Manto Nedir Coğrafya
kaynağı değiştir]
Mantoda, sıcaklıklar kabuğun üst sınırında yaklaşık &#;°C (&#;°F) ile çekirdek manto sınırında yaklaşık &#;°C (&#;°F) arasında değişir. &#;jeotermal gradyan manto hızlı termal artışların sınır tabakalarının yavaş yavaş mantonun iç kısmı boyunca manto üst ve alt ve artar. &#;Her ne kadar yüksek sıcaklıklar yüzeydeki manto kayalarının erime noktalarını aşsa da (temsili peridotit için yaklaşık &#;°C), manto neredeyse tamamen katıdır. &#;Muazzam litostatik basınç, manto üzerine uygulanan erimeyi önler, çünkü erimenin başladığı sıcaklık (solidus) basınçla artar.
Mantodaki basınç Moho'daki birkaç kbar'dan çekirdek manto sınırında kbar'a ( GPa) yükselir.
Hareket[2][değiştir Yerin &#;ç Yap&#;s&#;
Dünya, kal&#;nl&#;k, yo&#;unluk ve s&#;cakl&#;klar&#; farkl&#;, iç içe geçmi&#; çe&#;itli katmanlardan olu&#;mu&#;tur. Bu katmanlar&#;n özellikleri hakk&#;nda bilgi edinilirken deprem dalgalar&#;ndan yararlan&#;l&#;r.
- Çekirdek
- Manto
- Ta&#;küre (Litosfer)
Çekirdek
Yo&#;unluk ve a&#;&#;rl&#;k bak&#;m&#;ndan en a&#;&#;r elementlerin bulundu&#;u bölümdür. Dünya’n&#;n en iç bölümünü olu&#;turan çekirde&#;in, km’ler aras&#;ndaki k&#;sm&#;na d&#;&#; çekirdek, km’ler aras&#;ndaki k&#;sm&#;na iç çekirdek denir. &#;ç çekirdekte bulunan demir-nikel kar&#;&#;&#;m&#; çok yüksek bas&#;nç ve s&#;cakl&#;k etkisiyle kristal haldedir. D&#;&#; çekirdekte ise bu kar&#;&#;&#;m ergimi&#; haldedir.
Manto
Litosfer ile çekirdek aras&#;ndaki katmand&#;r. km’ler aras&#;nda bulunan mantonun yo&#;unlu&#;u 3,,5 g/cm3 s&#;cakl&#;&#;&#; °C aras&#;nda de&#;i&#;ir. Manto, yer hacminin en büyük bölümünü olu&#;turur. Yap&#;s&#;nda silisyum, magnezyum , nikel ve demir bulunmaktad&#;r. Mantonun üst kesimi yüksek s&#;cakl&#;k ve bas&#;nçtan dolay&#; plastiki özellik gösterir. Alt kesimleri ise s&#;v&#; halde bulunur. Bu nedenle mantoda sürekli olarak alçal&#;c&#;-yükselici hareketler görülür.
Mantodaki Alçal&#;c&#;-Yükselici Hareketler
Mantonun alt ve üst k&#;s&#;mlar&#;ndaki yo&#;unluk fark&#; nedeniyle magma ad&#; verilen k&#;zg&#;n ak&#;c&#; madde yerkabu&#;una do&#;ru yükselir. Yo&#;unlu&#;un artt&#;&#;&#; bölümlerde ise magma yerin içine do&#;ru sokulur.
Ta&#;küre (Litosfer)
Mantonun üstünde yer alan ve yeryüzüne kadar uzanan katmand&#;r.
Kal&#;nl&#;&#;&#; ortalama km’dir.
Ta&#;küre’nin ortalama 35 km’lik üst bölümüne yerkabu&#;u denir.
Daha çok silisyum ve alüminyum bile&#;imindeki ta&#;lardan olu&#;mas&#; nedeniyle sial de denir.
Yerkabu&#;unun alt&#;ndaki bölüme ise silisyum ve magnezyumdan olu&#;tu&#;u için sima denir.
Sial, okyanus tabanlar&#;nda incelir yer yer kaybolur.
Örne&#;in Büyük Okyanus taban&#;n&#;n baz&#; bölümlerinde sial görülmez.
Yeryüzünden yerin derinliklerine inildikçe 33 m’de bir s&#;cakl&#;k 1 °C artar.
Yerin &#;ç Yap&#;s&#;
Yeryuvarla&#;&#;n&#;n olu&#;umu do&#;rudan Güne&#; sisteminin olu&#;umu ile ilgilidir. Güne&#; sistemi ve Dünyam&#;z&#;n olu&#;umu ile ilgili olarak yap&#;lan çal&#;&#;malar henüz yenidir ve yakla&#;&#;k olarak y&#;ll&#;k bir dönemi kapsamaktad&#;r.
Bilimsel görü&#;ler Güne&#; sisteminin tek parça oldu&#;u ve daha sonra parçalanarak günümüzdeki &#;eklini ald&#;&#;&#;n&#; göstermektedir. Ancak parçalanman&#;n nas&#;l oldu&#;u konusunda farkl&#; görü&#;ler ortaya at&#;lmaktad&#;r.
Güne&#; sisteminin ve evrenin olu&#;umu ile ilgili olarak ortaya at&#;lan en son görü&#; Edwin HUBBLE taraf&#;ndan y&#;l&#;nda ortaya at&#;lm&#;&#;t&#;r. BigBang ad&#; verilen bu toriye göre evren büyük bir patlama sonucunda meydana gelmi&#;seafoodplus.infoa ile ba&#;lang&#;çta galaksiler ,y&#;ld&#;zlar ve gezegenler birbirlerinden uzakla&#;maya ba&#;lam&#;&#;lard&#;r. Bu teori Stephan HAWK&#;NG taraf&#;ndan daha da geli&#;tirilmi&#;tir.
YERKABU&#;UNUN YAPISI
1. Yerkabu&#;u : Yerkabu&#;unun ortalama kal&#;nl&#;&#;&#; karalarda km ,denizlerde ise km dir. Yerkabu&#;u yo&#;unlu&#;u ve kal&#;nl&#;&#;&#; farkl&#; iki tabakadan olu&#;ur. Bunlar;
a) Sial: Üzerinde ya&#;ad&#;&#;&#;m&#;z katmand&#;seafoodplus.info&#; olu&#;turan ta&#;lar tamamen kat&#;la&#;m&#;&#;t&#;r. Yo&#;unlu&#;u 2,7 gr/cm3 dür. Bu de&#;er yer katmanlar&#;ndaki en dü&#;ük yo&#;seafoodplus.info&#; olu&#;turan ta&#;lar daha çok volkanizman&#;n etkisi ile olu&#;mu&#;tur. Silisyum ve alüminyum bile&#;ikleri fazla oldu&#;u için bu isim verilmi&#;tir. Sial tabakas&#;n&#;n kal&#;nl&#;&#;&#; karalarda fazla, denizlerde azd&#;r. Granit , kalker ve kumta&#;&#; gibi hafif olan ta&#;lardan olu&#;ur.
b) Sima : Sial katman&#;n&#;n alt&#;nda yer almaktad&#;r. Bu katman henüz kat&#;la&#;mam&#;&#; ta&#;lardan olu&#;ur. Yo&#;unlu&#;u daha fazla olan bazalt türü ta&#;lardan olu&#;ur. Bu kat içindeki yo&#;unluk 3,3 gr/cm3 dür. Sima kat&#;nda kal&#;nl&#;k çok fazla bir de&#;i&#;ikli&#;i u&#;ramaz . Ancak Sial katman&#;n&#;n tersine kal&#;nl&#;&#;&#; karalarda az , deniz diplerinde fazlad&#;r.
2. Manto: Yer kabu&#;unun alt&#;nda yer almaktad&#;r ve malzemeler koyu eriyik haldedir. Yer hacminin en büyük bölümüdür (%80).&#;ç kuvvetler enerjisini bu katmandan al&#;r. Volkanizma s&#;ras&#;nda yeryüzüne ç&#;kan malzemeler daha çok bu katmandan seafoodplus.infoik haldeki manto hareket halindedir. Örne&#;in tektonik depemlerin ve volkanizman&#;n meydana gelmesi mantoda meydana gelen bu hareketlerle ilgilidir.
3. Çekirdek: Yeryuvarla&#;&#;n&#;n en iç k&#;sm&#;nda çekirdek bölümü yer almaktad&#;r. Yo&#;unlu&#;u ve kal&#;nl&#;&#;&#; en fazla olan katmand&#;r. km derinlikten ba&#;layarak km ‘ye kadar devam etmektedir. &#;ki bölümden olu&#;maktad&#;r.
a. D&#;&#; Çekirdek : Alt mantodan sonra d&#;&#; çekirde&#;e geçseafoodplus.info km ile km derinlikleri aras&#;nda yer al&#;r.
b. D&#;&#; Çekirdek : Yerkürenin merkezinde bulunan katd&#;r. S&#;cakl&#;&#;&#;n 0C ‘ ye kadar yükseldi&#;i tahmin seafoodplus.info&#;unluk 13,6 gr/cm3 ‘e kadar ula&#;maktad&#;r. Yo&#;unlu&#;un fazla olmas&#;ndan dolay&#; burada bulunan malzemeler kat&#; haldedir.
Not : Yeryuvarla&#;&#;n&#;n iç yap&#;s&#; ile ilgili bilgiler daha çok teorilere dayanmaktad&#;r. &#;u ana kadar yerin merkezine do&#;ru aç&#;lan en derin kuyu 10 km civar&#;ndad&#;r. Yerin merkezi ile ilgili bilgiler &#;u yöntemlerden yararlanarak elde edilmektedir. Bunlar: Deprem dalgalar&#;, volkanizma s&#;ras&#;nda ç&#;kan malzemelerin incelenmesi, ta&#;lar&#;n incelenmesi, yerkabu&#;undaki s&#;cakl&#;k de&#;i&#;imlerinin incelenmesi.
JEOLOJiK DEV&#;RLER
Dünyan&#;n ilk olu&#;umundan bugüne kadar meydana gelen önemli olaylar&#; içine alan zaman dilimlerine jeolojik zamanlar ad&#; verilir. &#;lk olu&#;umdan günümüze kadar olu&#;an olaylar k&#;saca &#;u &#;ekildedir:
&#;lkel Zaman (Azoik) (Antekambriyen) - 4 Milyar Y&#;l
Devirleri: Prekambriyen, Arkeen
Ba&#;l&#;ca Olaylar:
- K&#;talar&#;n çekirdek k&#;sm&#;n&#; olu&#;turan en eski k&#;ta çekirdekleri olu&#;mu&#;tur.
- Su yosunu (alg) türünden ilk bitkiler ortaya ç&#;km&#;&#;t&#;r.
- Devrin sonuna do&#;ru so&#;uk bir iklim ve buzulla&#;ma görülür.
1. Zaman (Paleozoik) - Milyon Y&#;l
Ba&#;l&#;ca Olaylar:
- Hersinyen ve Kaledoniyen s&#;rada&#;lar&#; olu&#;mu&#;tur
- K&#;talar geni&#;lemeye ba&#;lam&#;&#;t&#;r
- Zonguldak ve çevresinde ta&#;kömürü yataklar&#; olu&#;mu&#;tur
2. Zaman (Mezozoik) - Milyon Y&#;l
Ba&#;l&#;ca Olaylar:
- &#;klim bölgeleri k&#;smen belirgin hale gelmi&#;tir
- Volkanizma çok zay&#;ft&#;r
- Tektonik hareketler yok denecek kadar zay&#;ft&#;r.
- Yerkabu&#;u k&#;r&#;klarla parçalanarak ayr&#; k&#;talara bölünmeye ba&#;lam&#;&#;t&#;r
- Dinazor cinsi hayvanlar&#;n ortaya ç&#;kmas&#;
3. Zaman (Neozoik) (Tersiyer) - 80 Milyon Y&#;l
Ba&#;l&#;ca Olaylar:
- S&#;cak ve ya&#;&#;&#;l&#; iklimler yayg&#;nd&#;r. &#;klimler tekrar belirsizle&#;mi&#;tir.Çok say&#;da deniz ilerlemesi ve gerilemesi volkanik faaliyetler ve depremler görülmü&#;tür.
- Alporojenizi meydana gelmi&#;tir.
- Atlas ve Hint okyanuslar&#;n&#;n belirmesi
- Türkiye’de linyit,tuz,petrol ve borasit yataklar&#; olu&#;mu&#;tur.
- Bugünkü bitki ve hayvan türleri ana çizgileriyle ortaya ç&#;km&#;&#;t&#;r.
4. Zaman (Kuaterner) - 2 Milyon Y&#;l
Ba&#;l&#;ca Olaylar:
- Kuzey yar&#;mkürenin önemli bir bölümünde buzulla&#;ma görülmü&#;tür.
- Denizler &#;imdiki seviyesine ula&#;m&#;&#;t&#;r.
- Eski medeniyetler ortaya ç&#;km&#;&#;t&#;r.
- Kültü&#;r bitkileri yeti&#;tirilmeye ba&#;land&#;,hayvanlar evcille&#;tirildi
- &#;stanbul ve Çanakkale bo&#;az&#; olu&#;tu
- Egeid karas&#;n&#;n çökmesi sonucunda Ege Denizi olu&#;tu
- &#;nsanlar ortaya ç&#;kt&#;
Orojenez (Da&#; Olu&#;umu)
1. K&#;vr&#;lma
Akarsular, rüzgârlar ve buzullar gibi d&#;&#; kuvvetlerin a&#;&#;nd&#;rd&#;&#;&#; maddeler, yer kabu&#;unun büyük çukurluklar&#;nda biriktirilir. Bu çukurluklara jeosenklinal ad&#; verilir.
Jeosenklinallerde biriktirilen tortul maddeler, çe&#;itli yan bas&#;nçlara u&#;rarlarsa k&#;vr&#;larak deniz yüzeyine ç&#;karlar. Böylece yeryüzünün büyük k&#;vr&#;m da&#;lar&#; olu&#;mu&#; olur. K&#;vr&#;lma sonucunda yüksekte kalan kesimlere antiklinal, alçakta kalan kesimlere de senklinal denir.
Avrupada Alpler, Asyada Himalayalar, Türkiyede Toros ve Kuzey Anadolu Da&#;lar&#; bu tür hareketlerle meydana gelmi&#;lerdir.
2. K&#;r&#;lma
Yer kabu&#;unun eskiden beri kara haline geçmi&#;, kat&#;la&#;m&#;&#; k&#;s&#;mlar&#;, yan bas&#;nçlara u&#;rad&#;&#;&#; zaman bükülüp katlanamazlar. Bu nedenle, bu gibi yerlerde k&#;vr&#;lmalar yerine k&#;r&#;klar meydana gelir. K&#;r&#;klar&#;n iki yan&#;ndaki k&#;s&#;m birbirine göre yer de&#;i&#;tirirse, bu özellikteki k&#;r&#;&#;a fay denir. K&#;r&#;lma sonucunda yüksekte kalan kesimlere horst, alçakta kalan kesimlere de graben denir.
TÜRK&#;YE'DEK&#; FAY HATLARI
Kuzey Anadolu Fay Hatt&#; (KAF): Saroz Körfezinden ba&#;lar, Marmara Denizi, Sapanca Gölü, Adapazar&#;, Tosya ve Erzincan üzerinden Van Gölü kuzeyine kadar uzan&#;r.
Do&#;u Anadolu Fay Hatt&#; (DAF): Hatay grabeninden ba&#;lar, K. Mara&#;, Ad&#;yaman, Malatya ve Elaz&#;&#; ovalar&#;ndan geçerek Bingöle kadar sokulur.
Bat&#; Anadolu Fay Hatt&#; (BAF): Ege Bölgesinde, kuzeyden güneye do&#;ru uzanan çok say&#;daki fay hatlar&#;ndan olu&#;ur.
Fay hatlar&#;, yer kabu&#;unun zay&#;f ve hareket halindeki bölgeleridir. Volkanik sahalar, genç k&#;vr&#;m da&#;lar&#; ve deprem alanlar&#;n&#;n uzan&#;&#;&#; fay hatlar&#;yla paralellik gösterir.
