Mırade Kıne Alike Bate

View/Open
seafoodplus.info OMERLi/OMEBAN ve ~EVRESiSENUPO~ Bildirileri SEMPOZYUMA NAVNETEWi YA OMERLI/OMERAN {J DERUDORA WE INTERNATIONAL OMERLI/OMERAN AND SURROUNDINGS SYMPOSIUM rG~~r< ~ i:WlO ~Or<' CTl.a •. r<~a1 / ,.l~Or<:\ Editdrler: Ercan GUMU~- Veysel GURHAN \ IC. OMERLi KAYMAHAMLIGI IC. OMERLi BELEOiYESi I I -t::I;i.- ~al'kiyat ~l ARAiIlIllUWlOERllEOi Kent Isiklari: 48 Sempozyum: 2 Uluslararasi Omerli zOmeran ve Cevresi Sempozyumu Lcduzen-Kapok PakAjans Birinci baski: Bask! - Cilt Cinar Matbaacihk Ltd. Sti. Yuzyil Mah. Matbaacilar Cad. Ata Han No: 34 Kat: 5 Bagcilar / istanbul Tel: () 96 00 ISBN Yaym Sertifika No: ~ keNT l.$.l."seafoodplus.info Pak Ajans Yaymcihk Ltd. su Buyuk Resitpasa Cad. Yumni i~Merkezi No: 22/29 Vezneciler " istanbul Tel&Faks: Icindekiler Al!;lh~ Konusmalan 7 Prof. Dr. Serdar Bedii OMAY Muhammet Selami YAZICI Yilmaz ALTINDAG Doc. Dr. Ahmet ERKOL BiRiNCi 9 11 13 15 OTURUM: TARiHSEL S-ORE~ Omerli llcesi'nin Eski(:ag Tarihi ve Arkeolojisi Doc, Dr. Ergiin LAFLI Historical perspectives on recently discovered archaeological remains near the Omeriyan/Omeran Dr. Christopher Lillington : 19 region 22 Giineydogu Anadolu'nun ilk Miisliimanla~ma Sureci Prof. Dr. Ihsan Siireyya SIRMA 37 Cumhuriyetin Yilina Dogru Omerli Peruzat ALTINAY 43 iKiNCi OTURUM: A~iRETLER GENEL TANIMLAMALAR -OZERiNE Mardin ve Ceoresinde A~iretler Prof. Dr. Yilmaz KURT 55 XIX. YiizYllda Mardin Ceoresinde A~iret Hareketleri Prof. Dr. Suavi AYDIN 68 Turabidin' de A~iret Konfederasyonu Altan TAN 97 Asireiie Sosyal Yapi Dr. Mehmet Emin UNER U~UNCU OTURUM: OMERAN A~iRETi Biz Burdayzz ya Burda Olmayanlar, Onlara Ne Oldu? .Orhan MiROGLU Osmanli Areio Belgelerine Gore Omeruan'in Siyasi Tarihi Orner YILDIRIM Yerelden Bolgesel Giice Mala Bekkiro Yilmaz ALTINDAG Omervan ve Ceoresindeki Asiretier Hakkinda Diisicnceler Serefhan ctztnt DORDUNCU OTURUM: OMERAN/OMERLi VE ~EVRESiNDEKi Omerli' de Billikiler A~iRETLER Prof. Dr. Adnan DEMiRCAN Asiret (Kurumu) Yasami Baglammda Surguct; (Avina) Ornegi Rarnazan ERGiN Turabidin den Balttk' a-Heoerkan Asiret Konfederasyonu Nezire cmo I BE~iNCi OTURUM: VE ~EVRESiNDE BiYOLOJiK ~E~iTLiLiK Mardin'in Biyolojik C;e§itliligi ve Onemli Doga Alanlarz Prof. Dr. Murat BiRiciK Omerli ve Yakin Ceoresinin Mollusca (Yumusakca) Faunasi Prof. Dr. Ridvan $E$EN OMERAN/OMERLi Omervan (Mardin) Bolgesinin Nadir ve Endemik Bitkileri Prof. Dr. A. Selcuk ERTEKiN - Yrd. Doc, Dr. Curnali KESKiN ALTINCI OTURUM: OMERAN/OMERLi VE ~EVRESiNDE ETNisiTE Mardin 'de Arap lskam ve Mardin Arapcast Cahit TUZ The importance of East Syriac Christianity in the Omeni region Prof. Dr. Herman TEULE (Louvain-Nijmegen) Gecmisien Guniimuze Omerli (Maserte)' de Siyasi, Sosyal, Dini ve Etnik Yapi Baglammda Ermeniler Dr. Yildiz DEVECi BOZKU$ - Tomas <::ERME Omeruan Bolgesi ve Siiryaniler Tuma <::ELiK YEDiNCi OTURUM: OMERAN/OMERLi VE <;EVRESiNDE DiLSEL YAPI Mardin Araplarmm Ash ve MhaZZami Lehcesi Hakkinda Avrupa'da Yaptlan Arasttrmalar Doc, Bahaeddin BUDAK Mardin-Omerli'de Kullanilan Arap Lehcesi Uzerine Dilsel Bir Tahlil Ogr. Cor, Abdulhadi TIMuRTA$ - Doc, Dr. Mehmet Sirin <::IKAR SEKiziNCi OTURUM: OMERAN/OMERLi VE <;EVRESiNDE SOSYO-KULTUREL YAPI XVIII. ve XIX, YiizYIZZardaMardin Yoresinin Sosyal ve Siyasal Cografyasl Uzerine Degerlendirmeler Doc, Dr. Mehmet Zeydin YILDIZ - Dr. Ridvan ERpOGAN Osmanli Yenilesme Dcneminde Omerli ve Coresinde Egitim Yrd. Do<;.Dr. Hatip YILDIZ Yiizyllda Avine Kazastnda Yimeiim, Niifus ve Egitim Mehmet Ali YA$AR Savur ve Ceoresinde Bulunan Mezariaslari Mehmet Fatih PULLU DOKUZUNCU OTURUM: OMERAN/OMERLi ONEMLi OLAYLAR/$AHSiYETLER Hirbe Hacili MaZZaAbdulvehhab Prof. Dr. M. Halil <::i<::EK VE <;EVRESiNDE Sallhe Omeri, "Ji Gotinen Pe?iyan" Adli Eseri ve Kur' an ile lrtibatlandtnlmast Doc. Dr. Nurettin TURGAY Di Canda Klasik: Ya Herema Omeriuan Maserte de Kesayeten Dini Dr. Abdurrahman ADAK u Qezaya Li Dar Behsa Canda Devki (Orality) Dengbeji u ji Wan Yek Mirade Kine Zeki GURUR Ali Bati (Aliki Bate) OlaYl Oktay BOZAN ONUNCU OTURUM: OMERAN/OMERLi VE <;EVRESiNDE MEYVECiLiK/HAYVANCILIK Omerli Yoresi Meyve ve Bag Alanlarmda Dikkat Ceken Zararli ve Hasialtkiar ile Miicadele Onerileri Inane OZGEN - Hakan YILDIRIM - Halil BOLUSahimerdan TURKOLMEZ Omeruan Bblgesinde Hayvanclllgm Yrd. Do<;.Dr. Hasan i<::EN Sorunlari ve Cozum Onerileri Omerli Yoresi Meyveciliginin Diinii, Bugiinii, Yanni Hakan YILDIRIM - Inane OZGEN - Ahmet ONAY Kapanis- Tesekkur Konusmasi Yilmaz ALTINDAG Uluslararasi Omerli Omeran ve Ceoresi Sempozyumu Sonuc Bildirgesi Uluslararasi Omerli Omeran ve Ceoresi Sempozyumu Programs Sempozyum Fotograflan GE~Mi~TEN GUNUMUZE OMERLi (MASERTE)'DE SiYASi, SOSYAL, DiN! VE ETNiK YAPI BAGLAMINDA ERMENiLER Dr. Yrldiz DEVECi BOZKU~* Tomas ~ERME** Ozet: Bu makalede eski adi Maserte olan ve gunumuzde Omerli olarak bilinen bolgede gecmisten gunumuze ya:;;ayan Ermenilerin siyasi, sosyal, kulturel ve cografi varhklanyla ilgili incelemelere yer verilecektir. Bu cercevede ilk olarak makalede Maserte'nin Turkce, Kurtce, Ermenice ve Arapcada ne anlarna geldigi ve daha ziyade cografi olarak nerelerde kullaruldigi etimolojik olarak degerlendirilecektir. Daha soma Antik <;:aglarda,Osmanh doneminde, Cumhuriyet oncesi ve sonrasmda burada hangi etnik gruplarm yasadigr ve nufuslanrun ne oldugu tespit edilmeye cahsilacaknr. Bu veriler l:;;lgtnda tarihten gtintimtize Omerli (Maserte)' de ya:;;ayan diger etnik gruplar baglarrunda Ermenilerin nufus ve kulturel yasamlan, bolgenin mevcut durumu, bolgedeki nufus hareketlerini etkileyen faktorler uzerinde durulacakhr. Yine tarihte buradaki etnik gruplann hosgoru toplumu cercevesinde birbirleriyle ne tur iliskilerde bulunduklan ve dini rituelleri de bu cahsma sirasmda uzerinde durulacak hususlar arasmda yer alacakhr. Anahtar Kelimeler: Ermeni, Maserte, Omerli, Osmanh, Nufus, Din Abstract: In this article, we will gave research about political, social, cultural and geographical aspect of Armenian in Orner an. In this context, firstly we will explain in paper the meaning of Maserte in Turkish, Kurdish, Armenian and other language, also we will try to explain where this name geographical used. Then, we will try to display which ethnic groups lived in Omeran espicially in the archaic and Ottoman era, also during the establishment