Mavi Atlas Arşın Yetmez Makas Kesmez Terzi Biçmez

Yasin ŞEN

DÖRTDİVAN BİLMECELERİ
Bilmeceler günümüzde bile mahalli olarak en güçlü Türk Halk Edebiyatı türlerinden biri olarak karşımıza çıkmakta ve çeşitli isimlendirmelere muhatap olmaktadır. Mesela Gerede ve Dörtdivan’da bir bilmece sorma geleneğinin olduğu ve bunların “mesel atmak”, “mesel satmak” gibi ifadelerle bilindiği derlemelerle ve bazı araştırmalarda ortaya konabilmektedir.
Gerede ve Dörtdivan’da bilmeceler “sormaca”, “öğrenmece” gibi isimlerle de bilinir. (Hacer Kutay, “Bilmecelerimiz”, Gerede Dergisi Gerkav Gerede Kültür, Kalkınma ve Dayanışma Vakfı Bülteni Y.: 20, S.: 20, Haziran , s. ). Bu da gösteriyor ki, bilmecelerin daha başka isimlerle karşımıza çıkması mümkündür. Buna ilave olarak Dörtdivan yöresinde bilmece sorma geleneği bazen “mesel satmak” olarak da isimlendirilir. Buradan hareketle bilmecelerin “mesel” olarak adlandırıldığını kabul edebiliriz. Buradaki satmaktan kasıt bir şehir veya memleket vermeyi ifade eder. Bu satmak tabiri, Dörtdivan-Adakınıklı şair Servet Yüksel’in “Kestane” başlıklı bir şiirinde de şöyle geçmektedir:
Gel kestane patlatalım bu gece,
Şehir alıp köy satalım bu gece,
Memleketin meselesi deveyi,
Hendeklerden atlatalım bu gece…
(Servet Yüksel, Aynalardan Bakan Sen Misin -Şiirler-, Ankara , s. )
Buna göre Dörtdivan yöresinde bilmece sorma geleneği daha çok “mesel satmak” olarak adlandırılır. Bilmeceyi bilemeyen kişiye, soru soran “Bana hangi köyü vereceksin?” diye cevabı söyleme karşılığında bir yer ister. Bu köy veya yer muhitten bir yer olabileceği gibi İstanbul, Ankara gibi şehirler de olabilir. O da sözün gelişi olarak bir yer adı söyler. Bilmeceyi soran da böylece cevabı verir.
Burada amaç eğlenmektir. Özellikle uzun geçen kış gecelerinde evde ve misafirliklerde sohbet etmeye daha çok fırsat bulan yöre insanı bunlarla aslında Türkçenin en kıymetli verimlerini de geleceğe taşımış oluyordu. Bu bilmece sorma geleneği ne yazık ki, artık iyiden iyiye unutulmuş durumdadır. Derlediğimiz örneklere elbette daha pek çok bilmece dahil edilebilirdi. Biz bulduğumuz hemen her bilmeceye burada yer vermeye çalıştık. Bu örnekler oldukça güzeldir ve dilin son derece iyi işlenmiş edebî mahsulleridir. Yörede derlediğimiz bilmeceler ve cevapları şunlardır:
1. Şu bayırın öte yüzü beri yüzü
Kıpkırmızı gelin yüzü…
(Mushaf, Kuran-ı Kerim)
2. Mavi atlas, arşın yetmez, makas kesmez, terzi biçmez.
(Gökyüzü)
3. Fındık kabuğuna sığar, han kağısına sığmaz.
(Bilmece)
4. Et içine, hep içine, o da girdi içine…
(Kulak)
5. Sarı öküz yattı kalkmaz, siyah öküz gitti gelmez.
(Ateş-Duman)
6. Dağda tak tak, suda şip şip, burma bıyık, gaz ayağı.
(Biri balta, biri balık, biri tavşan, bir leylek)
7. Al eline at suya zıppır zıppır zıplasın!
(Yassı taş)
8. Sıra sıra odalar, birbirini kovalar.
(Tren)
9. Gök öküz temekten bakar.
(Sümük)
Dağa gider uzalu, eve gelür büzelü
(Urgan, halat, zincir)
Gıcırlının gırcırlısı, Bıcırlının bıcırlısı,
On ayak altı göz üç baş…
(Öküz arabası)
Bir kuyum var, içinde mercekli yılanım var.
(Gaz lambası)
Minare, minarenin içinde kenâre, kenârenin içinde oluk, oluğun içinde balık.
(İnsan, kan, gırtlak, dil)
Avludan atlar gök gök yumurtlar.
(Çıkrık)
Hırsız içeride, başı dışarıda.
(Çivi)
On ay yatar, iki ay kalkar, fenerini yakar, etrafına bakar.
(Ateş böceği)
Dağdan gelir taştan gelir, kıçı açık enişten gelir.
(Keçi)
Dört köpeğim var, hepsi birbirini kovalar.
(Araba lastiği)
Her şey onun elinin altından geçer.
(Kalem)
Dal üstünde kilitli sandık.
(Ceviz)
İçi bitli dışı kilitli.
(İncir)
Bir gelinim var, dokuz yamalığı var.
(Bezden kaşıklık)
Bil bakam bu nedir, bil nedir?
(Dil)
Afur altında yağlı kayış.
(Yılan)
Gece gördüm çok idi, sabah baktım yok idi.
(Yıldız)
Arkasında sepeti, geziyo memleketi!
(Salyangoz)
Dağda tak tak, suda şap şap, arşın ayaklı, burma bıyıklı.
(Balta, balık, leylek, kedi.)
Küçücük boyu var, muşambadan donu var.
(Kestane)
Şu bayırın öte yüzü beri yüzü
Kıpkırmızı gelin yüzü…
(Mushaf, Kuran-ı Kerim)
Dam altında yağlı kayış.
(Yılan)
Yasin ŞEN
Dörtdivan ÇPAL
Türk Dili ve Edebiyatı Öğretmeni