Epirojenez (K&#;ta Olu&#;umu)
Yer kabu&#;unda meydana gelen geni&#; alanl&#; alçalma ve yükselme hareketlerine epirojenez denir.
Bir yerde epirojenik hareketlerin olabilmesi için izostatik dengenin bozulmas&#; gerekir.
&#;zostatik denge: Kat&#; haldeki yer kabu&#;unun s&#;v&#; haldeki Manto üzerinde batmadan kalabilmesine denir.
&#;zostatik Dengeyi Bozan Faktörler:
1)Karalarda a&#;&#;nman&#;n, denizlerde birikmenin fazla olmas&#;,
2)&#;klim de&#;i&#;meleri,
3)Da&#; olu&#;umu hareketleridir.
Epirojenez yer yüzünü en uzun sürede &#;ekillendiren iç kuvvettir. Epirojenez sonucunda;
1)Jeoantiklinal (K&#;ta) ve jeosenklinal (okyanus) meydana gelir.
2)Deniz ilerlemesi (Transgrasyon) ve deniz gerilemesi (Regrasyon) meydana gelir.
Türkiye’de epirojenez sonucunda , Anadolu yar&#;m adas&#; yükselirken; çevresindeki Akdeniz ,Ege, Karadeniz çanaklar&#; ile Ergene havzas&#; çökmektedir.
Dünya üzerinde ise &#;skandinavya yar&#;madas&#; yükselirken , Almanya ve Hollanda çökmektedir.
Deniz ilerlemesinin görüldü&#;ü yerde akarsuyun a&#;&#;z k&#;sm&#; deniz sular&#; alt&#;nda kal&#;r. Akarsuyun enerji potansiyeli azal&#;r ve biriktirme yapar. Deniz gerilesi var ise akarsuyun yatak e&#;imi artar ve a&#;&#;nd&#;rma gücü artar.
E&#;er bir yerde akarsu vadisi deniz içinde de devam ediyorsa; deniz ilerlemesinden bahsedilebilir. K&#;y&#; &#;ekilleri yüksekte veya kara içlerinde kalm&#;&#; ise deniz gerilemesi olmu&#;tur.
Volkanizma
Ma&#;man&#;n yerin derinliklerinden hareket ederek yer yüzüne ç&#;kmas&#; veya yer yüzüne yak&#;n derinliklere kadar gelerek so&#;umas&#; olay&#;na volkanizma denir.
Volkanizma denilince daha çok yer yüzünde meydana gelen ma&#;matik faaliyetler akla gelmektedir. Çünkü volkanik &#;ekiller yer yüzünde olu&#;maktad&#;r.
Volkanizma s&#;ras&#;nda ma&#;ma kat&#;, s&#;v&#; ve gaz halinde yer yüzüne ç&#;kar. Ç&#;kan s&#;v&#; maddelere lav, kat&#; maddelere tüf denir. Gazlar&#;n ço&#;u ise su buhar&#;d&#;r.
Volkandan ç&#;kan maddeler lav ise, volkan bacas&#;ndan akma &#;eklinde hareket eder. Tüf veya gaz ç&#;k&#;&#;&#; olursa patlama olur.
Volkanizma ile ç&#;kan malzemeler ç&#;kt&#;&#;&#; yerde birikerek volkan konilerini olu&#;turur.
Yanarda&#;lar&#;n yükseltisinin az veya çok olmas&#;nda lavlar&#;n ak&#;&#;kanl&#;&#;&#; etkilidir. Lavlar&#;n ak&#;c&#;l&#;&#;&#; fazla ise geni&#; alanda birikme olur. Yükseltisi az olan yayvan görünü&#;lü volkan konisi olu&#;ur. Bunlara tabla veya plato volkanlar denir. ör: Karacada&#; volkan da&#;&#; (G.D Anadolu)
Lavlar&#;n ak&#;c&#;l&#;&#;&#; az ise yükseltisi fazla olan volkan da&#;lar&#; olu&#;ur. Bunlara da kalkan volanlar&#; denir. ör: A&#;r&#; da&#;&#;
Volkan konilerinin tepesinde bulunan çukurlu&#;a krater denir.
Baz&#; yanarda&#;larda ana koni üzerinde olu&#;mu&#; yan koniler de olabilir. Bunlara parazit koni denir. Ör: Erciyes da&#;&#;
Volkanik patlamalarla baz&#; volkanlar&#;n tepe k&#;sm&#; uçarak çok büyük çanak olu&#;ur. Bu çanaklara kaldera denir. Ör: Nemrut da&#;&#; ( y&#;l&#;nda ikinci kez patlam&#;&#;t&#;r.)
Yer Yüzündeki Ba&#;l&#;ca Volkanik Bölgeler
1)Atlas Okyanusunun orta kesimi,
2)Akdeniz ve çevresi
3)Do&#;u Afrika
4)Büyük Okyanus çevresi (en fazla bu bölgede görülmektedir. Bu sebeple buraya Pasifik Ate&#; Çemberi denir.)
Türkiye deki Ba&#;l&#;ca Volkanik Da&#;lar
Do&#;u Anadolu Bölgesindekiler: A&#;r&#; , Tendürek, Süphan, Nemrut.
&#;ç Anadolu Bölgesi: Erciyes, Hasan da&#;&#; Melendiz da&#;&#;, Karada&#; , Karacada&#;.
Akdeniz Bölgesi: Hassa ve çevresi (Hatay)
G.D Anadolu Bölgesi: Karacada&#;
Ege Bölgesi: Kula volkanlar&#;
Akarsu A&#;&#;nd&#;rmas&#;
* Akarsular a&#;&#;nd&#;rma faaliyetini daha çok a&#;&#;zdan kayna&#;a do&#;ru geri a&#;&#;nd&#;rma &#;eklinde gerçekle&#;tirir.
* Denize dökülen bir akarsu yata&#;&#;n&#; en son deniz seviyesine kadar a&#;&#;nd&#;r&#;r. Buna taban seviyesi (genel kaide seviyesi) denir. Göle dökülen akarsu da yata&#;&#;n&#; en son göl seviyesine kadar yapar. Buna da yerel kaide seviyesi denir.
Denge Profili: Akarsular&#;n yata&#;&#;n&#; a&#;&#;zdan kayna&#;a do&#;ru geri a&#;&#;nd&#;rarak düzle&#;tirmesiyle olu&#;an iç bükey e&#;riye denir. Türkiye akarsular&#; denge profiline ula&#;mam&#;&#;lard&#;r. Sebebi : Türkiyenin bugünkü yer &#;ekillerinin yak&#;n bir dönemde olu&#;mu&#; olmas&#;d&#;r.
Akarsu A&#;&#;nd&#;rmas&#;
Akarsu yataklar&#; boyunca akarken iki yoldan a&#;&#;nd&#;rma yapar.
1-) Kimyasal A&#;&#;nd&#;rma:Toprak ve kayalar&#;n erimesi yoluyla olur. Kayalar&#;n yap&#;s&#;na suyun s&#;cakl&#;&#;&#;na ve içindeki CO2 miktar&#;na ba&#;l&#;d&#;r. Erime s&#;cakl&#;kta artt&#;&#;&#; için kimyasal a&#;&#;nd&#;rma yaz aylar&#;nda ve tropikal bölgelerde daha çok olur.
2-) Mekanik A&#;&#;nd&#;rma:Akarsular&#;n toprak ve kayalardan parçalar koparmas&#; ile olu&#;ur. Akarsuyun mekanik a&#;&#;nd&#;rma gücü &#;u etkenlere ba&#;l&#;d&#;r:
a) Su Miktar&#; (Ak&#;m):Bir akarsuyun ta&#;&#;d&#;&#;&#; su miktar&#; artt&#;kça a&#;&#;nd&#;rma gücüde artar. Bu nedenle çok su ta&#;&#;yan büyük akarsular daha çok a&#;&#;nd&#;r&#;rlar Su fazlal&#;&#;&#; nedeniyle bir akarsu üzerinde en fazla a&#;&#;nd&#;rma ba&#;lang&#;çta a&#;&#;z k&#;sm&#;nda olur. Ve yata&#;&#;n kaz&#;lmas&#; da buradan geriye do&#;ru ilerler buna geriye a&#;&#;nma denir.
b) Ak&#;&#; H&#;z&#;:A&#;&#;nd&#;rma üzerinde etkili olan ikinci etken akarsuyun ak&#;&#; h&#;z&#;d&#;r. Bu da e&#;ime ba&#;l&#;d&#;r. E&#;imin fazla oldu&#;u bölgelerde akarsular daha h&#;zl&#; akar,a&#;&#;nd&#;rma güçleri artar. Örne&#;in Türkiye'deki akarsular saniyede ak&#;tt&#;klar&#; toplam su miktar&#; bak&#;m&#;ndan fazla zengin olmad&#;klar&#; halde yataklar&#;nda e&#;imin fazla olmas&#;ndan dolay&#; fazla a&#;&#;nd&#;r&#;rlar.
c) Yük Miktar&#;:Akarsuyun ta&#;&#;d&#;&#;&#; kum,çak&#;l,mil gibi maddeler akarsuyun a&#;&#;nd&#;rma kazma araçlar&#;d&#;r. Bu nedenle yük ne kadar çoksa a&#;&#;nd&#;rma da o kadar fazla olur.
d) Zeminin Özelli&#;i:A&#;&#;nd&#;rma akarsuyun geçti&#;i yerlerdeki kayalar&#;n özellikleri ile de ilgilidir. Kum çak&#;l gibi gev&#;ek maddeler daha kolay kopar&#;l&#;p a&#;&#;nd&#;r&#;l&#;r. Dirençli kayalar,kat&#;la&#;&#;m kayalar&#; ve sert kum ta&#;lar&#; a&#;&#;nmaya daha uzun zaman kar&#;&#; koyarlar. Akarsuyun geçti&#;i alanlar bitki örtüsünden yoksun ise a&#;&#;nd&#;rma i&#;lemi daha da artar.
AKARSULARIN A&#;INDIRMA &#;EK&#;LLER&#;
DENGE PROF&#;L&#; Akarsular yataklar&#;n&#; e&#;imin fazla oldu&#;u yerlerde derine do&#;ru,e&#;imin az oldu&#;u yerlerde ise yana do&#;ru a&#;&#;nd&#;r&#;rlar. Bir akarsu yata&#;&#;n&#; derine do&#;ru a&#;&#;nd&#;rd&#;kça yatak e&#;imi azal&#;r,deniz seviyesine yakla&#;&#;r. Hiç bir akarsu yata&#;&#;n&#; deniz seviyesinden daha derine a&#;&#;nd&#;ramaz buna taban seviyesi denir. Taban seviyesine ula&#;m&#;&#; akarsularda derine a&#;&#;nd&#;rma sona erer. Akarsuyun a&#;&#;z bölümü su miktar&#;n&#;n çoklu&#;una ba&#;l&#; olarak taban seviyesine daha k&#;sa sürede ula&#;&#;r buralarda derine a&#;&#;nd&#;rma olmaz fakat kayna&#;&#;na (geriye) do&#;ru derine a&#;&#;nd&#;rma artarak devam eder. Buna geriye a&#;&#;nd&#;rma yada boyuna a&#;&#;nd&#;rma denir. Geriye a&#;&#;nd&#;rma sonucunda akarsu boyunu geriye do&#;ru uzat&#;r. Su bölümü alan&#;n&#; yararak kom&#;u akarsuyun yada kollar&#;ndan birini kendine ba&#;layabilir. Bu olaya kapma denir. Bu olay nedeniyle akarsu havzalar&#; geni&#;leyebilir. A&#;&#;nd&#;rma sürdükçe akarsuyun yatak e&#;imi azal&#;r, ak&#;&#; h&#;z&#; yava&#;lar. Derine a&#;&#;nd&#;rma azal&#;r ve hemen hemen sona erer. Bu duruma eri&#;mi&#; bir akarsuyun yata&#;&#;nda ba&#;lang&#;çtaki pürüzler,&#;elaleler ortadan kald&#;r&#;lm&#;&#;t&#;r. Akarsu yata&#;&#;n&#;n a&#;z&#;ndan kayna&#;a do&#;ru uzanan profili iç bükey düzenli bir e&#;ri halindedir. Buna denge profili denir. Denge profiline ula&#;m&#;&#; akarsular yava&#; ak&#;&#;l&#; ve enerji potansiyelleri az olur. Ayn&#; zamanda bu akarsular ta&#;&#;mac&#;l&#;k için elveri&#;lidirler. Türkiye'deki akarsular genellikle denge profilini almam&#;&#; akarsulard&#;r. Bunun nedeni Türkiye'nin bu günkü yeryüzü &#;eklini yak&#;n bir jeolojik devirde (seafoodplus.info ba&#;lar&#;) alm&#;&#; olmas&#;d&#;r. Nitekim Türkiye'nin seafoodplus.info sonunda peneplen halinde iken seafoodplus.info ba&#;&#;nda toptan yükselmi&#; oldu&#;u tespit edilmi&#;tir. Bunun sonucu olarak Türkiye'de da&#;lara oranla daha geni&#; yer kaplayan ova ve platolar yükseklerde kalm&#;&#; ve akarsular&#;n denge profili de bozulmu&#;tur. Bu nedenle Türkiye'deki akarsulardan ta&#;&#;mac&#;l&#;k sahas&#;nda istifade edilememektedir.
Vadiler
Akarsular&#;n yataklar&#;n&#; derine ve yana a&#;&#;nd&#;rmas&#; ile olu&#;an ve sürekli ini&#;i olan uzun çukurlard&#;r. De&#;i&#;ik &#;ekilleri vard&#;r.
a)Bo&#;az Vadi:Yüksek yerlerde derine a&#;&#;nd&#;rma ile olu&#;mu&#; vadilerdir. Yamaçlar dik vadi dard&#;r. Da&#;lar&#; enine yaran &#;rmak vadileri Türkiye'de kuzey ve güney yönlü ula&#;&#;mda kolayl&#;k sa&#;lar. Bunlara yamaç vadileri de denir. Örnek Marmara da Gevye Bo&#;az&#;,Küre da&#;lar&#;nda K&#;z&#;l&#;rmak vadisi Canik Da&#;lar&#;nda Ye&#;il&#;rmak Vadisi,Akdeniz de Çubuk ve Gülek bo&#;azlar&#; gibi.
b)Kanyon Vadierine a&#;&#;nd&#;rmay&#; tamamlayan akarsuyun geçti&#;i bölgenin Epirojenik hareketler sonucu yükselmesi yada denizlerin çekilmesi sonucu akarsu yata&#;&#;n&#; tekrar derinle&#;tirir. Böylece vadi yamaçlar&#;ndaki seki(taraça) denilen basamaklar olu&#;ur. Kalkerli arazilerde farkl&#; kayalar&#;n erimesi sonucunda da kanyon vadi olu&#;ur. Örne&#;in Akdeniz'de Göksu Kanyonu gibi.
c)Çentik Vadi:Baz&#; vadilerin profili V biçimindedir. Bu tür vadilere çentik vadi denir. Bu tip vadiler genelde akarsular&#;n yukar&#; ç&#;&#;&#;rlar&#;nda olu&#;urlar. Ayn&#; zamanda akarsular&#;n ilk olu&#;tuklar&#; dönemdeki genç vadilerdir.
d)Yat&#;k Yamaçl&#; Vadi:Yana a&#;&#;nd&#;rman&#;n fazla oldu&#;u ve yamaçlar&#;n yat&#;kla&#;t&#;r&#;ld&#;&#;&#; yerlerde vadilerin profili geni&#;ler ve yat&#;k yamaçl&#; vadiler meydana gelir. Bu tip vadilerin genellikle alüvyonla kapl&#; geni&#; bir tabanlar&#; da vard&#;r.
e)Geni&#; (alüvyal) Tabanl&#; Vadi:Yana a&#;&#;nd&#;rman&#;n etkisi ile geni&#;leyen vadilerdir. E&#;imin azalmas&#;na ba&#;l&#; olarak birikmelerle alüvyon bir taban olu&#;mu&#;tur.