Republic of Turkey and currently. In the light of these information we will try to show from the history onwards in the Omeran which etnic and religion group lived and effects of Armenian emigration in this area. In here also we will try to show that how Armenian and other ethnic group lived in Omeran, and we will give information about their relation with other groups. Key Words: Armenian, Maserte, Omeran, Ottoman, Population, Religion Yildinm Beyazid ** Arastirmaci-Yazar Univ, Ankara [email&#;protected]. com Uluslararasi Omerli/Omeran ve Ceoresi Sempozyumu Giri~ Eski adiyla Maserte bugunku adiyla Omerli'ye gecmeden once Mardin'in cografi ozellikleri ve Mardin adirun nereden geldigi hususuna kisaca deginmekte yarar vardir, Mardin, Cuneydogu Anadolu ve unlu Mezopotamya ovasirun baslangic noktasmda yer alan, tarihi eskilere dayanan bir kenttir. Cecmisin unlii Ipek Yolu ile baglantisi olan kent topografyasmdan kaynaklanarak fiziki konumuna yanslyan karakteristik cizgileriylo adeta kartal yuvasl goriiniimiinii alrrustir. 2 Mardin Sancagirun yiizol<;iimii 'larda km_ olup, kazalar 10, nahiyeler 11, koylerin adedi olarak kaydedilmistir, yilma kadar koy olan Omerli, yillan arasmda bucak olarak kalrrustir, yilma gelindiginde ise 1. 4 km_ olarak kaydedildigi, daha sonraki yillarda ise 8. km_ oldugu, koy saYlsmm ise 'ya diii?tiigii gorulmektedir. Bu rakam yilmda ise olarak karsmuza cikmaktadrr, 4 Tiirk yer adlan sempozyumu verilerine gore, Mardin il sirl an icerisinde koy, 8 bucak bulunmaktaydi, 5 Mardin adirun ilk kez ne zaman kullaruldigi ve nereden geldigi konusunda, pek cok efsane bulunmaktadrr, Bunlardan biri, Pers krallanndan birisinin hasta olan Mardin adh oglu, dort mevsimi de birbirinden giizel olan bu kentte saghgma kavustugu icin onun adiyla aruldigi seklindedir, Ikincisi ise, iinlu tarihci Hammer'm kaynaklannda yer alan Arzaz'm (Ardesir), Marde kavminin bir bolumunu (Masius) Masis Dagi'na yerlestirdigi ve sehre bunlarm ismini verdigi yonundedir, Bir diger kaynakta ise sivil halka katliam uygulayan Pers kumandamnm adirun unutulmamasi icin Ermeni Patrikhanesi'nin Mardin sehrine "Mambut" aduu verdigine deginilmektedir. 6 Mardin yoresi gerek etnik gerekse dini yaplsl itibariyle gecmisten giinumuze fakhhklan bir arada barmdiran onemli bir yerlesim bolgesi 01mustur, Mardin'de ilk donemlerden giiniimiize Arsaguniler, Makedonyahlar (Buyuk iskender), Persler, Tikranlar, Romahlar, Bizanshlar, Buyuk Selcuklular, Artukogullan ve Osmanh Imparatorlugu gibi medeniyetlerin hukum siirmeleri beraberinde kente kiiltiirel ve bilimsel zenginligin yam sua kozmopolit bir yaprmn olusmasi icin de gerekli zemini olusturmustur, Mardin yoresinin bu ozelligi giiniimiizde mimari, sanatsal ve kiiltiirel anlamda da oldukca belirgindir. Antik ~aglarda Mardin Yoresi Baglanunda Maserte Antik <::aglarda Mardin ve yoresiyle ilgili olarak diizenli olarak kaydedilmis kaynak bulmak konusunda ciddi sikmtilar olsa da bu konuda Ermenice olarak kaleme almrrus ve <;ogu yurtdismda bulunan eserler bize Omeranlomerli ve Ceoresinde Etnisite • Mardin ve yoresiyle ilgili onemli ipuclan saglamaktadtr. Bu eserler arasmda ilk sirada Lukas lncicivan'isi Ermenice adi A~kharakrutyun (U12JuU1phU1qpnl~seafoodplus.info) (Cografya) olan eseri yer almakta olup burada Mardin ve yoresinde Antik caglarda onemli ipuclan bulunmaktadir: " Giiniimiizde Mardin/in Ermenilerin kazasi mevcudiyetiyle alan Nusaybin'i ilgili (tflJp]1lI) (Mdzpin) astrlar once Miktanya devletinin baskenii idi. Biiyiik Dtkran II (M. O. ) dimeminde ise Ermeni deoletinin strurlan icine girdi ve Arvastan iilkesinin baslica merkezi aldu. Mdzpin sehrinin esas yoneticisi ve askeri kumandanz Dikran II'nin kardesi Kar (seafoodplus.info) idi. MO 68'de Romaltlann Lucullus kumandastndaki saldtnlarma uzun miiddei karst kaydu. Sanunda Romaltlar sehri zapt etmeyi ve zenginlikleri talan etmeyi basardtlar M. S. 'te imparatar ]ulyen'in oliimiinden sanra sehir Iranlilarm eline ger;;ti yiizyzlda Araplar sehri zaptettiler. Oraya Ermeniler ve Iranltlar distnda Araplar ve Kiirtler de yerle~tiler. yzlmda Tiirkler tarafindan ele gecirildikien sonra onlar da sehre yerle~tiler. Ermeniler bolgede aiolueler, diikkanlar, kiliseler ve akullara sahiptiler. 'te Ermeniler Tehcire tabi iuiulmus ve bu yalculuk strastnda hayatinin kaybetmi~tir. Bir kismi ise cesiili iilkelere gor;; etmislerdir. Mdzpin'de suriann kalinitlart, birkac kilisenin harabeleri disinda yarzsz yumu~ak topraga gomiilmii~ alan muhiesem Surp Hagap (Bwqnp) kilisesinin harabeleri ve pek cok:binalarin kalinitiartru gormekieqiz "7 Omerli (Masertelde bazi arastirmacilar tarafmdan binlerce topraga gomulmus mimarhk harikasi niteliginde uzum sikma havuzlan bulundugu kaydedilmektedir. Ozellikle Antik (agdan kalma simetrik bu mimari orneklere sayilan az da olsa giiniimiizde de rastlamak mumkundur, Cunumuzde ozellikle Dogu ve Cuneydogu bolgesinde yaygm olarak uzum srrasi uretiminde kullarulmakta olan bu uzum sikma havuzlan halen uzum sirasr uretiminde kullarulmaktadir. Bu yonuyle soz konusu havuzlann bile bash basma bir arastirma konusunu teskil ettigini soylemek mumkundur, Mimarhk harikasi bu havuzlann dogrudan Maserte'de kullaruldiguu ifade eden herhangi bir kayda rastlanamasa da bu havuzlann Savur bolgesinde kullaruldigi anlasilmaktadir, Bu konuyla ilgili olarak Andonyants manastm rahiplerinin Ermenice el yazma tip bilgileri kitaplannda Ermenilerin ~arap ve sarapcihk konusuna ne kadar deneyimli 01duklarirun yam sua sarabm Hrristiyanlar arasmda hangi alanlarda kullaruldigiru gostermesi acismdan onemli bir veridir; UluslararasiOmerli/Omeran ve Ceoresi Sempozyumu " Kirimizi ylllanml~ ~arap ya~lllara kant guclendirmesi icin i~irilir. Rahipler uziimii eikarak: suyunu kiinniik (Tiitsii) yakarak terbiye ederler. Terleyenlere steak: ~arap icirilir. Gliim da~egindekiler ruhunu teslim edebilmesi icin bir damla ~arap agzma damiaiilir. Uzum suyunun saraba donusmesinden sonra [tctlar icerisinde uzun sure kalmastndan dolaYI yan ceperleri ve dibinde tortu olusur. Pek cok kimyasal tuzu iceren bu tortu tIP ve mimaride kullaruhr. Ermeniler kay ve kasabalarda bu ioriuya lapa derlerdi. Ermeni astlli Amasyalz iinlii saray tip doktoru Amirdovlat tip ile ilgili olan eserinde iizumiin, asmanin, kbkiinicn ezilip daviilerek yaralar uzerine siiriilmek