahip olan türler bulunmaktadır. Kayaç oluşumlarında belirli bir süreç ve aşamalar gerçekleşir ve dünya genelinde kullanım açısından oldukça mühim bir potansiyele sahiptir.
Kayaç Türleri ve Çeşitleri Nelerdir?
Dünyamızın alt katmanlarında bulunan magma, kayaçları oluşturan ana maddedir. Magma yeryüzüne çıktıktan sonra hava ile temas eder ve bu noktada lav adını alır. Lavlar soğuduktan yani katılaştıktan sonraki haline ise kayaç denir. Kayaçlar basınç, rüzgar ve sıcaklık gibi çevresel faktörlerin etkisi işe aşınarak parçalanır. Bu süreç boyunca da çeşitli kayaç türleri meydana gelir. Kayaçlar genel olarak oluşum şekillerine göre üç gruba ayrılmaktadır. Bunlar:
Püskürük Kayaçlar
Tortul Kayaçlar
Başkalaşım Kayaçlar
Kayaç Türleri Kaça Ayrılır ve Özellikleri Nelerdir?
Katılaşım (Püskürük) Kayaçlar
İç Püskürük Kayaçlar: Magma, yer kabuğu içerisinde, oldukça derinlerde soğur ve katı bir hale gelir. Bu sayede kayaçlar oluşur. Diorit, gabro ve granit ise iç püskürük kayaçlara örnektir.
Dış Püskürük Kayaçlar: Magma, yerin derinliklerinden yeryüzüne çıkarak soğur ve katılaşır. Bu sayede dış püskürük kayaçlar oluşmaya başlar. Bazalt, andezit dış püskürük kayaçlardır. Dış püskürük kayaçlar, aynı zamanda volkanik hareketler sonucunda lavların dışarı çıkması ile de oluşur. Bu lavlar, denizaltında katılaşır. İçerisine su alan bu kayaçlar yeşil renkli yılan taşı yani serpentin ismi verilen kayaçları oluşturur. Bu kayaçlarda dış püskürük kayaç örneklerindendir. Dış püskürük kayaçlar çok hızlı bir şekilde soğur ve bu nedenle içerisinde bulunan mineraller ince tanelidir.
Tortul Kayaçlar: Yeryüzünde bulunan kayaçlar buzul, dalga, akarsu ve rüzgar gibi çevresel faktörler tarafından aşındırılarak parçalanır. Aşındırılan bu kayaçlar eriyik ve parça halinde taşınır. Denizler ve kara çukurlarında çökelek birikir. Birikmiş olan bu madde zaman içerisinde sıkışarak sertleşir ve bu sayede tortul kayaçlar oluşur. Tortul kayaçlar çoğunlukla tabakalı bir görünüme sahiptir. Tortul kayaçlar kendi içerisinde üçe ayrılır. Bunlar:
Fiziksel (Kırıntılı) Tortul Kayaçlar: Farklı büyüklüklerdeki mineral ve taş parçalarının birikmesi ile beraber kırıntılı tortul kayaçlar oluşur. Kum taşı, çakıl taşı, kil taşı bunlara örnektir.
Kimyasal Tortul Kayaçlar: Bu kayaçlar su içerisinde eriyik olarak bulunan tuz ve minerallerin çökelmesi ile beraber meydana gelirler. Kalker yani kireç taşı, alçı taşı yani jips, kaya tuzu, dikitler ve sarkıtlar, travertenler kimyasal tortul kayaçlara örnektir.
Organik Tortul Kayaçlar: Hayvan ve bitki kalıntılarının tortul kayaç bölgelerinde birikmesi ile meydana gelir. Kehribar, tebeşir, kömür, mercankaya organik tortul kayaçlara örnektir. Kömür, bitkilerin kalıntılarının taşlaşması ile oluşmaktadır. Tebeşir, denizde yaşayan canlıların oluşturduğu fosillerdir. Mercankayalar, mercanların kabuklarının üst üste birikmesi ile oluşan kayaçlardır ve günümüzde oluşumları devam etmektedir.
Başkalaşım Kayaçlar: Kayaçlar yüksek basınç ve sıcaklık altında değişime uğrayabilir. Bu şekilde oluşan kayaçlara metamorfik yani başkalaşım kayaçlar adı verilir. Bu kayaçların oluşumları tortul ve püskürük kayaçların kimyasal ya da fiziksel yapılarının değişmesi ile meydana gelir. Yüksek basınç ve sıcaklık başkalaşım kayaçlarda bazı renk değişimlerine sebep olarak daha fazla sertleşmelerini sağlar. Mermer, gnays, mika şist, kuvarsit, killi şist başkalaşım kayaçlara örnektir.
Magmatik kayaçlar kimyasal veya mineralojik parametrelere göre sınıflandırılabilir.
Kimyasal: Modal veya mineralojik veriler küçük tane büyüklüğü nedeniyle belirlenemediğinde kullanılan volkanik kaya sınıflandırması için toplam alkali-silika içeriği (TAS diyagramı).
Kimyasal sınıflandırma, aynı zamanda, TAS diyagramına göre kimyasal olarak benzer kayaları ayırt etmeye de uzanır, örneğin:
İdeal bir mineraloji (normatif mineraloji) kimyasal bileşimden hesaplanabilir ve hesaplama eriyikten kristalize olan minerallerin tanımlanması için çok ince taneli veya çok değiştirilmiş kayalar için yararlıdır. Örneğin, normatif kuvars bir kayayı silika-aşırı doymuş olarak sınıflandırır; örnek riyolittir. Daha eski bir terminolojide, silika aşırı doygun kayaçlara silisik veya asidik denir, burada Si02% 66'dan büyüktür ve kuvarsolit ailesi terimi en silisik maddeye uygulanır. Normatif bir feldispatoid, bir kayayı silika-doygun olmayan olarak sınıflandırır; bir örnek nefelinittir.
Magmalar ayrıca üç seriye ayrılmıştır:
Bu üç magma serisi bir dizi plaka tektonik ortamında meydana gelir. Toleitik magma serisi kayalar, örneğin, okyanus ortası sırtlarında, arka-ark havzalarında, sıcak noktalar, ada yayları ve kıtasal büyük magmatik bölgelerden oluşan okyanus adalarında bulunur.[5] Her üç seri de, dağılımlarının derinlik ve batma bölgesinin yaşı ile ilişkili olduğu batma bölgelerinde birbirlerine nispeten yakın bulunur. Toleitik magma serisi, nispeten sığ derinliklerden magma tarafından oluşturulan genç alt bölme bölgelerinin üzerinde iyi temsil edilmektedir. Kireç-alkalin ve alkalin serileri olgun subuksiyon bölgelerinde görülür ve daha büyük derinliklerde magma ile ilişkilidir. Andezit ve bazaltik andezit, kals-alkalin magmaları gösteren ada yayında en bol bulunan volkanik kayadır. Bazı ada yayları, volkanik kayaçların siperden artan mesafeyle toleiit - kireç-alkalin - alkalinden değiştiği Japon ada yay sisteminde görüldüğü gibi volkanik seriler dağıtmıştır.[6][7]