Menderes (Büklüm - Menderesli Ak&#;&#;)
Akarsular yataklar&#;n&#; yanlara do&#;ru da a&#;&#;nd&#;r&#;rlar sular bazen bir yamaca bazen ötekine çarpar. Çarpma ile yamaçlar&#;n alt&#; kaz&#;l&#;r,zamanla y&#;k&#;l&#;r ve daha çok geriler. Böylece bir akarsu vadisindeki girintiler ç&#;k&#;nt&#;lar büklümler halini al&#;r. Bu büklümler büyüdükçe vadi geni&#;ler yamaçlar geriler. Bir akarsu vadisinde mendereslerin olu&#;mas&#; yatak e&#;iminin azalmas&#;na ba&#;l&#;d&#;r. Bir akarsuda mendereslerin artmas&#; bu akarsuyun :
- Yatak e&#;iminin azald&#;&#;&#;n&#;
- Uzunlu&#;unun artt&#;&#;&#;n&#;
- H&#;z&#;n&#;n azald&#;&#;&#;n&#;
- A&#;&#;nd&#;rma gücünün azald&#;&#;&#;n&#; gösterir.
Türkiye'de özellikle Ege bölgesinde bulunan akarsular (Gediz,Bak&#;rçseafoodplus.infoes,seafoodplus.infoes) son derece belirgin menderesler meydana getirirler.
Peri Bacalar&#;:Peribacalar&#; volkanik tüf ve millerle kapl&#; yamaçlarda sellenme sonucunda meydana gelirler. Yamaçtaki tüf ve miller aras&#;nda yer yer daha dirençli tabakalar veya bloklar varsa bunlar altlar&#;ndaki yumu&#;ak k&#;s&#;mlar&#; sellenmeye kar&#;&#; korurlar. Böylece üzerine &#;apka gibi bir kaya parças&#; duran sütunlar&#; and&#;ran garip &#;ekiller meydana gelmi&#; olur. Peribacalar&#; ülkemizde özellikle Ürgüp ve Nev&#;ehir dolaylar&#;nda görülür. Peribacalar&#;n&#;n &#;ekillenmesinde ayn&#; zamanda rüzgar&#;n da dolayl&#; etkisi vard&#;r.
K&#;rg&#;bay&#;r (Badlands):Sel sular&#;n&#;n etkisi ile yamaçlar yar&#;l&#;r ve ayn&#; zamanda gittikçe yat&#;kla&#;&#;r. Bu arada yar&#; kurak bölgelerde mil ve tüf gibi maddelerden yap&#;lm&#;&#; yamaçlar üzerinde çok s&#;k sel yar&#;nt&#;lar&#;ndan olu&#;mu&#; karmakar&#;&#;&#;k ve üzerinde dola&#;&#;lmas&#; çok zor olan baz&#; &#;ekillerde meydana gelir bunlara k&#;rg&#;bay&#;r ad&#; verilir.
Dev Kazan&#;:Akarsular&#;n ça&#;layan yaparak dü&#;tü&#;ü yerlerde olu&#;an a&#;&#;n&#;m &#;ekillerdir.
Platolar:Akarsular taraf&#;ndan derince kaz&#;lm&#;&#; yar&#;lm&#;&#; düzlüklerdir bu düzlükler eski peneplenlerin gençle&#;mesi-yükselmesi sonucunda olu&#;urlar. Baz&#;lar&#; da lav düzlükleridir.
Peneplen (Yontukdüz):Akarsular yerkabu&#;unun yüksek k&#;s&#;mlar&#;n&#; a&#;&#;nd&#;rarak çukur yerleri doldurarak yeryüzünü düzle&#;tirmeye çal&#;&#;&#;rlar. &#;rili ufakl&#; bir çok akarsu taraf&#;ndan yap&#;lan a&#;&#;nd&#;rmaya ba&#;l&#; olarak çok uzun bir zaman sonucun da bütün arazi alçalm&#;&#; engebelik bak&#;m&#;ndan silikle&#;mi&#; olur. Böylece karalar&#;n yüzeyi deniz seviyesi yak&#;nlar&#;na kadar alçalt&#;l&#;r ve hafif dalgal&#; bir düzlük haline dönü&#;ür. Akarsu a&#;&#;nd&#;rmas&#; sonucunda meydana gelen bu gibi düzlüklere peneplen ad&#; verilir. Türkiye seafoodplus.info&#;n sonlar&#;nda peneplen halinde iken seafoodplus.info&#;n ba&#;lar&#;nda tümden yükselmi&#; ve peneplen yüzeyi yükseklerde kalm&#;&#;t&#;r. Türkiye'deki ova ve platolar&#;n yükseklerde bulunmas&#;n&#;n nedeni bu peneplen yüzeylerinin yükselmesidir.
Akarsu Biriktirme &#;ekilleri
Akarsular a&#;&#;nd&#;rd&#;klar&#; maddeleri beraberinde ta&#;&#;r. Yatak e&#;imleri azald&#;&#;&#;nda akarsular&#;n a&#;&#;nd&#;rma ve ta&#;&#;ma gücü de azal&#;r. Bu nedenle ta&#;&#;ma güçlerinin azald&#;&#;&#; yerde ta&#;&#;d&#;klar&#; maddeleri biriktirirler.
UYARI : Akarsular&#;n yatak e&#;imi azald&#;&#;&#;nda h&#;zlar&#;, a&#;&#;nd&#;rma ve ta&#;&#;ma güçleri azal&#;r. Biriktirmedeki, temel etken yatak e&#;imin azalmas&#;d&#;r.
Birikinti Konisi: Yamaçlardan inen akarsular, a&#;&#;nd&#;rd&#;klar&#; maddeleri e&#;imin azald&#;&#;&#; eteklerde biriktirir. Yar&#;m koni &#;eklindeki bu birikimlere birikinti konisi ad&#; verilir. Birikinti konileri zamanla geli&#;erek verimli tar&#;m alan&#; durumuna gelebilir.
Da&#; Ete&#;i Ovas&#;: Bir da&#;&#;n yamaçlar&#;ndan inen akarsular ta&#;&#;d&#;klar&#; maddeleri e&#;imin azald&#;&#;&#; yerde birikinti konileri &#;eklinde biriktirirler. Zamanla birikinti konilerinin birle&#;mesiyle olu&#;an hafif dalgal&#; düzlüklere da&#; ete&#;i ovas&#; ad&#; verilir.
Da&#; &#;çi Ovas&#;: Da&#;l&#;k alanlar&#;n iç k&#;s&#;mlar&#;nda, çevreden gelen akarsular&#;n ta&#;&#;d&#;klar&#; maddeleri e&#;imin azald&#;&#;&#; yerlerde biriktirmesi ile olu&#;an ovalard&#;r. Türkiye gibi engebeli ülkelerde da&#; içi ovalar&#; çok görülür.
Taban Seviyesi Ovas&#;: Akarsular&#;n taban seviyesine ula&#;t&#;&#;&#; yerlerde, e&#;imin azalmas&#; nedeniyle ta&#;&#;d&#;&#;&#; maddeleri biriktirmesi ile olu&#;turdu&#;u ovalard&#;r. Bu tür ovalarda akarsular menderesler yaparak akar. Gediz ve Menderes akarsular&#;n&#;n a&#;a&#;&#; bölümlerindeki ovalar bu türdendir.
Rüzgarlar
Rüzgarlar kopard&#;klar&#; parçac&#;klar&#; havaland&#;rarak ta&#;&#;mak, bu parçac&#;klar&#; çarpt&#;rarak a&#;&#;nd&#;rmak ve gücü bitince de biriktirmek yoluyla yeryüzünde &#;ekillendirme yaparlar. Rüzgarlar&#;n yer&#;ekli olu&#;turabilmesi baz&#; faktörlere ba&#;l&#;d&#;r. Bunlar;
• &#;klim,
• Bitki örtüsü,
• Arazinin yap&#;s&#;,
• Rüzgâr&#;n h&#;z&#; gibi faktörlerdir.
Rüzgarlar, en fazla kurak ve yar&#;kurak bölgelerde etkilidirler. Çünkü bu bölgelerde bitki örtüsü zay&#;f, arazi kuru, rüzgar h&#;zl&#;d&#;r. Rüzgarlar&#;n olu&#;turdu&#;u &#;ekiller, a&#;&#;nd&#;rma ve biriktirme &#;ekilleri olarak iki gruba ayr&#;l&#;r.
RÜZGAR A&#;INDIRMA &#;EK&#;LLER&#;:
1) HAMADA (KAYAÇÖLÜ): Çöllerdeki a&#;&#;r&#; a&#;&#;nd&#;rma sonucu çöl zeminindeki kayaç ortaya ç&#;kar. Buna sert olmayan ve kolay a&#;&#;nan kurak bölgelerin dirençsiz kayalar&#; rüzgar taraf&#;ndan a&#;&#;nd&#;r&#;larak uzun yar&#;klar olu&#;seafoodplus.info &#;ekillere yardang seafoodplus.info veya kayaçölü denir.
2) YARDANG: Kil, marn, kumta&#;&#; gibi
3) MANTARKAYA (DO&#;AL MASA VEYA &#;EYTAN MASASI): Rüzgarlar sürükledikleri veya savurduklar&#; taneleri yüzeylere çarparak a&#;&#;nd&#;rma yaparlar. Dikdörtgen yatay duru&#;lu tabakalar&#;n bulundu&#;u alanlarda rüzgar a&#;&#;nd&#;rmas&#; ile olu&#;an kaya &#;ekillerine mantarkaya ad&#; verilir.
4) RÜZGAR MA&#;ARALARI: Rüzgarlar ta&#;&#;d&#;klar&#; kum taneciklerini en fazla 1- 2 m. Yükse&#;e ç&#;karabildikleri için kayalar&#;n alt k&#;s&#;mlar&#;nda a&#;&#;nma fazla, üst k&#;s&#;mlar&#;nda ise az olur. Sertlik düzeyleri farkl&#; olan yatay duru&#;lu kayalar&#;n yumu&#;ak k&#;sm&#;, a&#;&#;nma ile oyuklar olu&#;turur. Bu oyuklara rüzgar ma&#;aras&#; denir.
5) &#;AH&#;T TEPELER: A&#;&#;n&#;ma kar&#;&#; dayan&#;kl&#;l&#;klar&#; farkl&#; olan malzemelerin üst üste birikerek farkl&#; tabakalar olu&#;turdu&#;u bölgelerde görülürler. Gerek rüzgar&#;n a&#;&#;nd&#;rmas&#;, gerekse mekanik çözülme ile gev&#;emi&#; ve zay&#;flam&#;&#; malzemelerin rüzgar taraf&#;ndan kopar&#;l&#;p ta&#;&#;nmas&#; sonucunda olu&#;an yüksekliklerdir.
6) TAFON&#;: Büyük kayalarda olu&#;an kekleu&#; yuvalar&#; &#;eklindeki oyuklara tafoni denir.
RÜZGAR B&#;R&#;KT&#;RME &#;EK&#;LLER&#;:
1) LÖS: Yar&#; kurak bölgelerde batakl&#;k ve göl k&#;y&#;lar&#;nda biriken kum ve toz birikintilerine lös denir.
2) BARKAN: Orta asyada rüzgarlar&#;n ta&#;&#;d&#;klar&#; kum ve tozlar&#; hilal &#;eklinde biriktirmesine denir. Çöllerde yayg&#;n olarak görülür.
3) KUMULLAR: Rüzgarlar&#;n ta&#;&#;d&#;&#;&#; kumlar&#; h&#;z&#;n&#;n kesildi&#;i yerlerde yada herhangi bir engelin gerisinde biriktirmesi ile olu&#;an kum tepeciklerine denir. Okyanus yada denizlerin rüzgarlara aç&#;k k&#;y&#;lar&#;nda ve çöllerde olu&#;ur.
Ülkemizde rüzgarlar, en fazla iç bölgelerimizde etkili olmaktad&#;r. Çünkü buralarda bitki örtüsü tahrip edilmi&#;, arazi ç&#;plak bir hal alm&#;&#;t&#;r. Bunun sonucunda, iç bölgelerimizde rüzgar erozyonu etkisini artt&#;rm&#;&#;t&#;r. Rüzgar etkisiyle Konya Karap&#;nar civar&#;nda kumullar olu&#;mu&#;tur. Ancak son y&#;llarda bu kumullar&#;n çevreye yay&#;lmas&#;n&#; engellemek için a&#;açland&#;rma faaliyetlerine h&#;z verilmi&#;tir. Akarsular&#;m&#;z&#;n denize döküldü&#;ü delta sahalar&#;nda da rüzgarlar&#;n etkisiyle olu&#;an kumullar görülür. Bafra, Çar&#;amba, Çukurova ve Sakarya deltalar&#;nda Kum tepeleri ve kumul s&#;rtlar&#; olu&#;mu&#;tur.
RÜZGAR EROZYONUNDAN KORUNMAK &#;Ç&#;N ALINMASI GEREKEN ÖNLEMLER:
• Kurak mevsimlerde topraklar&#;n sürülmemesi gerekir.
• Bol miktarda a&#;açland&#;rma yap&#;lmal&#;d&#;r.
• Tarlalar nadasa b&#;rak&#;lmamal&#;d&#;r
• Meralarda a&#;&#;r&#; otlatman&#;n engellenmesi gerekir.
• Hasattan sonra an&#;zlar&#;n yak&#;lmamas&#; gerekir.
Buzullar
Kutup bölgeleri ile yüksek da&#;lar&#;n üst k&#;s&#;mlar&#;nda bütün y&#;l hiç erimeden kalan karlara tokta&#;an kar (daimi) denir. Enlemin etkisiyle tokta&#;an kar s&#;n&#;r&#; Ekvatordan Kutuplara do&#;ru azal&#;r.
Bugün dünyan&#;n yakla&#;&#;k %10 ‘u (15 milyon km² si) buzullarla kapl&#;d&#;r. Buzullar&#;n etki alan&#; daha çok kutuplara yak&#;n yerlerdir.
BUZUL ÇE&#;&#;TLER&#;
Sirk Buzulu :Yüksek da&#;l&#;k alanlardaki küçük çukurluklar&#; dolduran buzullard&#;r. Yurdumuzda baz&#; yüksek da&#;l&#;k bölgelerde vard&#;r.
Ör: Cilo (Buzul Da&#;&#;) Sat, A&#;r&#;, Tendürek, Süphan , Kaçkar, Erciyes, Uluda&#;, Beyda&#;lar&#;, Geyik Da&#;lar&#;, Bolkar , Binbo&#;a da&#;lar&#; gibi.
Vadi Buzulu: Buzul a&#;&#;nd&#;rmas&#; ile olu&#;an vadilerin içini dolduran buzullard&#;r. Ör: Cilo da&#;&#;nda oldu&#;u gibi.
Takke Buzulu: Volkan da&#;lar&#;n&#;n üst k&#;sm&#;nda olu&#;an buzullard&#;r. Ör: A&#;r&#; da&#;&#;nda oldu&#;u gibi
Örtü Buzulu: Kutup bölgelerinde görülür. Antartika ve Grönland’da oldu&#;u gibi. Kutup bölgelerinde denizde yüzen buz da&#;lar&#;na Aysberg denir.
BUZUL A&#;INDIRMASINDA ETK&#;L&#; FAKTÖRLER
• Buzulun kal&#;nl&#;&#;&#;na: Kal&#;nl&#;k fazla ise a&#;&#;nd&#;rma oyma &#;eklinde , az ise törpüleme &#;eklinde olur.
• Yatak E&#;imine: Yatak e&#;imi fazla ise a&#;&#;nd&#;rma törpüleme &#;eklinde az ise oyma &#;eklindedir.
• Kayalar&#;n Özelli&#;ine Zemin sert kayalardan olu&#;mu&#; ise a&#;&#;nd&#;rma törpüleme &#;eklinde , yumu&#;ak ise oyma &#;eklinde olur.
BUZUL A&#;INDIRMA &#;EK&#;LLER&#;
BUZUL VAD&#;S&#;:Buzul a&#;&#;nd&#;rmas&#; sonucu olu&#;an “U” &#;eklindeki vadilerdir. Akarsu vadilerine göre boylar&#; k&#;sad&#;r ve sürekli ini&#; göstermezler (ini&#;li –ç&#;k&#;&#;l&#;d&#;r)
HÖRGÜÇ KAYA:Farkl&#; a&#;&#;nma sonucu olu&#;an ve genellikle deve hörgücüne benzeyen kayalard&#;r.