iizere merhem haurladig), ba~agnsz ve aiesli hastalikiarm tedavisinde kullamldigtndan bahseder 8 Yorenin aym zamanda onemli gecim kaynaklan arasmda da sayilan uzum ve pekmezin sosyal yaplya da yansidigi ve giiniimiize kadar geldigi gorulmektedir. Orne gin Omerlili kizlann pekmezle ilgili kullandikIan maniler soyledir: Masa iistiinde pekmez, Bu pekmez bana yetmez, Omerli'nin kizlari Taksisiz gelin gitmez 9 Andonyants manastm rahiplerinin Ermenice el yazma tip bilgileri kitaplannda Omerli (Maserte), de yetisen uzumlerin, uretilen ~arap ve pekmezlerin essiz oldugu bilgilerine de rastlamak mumkundur, Vine Ornerli (Maserte)'nin ~arap ve pekmez uretiminde son derece iyi durumda 01dugu ve bu nedenle baska bolgelerden Omerli (Maserte),ye pekmez ve ~arap sanlmasirun soz konusu olmadigma da vurgu yapilmaktadir. Ozellikle Omerli (Maserte) pekmezinin halk arasmda marka olarak kabul edildiginin de alti cizilmektedir. Bir ornek vermek gerekirse, Kocasirt (Seyhler) koyunde uzum sikilan (Arapca Ma' asara, Ermenice Tagar, Kurtce Tagar denilen), yuzlerce tarihi havuzlar gunumuze kadar gelebilmistiro Baska bir ornek: Besikkaya (Fafih) koyu tarihi kalesi ve eski eserlerine de rastlamak mumkundur, Bu koyle Dikran Il'nin tarihi paralanmn sikca toprak altmda gornuldugu yerlerdir. Bu tarihi kalmtilan Ermenilerin bolgede MO'de () yasadiklanrun kamtlan arasmda degerlendirmek mumkundur, 10 Maserte'nin Etimolojik Yapisi Maserte yerlesim bolgesinin adi pek cok dilde anlam kazanrrustir. Ermenilerin Hiristiyanhk oncesi inanclarmdan olan Pagan donemi rum Omeranlomerli ve Ceoresinde Etnisite Hint-Avrupa ari rrklanrun da tek tannh inanclan oncesi ile ayrudir, Pagan doneminde ana tannca Ma (An-Anahit)'ya tapiruhr ve §arap icilir, dans edilir, giine§in yedi renkli kiyafetleri giyilerek ibadet edilirdi. Bu geleneklerden §arap icme adeti Ermeniler tarafmdan diger gelenekler gibi Hrristivanhga tasmrrustir. Iranhlar, Kurtler gibi bazi ari irklara mensup milletlerde Islamiyet kabul edildikten soma sarabm haram oldugu inancryla bu gelenek terk edilirken, Ermeniler giiniimiize kadar §arap gelenegini kiliselerdeki Pazar ayinlerinde devam ettirmislerdir, Ermenice de Ma (rim) tannca anlamma gelmekle birlikte, Serte (uipini) sozcugu ise Parsca kokenli olup Sarap Kupu anlamma gelmektedir. Bu nedenle Maserte sozcugu Ermenicede ana tanncarun §arap iiretim ve kiiplerinin bulundugu yer anlamma gelmektedir. Vine Maserte ile ilgili bir diger varsaylm ise Ma'run (Tannca Anahit) (Uluuhhin) iilkesi anlamma geldigi yo- niindedir. Burada Ma sozcugune takilan Serte, Cerie, Kert (ljtpUl) ekleri Ermenicede insa edilmis yerlesim yerleri icin kullarulrrustir, Arapcadan gelen Ma'sara admm da uzum sikilan yerler anlammda kullaruldigi goz onunde bulunduruldugunda Maserte ile ilgili bir baglantirun oldugiru soylemek mumkundur.l! Ote yandan Kurtcede Maserte, Ma'serte yada Kurtcedeki Kergeh ile de ayru anlamda kullarulan sozcukler arasmda yer ahr, Bu kelimelerin Ma'eara Zamani anlamma da geldigini belirtmekte yarar vardir, Bunlara ek olarak Omerli (Maserte)'de Ermenice Maskert denil en yerde uzum cesitlerinin yeti§tigi de kaydedilmektedir. Bunlan soyle siralamak mumkundur: Tarihci Khacgontsi'ye Gore Omerli (Maserte)' de Yetisen Ermenice Maskert Adh UZiim <;e~itleri12 Khganus - JuljlUhnl2 MorRenkli Kihmnduk - ]upumnlq Beyaz Manndots - t(rupumng Krrnuzi Matnuk - ilunnlmtlj Beyaz-San Camci - ~rutfw. Ktictlk Taneli-acik KmTIlZIRenkli Damuk - uiunlm.q Kafri - qru:pmh Siyah Renkte Uluslararasi Ornerli/Orneran ve Ceuresi Sernpozyurnu Osmanh Doneminde Mardin'de Ermeni Okullari Cuinet, Mardin Sancagmdaki Ermeni okullarmm saYlsrmn oldugunu kaydetmistir, Bunlarm 'inde erkek ogrencinin bulundugunu ve ogretmenden cesitli egitimler aldiklanru belirmektedir. Diger dort okulda ise kiz ogrencinin 12 ogretmenden egitim aldigim kaydetmig, tiroVine Mardin Sancagmdaki Katolik Ermenilerin iki ustun vasifli erkek ilkokulunun bulundugunu ve diger kazalarda ise bu okullarm sayismm 10 olarak vermistir, Cuinet aynca Gregoryen Ermenilerin Mardin'de bir baspiskoposlanrun oldugunu, Katolik Ermenilerin ve diger cemaatlerin de aym sekilde bir baspiskoposa sahip oldugunu belirtmistir, Cuinet'in kayitlanndan Mardin sancagmdaki Protestan Ermenilerin Amerikan Misyonuna bagh oldugunu da gormekteyiz, 13 Cuinet Mardin sancagr'ndaki Protestan Ermenilerin ise iki erkek ve bir de kiz mekteplerinin oldugunu ve ii~ okulunda Amerikan misyonuna ait oldugunu belirtmektedir. Okullardaki egitimin son derece yuklu oldugunu belirten Cuinet, bu okullarda egitim veren hocalarm yeterli ihtisasa sahip olmamakla birlikte asil amaclanrun dini egitim olduguna vurgu yaprrustir, Cuinet ozelikle Kapusen rahiplerinin egitim verdikleri okullarda egitim dilinin italyanca, Turkce ve Ermenice olarak yapildiguu ve bu okullarm her milletten ve cemaatten cocuklara acik oldugunu da belirtmektedir. Benzer sekilde Fransisken sorlerinin mektebinde de Fransizca, Turkce ve Ermenice egitim yapildigi kaydedilmistir, Cuinet'in iizerinde durdugu bir diger husus ise Mardin Sancagi'ndaki bir cok cemaatin egitimi kendi dillerinde ve Turkce yapihrken, Amerikan misyonerlerinin okullarmda ise Ermenice ve ingilizce egitimin yapildigi hususu olmustur ve Yiizyrlda Mardin'de Etnik-Dini ve Sosyal Yapi Mardin Ermenilerinin nufusuyla ilgili olarak en eski ve onemli kaynaklardan biri Zu'l-Kadiriyye Defterleridir. / tarihli Zul-Kadiriye Defterinde Nefs-i Mardin adi altmda Osmanh doneminde ilk nufus saYlffilna iliskin veriler soyledir: 15 Omeranlomerli ve Ceoresinde Etnisite Yih Mardin Niifusu (Nefs-i Mardin)16 Hane Islamiyye (islam) Eramine (Errneni) Milcerred (Bekarlar) lslamiyye (Musluman Bekarlar) Eramine (Ennen! Bekarlar) Mu'af(Dini Adamlar) • Osmanhlar Mardin'i devraldiklarmda () Miisliiman diger devletlerin Akkoyunlular ve Safevilerin egernenligine ragmen nufusa genel olarak bakildigmda Hiristiyan nufusun daha yo gun oldugu gorulmektedir. Yuzyilda Mardin'deki Ermeni nufusu 8. 