Sıcak evin direği
Tıp tıp eder yüreği
(BABA)

Dokuz ay zindanda yatar
Altı ayda zil çalar oynar
(BEBEK)

Özü tatlı,
Sözü tatlı,
Candan daha değerli
(ANNE)

Yattım yumuşak
Uyudum sıcak sıcak
(YATAK

Ham iken tatlı
Olmuşu acı
(BEBEK)

Ben giderim,
O gider
Güneşte beni izler
(GÖLGE)

Askerden küçük
Paşadan büyük
(ÇOCUK)

Gece içindeyiz
Gündüz dışında
Pencereli, kapılı
Şirin bir yuva
(EV)

Pazardan aldım
Bir tane
Eve geldim
Bin tane
(NAR)

Eve bitişik odada
Yemek pişer orada
(MUTFAK)

Uzun yoldan kuş gelir
Ne söylese hoş gelir
(MEKTUP)

Bir ağacı oymuşlar
İçine dünyayı koymuşlar
(TELEVİZYON)

Buradan attım kılıcı
Halep&#;te oynar ucu
(TELEFON)

Çın çın eder
Haber sorar
(TELEFON)

Sesi var canı yok,
Konuşur ağzı yok
(RADYO)

İstanbul da pişer
Kokusu buraya düşer
(MEKTUP)

O her gün yeniden doğar
Dünyaya haber yayar
(GAZETE)

Kuyruğu var
Canlı değil
Konuşur
Ama insan değil
Camı var
Ama pencere değil
(TELEVİZYON)

Alt yanı sivri tepe içindedir (Çene)

Üst yanı çakıldak (Diş)

Daha üstü muşulak (Burun)

Daha üstü ışıldak (Göz)

Üstü kara kolan (Kaş)

Daha üstü bir alan (Alın)

İner reyhan gibi
Oturur sultan gibi
Dürülür hasır gibi
Satılır esir gibi (Kar)

Uzadıkça kısalan şey nedir? (Hayat veya Ömür)

Allah yapar yapısını,
Bıçak açar kapısını.
(karpuz)

Mavi tarla üstünde,
Beyaz güvercin yürür.
(yelkenli)

Ocak başında kuyu,
Kuyunun içinde suyu;
Suyun içinde yılan,
Yılanın ağzında mercan.
(lamba)

Çın-çınlı hamam,
Kubbesi tamam,
Bir gelin aldım,
Babası imam.
(saat)

Bir çuval cevizim var,
Sayarım tükenmez.
(yıldız )

El eker dil biçer.
(yazı)

Arşın ayaklı,
Burma bıyıklı.
(tavşan)

Bir küçücük kutudur,
Bütün dünya yurdudur.
(radyo)

Fini fini fincan,
İçi dolu mercan.
(nar)

Küçücük fıçıcık,
içi dolu turşucuk.
(limon)

Daldan dala,
Kırmızı pala.
(sincap)

Yarım kaşık,
Duvara yapışık.
(kulak)

On ay yatar,
İki ay kalkar;
Feneri yakar,
Etrafa bakar.
(Ateş Böceği)

Dağda tak tak,
Suda cıp cıp.
Arşın ayaklı,
Burma bıyıklı.
(balta,balık,leylek)

Dağdan gelir, taştan gelir,
Bir kükremiş arslan gelir.
(sel)

Sıra sıra odalar,
Birbirini kovalar.
(tren)

Sarı sarı içinde,
Sarı zarfın içinde,
On iki birlik kardeş,
Birbirinin içinde.
(portakal)

Az gitti, uz gitti,
Dere tepe düz gitti,
Altı ay bir güz gitti;
Uyanınca hep bitti.
(rüya)

Kutuplara giden zenci ne olur? (Donar)

Yer altında civcivli tavuk(patetes)

Mavi atlas,
Arşın yetmez,
Makas kesmez,
Terzi biçmez.
(gökyüzü )

Koyu Ufacık mermer tası,
İçinde beyler aşı,
Pişirirsen aş olur,
Pişirmezsen kuş olur.
(yumurta)

Ayrıca bakınız ⇒