S&#;RK (BUZ YALA&#;I):Da&#;lar&#;n üst k&#;sm&#;nda a&#;&#;nd&#;rma ile olu&#;an küçük çukurluklard&#;r.
MOREN:Buzullar&#;n a&#;&#;nd&#;rarak ta&#;&#;d&#;&#;&#; kum , çak&#;l gibi maddelere moren denir.
DRUML&#;N:Buzul biriktirmesi ile olu&#;an alçak tepelere(ters ka&#;&#;k &#;eklinde) denir.
SANDER DÜZLÜ&#;Ü
Buzullar&#;n eridi&#;i yerde ortaya ç&#;kan akarsular&#;n ta&#;&#;d&#;&#;&#; malzemeleri biriktirmesi ile olu&#;an düzlüklerdir.
Türkiye’nin bugünkü yer &#;ekillerinin olu&#;mas&#;nda en az etkili olan d&#;&#; kuvvet buzullard&#;r. Buzullar&#;n en etkili oldu&#;u bölgemiz Do&#;u Anadolu Bölgesi'dir. Sebebi; yükseltisinin fazla olmas&#;d&#;seafoodplus.info&#;ca Do&#;u Karadeniz Bölümünde Kaçkar Da&#;&#;, &#;ç Anadolu Bölgesi'nde Erciyes Da&#;&#;, Akdeniz Bölgesi'nde Toroslar ve Marmara Bölgesi'nde Uluda&#;'da etkilidir.
*** Türkiye’nin bugünkü yer &#;ekillerinin olu&#;mas&#;nda en az etkili olan d&#;&#; kuvvet buzullard&#;r.
KARST TOPO&#;RAFYASI
Karstik &#;ekiller
1. Lapyalar: A&#;a&#;&#; yukar&#; tüm karstki sahalar&#;m&#;zda sular&#;n kanalize olduklar&#; yamaçlar boyunca küçük kanalc&#;klar ve oluklar &#;eklinde lapyalar görülmektedir. Toroslarda Giden Gelmez Da&#;&#;, Bolkar ve Alada&#;lar&#;n yamaçlar&#; boyunca çatlaklar üzerinde çatlak lapyalar&#;, yamaçlar boyunca dikey olarak uzanan duvar lapyalar&#;, dolin ve polyelerin yamaçlar&#;nda oluklu lapyalar bulunmaktad&#;r.
2. Dolinler: Kokurdan, tava, koyak sözcükleri ile ifade edilen ve derinli&#;i birkaç metre, çaplar&#; birkaç metre ile m aras&#;nda de&#;i&#;en dolinler, Karaman’&#;n güneyinde &#;brala, Mut’un KD’sunda Aks&#;fat platosunda, Göller yöresinde, Bolkar, Geyik ve Alada&#;larda say&#;s&#;z denecek kadar çok bulunmaktad&#;r. Huni ve silindir &#;eklinde olan dolinler Akseki’nin do&#;usunda – metre yükseklikteki Çimiköy ve çevresinde yayg&#;nd&#;r. Antalya da kale civar&#;ndaki anfiteatr &#;eklinde olan liman da bir doline tekabül etmektedir.
3. Obruklar: Baca ve kuyu biçiminde olan obruklar, &#;ç Anadolu’nun güneyinde ve Toroslar’da yer yer görülmektedir. Konya bölümünde yayg&#;n olan obruklardan K&#;z&#;lören obru&#;unun derinli&#;i m, çap&#; ise m olup obru&#;un 25 m alt&#;nda daimi göl bulunmaktad&#;r. Bunun yan&#;nda ayn&#; yörede Timra&#;, Kuruobruk, Çal&#;deniz ad&#;nda obruklar görülmektedir. Silifke’nin do&#;usunda turistik önemi olan Cennet ve Cehennem obruklar&#; da yer almaktad&#;r. Ayr&#;ca, Akseki’nin do&#;usunda – m yükseklikteki Çimiköy ve çevresinde derinli&#;i 14 ila m aras&#;nda de&#;i&#;en 22 adet obruk tespit edilmi&#;tir. Bu obruklardan Ürküten I’inderinli&#;i , Dünekdibi’nin ise metredir.
4. Uvala ve Polyeler: Bat&#; ve Orta Toroslarda eski akarsu yataklar&#; ve senklinal eksenleri boyunca geli&#;mi&#; birkaç km geni&#;likte, birkaç 10 km uzunlukta geni&#; karstik çukurlar (polye ve uvalalar) görülmektedir. &#;çlerinde geni&#; tar&#;msal arazilerin bulundu&#;u polyeler dahilinde ve kenarlar&#;nda k&#;rsal yerle&#;meler ve kasabalar ve hatta &#;ehirler yeralmaktad&#;r Çeltikçi ,Kestel,,Zivint ,Bozova ,Badema&#;ac&#;
K&#;z&#;lkaya
Bat&#; Toroslarda bulunan bu polyelerin yeni karstik ovalar&#;n d&#;&#;&#;nda yine Elmal&#;, Avlan, Ka&#; çiftli&#;i, Mu&#;la polyesi, Seki polyesi, Orta Toroslarda Mut’un 30 km kadar KD’sunda – m’leriaras&#;nda Çokak, Gembos, Çukurhisar ile Toroslar&#;n muhtelifi kesimlerin çok say&#;da polye bulunmaktad&#;r.
YER ALTI DRENAJI &#;LE &#;LG&#;L&#; &#;EK&#;LLER
Kuru, kör ve ç&#;kmaz vadiler: Yüzeydeki sular&#;n çatlaklar boyunca s&#;zmas&#; ve polyelerin muhtelif kesimlerinde biriken sular&#;n yeralt&#;na intikal etti&#;i alanlarda a&#;&#;nma sonucu yer alt&#; kanallar&#; olu&#;mu&#;tur. Bunlara ait tipik örnekler, Antalya’n&#;n 5 km kadar kuzeyinde Varsak köyü yak&#;n&#;ndaDüdenbata&#;&#;nda depresyona giren Düdensuyu, 2 km kadar yeralt&#;nda akt&#;ktan sonraDüdenba&#;&#; mevkiinde tekrar yüzeyeç&#;kmaktad&#;r. Kovada gölünün sular&#;n&#; bo&#;altan ve Aksu &#;rma&#;&#;n&#; olu&#;turan birçok yer alt&#; akarsular&#; da bulunmaktad&#;r.
Tüneller, köprüler ve ma&#;aralar: Silifke’nin km KD’sunda yüzeye ç&#;kmaktad&#;r. Ayn&#; &#;ekilde Dumanl&#; yeralt&#; mecras&#;n&#;n d&#;&#;&#;nda Manavgat çay&#; da yer alt&#; akarsular&#;ndan beslenmektedir.
Ülkemizde karstik bölgelerde çok say&#;da rastlanan en önemli erime &#;ekillerinden biri de ma&#;aralard&#;r. Burdur, E&#;irdir, Bey&#;ehir gölleri ile Akdeniz aras&#;nda, Anamur, Silifke ve Mersin kuzeyinde, Feke, Osmaniye, &#;skenderun ve Antakya yay&#; üzerinde say&#;lamayacak kadar çok ma&#;ara bulunmaktad&#;r. Bunlardan Alanya Damlata&#;, Mersin Narl&#;kuy, Aksek Sad&#;klar köyü yak&#;n&#;nda m derinli&#;inde Koyungöbe&#;i, Manavgat ve Su&#;la gölü aras&#;nda Manavgat suyu çevresinde Düdensuyu, Alanya Dim ma&#;aralar&#; tespit edilmi&#;tir. Sark&#;t ve dikitleri ile güzel bir tabiat abidesi olu&#;turan Burdur &#;nsuyu ma&#;aras&#;, m kadar uzunlukta olup birçak yer alt&#; gölü ve havuzlar&#;na sahiptir. Bu ma&#;aran&#;n 2 km kuzeyinde K&#;z&#;lin ma&#;aras&#; yer almaktad&#;r. Manavgat çay&#; havzas&#;nda dünyan&#;n en uzun yer alt&#; nehirleri olarak tan&#;mlanan Dumanl&#; I ve II adl&#; ma&#;ara ve yer alt&#; &#;rmaklar&#; mevcuttur.
Ta&#;eli platosunda Aks&#;fat, K&#;rba&#;&#;, Topgedik ve K&#;loba&#;&#; mevkilerinde ma&#;aralar ve yer alt&#; nehirleri geli&#;mi&#;tir. Burada Karaman’&#;n 45 km GD’sunda m uzunlu&#;unda &#;ncesu ile m uzunluktaki Asarini ma&#;aralar&#; ve yer alt&#; mecralar&#; tespit edilmi&#;tir. Gidengelmez da&#;&#;n&#;n kuzeydo&#;u kenar&#;nda T&#;naztepe ma&#;aralar&#; altalta üç seviyede geli&#;me göstermi&#;tir
Güneydo&#;u Anadolu’da Midyat civar&#;nda Hanok, Cin ve Deniz adl&#; yer alt&#; göl ve akarsular&#; bar&#;nd&#;ran ma&#;aralar mevcuttur. Uluda&#;’da, Karadeniz Ere&#;lisi civar&#;nda, Safranbolu – Cide güneyinde, Re&#;adiye – Niksar aras&#;nda ve Do&#;u Anadolu’da Elaz&#;&#; yak&#;n&#;nda 80 m derinli&#;inde Buzluk ad&#; verilen ma&#;ara ve Trakya K&#;rklareli Dupnisa (Suç&#;kt&#;) ma&#;ara sistemi bulunmaktad&#;r. K&#;rklareli’deki ma&#;aralar&#;n uzunlu&#;u ve m’dir ve ayr&#;ca x30x75 m boyutunda büyük bir salon da mevcuttur. &#;stanbul civar&#;nda Yar&#;mburgaz ma&#;aras&#; da bu ma&#;aralar aras&#;nda say&#;labilir.
Göksu nehri üzerindeki “Yerköprü” do&#;al bir tünel olup m uzunluktad&#;r. Burada traverten depolar&#; alt&#;nda s&#;zan sular zamanla do&#;al bir tünel olu&#;turmu&#;tur.
Göller yöresindeki göllerden düdenler veya suyutanlar vas&#;tas&#;yla yutulan sular, Akdeniz sahil ku&#;a&#;&#; üzerinde yüzeye akarsular, kaynaklar halinde ç&#;kmaktad&#;r. Mesela, Manavgat çay&#;n&#;n besleyen Dumanl&#; yer alt&#; nehri bunlardan biridir. E&#;irdir gölünden yutulan sular, yer alt&#; kanallar&#;n&#; takip ederek Aksu ve Köprüçay&#; havzalar&#;nda di&#;er karstik erime &#;ekillerinde biri de kazanlar olup, bunlara ait tipik örnekler Gaziantep bat&#;s&#;nda Araplar vadisi boyunca tespit edilmi&#;tir.,
KARST&#;K B&#;R&#;KME &#;EK&#;LLER&#;
Karstik alanlardan kaynaklanan sular bünyesinde eriyik halde bulunan kalsiyum bikarbonatl&#; yani kireçli sular&#;n buharla&#;mas&#; ile karbondioksit ve kalsiyum karbonat aç&#;&#;a ç&#;kmakta ve özellikle sular&#;n yay&#;ld&#;&#;&#; alanlarda travertenler, ma&#;aralar&#;n tavanlar&#;nda sark&#;t, tabanlar&#;nda ise dikitler olu&#;maktad&#;r.
Karstik birikme &#;ekillerinden olan traverten olu&#;umu en yayg&#;n ve tipik olarak Antalya ovas&#;nda görülmekte olup, burada bulunan travertenler basamaklar halinde , – , – m seviyede uzanmaktad&#;r. Di&#;er önemli teraverten olu&#;umu Denizli Pamukkale’de bulunmaktad&#;r; burada m yükseklikte birbirin izleyen &#;ekiller ve bunun üzerinde havuzcuklar görülmektedir. Buradaki traverten, 36 C civar&#;nda s&#;cakl&#;&#;&#; olan ve litrede grum erimi&#; halde kireç ta&#;&#;yan bir fay kayna&#;&#;n&#;n eseridir
Ma&#;aralarda yayg&#;n olan sark&#;t ve dikitlere gelince, sark&#;t (stalactite) ma&#;aran&#;n tavan kesiminden s&#;zan kireçli sular&#;n bitki kökü veya buna benzer bir ç&#;k&#;nt&#; boyunca akarken buharla&#;mas&#; ve suyun bünyesindeki kireçin birikmesi ile olu&#;makta ve ma&#;ara tavan&#;ndan adeta suçuk &#;eklinde sarkmaktad&#;r. Dikit (stalagmite) ise ma&#;ara tavan&#;ndan ma&#;aran&#;n taban&#;na damlayan sular&#;n bünyesindeki kireçin birikerek sütun halinde yükselmesi ile olu&#;maktad&#;r. Sark&#;t ve dikitlerebütün ma&#;aralar&#;m&#;zda s&#;k s&#;k rastlan&#;lmakta olup, suyun bünyesinde bulunan çe&#;itli yabanc&#; maddelere göre de çe&#;itli renk alarak son derece etkileyici görünümler sunmaktad&#;r.
Heyelan ve Erozyon
Heyelan :Heyelan, topra&#;&#;n üst k&#;sm&#; ile birlikte alttaki ana kayan&#;n bulundu&#;u yerden kayarak yer de&#;i&#;tirmesidir.
Heyelanda Etkili Faktörler
1) E&#;imin fazla olmas&#;. 2) Ya&#;&#;&#;lar&#;n fazla olmas&#; 3) Toprak özellikleri (killi olmas&#;) 4) Tabakalar&#;n uzan&#;&#; do&#;rultusu: Tabakalar e&#;ime paralel ise heyelan daha fazla görülür. 5) Be&#;eri faktörler: Yol yap&#;m çal&#;&#;malar&#; ile yamaç denge profilinin bozulmas&#;. 6) Depremler
Türkiye’de heyelan olay&#; en fazla Karadeniz Bölgesinde Do&#;u Karadeniz Bölümünde görülür. Sebepleri: Ya&#;&#;&#;&#;n ve e&#;imin fazla olmas&#;d&#;r. Ayr&#;ca topra&#;&#;n killi olmas&#;d&#;r.
En fazla görüldü&#;ü dönem ilkbahard&#;r. Sebebi kar erimeleri ile topra&#;&#;n suya doygun hale gelmesidir.
Erozyon
Erozyon, d&#;&#; kuvvetlerin etkisiyle toprak örtüsünün a&#;&#;nd&#;r&#;larak ba&#;ka alanlara ta&#;&#;nmas&#;d&#;r. Akarsu ve rüzgar erozyonunun birlikte etkili oldu&#;u yerlerin ortak özelli&#;i bitki örtüsü bak&#;m&#;ndan fakir olmalar&#;d&#;r.
Erozyonda Etkili Faktörler
1) Arazinin çok engebeli olmas&#;, 2) E&#;imli arazilerde arazinin e&#;ime dik sürülmesi.
3) Bitki örtüsünün tahrip edilmesi: Orman yang&#;nlar&#;, tarla açmak amac&#;yla a&#;açlar&#;n kesilmesi, otlaklarda a&#;&#;r&#; otlat&#;lma yap&#;lmas&#;, an&#;z örtüsünün yak&#;lmas&#; gibi. 4) Topra&#;&#;n a&#;&#;r&#; i&#;lenmesi. 5) Ya&#;&#;&#;lar&#;n sa&#;anak ya&#;&#;&#; &#;eklinde olmas&#;. 6) Ya&#;&#;&#; rejiminin düzensiz olmas&#;
7) Akarsu ta&#;k&#;nlar&#;
Erozyonun Sonuçlar&#;
1) Topra&#;&#;n verimi dü&#;er, çölle&#;me olur. 2) Barajlar dolar. 3) Tar&#;m alanlar&#; daral&#;r.
4) Bozulan do&#;al dengeye ba&#;l&#; olarak bir çok bitki ve hayvan türü yok olmaktad&#;r.