'dir. Osmanh donemi boyunca Semsiye haric, Mardin'in butun mahallelerinde Musluman ve gayrimiislimler bir arada yasarruslardrr, 17 Bu tabla yy ve yuzyillara kadar devam ederken yuzyillann basmdan itibaren bu durum degismeye baslarms ve Mardin Musluman nufusun yo gun olarak yasadigi bir kente donusmustur, 18 Bu husus Nejat Coyunc'un XVI. Yuzyzlda Mardin Sancagz adh eserinde rakamlarla soyle ifade edilmektedir; Yiizyilda Mardin'de Dini Yaprl? Villar Miisltimao 41 38,8 34,9 27,9 Hrristlyan 48,7 48,6 56,1 62,1 Yabudi 6,2 8 5 5,1 Semsi 4,] 4,6 4 4,9 Coruldugu gibi yuzyildaki bolgedeki Hiristiyan niifusunun Musliiman nufusu oranla daha fazla oldugu anlasilmaktadir, Ancak burada belirtilmesi gereken onemli bir husus vardir ki 0 da tabloda belirtilen Hiristiyan nufusun sadece Ermenileri degil diger Hrristiyan unsurlan da kapsadigidir, 16 yuzyilda <;ogunlukta olan Hrristiyan niifusunun 17 yuzyildan ren giderek belirgin bir sekilde degi~tigi gorulmektedir. Mardin'de itibaMus- Uluslararasi GmerlijGmeran ve (:evresi Sempozyumu luman nufus ' de %41, 'ta %35 ve 'te iken, Niebuhr, ' da nufusun yanslmn Musliiman oldugunu belirtmektedir. C. A. Oliver'a gore, yuzyihn sonunda nufusun %75'i Musluman'drr, 20 ve Yiizyrlda Mardin/de Ermeni Niifusu Bu donemle ilgili olarak kesin bir rakam vermek mumkun olmamakla birlikte cesitli donemlerde yolu Mardin' e dusen seyyahlann kayitlan kaynaklarmdan hareketle Ermeni tehciri oncesinde ve Yuzyilda Ermenilerin kentin toplam Hiristiyan nufusunun yaklasik yansmi olusturdugu anlasilmaktadir. 21 Mardin, Asiret-Cemuat-Deolet adh eserde ozellikle yuzyilda Mardin'deki Ermenilerin ve diger etnik gruplann nufuslanyla ilgili olarak yuzyil seyyahlannm sehir nufusu hakkmda onemli ipuclan verdigi ~oyle kaydedilmistir: Yiizytlda Seyyahlann Goziiyle Mardin Niifusunun Etnik Dagihmi Seyyah ve Tarih Toplarn Nufusun Cemaatlere Gore DagIllml Niifus G.A. Oliver yuzyrlm KUrt, ila Arap veya Turk, sonu. Ermeni Yakubi ve bir 0 kadar da Nasturl % 25 Hiristiyan. () seafoodplus.info Musluman, Yakubi, Enneni Katolik, Keldani, Yahudi, Semsi, 40 Ermeni Ortodoks. Me.D. Kinneir l 1.S. Buckingham seafoodplus.infoate aile 'D Ermeni. 2/3 '0 Musluman. Yakubi, '0 Ermeni 'si Silryani Katolik, '0 Keldani, Katolik, '0 10'u Yahudi geri kalanlar Mtlsluman, Omeranlomerli ve Ceoresinde Einisiie • V. Cuinet, La Turquie d'Asie adh eserinde Mardin yoresinde verilen egitimle ilgili kayitlan da soz konusu donemde bolgede Ermeni nufusuyla ilgili birtakim tahminlerde bulunmarruzi kolaylastirmaktadir, Cuinet' e gore soz konusu donemde italy an Kapusen erkek okulunda () egitim italyanca, Turkce, Ermenice verilmekteydi. Fransz Fransizkenlerinin kiz okulunda ise egitim Fransizca, Turkce ve Ermenice verildigi kaydedilmistir, 22 V. Cuinet, yuzyilda Mardin Sancagi Nusaybin Kazasmm nufus bilgilerini verirken burada hem Muslumanlarm hem de Hiristiyanlarin mezhep aymmma da yer vermistir, Bu aymmdan hareketle yuzyilm baslannda halen Gregoryen Ermeni nufusunun cogunlukta oldugunu soylemek mumkundur, Ancak bu rakamlar beraberinde bir takim soru i~aretleri de getirmektedir. Nitekim bilindigi uzere yuzyilm sonlanndan itibaren misyonerler aracihgiyla baslayan dini ve mezhep kavgalan neticesinde ozellikle Gregoryen Ermeni nufusunda ciddi azalmalar yasarurken Katolik ve Protestanhga gecislerde ciddi artislann oldugu gorulmustur, Bu yonuyle Cuinet'in asagidaki tablodan da goriildiigii uzere Gregoryen Ermeni nufusunu Katolik ve Protestan Ermeni nufusundan daha fazla 01dugunu gostermesi dusundurucudur. Yih Mardin Sancagi Nusaybin Miisliiman Niifus istatistigi23 Kazasi Miisliimanlar Asil Muslumanlar (Arap) 6, Kurtler, Turkmenler 13, Cerkezler LOOO Toplam 20, Tablodan da goruldugu uzere Cuinet Nusaybin kazasmda yih itibariyle toplamda Musluman nufusun 20, oldugunu kaydetmistir, Uluslararasi Omerli/Omeran ve Ceoresi Sempozuumu Yih Mardin Sancagi Nusaybin Kazasi Hiristiyan N iifus istatistigj24 Hrristiyanlar Ermeni Gregoryenler Ermeni Katolikler Ermeni Protestanlar Rum Ortodokslar Keldani Katolikler LOOO seafoodplus.info Yakubiler seafoodplus.info Katolikler Top lam Nusaybin'in yam sua benzer sekilde Cuinet'in kaynaklannda soz konusu donemde Cizre (Cezire) kazasmdaki Ermenilerin durumuyla ilgili bilgilere de ulasmak mumkundur, Cuinet, Cizre kazasmda 'h yillarda Ermeninin bulundugunu ve bunlannda merkezde yasadigiru kaydetmektedir. Kendilerine ait kiliseleri, okullan ve isyerleri olan Cizre kazasmdaki Ermenilerin, orada ya~ayan Tiirkler, Kiirtler, Araplar ve diger unsurlarla uyum icinde olduklanru ifade etmektedir. Mesleki ve ticari acidan oldukca iyi konumda olduklanru belirten Cuinet, Cizre kazasmdaki Ermenilerin, manifatura, kuyumculuk, demircilik ve hububat ticareti ile mesgul olduklanru da kaydetmektedir. Soz konusu donemde Cizre Ermenilerinin komsu sehirlerle de iyi iliskiler icinde olduklanru dile getirmektedir. Cuinet aynca kisilik Ermeni konar-gocerlerinde varhgina deginerek bunlannda cadirlarda yasadignu kaydetmektedir. Soz konusu konar-gocerlerin Kurtce konusmalanna ragmen Ermeniceyi ve Hiristiyan inanclanru koruduklanna da yer vermektedir. 25 V. Cuinet Ermenilerin '11 yillardaki mezhepsel bolunmelerine de yer vererek soz konusu donemde Ermeninin 1/ 3'iiniin Katolik oldugunu ve bolgedeki Ortodoks Ermeniler gibi kiliselere ve okullara sahip oldugunu kaydetmektedir. 26 Midyat kazasmda ise Ermeninin yasadigiru kaydeden Cuinet, Ermenilerin burada bir kilise ve iki okullanrun oldugunu, ticaret, mimarhk ve kuyumculuk isleriyle mesgul olduklarrm belirtmektedir. 27 Cuinet, Savur (Omerli-Maserte) kazasmda ise Ermeninin yasadiglm, kendilerine ait bir kilise ve iki Ermeni okulunun oldugunu belirte- Omeranlomerli ve Ceoresinde Etnisite • rek, Savur Ermenilerinin Kavak agaCl yetistirdiklerini, bagcihk, demircilik ve ticaretle ugrastiklanru ifade etmistir, Cuinet, Savur Ermenilerinin iiziim yetistiriciliginin ve bag bozumu solenlerinin ununden bahsederken, buna bagh olarak sarapcihgm de bolgenin en basanh ugraslanndan oldugunu kaydetmektedir. Omerli daha oncede belirtildigi uzere daha onceleri Savur kazasi bunyesinde bulundugu icin dogrudan Omerli ile ilgili bir bilgi vermek mumkun degildir, Ancak Cuinet'in Savur kazasirun Hiristiyan nufusuyla ilgili verdigi rakamlar bir fikir edinilmesi acismdan dikkate degerdir, 28 Savur Kazasi Hrristiyan Merkezi Niifusu istatistigi29 Ermeni Resuli (Gregoryen) Ermeni Katolik Suryani Yakubi Toplam Savur Olan Avineh Kazasmda Merkezle Beraber Kazada Yasayan Toplam Miisliiman Niifus Istatistigi''? M iisliimanlar ASII MtislUmanlar Kurtler ve Turkmenter Toplam Merkezi Savur Olan Avineh Kazasmda Merkezle Beraber Kazada Yasayan Toplam Hrristiyan Niifus lstatistigi-'! Hsristtyanlar Gregoryen Ermeniler Katolik Ermeniler Protestan Ermeniler Katolik Keldaniler Suryaniler Yakubi Suryaniler Toplam Uluslararasi Omel'li/Omeran ve Ceoresi Sempozyumu Savur'un nufusuna da yer veren Cuinet, Savur'un top lam niifusunun 3. oldugunu bunun 2. 