Erozyonu önlemek için;
1) Mevcut bitki örtüsü korunarak a&#;açland&#;rma yap&#;lmal&#;d&#;r. 2) E&#;imli tar&#;m alanlar&#;nda tarla e&#;ime paralel sürülmeli ve taraça (seki) yap&#;lmal&#;d&#;r. 3) Nöbetle&#;e tar&#;m yöntemi uygulanmal&#; (bu yöntemde as&#;l amaç erozyonu önlemek de&#;ildir. Verimi art&#;rmakt&#;r.)
4) Otlaklarda erken ve a&#;&#;r&#; otlatma yap&#;lmamal&#;d&#;r. 5) Baraj gölü yamaçlar&#; a&#;açland&#;r&#;lmal&#;d&#;r
kaynağı değiştir]
Yerin &#;ç Yap&#;s&#;
Dünya, kal&#;nl&#;k, yo&#;unluk ve s&#;cakl&#;klar&#; farkl&#;, iç içe geçmi&#; çe&#;itli katmanlardan olu&#;mu&#;tur. Bu katmanlar&#;n özellikleri hakk&#;nda bilgi edinilirken deprem dalgalar&#;ndan yararlan&#;l&#;r.
- Çekirdek
- Manto
- Ta&#;küre (Litosfer)
Çekirdek
Yo&#;unluk ve a&#;&#;rl&#;k bak&#;m&#;ndan en a&#;&#;r elementlerin bulundu&#;u bölümdür. Dünya’n&#;n en iç bölümünü olu&#;turan çekirde&#;in, km’ler aras&#;ndaki k&#;sm&#;na d&#;&#; çekirdek, km’ler aras&#;ndaki k&#;sm&#;na iç çekirdek denir. &#;ç çekirdekte bulunan demir-nikel kar&#;&#;&#;m&#; çok yüksek bas&#;nç ve s&#;cakl&#;k etkisiyle kristal haldedir. D&#;&#; çekirdekte ise bu kar&#;&#;&#;m ergimi&#; haldedir.
Manto
Litosfer ile çekirdek aras&#;ndaki katmand&#;r. km’ler aras&#;nda bulunan mantonun yo&#;unlu&#;u 3,,5 g/cm3 s&#;cakl&#;&#;&#; °C aras&#;nda de&#;i&#;ir. Manto, yer hacminin en büyük bölümünü olu&#;turur. Yap&#;s&#;nda silisyum, magnezyum , nikel ve demir bulunmaktad&#;r. Mantonun üst kesimi yüksek s&#;cakl&#;k ve bas&#;nçtan dolay&#; plastiki özellik gösterir. Alt kesimleri ise s&#;v&#; halde bulunur. Bu nedenle mantoda sürekli olarak alçal&#;c&#;-yükselici hareketler görülür.
Mantodaki Alçal&#;c&#;-Yükselici Hareketler
Mantonun alt ve üst k&#;s&#;mlar&#;ndaki yo&#;unluk fark&#; nedeniyle magma ad&#; verilen k&#;zg&#;n ak&#;c&#; madde yerkabu&#;una do&#;ru yükselir. Yo&#;unlu&#;un artt&#;&#;&#; bölümlerde ise magma yerin içine do&#;ru sokulur.
Ta&#;küre (Litosfer)
Mantonun üstünde yer alan ve yeryüzüne kadar uzanan katmand&#;r.
Kal&#;nl&#;&#;&#; ortalama km’dir.
Ta&#;küre’nin ortalama 35 km’lik üst bölümüne yerkabu&#;u denir.
Daha çok silisyum ve alüminyum bile&#;imindeki ta&#;lardan olu&#;mas&#; nedeniyle sial de denir.
Yerkabu&#;unun alt&#;ndaki bölüme ise silisyum ve magnezyumdan olu&#;tu&#;u için sima denir.
Sial, okyanus tabanlar&#;nda incelir yer yer kaybolur.
Örne&#;in Büyük Okyanus taban&#;n&#;n baz&#; bölümlerinde sial görülmez.
Yeryüzünden yerin derinliklerine inildikçe 33 m’de bir s&#;cakl&#;k 1 °C artar.
Yerin &#;ç Yap&#;s&#;
Yeryuvarla&#;&#;n&#;n olu&#;umu do&#;rudan Güne&#; sisteminin olu&#;umu ile ilgilidir. Güne&#; sistemi ve Dünyam&#;z&#;n olu&#;umu ile ilgili olarak yap&#;lan çal&#;&#;malar henüz yenidir ve yakla&#;&#;k olarak y&#;ll&#;k bir dönemi kapsamaktad&#;r.
Bilimsel görü&#;ler Güne&#; sisteminin tek parça oldu&#;u ve daha sonra parçalanarak günümüzdeki &#;eklini ald&#;&#;&#;n&#; göstermektedir. Ancak parçalanman&#;n nas&#;l oldu&#;u konusunda farkl&#; görü&#;ler ortaya at&#;lmaktad&#;r.
Güne&#; sisteminin ve evrenin olu&#;umu ile ilgili olarak ortaya at&#;lan en son görü&#; Edwin HUBBLE taraf&#;ndan y&#;l&#;nda ortaya at&#;lm&#;&#;t&#;r. BigBang ad&#; verilen bu toriye göre evren büyük bir patlama sonucunda meydana gelmi&#;seafoodplus.infoa ile ba&#;lang&#;çta galaksiler ,y&#;ld&#;zlar ve gezegenler birbirlerinden uzakla&#;maya ba&#;lam&#;&#;lard&#;r. Bu teori Stephan HAWK&#;NG taraf&#;ndan daha da geli&#;tirilmi&#;tir.
YERKABU&#;UNUN YAPISI
1. Yerkabu&#;u : Yerkabu&#;unun ortalama kal&#;nl&#;&#;&#; karalarda km ,denizlerde ise km dir. Yerkabu&#;u yo&#;unlu&#;u ve kal&#;nl&#;&#;&#; farkl&#; iki tabakadan olu&#;ur. Bunlar;
a) Sial: Üzerinde ya&#;ad&#;&#;&#;m&#;z katmand&#;seafoodplus.info&#; olu&#;turan ta&#;lar tamamen kat&#;la&#;m&#;&#;t&#;r. Yo&#;unlu&#;u 2,7 gr/cm3 dür. Bu de&#;er yer katmanlar&#;ndaki en dü&#;ük yo&#;seafoodplus.info&#; olu&#;turan ta&#;lar daha çok volkanizman&#;n etkisi ile olu&#;mu&#;tur. Silisyum ve alüminyum bile&#;ikleri fazla oldu&#;u için bu isim verilmi&#;tir. Sial tabakas&#;n&#;n kal&#;nl&#;&#;&#; karalarda fazla, denizlerde azd&#;r. Granit , kalker ve kumta&#;&#; gibi hafif olan ta&#;lardan olu&#;ur.
b) Sima : Sial katman&#;n&#;n alt&#;nda yer almaktad&#;r. Bu katman henüz kat&#;la&#;mam&#;&#; ta&#;lardan olu&#;ur. Yo&#;unlu&#;u daha fazla olan bazalt türü ta&#;lardan olu&#;ur. Bu kat içindeki yo&#;unluk 3,3 gr/cm3 dür. Sima kat&#;nda kal&#;nl&#;k çok fazla bir de&#;i&#;ikli&#;i u&#;ramaz . Ancak Sial katman&#;n&#;n tersine kal&#;nl&#;&#;&#; karalarda az , deniz diplerinde fazlad&#;r.
2. Manto: Yer kabu&#;unun alt&#;nda yer almaktad&#;r ve malzemeler koyu eriyik haldedir. Yer hacminin en büyük bölümüdür (%80).&#;ç kuvvetler enerjisini bu katmandan al&#;r. Volkanizma s&#;ras&#;nda yeryüzüne ç&#;kan malzemeler daha çok bu katmandan seafoodplus.infoik haldeki manto hareket halindedir. Örne&#;in tektonik depemlerin ve volkanizman&#;n meydana gelmesi mantoda meydana gelen bu hareketlerle ilgilidir.
3. Çekirdek: Yeryuvarla&#;&#;n&#;n en iç k&#;sm&#;nda çekirdek bölümü yer almaktad&#;r. Yo&#;unlu&#;u ve kal&#;nl&#;&#;&#; en fazla olan katmand&#;r. km derinlikten ba&#;layarak km ‘ye kadar devam etmektedir. &#;ki bölümden olu&#;maktad&#;r.
a. D&#;&#; Çekirdek : Alt mantodan sonra d&#;&#; çekirde&#;e geçseafoodplus.info km ile km derinlikleri aras&#;nda yer al&#;r.
b. D&#;&#; Çekirdek : Yerkürenin merkezinde bulunan katd&#;r. S&#;cakl&#;&#;&#;n 0C ‘ ye kadar yükseldi&#;i tahmin seafoodplus.info&#;unluk 13,6 gr/cm3 ‘e kadar ula&#;maktad&#;r. Yo&#;unlu&#;un fazla olmas&#;ndan dolay&#; burada bulunan malzemeler kat&#; haldedir.
Not : Yeryuvarla&#;&#;n&#;n iç yap&#;s&#; ile ilgili bilgiler daha çok teorilere dayanmaktad&#;r. &#;u ana kadar yerin merkezine do&#;ru aç&#;lan en derin kuyu 10 km civar&#;ndad&#;r. Yerin merkezi ile ilgili bilgiler &#;u yöntemlerden yararlanarak elde edilmektedir. Bunlar: Deprem dalgalar&#;, volkanizma s&#;ras&#;nda ç&#;kan malzemelerin incelenmesi, ta&#;lar&#;n incelenmesi, yerkabu&#;undaki s&#;cakl&#;k de&#;i&#;imlerinin incelenmesi.
JEOLOJiK DEV&#;RLER
Dünyan&#;n ilk olu&#;umundan bugüne kadar meydana gelen önemli olaylar&#; içine alan zaman dilimlerine jeolojik zamanlar ad&#; verilir. &#;lk olu&#;umdan günümüze kadar olu&#;an olaylar k&#;saca &#;u &#;ekildedir:
&#;lkel Zaman (Azoik) (Antekambriyen) - 4 Milyar Y&#;l
Devirleri: Prekambriyen, Arkeen
Ba&#;l&#;ca Olaylar:
- K&#;talar&#;n çekirdek k&#;sm&#;n&#; olu&#;turan en eski k&#;ta çekirdekleri olu&#;mu&#;tur.
- Su yosunu (alg) türünden ilk bitkiler ortaya ç&#;km&#;&#;t&#;r.
- Devrin sonuna do&#;ru so&#;uk bir iklim ve buzulla&#;ma görülür.
1. Zaman (Paleozoik) - Milyon Y&#;l
Ba&#;l&#;ca Olaylar:
- Hersinyen ve Kaledoniyen s&#;rada&#;lar&#; olu&#;mu&#;tur
- K&#;talar geni&#;lemeye ba&#;lam&#;&#;t&#;r
- Zonguldak ve çevresinde ta&#;kömürü yataklar&#; olu&#;mu&#;tur
2. Zaman (Mezozoik) - Milyon Y&#;l
Ba&#;l&#;ca Olaylar:
- &#;klim bölgeleri k&#;smen belirgin hale gelmi&#;tir
- Volkanizma çok zay&#;ft&#;r
- Tektonik hareketler yok denecek kadar zay&#;ft&#;r.
- Yerkabu&#;u k&#;r&#;klarla parçalanarak ayr&#; k&#;talara bölünmeye ba&#;lam&#;&#;t&#;r
- Dinazor cinsi hayvanlar&#;n ortaya ç&#;kmas&#;
3. Zaman (Neozoik) (Tersiyer) - 80 Milyon Y&#;l
Ba&#;l&#;ca Olaylar:
- S&#;cak ve ya&#;&#;&#;l&#; iklimler yayg&#;nd&#;r. &#;klimler tekrar belirsizle&#;mi&#;tir.Çok say&#;da deniz ilerlemesi ve gerilemesi volkanik faaliyetler ve depremler görülmü&#;tür.
- Alporojenizi meydana gelmi&#;tir.
- Atlas ve Hint okyanuslar&#;n&#;n belirmesi
- Türkiye’de linyit,tuz,petrol ve borasit yataklar&#; olu&#;mu&#;tur.
- Bugünkü bitki ve hayvan türleri ana çizgileriyle ortaya ç&#;km&#;&#;t&#;r.
4. Zaman (Kuaterner) - 2 Milyon Y&#;l
Ba&#;l&#;ca Olaylar:
- Kuzey yar&#;mkürenin önemli bir bölümünde buzulla&#;ma görülmü&#;tür.
- Denizler &#;imdiki seviyesine ula&#;m&#;&#;t&#;r.
- Eski medeniyetler ortaya ç&#;km&#;&#;t&#;r.
- Kültü&#;r bitkileri yeti&#;tirilmeye ba&#;land&#;,hayvanlar evcille&#;tirildi
- &#;stanbul ve Çanakkale bo&#;az&#; olu&#;tu
- Egeid karas&#;n&#;n çökmesi sonucunda Ege Denizi olu&#;tu
- &#;nsanlar ortaya ç&#;kt&#;
Orojenez (Da&#; Olu&#;umu)
1. K&#;vr&#;lma
Akarsular, rüzgârlar ve buzullar gibi d&#;&#; kuvvetlerin a&#;&#;nd&#;rd&#;&#;&#; maddeler, yer kabu&#;unun büyük çukurluklar&#;nda biriktirilir. Bu çukurluklara jeosenklinal ad&#; verilir.
Jeosenklinallerde biriktirilen tortul maddeler, çe&#;itli yan bas&#;nçlara u&#;rarlarsa k&#;vr&#;larak deniz yüzeyine ç&#;karlar. Böylece yeryüzünün büyük k&#;vr&#;m da&#;lar&#; olu&#;mu&#; olur. K&#;vr&#;lma sonucunda yüksekte kalan kesimlere antiklinal, alçakta kalan kesimlere de senklinal denir.
Avrupada Alpler, Asyada Himalayalar, Türkiyede Toros ve Kuzey Anadolu Da&#;lar&#; bu tür hareketlerle meydana gelmi&#;lerdir.
2. K&#;r&#;lma
Yer kabu&#;unun eskiden beri kara haline geçmi&#;, kat&#;la&#;m&#;&#; k&#;s&#;mlar&#;, yan bas&#;nçlara u&#;rad&#;&#;&#; zaman bükülüp katlanamazlar. Bu nedenle, bu gibi yerlerde k&#;vr&#;lmalar yerine k&#;r&#;klar meydana gelir. K&#;r&#;klar&#;n iki yan&#;ndaki k&#;s&#;m birbirine göre yer de&#;i&#;tirirse, bu özellikteki k&#;r&#;&#;a fay denir. K&#;r&#;lma sonucunda yüksekte kalan kesimlere horst, alçakta kalan kesimlere de graben denir.
TÜRK&#;YE'DEK&#; FAY HATLARI
Kuzey Anadolu Fay Hatt&#; (KAF): Saroz Körfezinden ba&#;lar, Marmara Denizi, Sapanca Gölü, Adapazar&#;, Tosya ve Erzincan üzerinden Van Gölü kuzeyine kadar uzan&#;r.
Do&#;u Anadolu Fay Hatt&#; (DAF): Hatay grabeninden ba&#;lar, K. Mara&#;, Ad&#;yaman, Malatya ve Elaz&#;&#; ovalar&#;ndan geçerek Bingöle kadar sokulur.
Bat&#; Anadolu Fay Hatt&#; (BAF): Ege Bölgesinde, kuzeyden güneye do&#;ru uzanan çok say&#;daki fay hatlar&#;ndan olu&#;ur.
Fay hatlar&#;, yer kabu&#;unun zay&#;f ve hareket halindeki bölgeleridir. Volkanik sahalar, genç k&#;vr&#;m da&#;lar&#; ve deprem alanlar&#;n&#;n uzan&#;&#;&#; fay hatlar&#;yla paralellik gösterir.
Epirojenez (K&#;ta Olu&#;umu)
Yer kabu&#;unda meydana gelen geni&#; alanl&#; alçalma ve yükselme hareketlerine epirojenez denir.
Bir yerde epirojenik hareketlerin olabilmesi için izostatik dengenin bozulmas&#; gerekir.
&#;zostatik denge: Kat&#; haldeki yer kabu&#;unun s&#;v&#; haldeki Manto üzerinde batmadan kalabilmesine denir.
&#;zostatik Dengeyi Bozan Faktörler:
1)Karalarda a&#;&#;nman&#;n, denizlerde birikmenin fazla olmas&#;,
2)&#;klim de&#;i&#;meleri,
3)Da&#; olu&#;umu hareketleridir.
Epirojenez yer yüzünü en uzun sürede &#;ekillendiren iç kuvvettir. Epirojenez sonucunda;
1)Jeoantiklinal (K&#;ta) ve jeosenklinal (okyanus) meydana gelir.
2)Deniz ilerlemesi (Transgrasyon) ve deniz gerilemesi (Regrasyon) meydana gelir.
Türkiye’de epirojenez sonucunda , Anadolu yar&#;m adas&#; yükselirken; çevresindeki Akdeniz ,Ege, Karadeniz çanaklar&#; ile Ergene havzas&#; çökmektedir.
Dünya üzerinde ise &#;skandinavya yar&#;madas&#; yükselirken , Almanya ve Hollanda çökmektedir.
Deniz ilerlemesinin görüldü&#;ü yerde akarsuyun a&#;&#;z k&#;sm&#; deniz sular&#; alt&#;nda kal&#;r. Akarsuyun enerji potansiyeli azal&#;r ve biriktirme yapar. Deniz gerilesi var ise akarsuyun yatak e&#;imi artar ve a&#;&#;nd&#;rma gücü artar.
E&#;er bir yerde akarsu vadisi deniz içinde de devam ediyorsa; deniz ilerlemesinden bahsedilebilir. K&#;y&#; &#;ekilleri yüksekte veya kara içlerinde kalm&#;&#; ise deniz gerilemesi olmu&#;tur.
Volkanizma
Ma&#;man&#;n yerin derinliklerinden hareket ederek yer yüzüne ç&#;kmas&#; veya yer yüzüne yak&#;n derinliklere kadar gelerek so&#;umas&#; olay&#;na volkanizma denir.
Volkanizma denilince daha çok yer yüzünde meydana gelen ma&#;matik faaliyetler akla gelmektedir. Çünkü volkanik &#;ekiller yer yüzünde olu&#;maktad&#;r.
Volkanizma s&#;ras&#;nda ma&#;ma kat&#;, s&#;v&#; ve gaz halinde yer yüzüne ç&#;kar. Ç&#;kan s&#;v&#; maddelere lav, kat&#; maddelere tüf denir. Gazlar&#;n ço&#;u ise su buhar&#;d&#;r.
Volkandan ç&#;kan maddeler lav ise, volkan bacas&#;ndan akma &#;eklinde hareket eder. Tüf veya gaz ç&#;k&#;&#;&#; olursa patlama olur.
Volkanizma ile ç&#;kan malzemeler ç&#;kt&#;&#;&#; yerde birikerek volkan konilerini olu&#;turur.
Yanarda&#;lar&#;n yükseltisinin az veya çok olmas&#;nda lavlar&#;n ak&#;&#;kanl&#;&#;&#; etkilidir. Lavlar&#;n ak&#;c&#;l&#;&#;&#; fazla ise geni&#; alanda birikme olur. Yükseltisi az olan yayvan görünü&#;lü volkan konisi olu&#;ur. Bunlara tabla veya plato volkanlar denir. ör: Karacada&#; volkan da&#;&#; (G.D Anadolu)
Lavlar&#;n ak&#;c&#;l&#;&#;&#; az ise yükseltisi fazla olan volkan da&#;lar&#; olu&#;ur. Bunlara da kalkan volanlar&#; denir. ör: A&#;r&#; da&#;&#;
Volkan konilerinin tepesinde bulunan çukurlu&#;a krater denir.
Baz&#; yanarda&#;larda ana koni üzerinde olu&#;mu&#; yan koniler de olabilir. Bunlara parazit koni denir. Ör: Erciyes da&#;&#;
Volkanik patlamalarla baz&#; volkanlar&#;n tepe k&#;sm&#; uçarak çok büyük çanak olu&#;ur. Bu çanaklara kaldera denir. Ör: Nemrut da&#;&#; ( y&#;l&#;nda ikinci kez patlam&#;&#;t&#;r.)
Yer Yüzündeki Ba&#;l&#;ca Volkanik Bölgeler
1)Atlas Okyanusunun orta kesimi,
2)Akdeniz ve çevresi
3)Do&#;u Afrika
4)Büyük Okyanus çevresi (en fazla bu bölgede görülmektedir. Bu sebeple buraya Pasifik Ate&#; Çemberi denir.)
Türkiye deki Ba&#;l&#;ca Volkanik Da&#;lar
Do&#;u Anadolu Bölgesindekiler: A&#;r&#; , Tendürek, Süphan, Nemrut.
&#;ç Anadolu Bölgesi: Erciyes, Hasan da&#;&#; Melendiz da&#;&#;, Karada&#; , Karacada&#;.
Akdeniz Bölgesi: Hassa ve çevresi (Hatay)
G.D Anadolu Bölgesi: Karacada&#;
Ege Bölgesi: Kula volkanlar&#;
Akarsu A&#;&#;nd&#;rmas&#;
* Akarsular a&#;&#;nd&#;rma faaliyetini daha çok a&#;&#;zdan kayna&#;a do&#;ru geri a&#;&#;nd&#;rma &#;eklinde gerçekle&#;tirir.
* Denize dökülen bir akarsu yata&#;&#;n&#; en son deniz seviyesine kadar a&#;&#;nd&#;r&#;r. Buna taban seviyesi (genel kaide seviyesi) denir. Göle dökülen akarsu da yata&#;&#;n&#; en son göl seviyesine kadar yapar. Buna da yerel kaide seviyesi denir.
Denge Profili: Akarsular&#;n yata&#;&#;n&#; a&#;&#;zdan kayna&#;a do&#;ru geri a&#;&#;nd&#;rarak düzle&#;tirmesiyle olu&#;an iç bükey e&#;riye denir. Türkiye akarsular&#; denge profiline ula&#;mam&#;&#;lard&#;r. Sebebi : Türkiyenin bugünkü yer &#;ekillerinin yak&#;n bir dönemde olu&#;mu&#; olmas&#;d&#;r.
Akarsu A&#;&#;nd&#;rmas&#;
Akarsu yataklar&#; boyunca akarken iki yoldan a&#;&#;nd&#;rma yapar.
1-) Kimyasal A&#;&#;nd&#;rma:Toprak ve kayalar&#;n erimesi yoluyla olur. Kayalar&#;n yap&#;s&#;na suyun s&#;cakl&#;&#;&#;na ve içindeki CO2 miktar&#;na ba&#;l&#;d&#;r. Erime s&#;cakl&#;kta artt&#;&#;&#; için kimyasal a&#;&#;nd&#;rma yaz aylar&#;nda ve tropikal bölgelerde daha çok olur.
2-) Mekanik A&#;&#;nd&#;rma:Akarsular&#;n toprak ve kayalardan parçalar koparmas&#; ile olu&#;ur. Akarsuyun mekanik a&#;&#;nd&#;rma gücü &#;u etkenlere ba&#;l&#;d&#;r:
a) Su Miktar&#; (Ak&#;m):Bir akarsuyun ta&#;&#;d&#;&#;&#; su miktar&#; artt&#;kça a&#;&#;nd&#;rma gücüde artar. Bu nedenle çok su ta&#;&#;yan büyük akarsular daha çok a&#;&#;nd&#;r&#;rlar Su fazlal&#;&#;&#; nedeniyle bir akarsu üzerinde en fazla a&#;&#;nd&#;rma ba&#;lang&#;çta a&#;&#;z k&#;sm&#;nda olur. Ve yata&#;&#;n kaz&#;lmas&#; da buradan geriye do&#;ru ilerler buna geriye a&#;&#;nma denir.
b) Ak&#;&#; H&#;z&#;:A&#;&#;nd&#;rma üzerinde etkili olan ikinci etken akarsuyun ak&#;&#; h&#;z&#;d&#;r. Bu da e&#;ime ba&#;l&#;d&#;r. E&#;imin fazla oldu&#;u bölgelerde akarsular daha h&#;zl&#; akar,a&#;&#;nd&#;rma güçleri artar. Örne&#;in Türkiye'deki akarsular saniyede ak&#;tt&#;klar&#; toplam su miktar&#; bak&#;m&#;ndan fazla zengin olmad&#;klar&#; halde yataklar&#;nda e&#;imin fazla olmas&#;ndan dolay&#; fazla a&#;&#;nd&#;r&#;rlar.
c) Yük Miktar&#;:Akarsuyun ta&#;&#;d&#;&#;&#; kum,çak&#;l,mil gibi maddeler akarsuyun a&#;&#;nd&#;rma kazma araçlar&#;d&#;r. Bu nedenle yük ne kadar çoksa a&#;&#;nd&#;rma da o kadar fazla olur.
d) Zeminin Özelli&#;i:A&#;&#;nd&#;rma akarsuyun geçti&#;i yerlerdeki kayalar&#;n özellikleri ile de ilgilidir. Kum çak&#;l gibi gev&#;ek maddeler daha kolay kopar&#;l&#;p a&#;&#;nd&#;r&#;l&#;r. Dirençli kayalar,kat&#;la&#;&#;m kayalar&#; ve sert kum ta&#;lar&#; a&#;&#;nmaya daha uzun zaman kar&#;&#; koyarlar. Akarsuyun geçti&#;i alanlar bitki örtüsünden yoksun ise a&#;&#;nd&#;rma i&#;lemi daha da artar.
AKARSULARIN A&#;INDIRMA &#;EK&#;LLER&#;
DENGE PROF&#;L&#; Akarsular yataklar&#;n&#; e&#;imin fazla oldu&#;u yerlerde derine do&#;ru,e&#;imin az oldu&#;u yerlerde ise yana do&#;ru a&#;&#;nd&#;r&#;rlar. Bir akarsu yata&#;&#;n&#; derine do&#;ru a&#;&#;nd&#;rd&#;kça yatak e&#;imi azal&#;r,deniz seviyesine yakla&#;&#;r. Hiç bir akarsu yata&#;&#;n&#; deniz seviyesinden daha derine a&#;&#;nd&#;ramaz buna taban seviyesi denir. Taban seviyesine ula&#;m&#;&#; akarsularda derine a&#;&#;nd&#;rma sona erer. Akarsuyun a&#;&#;z bölümü su miktar&#;n&#;n çoklu&#;una ba&#;l&#; olarak taban seviyesine daha k&#;sa sürede ula&#;&#;r buralarda derine a&#;&#;nd&#;rma olmaz fakat kayna&#;&#;na (geriye) do&#;ru derine a&#;&#;nd&#;rma artarak devam eder. Buna geriye a&#;&#;nd&#;rma yada boyuna a&#;&#;nd&#;rma denir. Geriye a&#;&#;nd&#;rma sonucunda akarsu boyunu geriye do&#;ru uzat&#;r. Su bölümü alan&#;n&#; yararak kom&#;u akarsuyun yada kollar&#;ndan birini kendine ba&#;layabilir. Bu olaya kapma denir. Bu olay nedeniyle akarsu havzalar&#; geni&#;leyebilir. A&#;&#;nd&#;rma sürdükçe akarsuyun yatak e&#;imi azal&#;r, ak&#;&#; h&#;z&#; yava&#;lar. Derine a&#;&#;nd&#;rma azal&#;r ve hemen hemen sona erer. Bu duruma eri&#;mi&#; bir akarsuyun yata&#;&#;nda ba&#;lang&#;çtaki pürüzler,&#;elaleler ortadan kald&#;r&#;lm&#;&#;t&#;r. Akarsu yata&#;&#;n&#;n a&#;z&#;ndan kayna&#;a do&#;ru uzanan profili iç bükey düzenli bir e&#;ri halindedir. Buna denge profili denir. Denge profiline ula&#;m&#;&#; akarsular yava&#; ak&#;&#;l&#; ve enerji potansiyelleri az olur. Ayn&#; zamanda bu akarsular ta&#;&#;mac&#;l&#;k için elveri&#;lidirler. Türkiye'deki akarsular genellikle denge profilini almam&#;&#; akarsulard&#;r. Bunun nedeni Türkiye'nin bu günkü yeryüzü &#;eklini yak&#;n bir jeolojik devirde (seafoodplus.info ba&#;lar&#;) alm&#;&#; olmas&#;d&#;r. Nitekim Türkiye'nin seafoodplus.info sonunda peneplen halinde iken seafoodplus.info ba&#;&#;nda toptan yükselmi&#; oldu&#;u tespit edilmi&#;tir. Bunun sonucu olarak Türkiye'de da&#;lara oranla daha geni&#; yer kaplayan ova ve platolar yükseklerde kalm&#;&#; ve akarsular&#;n denge profili de bozulmu&#;tur. Bu nedenle Türkiye'deki akarsulardan ta&#;&#;mac&#;l&#;k sahas&#;nda istifade edilememektedir.
Vadiler
Akarsular&#;n yataklar&#;n&#; derine ve yana a&#;&#;nd&#;rmas&#; ile olu&#;an ve sürekli ini&#;i olan uzun çukurlard&#;r. De&#;i&#;ik &#;ekilleri vard&#;r.
a)Bo&#;az Vadi:Yüksek yerlerde derine a&#;&#;nd&#;rma ile olu&#;mu&#; vadilerdir. Yamaçlar dik vadi dard&#;r. Da&#;lar&#; enine yaran &#;rmak vadileri Türkiye'de kuzey ve güney yönlü ula&#;&#;mda kolayl&#;k sa&#;lar. Bunlara yamaç vadileri de denir. Örnek Marmara da Gevye Bo&#;az&#;,Küre da&#;lar&#;nda K&#;z&#;l&#;rmak vadisi Canik Da&#;lar&#;nda Ye&#;il&#;rmak Vadisi,Akdeniz de Çubuk ve Gülek bo&#;azlar&#; gibi.
b)Kanyon Vadierine a&#;&#;nd&#;rmay&#; tamamlayan akarsuyun geçti&#;i bölgenin Epirojenik hareketler sonucu yükselmesi yada denizlerin çekilmesi sonucu akarsu yata&#;&#;n&#; tekrar derinle&#;tirir. Böylece vadi yamaçlar&#;ndaki seki(taraça) denilen basamaklar olu&#;ur. Kalkerli arazilerde farkl&#; kayalar&#;n erimesi sonucunda da kanyon vadi olu&#;ur. Örne&#;in Akdeniz'de Göksu Kanyonu gibi.
c)Çentik Vadi:Baz&#; vadilerin profili V biçimindedir. Bu tür vadilere çentik vadi denir. Bu tip vadiler genelde akarsular&#;n yukar&#; ç&#;&#;&#;rlar&#;nda olu&#;urlar. Ayn&#; zamanda akarsular&#;n ilk olu&#;tuklar&#; dönemdeki genç vadilerdir.
d)Yat&#;k Yamaçl&#; Vadi:Yana a&#;&#;nd&#;rman&#;n fazla oldu&#;u ve yamaçlar&#;n yat&#;kla&#;t&#;r&#;ld&#;&#;&#; yerlerde vadilerin profili geni&#;ler ve yat&#;k yamaçl&#; vadiler meydana gelir. Bu tip vadilerin genellikle alüvyonla kapl&#; geni&#; bir tabanlar&#; da vard&#;r.
e)Geni&#; (alüvyal) Tabanl&#; Vadi:Yana a&#;&#;nd&#;rman&#;n etkisi ile geni&#;leyen vadilerdir. E&#;imin azalmas&#;na ba&#;l&#; olarak birikmelerle alüvyon bir taban olu&#;mu&#;tur.