'sinin asil Muslumanlar ve Kurtlerde olustugunu belirtirken, Hiristiyan nufusu ise soyle kaydetmistir: Savur Kazasmda Yasayan Toplam Hiristiyan Niifus istatistigi32 Hmstiyanlar Gregoryen Ermeniler Katolik Ermeniler Yakubi Suryaniler Toplam tarihli Diyarbakir Vilayet Salnamelerinde Omeryan olarak kaydedilen Maserte'ye bagh 24 koyun oldugu kaydedilmistir, 33 Yih Mardin Sehri Dogu Hiristiyanlanrun Ermeni Gregoryen Ermeni Katolik Ermeni Protestan Keldani Katolik Suryani Katolik 90 Suryani Yakubi Toplam Niifus DagIl1m Kevorkian ve Paboudjian'a gore ise Yuzyilda Mardin kazasmda 7. Ermeni yasamaktaydi. Mardin Ermenilerinin cogunlugunun, Ermeni kaynaklannda yuzde yuz Ermeni olarak gosterilen Tel Armen' de yasadigl kaydedilmistir, Buna gore Tel Ermen'deki Ermeni nufusu Katolik, Protestan ve Apostolik olmak uzere toplam kisiden olusmaktaydi. 35 Savur kazasirun merkez ile beraber toplam nufusu ' tur, Burada Muslumanlar iken Gregoryen, Katolik ve Protestan olmak uzere Ermeni oldugu kaydedilmistir, Ancak Cuinet'in kayitlanndan kazarun merkezindeki Ermeni nufusunun daha yogun oldugu goriilmektedir. Omeranlomerli Buna gore Savur kazasirun merkezinin nufusu ni niifusunun ise oldugu kaydedilmistir, ve Ceoresinde Etnisite 'tiir. Buradaki • Errne- 36 Mardin Ermeni Kiliselerinin yetki alanlanna bakildigmda Mardin bolgesinden baska Musul, Der Zor, Bagdat ve Basra'yi da kapsayan Ermeni Katolik Piskoposlugunun merkezi bu kiliseydi. Sar mahallesindeki kilisenin biinyesinde bir de ruhban okulu bulunuyordu. Nusaybin kazasrru merkezinde Ermenilerin Surp Asdvadzadzin adh bir kiliseleri bulunmaktaydi. Yine Cizre'de Ermeni Apostolik Kilise ve okullar bulunuyordu. Midyat kazasmda ise Ermenilerin Surp Sarkis adh kilisesi vardi, 37 Viran~ehir (Telkuramn)'in dogusunda Surp Asdvadzadzin kilisesi ' den fazla ogrencisi olan okulu ve manastm vardi, Buradaki Ermeni nufusu ise ' idi. 38 Yilma Kadar Savur'da Ermeni Niifusu Omerli'deki Ermeni nufusu net bir bicimde ortaya konamasa da gunumuzde elimizdeki verilerden hareketle yaklasik olarak bir tahminde bulunmak mumkundur, Ornegin, Raymond H. Kevorkian ve Paul B. Paboudjian'm kaleme aldigi Les Armeniens Dans L'Empire Otoman adh eserde Diyarbakir Vilayeti, ii<; ayn Sancak' a aynlrms ve Mardin Sancagi adi altmda Savur'daki Ermeni nufusu olarak kaydedilmistir, Yine aym kaynakta soz konusu donemde burada 1 adet Ermeni Kilisesi oldugu, 2 adet okul ve Ermeni ogrencinin oldugu kaydedilmistir, 39 Osmanh Imparatorlugu doneminde Savur Kazasma bagh olan bugunku adiyla Omerli yoresi nufusuyla ilgili onemli kaynaklar arasmda Diyarbakir Salnameleri yer almaktadir, Diyarbakir Salnamelerine gore Savur kazasmm soz konusu donemdeki nufusu 'tiir. Salnamlerde dikkat ceken bilgiler arasmda soz konusu donemlerde Savur'un kasaba olarak kaydedilmis olmasi ve buradaki nufusun olarak kaydedilmis olunmasidir. Ozellikle haneli bir kasabada 1 cami, 3 Hiristiyan mabedi, 1 rusdi, 1 ibtidai, 4 sibyan ve 1 Hiristiyan mekatibini oldugu kaydedilmistir, 40 Bu rakamlardan hareketle soz konusu donemde Savur kazasmdaki Hiristiyan nufusun Musluman nufusa oranla daha yogurt oldugu sonucuna varmak mumkundur, Nitekim Justin McCarthy de The Population of The Ottoman Armenians adh eserinde Osmanh donemi Ermeni nufusunun hesaplanmasmda Osmanh nufus kayitlan ve Ermeni kilise kayrtlanrun esas almmasi gerektigine soyle dikkat cekmistir: "The many estimators necessarily failed, because the only way to know a population's number is to count it. Reliable data on the population of Ottoman Armenians only could have come from one of two sources-the Ottoman population Uluslararasi Omerli/Omeran ve Ceuresi Sempozyumu registration system or the Armenian Church. The former was a well-ordered system of registers of population, which were both updated routinely at the local level and in nation-wide updates (erroneously called censuses). The latter, many assumed, must have kept records of Armenians, analogous to Western European baptismal records " 41 yilma gelemden once ozellikle yihna ait bazi verilere baklldlgmda sadece Hasankeyf Besiri kazasirun 'teki Ermeni nufusunuj, kisiden olustugu, aynca 40 Ermeni koyu ve 14 kiliselerinin oldugu kaydedilmistir, 42 Yine aym kaynakta Mazidagi kazasmda ise 9 Ermeni koyunun oldugu ve buradaki Ermeni nufusunun ise oldugu ifade edilmistir, 43 'te Mardin merkezde ise Ermeni nufusu kisiden olusmaktavdi. Tehcirine tabi tutulanlann bir kisrru tehcir bolgelerine ulasirken bir kisrru da tehcir sirasmda cesitli nedenlerle hayatiru kaybetmislerdir, Tehcir yillanrun ardmdan Mardin'deki Ermeni nufusu olarak kaydedilmistir, 44 Tehcir yillan oncesinde Mardin'de ogrenci olan dort Ermeni Okulu faaliyet gostermekteydi. Hiristiyanhgm kabulu sonrasi insa edilen Surp Kevork (Surp Krikor Lusavoric) Kilisesi bolge kiliselerinin en eskisidir. 45 M. S. ' de Mardin'in ilk kilisesi olarak insa edilmistir, Kilise gunumuzde Mardin'in Ulu camii mahallesinde bulunmaktadir, Diger okul ise 1. Mesrutiyet Meclisi Mebusan uyesi olan Mardinli Hovsep Kazazyan (Hoca Ovsep) Ermeni cemaatinin (seafoodplus.info SmlublI) efendi onculugunde Mardin istiraki ile 'te insa edilen Surp Hovsep (Halk di- linde Aziz Yusuf) (seafoodplus.info Sn-qut$) kilisesi olup gunumuzde Sar ma- hallesinde Diger iki okul ise Srpuhi (Uppnthh) bulunmaktadir, Manastin Varvara (Azize) ve Mardinli ruhani lider Melkon Tazbazyan tara- fmdan ' de restore edilen Ruhban okuludur. 46 Burada ya;;ayan Ermenilerle ilgili olarak kesin bir rakam verilemese de yaklasik olarak Tehcir yillannda bir kisrrurun Halep' e gittigi ifade edilmektedir. 