Menderes (Büklüm - Menderesli Ak&#;&#;)
Akarsular yataklar&#;n&#; yanlara do&#;ru da a&#;&#;nd&#;r&#;rlar sular bazen bir yamaca bazen ötekine çarpar. Çarpma ile yamaçlar&#;n alt&#; kaz&#;l&#;r,zamanla y&#;k&#;l&#;r ve daha çok geriler. Böylece bir akarsu vadisindeki girintiler ç&#;k&#;nt&#;lar büklümler halini al&#;r. Bu büklümler büyüdükçe vadi geni&#;ler yamaçlar geriler. Bir akarsu vadisinde mendereslerin olu&#;mas&#; yatak e&#;iminin azalmas&#;na ba&#;l&#;d&#;r. Bir akarsuda mendereslerin artmas&#; bu akarsuyun :
- Yatak e&#;iminin azald&#;&#;&#;n&#;
- Uzunlu&#;unun artt&#;&#;&#;n&#;
- H&#;z&#;n&#;n azald&#;&#;&#;n&#;
- A&#;&#;nd&#;rma gücünün azald&#;&#;&#;n&#; gösterir.
Türkiye'de özellikle Ege bölgesinde bulunan akarsular (Gediz,Bak&#;rçseafoodplus.infoes,seafoodplus.infoes) son derece belirgin menderesler meydana getirirler.
Peri Bacalar&#;:Peribacalar&#; volkanik tüf ve millerle kapl&#; yamaçlarda sellenme sonucunda meydana gelirler. Yamaçtaki tüf ve miller aras&#;nda yer yer daha dirençli tabakalar veya bloklar varsa bunlar altlar&#;ndaki yumu&#;ak k&#;s&#;mlar&#; sellenmeye kar&#;&#; korurlar. Böylece üzerine &#;apka gibi bir kaya parças&#; duran sütunlar&#; and&#;ran garip &#;ekiller meydana gelmi&#; olur. Peribacalar&#; ülkemizde özellikle Ürgüp ve Nev&#;ehir dolaylar&#;nda görülür. Peribacalar&#;n&#;n &#;ekillenmesinde ayn&#; zamanda rüzgar&#;n da dolayl&#; etkisi vard&#;r.
K&#;rg&#;bay&#;r (Badlands):Sel sular&#;n&#;n etkisi ile yamaçlar yar&#;l&#;r ve ayn&#; zamanda gittikçe yat&#;kla&#;&#;r. Bu arada yar&#; kurak bölgelerde mil ve tüf gibi maddelerden yap&#;lm&#;&#; yamaçlar üzerinde çok s&#;k sel yar&#;nt&#;lar&#;ndan olu&#;mu&#; karmakar&#;&#;&#;k ve üzerinde dola&#;&#;lmas&#; çok zor olan baz&#; &#;ekillerde meydana gelir bunlara k&#;rg&#;bay&#;r ad&#; verilir.
Dev Kazan&#;:Akarsular&#;n ça&#;layan yaparak dü&#;tü&#;ü yerlerde olu&#;an a&#;&#;n&#;m &#;ekillerdir.
Platolar:Akarsular taraf&#;ndan derince kaz&#;lm&#;&#; yar&#;lm&#;&#; düzlüklerdir bu düzlükler eski peneplenlerin gençle&#;mesi-yükselmesi sonucunda olu&#;urlar. Baz&#;lar&#; da lav düzlükleridir.
Peneplen (Yontukdüz):Akarsular yerkabu&#;unun yüksek k&#;s&#;mlar&#;n&#; a&#;&#;nd&#;rarak çukur yerleri doldurarak yeryüzünü düzle&#;tirmeye çal&#;&#;&#;rlar. &#;rili ufakl&#; bir çok akarsu taraf&#;ndan yap&#;lan a&#;&#;nd&#;rmaya ba&#;l&#; olarak çok uzun bir zaman sonucun da bütün arazi alçalm&#;&#; engebelik bak&#;m&#;ndan silikle&#;mi&#; olur. Böylece karalar&#;n yüzeyi deniz seviyesi yak&#;nlar&#;na kadar alçalt&#;l&#;r ve hafif dalgal&#; bir düzlük haline dönü&#;ür. Akarsu a&#;&#;nd&#;rmas&#; sonucunda meydana gelen bu gibi düzlüklere peneplen ad&#; verilir. Türkiye seafoodplus.info&#;n sonlar&#;nda peneplen halinde iken seafoodplus.info&#;n ba&#;lar&#;nda tümden yükselmi&#; ve peneplen yüzeyi yükseklerde kalm&#;&#;t&#;r. Türkiye'deki ova ve platolar&#;n yükseklerde bulunmas&#;n&#;n nedeni bu peneplen yüzeylerinin yükselmesidir.
Akarsu Biriktirme &#;ekilleri
Akarsular a&#;&#;nd&#;rd&#;klar&#; maddeleri beraberinde ta&#;&#;r. Yatak e&#;imleri azald&#;&#;&#;nda akarsular&#;n a&#;&#;nd&#;rma ve ta&#;&#;ma gücü de azal&#;r. Bu nedenle ta&#;&#;ma güçlerinin azald&#;&#;&#; yerde ta&#;&#;d&#;klar&#; maddeleri biriktirirler.
UYARI : Akarsular&#;n yatak e&#;imi azald&#;&#;&#;nda h&#;zlar&#;, a&#;&#;nd&#;rma ve ta&#;&#;ma güçleri azal&#;r. Biriktirmedeki, temel etken yatak e&#;imin azalmas&#;d&#;r.
Birikinti Konisi: Yamaçlardan inen akarsular, a&#;&#;nd&#;rd&#;klar&#; maddeleri e&#;imin azald&#;&#;&#; eteklerde biriktirir. Yar&#;m koni &#;eklindeki bu birikimlere birikinti konisi ad&#; verilir. Birikinti konileri zamanla geli&#;erek verimli tar&#;m alan&#; durumuna gelebilir.
Da&#; Ete&#;i Ovas&#;: Bir da&#;&#;n yamaçlar&#;ndan inen akarsular ta&#;&#;d&#;klar&#; maddeleri e&#;imin azald&#;&#;&#; yerde birikinti konileri &#;eklinde biriktirirler. Zamanla birikinti konilerinin birle&#;mesiyle olu&#;an hafif dalgal&#; düzlüklere da&#; ete&#;i ovas&#; ad&#; verilir.
Da&#; &#;çi Ovas&#;: Da&#;l&#;k alanlar&#;n iç k&#;s&#;mlar&#;nda, çevreden gelen akarsular&#;n ta&#;&#;d&#;klar&#; maddeleri e&#;imin azald&#;&#;&#; yerlerde biriktirmesi ile olu&#;an ovalard&#;r. Türkiye gibi engebeli ülkelerde da&#; içi ovalar&#; çok görülür.
Taban Seviyesi Ovas&#;: Akarsular&#;n taban seviyesine ula&#;t&#;&#;&#; yerlerde, e&#;imin azalmas&#; nedeniyle ta&#;&#;d&#;&#;&#; maddeleri biriktirmesi ile olu&#;turdu&#;u ovalard&#;r. Bu tür ovalarda akarsular menderesler yaparak akar. Gediz ve Menderes akarsular&#;n&#;n a&#;a&#;&#; bölümlerindeki ovalar bu türdendir.
Rüzgarlar
Rüzgarlar kopard&#;klar&#; parçac&#;klar&#; havaland&#;rarak ta&#;&#;mak, bu parçac&#;klar&#; çarpt&#;rarak a&#;&#;nd&#;rmak ve gücü bitince de biriktirmek yoluyla yeryüzünde &#;ekillendirme yaparlar. Rüzgarlar&#;n yer&#;ekli olu&#;turabilmesi baz&#; faktörlere ba&#;l&#;d&#;r. Bunlar;
• &#;klim,
• Bitki örtüsü,
• Arazinin yap&#;s&#;,
• Rüzgâr&#;n h&#;z&#; gibi faktörlerdir.
Rüzgarlar, en fazla kurak ve yar&#;kurak bölgelerde etkilidirler. Çünkü bu bölgelerde bitki örtüsü zay&#;f, arazi kuru, rüzgar h&#;zl&#;d&#;r. Rüzgarlar&#;n olu&#;turdu&#;u &#;ekiller, a&#;&#;nd&#;rma ve biriktirme &#;ekilleri olarak iki gruba ayr&#;l&#;r.
RÜZGAR A&#;INDIRMA &#;EK&#;LLER&#;:
1) HAMADA (KAYAÇÖLÜ): Çöllerdeki a&#;&#;r&#; a&#;&#;nd&#;rma sonucu çöl zeminindeki kayaç ortaya ç&#;kar. Buna sert olmayan ve kolay a&#;&#;nan kurak bölgelerin dirençsiz kayalar&#; rüzgar taraf&#;ndan a&#;&#;nd&#;r&#;larak uzun yar&#;klar olu&#;seafoodplus.info &#;ekillere yardang seafoodplus.info veya kayaçölü denir.
2) YARDANG: Kil, marn, kumta&#;&#; gibi
3) MANTARKAYA (DO&#;AL MASA VEYA &#;EYTAN MASASI): Rüzgarlar sürükledikleri veya savurduklar&#; taneleri yüzeylere çarparak a&#;&#;nd&#;rma yaparlar. Dikdörtgen yatay duru&#;lu tabakalar&#;n bulundu&#;u alanlarda rüzgar a&#;&#;nd&#;rmas&#; ile olu&#;an kaya &#;ekillerine mantarkaya ad&#; verilir.
4) RÜZGAR MA&#;ARALARI: Rüzgarlar ta&#;&#;d&#;klar&#; kum taneciklerini en fazla 1- 2 m. Yükse&#;e ç&#;karabildikleri için kayalar&#;n alt k&#;s&#;mlar&#;nda a&#;&#;nma fazla, üst k&#;s&#;mlar&#;nda ise az olur. Sertlik düzeyleri farkl&#; olan yatay duru&#;lu kayalar&#;n yumu&#;ak k&#;sm&#;, a&#;&#;nma ile oyuklar olu&#;turur. Bu oyuklara rüzgar ma&#;aras&#; denir.
5) &#;AH&#;T TEPELER: A&#;&#;n&#;ma kar&#;&#; dayan&#;kl&#;l&#;klar&#; farkl&#; olan malzemelerin üst üste birikerek farkl&#; tabakalar olu&#;turdu&#;u bölgelerde görülürler. Gerek rüzgar&#;n a&#;&#;nd&#;rmas&#;, gerekse mekanik çözülme ile gev&#;emi&#; ve zay&#;flam&#;&#; malzemelerin rüzgar taraf&#;ndan kopar&#;l&#;p ta&#;&#;nmas&#; sonucunda olu&#;an yüksekliklerdir.
6) TAFON&#;: Büyük kayalarda olu&#;an kekleu&#; yuvalar&#; &#;eklindeki oyuklara tafoni denir.
RÜZGAR B&#;R&#;KT&#;RME &#;EK&#;LLER&#;:
1) LÖS: Yar&#; kurak bölgelerde batakl&#;k ve göl k&#;y&#;lar&#;nda biriken kum ve toz birikintilerine lös denir.
2) BARKAN: Orta asyada rüzgarlar&#;n ta&#;&#;d&#;klar&#; kum ve tozlar&#; hilal &#;eklinde biriktirmesine denir. Çöllerde yayg&#;n olarak görülür.
3) KUMULLAR: Rüzgarlar&#;n ta&#;&#;d&#;&#;&#; kumlar&#; h&#;z&#;n&#;n kesildi&#;i yerlerde yada herhangi bir engelin gerisinde biriktirmesi ile olu&#;an kum tepeciklerine denir. Okyanus yada denizlerin rüzgarlara aç&#;k k&#;y&#;lar&#;nda ve çöllerde olu&#;ur.
Ülkemizde rüzgarlar, en fazla iç bölgelerimizde etkili olmaktad&#;r. Çünkü buralarda bitki örtüsü tahrip edilmi&#;, arazi ç&#;plak bir hal alm&#;&#;t&#;r. Bunun sonucunda, iç bölgelerimizde rüzgar erozyonu etkisini artt&#;rm&#;&#;t&#;r. Rüzgar etkisiyle Konya Karap&#;nar civar&#;nda kumullar olu&#;mu&#;tur. Ancak son y&#;llarda bu kumullar&#;n çevreye yay&#;lmas&#;n&#; engellemek için a&#;açland&#;rma faaliyetlerine h&#;z verilmi&#;tir. Akarsular&#;m&#;z&#;n denize döküldü&#;ü delta sahalar&#;nda da rüzgarlar&#;n etkisiyle olu&#;an kumullar görülür. Bafra, Çar&#;amba, Çukurova ve Sakarya deltalar&#;nda Kum tepeleri ve kumul s&#;rtlar&#; olu&#;mu&#;tur.
RÜZGAR EROZYONUNDAN KORUNMAK &#;Ç&#;N ALINMASI GEREKEN ÖNLEMLER:
• Kurak mevsimlerde topraklar&#;n sürülmemesi gerekir.
• Bol miktarda a&#;açland&#;rma yap&#;lmal&#;d&#;r.
• Tarlalar nadasa b&#;rak&#;lmamal&#;d&#;r
• Meralarda a&#;&#;r&#; otlatman&#;n engellenmesi gerekir.
• Hasattan sonra an&#;zlar&#;n yak&#;lmamas&#; gerekir.
Buzullar
Kutup bölgeleri ile yüksek da&#;lar&#;n üst k&#;s&#;mlar&#;nda bütün y&#;l hiç erimeden kalan karlara tokta&#;an kar (daimi) denir. Enlemin etkisiyle tokta&#;an kar s&#;n&#;r&#; Ekvatordan Kutuplara do&#;ru azal&#;r.
Bugün dünyan&#;n yakla&#;&#;k %10 ‘u (15 milyon km² si) buzullarla kapl&#;d&#;r. Buzullar&#;n etki alan&#; daha çok kutuplara yak&#;n yerlerdir.
BUZUL ÇE&#;&#;TLER&#;
Sirk Buzulu :Yüksek da&#;l&#;k alanlardaki küçük çukurluklar&#; dolduran buzullard&#;r. Yurdumuzda baz&#; yüksek da&#;l&#;k bölgelerde vard&#;r.
Ör: Cilo (Buzul Da&#;&#;) Sat, A&#;r&#;, Tendürek, Süphan , Kaçkar, Erciyes, Uluda&#;, Beyda&#;lar&#;, Geyik Da&#;lar&#;, Bolkar , Binbo&#;a da&#;lar&#; gibi.
Vadi Buzulu: Buzul a&#;&#;nd&#;rmas&#; ile olu&#;an vadilerin içini dolduran buzullard&#;r. Ör: Cilo da&#;&#;nda oldu&#;u gibi.
Takke Buzulu: Volkan da&#;lar&#;n&#;n üst k&#;sm&#;nda olu&#;an buzullard&#;r. Ör: A&#;r&#; da&#;&#;nda oldu&#;u gibi
Örtü Buzulu: Kutup bölgelerinde görülür. Antartika ve Grönland’da oldu&#;u gibi. Kutup bölgelerinde denizde yüzen buz da&#;lar&#;na Aysberg denir.
BUZUL A&#;INDIRMASINDA ETK&#;L&#; FAKTÖRLER
• Buzulun kal&#;nl&#;&#;&#;na: Kal&#;nl&#;k fazla ise a&#;&#;nd&#;rma oyma &#;eklinde , az ise törpüleme &#;eklinde olur.
• Yatak E&#;imine: Yatak e&#;imi fazla ise a&#;&#;nd&#;rma törpüleme &#;eklinde az ise oyma &#;eklindedir.
• Kayalar&#;n Özelli&#;ine Zemin sert kayalardan olu&#;mu&#; ise a&#;&#;nd&#;rma törpüleme &#;eklinde , yumu&#;ak ise oyma &#;eklinde olur.
BUZUL A&#;INDIRMA &#;EK&#;LLER&#;
BUZUL VAD&#;S&#;:Buzul a&#;&#;nd&#;rmas&#; sonucu olu&#;an “U” &#;eklindeki vadilerdir. Akarsu vadilerine göre boylar&#; k&#;sad&#;r ve sürekli ini&#; göstermezler (ini&#;li –ç&#;k&#;&#;l&#;d&#;r)
HÖRGÜÇ KAYA:Farkl&#; a&#;&#;nma sonucu olu&#;an ve genellikle deve hörgücüne benzeyen kayalard&#;r.