47 Tehcir yillannda soz konusu donemde salgm hastahklar, zor sartlar altmda gerceklestirilen yolculuk ve achk gibi nedenlerle hayatiru kaybeden Ermenilerin de olduguna deginilmektedir. Buradaki Ermenilerin buyuk bir kisrmrun Arapca konustuklan da ileri surulmektedir, yilmda yaymlanan Haftahk Mecmua adh dergide verilen rakamlara gore Cumhuriyetin kurulusunun hemen ardmdan Mardin'deki genel nufus ve bu nufusun icinde Ermeni nufusu soyledir: Omeranlomerti ve Ceoresinde Etnisite Yih ilk Niifus Saynmna Gore Mardin Merkez Vilayeti Niifusuv' islam Suryani-i Kadim SS Keldani Katolik Silryani Protestan Ermeni Katolik Ermeni Toplam Maserte'nin Cumhuriyet doneminde Savur kazasma bagh bir Nahiye oldugu ve kazaya bagh top lam koyun oldugu gorulmektedir. yilma gelindiginde ise Maserte'de Cumhuriyetin kurulusunun ardmdan 'te yapilan genel nufus saymunda Omerli'de 'i erkek, 'u kadm olmak uzere top lam kisinin yasadigi kaydedilmistir, 50 'lili yillarla ilgili onemli bir diger kaynak da soz konusu yillarda Mardin'de ibadete acilan Surp Hovsep kilisesi ve bu kiliselerde Ermeni cemaatine yonelik yurutulen faaliyetler olmustur, Kilisenin acihsiyla birlikte kisa sure de sehrin en kalabahk ve en canh kilisesi haline donustugu ve hatta kirsal kesimden gelen Ermenilerin de onemli bir ziyaret merkezi haline geldigi anlasilmaktadir: " 30 Temmuz 'de Mardin astlli piskopos Nerses Tayroyan beraberindeki rahip Kevork Cercis Candiruan, cemaat ve yetkili erkdnin da i~tirakiyle gorkemli bir acthsu: Surp Hovsep kilisesini ibadete acttlar. Yetkililerin izniyle genq rahip Kevork Cercis Candirqan kilisenin rahipligine aianir. Kisa zamanda Ermeni cemaatini toparlar ve 27 Aralzk yzlma kadar vaftiz, dugun, cenaze, Pazar ve bayram ayinleri yapzlzr. Mardinli Ermeni cocuklara dini egitim ve ilahileri Ermenice ogretilirdi. Amlanmda Mardin Ermeni cemaatinin cocugunun Ermeni geleneklerine gore egitildiklerini haiirlarim "51 Bugunku adiyla Omerli, Mardin/in 27 km kuzeydogusunda yer almaktadir. yilmda kaza olan Omerli, Mardin merkeze yakin kasabalardan biri oldugu icin gelisime son derece aciktrr, yilmda ilce olan Omerli'nin merkezi onceleri Metina (Ovabasi) koyunde iken, yihn- Uluslararasi Omerli/Omeran ve Ceoresi Sempozuumu da Omerli'ye nakledilmistir, ilk nahiye muduru Kemal Efendi olmusni-, Bu donemde ilce 3 mahalle ve muhtarhktan, 40 koy, 1 mezradan olusuyordu. il<;e nufusu saylmma gore idi. Halkm gecimi %90 bagcihk ve tahildan saglaruyor, hayvancihk ise daha ziyade kil kecisi turiinde besleniyordu. Aynca soz konusu donemde bolge mese ormanlanyla kaphydi. 53 Mardin Errnenilerinde Sosyo-Kiilttirel Yasam Daha oncede belirtildigi uzere Mardin'in kozmopolit yaplsl cercevesinden hareketle genel olarak Mardin ve yoresinin etnik ve dini yapisirun diger bir cok bolgeye ornek teskil edebilecek duzeyde oldugu soylenebilir. Bu hususla ilgili olarak bir cok yazann konuya eserlerinde yer verildigi gorulmektedir. Bunlardan biri olan Ihsan Cetin, Midyatta Etnik Gruplar adh eserinde bu konuya soyle deginmistir: " Bolgede ya$ayan cesiili toplumlar, [arkli din ve dillerine ragmen ortak bir kiiliiir ve gelenek olusiurarak iarihie uyum icinde ya$amz$lardi. Ancak azinltk kaorami yanslttzgl icerik ve uygulamaya donuk bir gerceklik:olarak, oyle anilan kislere zorluklar yukleyen bir kavram olmusiur. Buna ragmen ornegin Yakubi Suryaniler Lozan Aniiasmastndan kaynaklanan azmhk haklarini kullanmamislardir. Bu durum bir bakima, Surqanilerin kendilerini azinbk olarak gormek isiemediklerini gostermekiedir " 54 Mardin ve bolge sehirleri mimarisinde gunumuzde de kullamlan nakish taslara "N ahit" adi verilir. Bu ad aym bolgede ya~ayan Ermenilerin Hrristiyanhk oncesi inanclan olan Semsilik (Cunesogullan) donemi bas tanncasi olan Anahit admdan gelmektedir. Tarihten giiniimuze bir cok yerlesim bolgesinde oldugu gibi kent merkezlerinin nufus yaplsmm degi~imi kirsal bolgeye oranIa daha hizh gerceklesmistir, Mardin'de bu degi~im ve donusum surecinden nasibini alnus kentler arasmda yer almaktadir, Mardin'de Artuklular doneminde tutulan kayrtlarda Cemaai-i Nasara olarak (Hiristiyanl'lardan bahsedilirken Ermenice ve Arapca isimler ve soyadlarm bir kisrrunda Turkce soyad kullaruldigi gorulmektedir. Bir ornek vermek gerekirse; Karagiille, Katmerciyan, Karakelle, Terziyan, Terzibasyan, Tufekciyan, Batanyan, Hekimyan, Atamyan, Nazaryan, Gulyan, Kazazyan, Mimarbasi, Tokmak, Veziryan gibi soyadlar Mardinli Ermenilerin onemli bir bolumunun soyadlanm olusturmaktadir. 55 Mardin Sancagmda ya~ayan Ermenilerin buyuk bir <;ogunlugunun Omeranlomerli ve Ceuresinde Etnisite • Katolik oldugu ifade edilmektedir. Bazi kaynaklarda ozellikle Mardin'de yai?ayan Ermenilerle diger dini gruplar arasmda bazi evliliklerinde yai?andlgl ileri surulmektedir, Aneak evliliklerde genellikle aym sosyal stanmun goz onunde bulunduruldugu ifade edilmektedir. Bunun aslmda dini ve etnik kokenin kastedildigini soylemek mumkundur, Aynea bur ada yai?ayan Ermenilerin ozellikle ticaret alarun on planda olduklan dile getirilmektedir. 56 Elde edilen kaynaklardan hareketle Mardin Ermenilerinin sosyal statulerinin bolgedeki diger Hiristiyan topluluklara oranla daha iyi durumda olduklanru soylemek mumkiindiir. Bu baglamda Mardin, Asiret-Cemaat-Devlet adh eserde de deginildigi uzere Ermeni mimarlann ortaya koydugu essiz eserler ve bu eserlerin buyuk bir c:;ogunlugunun yine Ermeni ustalar tarafmdan yapildigi anlasilmaktadtr, Musa Anter soz konusu mimari yapilar icin i?Uifadeleri kullanrrustrr: " Mardin'in meshur zenginlerinden Ermeni Kendir'in hazineye mal olmus evi Topkapi Saravi'ndaki Mecidiye veya Bagda: Ko§kii yaninda adeta fakirhane kalirdi. Seklinde anlattzgl okula "fakir fukara 90cuklan degil de, Mardin vilayeti ceoresinden aga ve zengin aile cocuklartni altuorlardi" diyerek, ornekler verir; "Omeruan asireti agalarmdan Ahmet Siileuman'in oglu ve kardesinin iki oglu ve amca cocuklari, Surgii9i asiretinden lsa aganm io; oglu, Avenalzlardan iki cocuk, Kercews Ekmenlerden iki cocuk, Kikan asireiinden Mahmut aganm iki oglu, $emirax'ian (Mazldagl) iki cocuk, Derik, Kiztltepe, Maserte (Omertii'den dart cocuk ve ben olmak iizere, doksan talebeyi tamamlamislardi. .. 57 II II Mardin Yoresi Baglarrunda Omerli (Maserte)' de Iktisadi Durum Mardin Ermenilerinin ozellikle Tel Ermen'de yai?ayan Ermenilerin biiyuk bir c:;ogunlugunun Katolik oldugu ve tiearetle ugrai?hgl anlasilmaktadir, 58 Bunun yam sira mimari alanda da Mardin Ermenilerinin oldukca iyi bir noktada olduklan ve bir cok mimar ve kalfarun Mardin'deki unlu Sarkis Elyas Lole tarafmdan yetistirilerek Mardin mimarisinin olusumuna ciddi katkida bulunduklanru soylemek mumkundur, 59 Mardinli unlu mimarbasi Lole'nin eserlerinin buyuk bir c:;ogunlugu giiniimiizde hal en varhguu surdurmekte olup bunlardan bir kaci soyle siralanabilir: Ciinumuzde Mardin Muzesi olarak kullarulan Katolik patrikhanesi, Surp Hovsep Ermeni Katolik Kilisesi, Der Zaferan ikinci kat ve ilaveleri, 60 Ermeni asilh Raffi ve Tomas Cerme'lerin malikanesi, Eski Hukumet Konagi, Meryem Ana Katolik Kilisesi ve daha bir cok tarihi eser. 61 Omerli Ermenilerinin cok eski tarihlerine dair tieari ve iktisadi durum- Uluslararasi Omerli/Omeran ve Ceoresi Sempozyumu lanyla ilgili kayitlar mevcut olmamakla birlikte gerek bolgenin cografi yaplsl gerekse burada temel ge~im kaynaklan bize bazi onemli ipuclan sunmaktadir. Bunlar arasmda tabii ki halen giiniimiizde de surdurulmekte olan tanm ve hayvancihk ilk sirada yer almaktadir, Nitekim konuyla ilgili kaynaklardan hareketle bolgede gecmiste oldugu gibi 'li yillarda da halkm buyuk bir kisrrurun tanm ve hayvancihkla gecindigi anlasilrnaktadrr, Bu urunler arasmda soz konusu yillarda tahil, uzum, mercimek ve nohuts? bolgenin cografi yaplsl nedeniyle on plana cikan urunler arasmda yer alrrustir. Bu konuda Osman Yalcm Mardin ash eserinde Omerli kasabasmm cevresinde verimli iiziim baglanrun oldugunu, cesitli talul iiriinlerinin ekiminin yapildrgiru ve meralarda kucukbas hayvanciligm yaygm bir bicimde gerceklestirildigine deginerek 'li yillarda kasabada bir adet un fabrikasmm da oldugunu belirtmistir, 63 Bolgede ozellikle uziim ve bagciligm ileri seviyede oldugu Diyarbakir Salnamelerinde de sik sik dile getirilen bir husustur. 64 Mardin'de Niifus Hareketleri Kapsanunda GOt; Mardin merkez ve Tiirkiye'nin diger illerinde oldugu gibi Omerli (Maserte)' den de burada ya~ayan etnik gruplann baska iilkelere gocleri soz konusu olmustur, Ozellikle Omerli yoresindeki Kiirtler daha ziyade i~ go~ niteligi tasiyan bolgelere giderken, Siiryani ve Yezidilerin ise daha ziyade dis goc olarak nitelendirebilecegimiz yerlere gittikleri soylenebilir, Omerli Ermenilerinin ise basta Tehciri olmak iizere diger goc dalgalarmdan da etkilenerek daha ziyade Arap iilkelerine yani Ortadogu'ya ve Avrupa ve Amerika'ya go~ ettiklerini soylemek miimkiindiir. Mardin Ermenilerinin bir diger goc dalgast ise yilmda gerceklesmistir, Bu ikinci dalga da ozellikle Mardin Ermenileri ile buradaki Siiryani cemaati arasmda ya~anan bir takim sikmtilann etkili oldugu anlasilmaktadir, Bu donem go~lerinden yaklasik 1. kisinin etkilendigi, , kisinin ABD'ye, digerlerinin ise Sili, Arjantin, Brezilya, Avustralya, Kanada, bir kisrrurun da istanbul ve Lubnan' a goc ettigi anlasilmaktadir, 65 Mardin Ermenileri Baglanunda Omerli (Maserte)' de Dini Yapi Toplum ve sahip olduklan kiiltiirlere gore degisen, ancak tum toplumlarda bulunan din, toplumun en onemli kurumlanm olusturmaktadir, Bireyin hem kisisel hem toplumsal ya~amlmn her yonu din kurumu tarafmdan belirlenebilmektedir. Din ve sosyal degisme iliskilerinde din, bir yonuyle sosyal degisimi engeller, diger yonuyle de sosyal degisimin mo- Omeranlomerli ve Ceoresinde Einisiie • tor giicii olarak kendini gosterir. Geleneksel toplum modernlestikce, gelismis toplumlarda oldugu gibi, dinin sosyal hayatm cesitli yonleri uzerindeki etkisinin azaldigiru tammlayan bir surec olusur, Bu anlayisa gore, modern bilim geleneksel inanclari daha az akla yatkm bir duruma getirmistir. 66· yilmda Paris'te basilan Fransrzca Incil Sozlugu adh kitapta, Ararat koylerinden uzum asmalanmn ilk vatam olarak bahsedilmektedir. Bu bilgide Ermeni efsanelerinde bahsedilen Nuh peygamberle ilgili olarak Nuh'un gemisinden karaya ciktiktan soma "Ararat (Bugiinkii Agn Dagl) dagl eteklerine indigi yere iiziim asmalartni diker. "67 yonundeki efsaneyi destekler niteliktedir. Hatta sozlukte bu yerler bir benzetmeyle Kafkasya'mn ii<;irklan Sem, Kam ve Hapel figurleri ile de ozdeslestirilmektedir, 68 Bazi Ermeni yazarlar tarafmdan Omerli'nin yani Maserte'nin aslmda tarihteki Siirt sehrinin yani Ermenicedeki Serte'den geldigini kaydetmektedirler. Boylece Serte'nin basma Ma sozcugunun getirildigini ve Ornerli'nin Maserte olarak adlandinldigiru iddia etmektedirler. Bunlardan biri olan Mesrob Kevork, Ermeni Tarihi adh eserinde bu konuya soyle acikhk getirmektedir; " Ermenilerin eski dini Avrupa ve Asya inandarinin bir karistmidtr. Ma veya Amma denilen ana kralicenin figuri; mevcuttur. Ma'ya ibadet bolgede oldukca yaygmdlr. Ana mabet Kapadakya'da alup binlerce tarafian bulunmakiaudi. Tannca Ma ile Anahit aym tanricalar alup kendisine adak ve kurban ritiielleri ile iman ve ibadet edilirdi. Pagan doneminin yartularmdan alan yzlba§l ve bagbazumu torenlerinde §arap i<;;mek gelenekti. Oyle ki mabetlerin tanrtca heykellerinin oldugu. yerle§im bolgelerinde iizum, §arap ve bagcllzk en onemli ugra§zlar arastnda yer almakiaud«. Mabetler dtstnda ya§adlklan evler ve mezar iaslannda iiziim jigiirleri milli bir sembal olarak kullarulmakiaudt. Pagan doneminden Hlristiyanlzga ge<;;en gelenek ve anneler gibi iiziim ve §arapplzk da kilise gelenekleri arastna girmektedir. Ermenilerin mabetlerde iciikleri saraplar kilise ayininde Iea Mesih'in kant benzetmesiyle icilir. Ermeniler Pagan donemi bagbazumu iorenini ana kralice Ma (Anahit)'ya atfetmislerdir. Hiristiuanhk doneminde de Meryem Ana'ya adantr. Yine Pagan doneminde aldugu gibi actk:haoada iiziim kuisanir. Yine Ma'dan esinlenerek Mazkert, Masert, Ma§kert gibi ueriesim bolgelerinin adlartru almast aym gelenekten kaunaklanmaktadir. Onemli bir bolge alan ve Maserte adtni altp bu yer tarihte gercek Siirt sehridir. Bu ad da "Sette" alarak gecmekiedir "69 Llluslararasi seafoodplus.info ve Ceoresi Sempozvumu Bir diger Ermeni yazar ise Kevork Pamukciyandir, Pamukciyan, Za- manlar, Mekdnlar ve lnsanlar adli eserinde bolgede bircok Ermeni varhgm, dan bahsederken/f ifade etmistir, 71 Savur'un ashnda Ermenicedeki Slgert'den geldigini Osmanh imparatorlugu doneminde ozellikle Mardin ve cevresindok] Ermenilerin buyuk bir <;ogunlugu Yuzyihn ortalanna kadar Gregoryen mezhebine mensuptur. yuzyilm sonlanndan itibaren Imparatorluk sirurlan dahilindeki diger bircok Hiristiyan grup gibi Ermeni toplumu arasmda da gerek misyonerlik faaliyetleri gerekse milliyetcilik akimlanmn da etkisiyle bir ayn~ma sureci ya~anmaya baslanrrustir. Ozelliklo yuzyilda faaliyet gostermeye baslayan Amerikan misyonerlerinin bolgeye yonelik cahsrnalanmn da bu dini ayn~ma surecinde etkin bir rol aldlgml soylemek mumkundur, Bu cercevede Amerikan Board teskilatimn 'te Rumlara yonelik faaliyetlerini durdurarak "Ermeni Misyonu" adr altmda cahsmalanru yurutmeleri konuya olan ilgilerini ortaya koymasi acismdan dikkate degerdir, Bu misyon aracihgryla Amerikahlar Mardin'deki diger etnik gruplarla birlikte Ermeni nufusunun bir kisrruru da Protestan yapmaYI basarrmstir. 