S&#;RK (BUZ YALA&#;I):Da&#;lar&#;n üst k&#;sm&#;nda a&#;&#;nd&#;rma ile olu&#;an küçük çukurluklard&#;r.
MOREN:Buzullar&#;n a&#;&#;nd&#;rarak ta&#;&#;d&#;&#;&#; kum , çak&#;l gibi maddelere moren denir.
DRUML&#;N:Buzul biriktirmesi ile olu&#;an alçak tepelere(ters ka&#;&#;k &#;eklinde) denir.
SANDER DÜZLÜ&#;Ü
Buzullar&#;n eridi&#;i yerde ortaya ç&#;kan akarsular&#;n ta&#;&#;d&#;&#;&#; malzemeleri biriktirmesi ile olu&#;an düzlüklerdir.
Türkiye’nin bugünkü yer &#;ekillerinin olu&#;mas&#;nda en az etkili olan d&#;&#; kuvvet buzullard&#;r. Buzullar&#;n en etkili oldu&#;u bölgemiz Do&#;u Anadolu Bölgesi'dir. Sebebi; yükseltisinin fazla olmas&#;d&#;seafoodplus.info&#;ca Do&#;u Karadeniz Bölümünde Kaçkar Da&#;&#;, &#;ç Anadolu Bölgesi'nde Erciyes Da&#;&#;, Akdeniz Bölgesi'nde Toroslar ve Marmara Bölgesi'nde Uluda&#;'da etkilidir.
*** Türkiye’nin bugünkü yer &#;ekillerinin olu&#;mas&#;nda en az etkili olan d&#;&#; kuvvet buzullard&#;r.
KARST TOPO&#;RAFYASI
Karstik &#;ekiller
1. Lapyalar: A&#;a&#;&#; yukar&#; tüm karstki sahalar&#;m&#;zda sular&#;n kanalize olduklar&#; yamaçlar boyunca küçük kanalc&#;klar ve oluklar &#;eklinde lapyalar görülmektedir. Toroslarda Giden Gelmez Da&#;&#;, Bolkar ve Alada&#;lar&#;n yamaçlar&#; boyunca çatlaklar üzerinde çatlak lapyalar&#;, yamaçlar boyunca dikey olarak uzanan duvar lapyalar&#;, dolin ve polyelerin yamaçlar&#;nda oluklu lapyalar bulunmaktad&#;r.
2. Dolinler: Kokurdan, tava, koyak sözcükleri ile ifade edilen ve derinli&#;i birkaç metre, çaplar&#; birkaç metre ile m aras&#;nda de&#;i&#;en dolinler, Karaman’&#;n güneyinde &#;brala, Mut’un KD’sunda Aks&#;fat platosunda, Göller yöresinde, Bolkar, Geyik ve Alada&#;larda say&#;s&#;z denecek kadar çok bulunmaktad&#;r. Huni ve silindir &#;eklinde olan dolinler Akseki’nin do&#;usunda – metre yükseklikteki Çimiköy ve çevresinde yayg&#;nd&#;r. Antalya da kale civar&#;ndaki anfiteatr &#;eklinde olan liman da bir doline tekabül etmektedir.
3. Obruklar: Baca ve kuyu biçiminde olan obruklar, &#;ç Anadolu’nun güneyinde ve Toroslar’da yer yer görülmektedir. Konya bölümünde yayg&#;n olan obruklardan K&#;z&#;lören obru&#;unun derinli&#;i m, çap&#; ise m olup obru&#;un 25 m alt&#;nda daimi göl bulunmaktad&#;r. Bunun yan&#;nda ayn&#; yörede Timra&#;, Kuruobruk, Çal&#;deniz ad&#;nda obruklar görülmektedir. Silifke’nin do&#;usunda turistik önemi olan Cennet ve Cehennem obruklar&#; da yer almaktad&#;r. Ayr&#;ca, Akseki’nin do&#;usunda – m yükseklikteki Çimiköy ve çevresinde derinli&#;i 14 ila m aras&#;nda de&#;i&#;en 22 adet obruk tespit edilmi&#;tir. Bu obruklardan Ürküten I’inderinli&#;i , Dünekdibi’nin ise metredir.
4. Uvala ve Polyeler: Bat&#; ve Orta Toroslarda eski akarsu yataklar&#; ve senklinal eksenleri boyunca geli&#;mi&#; birkaç km geni&#;likte, birkaç 10 km uzunlukta geni&#; karstik çukurlar (polye ve uvalalar) görülmektedir. &#;çlerinde geni&#; tar&#;msal arazilerin bulundu&#;u polyeler dahilinde ve kenarlar&#;nda k&#;rsal yerle&#;meler ve kasabalar ve hatta &#;ehirler yeralmaktad&#;r Çeltikçi ,Kestel,,Zivint ,Bozova ,Badema&#;ac&#;
K&#;z&#;lkaya
Bat&#; Toroslarda bulunan bu polyelerin yeni karstik ovalar&#;n d&#;&#;&#;nda yine Elmal&#;, Avlan, Ka&#; çiftli&#;i, Mu&#;la polyesi, Seki polyesi, Orta Toroslarda Mut’un 30 km kadar KD’sunda – m’leriaras&#;nda Çokak, Gembos, Çukurhisar ile Toroslar&#;n muhtelifi kesimlerin çok say&#;da polye bulunmaktad&#;r.
YER ALTI DRENAJI &#;LE &#;LG&#;L&#; &#;EK&#;LLER
Kuru, kör ve ç&#;kmaz vadiler: Yüzeydeki sular&#;n çatlaklar boyunca s&#;zmas&#; ve polyelerin muhtelif kesimlerinde biriken sular&#;n yeralt&#;na intikal etti&#;i alanlarda a&#;&#;nma sonucu yer alt&#; kanallar&#; olu&#;mu&#;tur. Bunlara ait tipik örnekler, Antalya’n&#;n 5 km kadar kuzeyinde Varsak köyü yak&#;n&#;ndaDüdenbata&#;&#;nda depresyona giren Düdensuyu, 2 km kadar yeralt&#;nda akt&#;ktan sonraDüdenba&#;&#; mevkiinde tekrar yüzeyeç&#;kmaktad&#;r. Kovada gölünün sular&#;n&#; bo&#;altan ve Aksu &#;rma&#;&#;n&#; olu&#;turan birçok yer alt&#; akarsular&#; da bulunmaktad&#;r.
Tüneller, köprüler ve ma&#;aralar: Silifke’nin km KD’sunda yüzeye ç&#;kmaktad&#;r. Ayn&#; &#;ekilde Dumanl&#; yeralt&#; mecras&#;n&#;n d&#;&#;&#;nda Manavgat çay&#; da yer alt&#; akarsular&#;ndan beslenmektedir.
Ülkemizde karstik bölgelerde çok say&#;da rastlanan en önemli erime &#;ekillerinden biri de ma&#;aralard&#;r. Burdur, E&#;irdir, Bey&#;ehir gölleri ile Akdeniz aras&#;nda, Anamur, Silifke ve Mersin kuzeyinde, Feke, Osmaniye, &#;skenderun ve Antakya yay&#; üzerinde say&#;lamayacak kadar çok ma&#;ara bulunmaktad&#;r. Bunlardan Alanya Damlata&#;, Mersin Narl&#;kuy, Aksek Sad&#;klar köyü yak&#;n&#;nda m derinli&#;inde Koyungöbe&#;i, Manavgat ve Su&#;la gölü aras&#;nda Manavgat suyu çevresinde Düdensuyu, Alanya Dim ma&#;aralar&#; tespit edilmi&#;tir. Sark&#;t ve dikitleri ile güzel bir tabiat abidesi olu&#;turan Burdur &#;nsuyu ma&#;aras&#;, m kadar uzunlukta olup birçak yer alt&#; gölü ve havuzlar&#;na sahiptir. Bu ma&#;aran&#;n 2 km kuzeyinde K&#;z&#;lin ma&#;aras&#; yer almaktad&#;r. Manavgat çay&#; havzas&#;nda dünyan&#;n en uzun yer alt&#; nehirleri olarak tan&#;mlanan Dumanl&#; I ve II adl&#; ma&#;ara ve yer alt&#; &#;rmaklar&#; mevcuttur.
Ta&#;eli platosunda Aks&#;fat, K&#;rba&#;&#;, Topgedik ve K&#;loba&#;&#; mevkilerinde ma&#;aralar ve yer alt&#; nehirleri geli&#;mi&#;tir. Burada Karaman’&#;n 45 km GD’sunda m uzunlu&#;unda &#;ncesu ile m uzunluktaki Asarini ma&#;aralar&#; ve yer alt&#; mecralar&#; tespit edilmi&#;tir. Gidengelmez da&#;&#;n&#;n kuzeydo&#;u kenar&#;nda T&#;naztepe ma&#;aralar&#; altalta üç seviyede geli&#;me göstermi&#;tir
Güneydo&#;u Anadolu’da Midyat civar&#;nda Hanok, Cin ve Deniz adl&#; yer alt&#; göl ve akarsular&#; bar&#;nd&#;ran ma&#;aralar mevcuttur. Uluda&#;’da, Karadeniz Ere&#;lisi civar&#;nda, Safranbolu – Cide güneyinde, Re&#;adiye – Niksar aras&#;nda ve Do&#;u Anadolu’da Elaz&#;&#; yak&#;n&#;nda 80 m derinli&#;inde Buzluk ad&#; verilen ma&#;ara ve Trakya K&#;rklareli Dupnisa (Suç&#;kt&#;) ma&#;ara sistemi bulunmaktad&#;r. K&#;rklareli’deki ma&#;aralar&#;n uzunlu&#;u ve m’dir ve ayr&#;ca x30x75 m boyutunda büyük bir salon da mevcuttur. &#;stanbul civar&#;nda Yar&#;mburgaz ma&#;aras&#; da bu ma&#;aralar aras&#;nda say&#;labilir.
Göksu nehri üzerindeki “Yerköprü” do&#;al bir tünel olup m uzunluktad&#;r. Burada traverten depolar&#; alt&#;nda s&#;zan sular zamanla do&#;al bir tünel olu&#;turmu&#;tur.
Göller yöresindeki göllerden düdenler veya suyutanlar vas&#;tas&#;yla yutulan sular, Akdeniz sahil ku&#;a&#;&#; üzerinde yüzeye akarsular, kaynaklar halinde ç&#;kmaktad&#;r. Mesela, Manavgat çay&#;n&#;n besleyen Dumanl&#; yer alt&#; nehri bunlardan biridir. E&#;irdir gölünden yutulan sular, yer alt&#; kanallar&#;n&#; takip ederek Aksu ve Köprüçay&#; havzalar&#;nda di&#;er karstik erime &#;ekillerinde biri de kazanlar olup, bunlara ait tipik örnekler Gaziantep bat&#;s&#;nda Araplar vadisi boyunca tespit edilmi&#;tir.,
KARST&#;K B&#;R&#;KME &#;EK&#;LLER&#;
Karstik alanlardan kaynaklanan sular bünyesinde eriyik halde bulunan kalsiyum bikarbonatl&#; yani kireçli sular&#;n buharla&#;mas&#; ile karbondioksit ve kalsiyum karbonat aç&#;&#;a ç&#;kmakta ve özellikle sular&#;n yay&#;ld&#;&#;&#; alanlarda travertenler, ma&#;aralar&#;n tavanlar&#;nda sark&#;t, tabanlar&#;nda ise dikitler olu&#;maktad&#;r.
Karstik birikme &#;ekillerinden olan traverten olu&#;umu en yayg&#;n ve tipik olarak Antalya ovas&#;nda görülmekte olup, burada bulunan travertenler basamaklar halinde , – , – m seviyede uzanmaktad&#;r. Di&#;er önemli teraverten olu&#;umu Denizli Pamukkale’de bulunmaktad&#;r; burada m yükseklikte birbirin izleyen &#;ekiller ve bunun üzerinde havuzcuklar görülmektedir. Buradaki traverten, 36 C civar&#;nda s&#;cakl&#;&#;&#; olan ve litrede grum erimi&#; halde kireç ta&#;&#;yan bir fay kayna&#;&#;n&#;n eseridir
Ma&#;aralarda yayg&#;n olan sark&#;t ve dikitlere gelince, sark&#;t (stalactite) ma&#;aran&#;n tavan kesiminden s&#;zan kireçli sular&#;n bitki kökü veya buna benzer bir ç&#;k&#;nt&#; boyunca akarken buharla&#;mas&#; ve suyun bünyesindeki kireçin birikmesi ile olu&#;makta ve ma&#;ara tavan&#;ndan adeta suçuk &#;eklinde sarkmaktad&#;r. Dikit (stalagmite) ise ma&#;ara tavan&#;ndan ma&#;aran&#;n taban&#;na damlayan sular&#;n bünyesindeki kireçin birikerek sütun halinde yükselmesi ile olu&#;maktad&#;r. Sark&#;t ve dikitlerebütün ma&#;aralar&#;m&#;zda s&#;k s&#;k rastlan&#;lmakta olup, suyun bünyesinde bulunan çe&#;itli yabanc&#; maddelere göre de çe&#;itli renk alarak son derece etkileyici görünümler sunmaktad&#;r.
Heyelan ve Erozyon
Heyelan :Heyelan, topra&#;&#;n üst k&#;sm&#; ile birlikte alttaki ana kayan&#;n bulundu&#;u yerden kayarak yer de&#;i&#;tirmesidir.
Heyelanda Etkili Faktörler
1) E&#;imin fazla olmas&#;. 2) Ya&#;&#;&#;lar&#;n fazla olmas&#; 3) Toprak özellikleri (killi olmas&#;) 4) Tabakalar&#;n uzan&#;&#; do&#;rultusu: Tabakalar e&#;ime paralel ise heyelan daha fazla görülür. 5) Be&#;eri faktörler: Yol yap&#;m çal&#;&#;malar&#; ile yamaç denge profilinin bozulmas&#;. 6) Depremler
Türkiye’de heyelan olay&#; en fazla Karadeniz Bölgesinde Do&#;u Karadeniz Bölümünde görülür. Sebepleri: Ya&#;&#;&#;&#;n ve e&#;imin fazla olmas&#;d&#;r. Ayr&#;ca topra&#;&#;n killi olmas&#;d&#;r.
En fazla görüldü&#;ü dönem ilkbahard&#;r. Sebebi kar erimeleri ile topra&#;&#;n suya doygun hale gelmesidir.
Erozyon
Erozyon, d&#;&#; kuvvetlerin etkisiyle toprak örtüsünün a&#;&#;nd&#;r&#;larak ba&#;ka alanlara ta&#;&#;nmas&#;d&#;r. Akarsu ve rüzgar erozyonunun birlikte etkili oldu&#;u yerlerin ortak özelli&#;i bitki örtüsü bak&#;m&#;ndan fakir olmalar&#;d&#;r.
Erozyonda Etkili Faktörler
1) Arazinin çok engebeli olmas&#;, 2) E&#;imli arazilerde arazinin e&#;ime dik sürülmesi.
7) Akarsu ta&#;k&#;nlar&#;
Erozyonun Sonuçlar&#;
1) Topra&#;&#;n verimi dü&#;er, çölle&#;me olur. 2) Barajlar dolar. 3) Tar&#;m alanlar&#; daral&#;r.
4) Bozulan do&#;al dengeye ba&#;l&#; olarak bir çok bitki ve hayvan türü yok olmaktad&#;r.
Erozyonu önlemek için;
1) Mevcut bitki örtüsü korunarak a&#;açland&#;rma yap&#;lmal&#;d&#;r. 2) E&#;imli tar&#;m alanlar&#;nda tarla e&#;ime paralel sürülmeli ve taraça (seki) yap&#;lmal&#;d&#;r. 3) Nöbetle&#;e tar&#;m yöntemi uygulanmal&#; (bu yöntemde as&#;l amaç erozyonu önlemek de&#;ildir. Verimi art&#;rmakt&#;r.)
4) Otlaklarda erken ve a&#;&#;r&#; otlatma yap&#;lmamal&#;d&#;r. 5) Baraj gölü yamaçlar&#; a&#;açland&#;r&#;lmal&#;d&#;r