72 yuzyila gelindiginde hizli bir ayn~ma surecinin ortaya <;lkIgl goruhir, Bu siirecte ozellikle Osmanh Imparatorlugu sirurlan cercevesinde ya~ayan Ermeniler arasmda Katolik ve Protestan mezhebinin de yaygmhk kazandigi, bu cesitliliginde beraberinde bir takim sikmtilan getirdigini soylemek mumkundur, Katolik ve Protestan misyonerlerin yogun faaliyetleri neticesinde 19 yuzyihn ikinci yansmdan itibaren Mardin'de Gregoryen Ermeni nufusu neredeyse hie kalamadigi kaydedilmistir, 73 Mardin Ermenileri, Diyarbakir Metropolitligine baghydi. Mardin'in bilinen ilk piskoposu, Sis Katolikosu XII. Ohannes tarafmdan takdis edilen, Piskopos Kalust'tur. () Sis Minas katolikosu tarafmdan takdis edilen Sarkis'ten soma (), ucuncti Mardin piskoposu Dimoteus Karnuktur. Bu piskopos zamanmda, Mardin Ermenileri arasmda Katolik inaner yayilmaya baslarrus, Katolik mezhebini benimseyen Karnuk, gordugu baskilar karsismda italya'ya giderek orad a olmustur, Mardin'in Diyarbakrrdan ozerk piskoposluk olmasi, Melkon Tazbazyamn baspiskopos olmasi ile olmustur, Mardin Ermenilerinin tamammm Katolikligi benimsemesi de, Tazbazyanm cahsmalan oldukca etkili olmustur, Kisa sure de Mardin Ermenileri arasmda Katolikligin hizh bir sekilde yayilmasiru saglayan Tazbazyan, daha soma yerini Der Sarkis Carhalasyan' a birakrrustir, Carhalasyan'm hayatnu kaybetmesinin ardmdan ise bu kez Mardin'de bir ilahiyat okulu acildigi ve burada Katolik ruhban yetistirilmeye baslanrrustir, 74 Tazbazyan'm Ermenileri Katoliklestirme yonunde- Omeranlomerli ve Ceoresinde Einisite • ki <;ah~malan hem Ermeni Patrikhanesi hem de Osmanh devleti tarafindan endise ile karsilannus ve bu durum Tazbazyan'm tutuklanmasi ile sonu<;lanml~tlr. Tazbazyan ' da hapiste hayatiru kaybetmistir, Mardin Piskoposlugu ' de piskopos seciminin Kilikya Patrikligi' ne birakilmaSl nedeniyle, Kilikya Patrikligine baglanrrustir. ' da, Der Hovagim Tazbazyan'm olumune kadar, Ermeniler Katolik misyonerligi surdurmus. bu tarihten soma Mardin'de Katolik misyonerligi dogrudan Fransiz ve italyan misyonerler tarafmdan yurutulmustur, 75 Cebel-i Tur bolgesindeki Hiristiyan topluluklann durumunu arastiran Claudius James Rich, Nasturi ve Siiryani ruhbanlarla ilgili su ifadeleri kullanrrusttr: "Nasturilerin Patrigi Cebel-i Tur Daglarmdaki Ohannes'de ikamet eder. Vasallarz iizerinde olum veya ya§amlarma karar verme yetkisi uardir. Bu dini mezhebin bas: olmaktan ziyade saoasc: bir kabilenin sefine benzer. Kendisiyle yalnzzca "asiret reisi" ve mizrak ve tiifek kullanici olarak ouiinur. Yakubilerin cehaleti inarulmauacak olculerdedir. Bu aralar Tour'un daglzk botgelerindeki bir piskopos tiifek kullanmakta cemaatinin en namli e§kIyasl kadar usta. Tiifegini hep yanmda ta§lyor, ayindeyken bile. Kilisenin kaptstndaki bir kavgada etkin bir rol almak icin kutsal garevini slkllkla kestigi bilinir "76 Midyat'ta Mar Gabriel ve Hah koyunde Meryem ana kilisesinde de Yunan izleri bulunmaktadrr, Mardin yerli halkirun hosgorulerinden dolayl Yakubi Siiryaniler onceleri Arevortik (Semsi) Ermenilerin mabetlerini kiliseye donusturduler. Daha soma Mardin kirsalmda Der-Zafaran manastmru satm alarak yerlesik duzene ge<;me imkaru bulmuslardir, 77 Mardin' de Konusulan Toplumlann Diller ve Etnik Gruplar en onemli yapl taslarmdan birisi olan dil olgusu, hem bir iletisim aracr hem de en onemli kiiltur unsuru olarak ele almabilir. Bu iletisim araci, bireyler icin basta gelen ozellik olmasma ragmen, dilin bunun yanmda bir kultur unsuru olmasi onu daha onemli kilar, Cunkii dil, kulturunun gelistirilmes! ve kusaklar boyunca aktanlmasi icin vazgecilmez bir olgudur. Dil, insarun algrlamasi, dusunmesi, kendini ve digerlerini tarumasi icin temeldir ve toplumun varhgi icin zorunludur. 78 Tarihte Omerli (Maserte),ye baktignruzda Mardin merkezde oldugu gibi oldukca kozmopolit bir yapmm ortaya <;lktlgrm gormekteyiz. Buna gore bolgede ya~ayan halklar ve dillerini soyle siralamak mumkundiir: Uluslararasi OmertijOmeran ve Ceoresi Sempozyumu Tiirkler (Turkce), Ermeniler (Ermenice ve Turkce), Araplar (Arapca ve Turkce), Kurtler (Kurtce ve Turkce), Arevortik, Cunesetapanlar (Ermenice), Imhallemiler (Kendine ozgii Arapca Imhallemice), Keldaniler (Keldanice ve Turkce), Yakubi Siiryaniler (Arapca, Turkce ve Toranice) konusa. rak dil mozaigini olusturmuslardir, ( gibi)79 Tiirkiye Cumhuriyeti sirurlan icindeki en buyuk Siinni (Hanefi) Arap toplulugu Mardin sirurlan icerinde yasamaktadir. Aguhkll olarak Midyat-Nusaybin yolunun batismda ve Midyat Savur yolunun giineyinde kalanbolgede ya~ayan Araplar, Midyat-Savur hattirun kuzeyinde Kurtlerle kansik olarak yasamaktadirlar, Cercus, Kiziltepe Midyat, Nusaybin ve Savur ilcelerinde ise kucuk gruplar halinde bulunmaktadrrlar, Mardin merkezinde yakm zamanlara kadar ~ogunlukta olan Arap nufusu giderek azalmasma ragmen kentte ve cevrede konusulan hakim dil Arapcadir, Diger etnik gruplarla paylastiklan alanlarda ve bazen de kendi aralarmda ortak anlasma dili olarak Arapcayi kullanmaktadirlar, Araplarm yam sira bolgedeki Kiirtler ve Ermeniler de Arapcayi kullanmaktadirlar. Hiristiyan Ermenilerin kullandigi Arapca, Miisliimanlarm kullandigi Arapcadan gii~liikle ayirt edilebilmektedir. Bu lehcelerden birini kullanan Mahalmiler, Savur, Midyat ve Omerli (Maserte) arasmda 50'ye yakm koyde oturmaktadirlar, Kurtce ve (Turoyo'v) konusulan bolgede yer alan Kartmin (Yayvantepe) koyundeki Araplar ise kendilerine ozgii bir lehce konusmaktadirlar, Mardin kentine ozgu Arapca lehce sadece Miisliimanlar tarafmdan degil Ermeniler tarafmdan da kullarulmaktadir, idil'deki lehce ise Hrristiyanlarca konusulmaktadir, Bolgede Kiirtlerle kansik Yakup asiretleri de mevcuttur. Giiniimiizde Mardin'deki en kalabahk etnik grup Siinni Kiirtlerdir. Siinni Kiirtlerin ~ogunlugu Safii guruplardrr. Mardin'deki Kiirtlerin bir kisrru Araplasrrustir. Mardin'deki bir diger Kurt grubu Yezidilerdir. Bu grup "Halta", "sach", "sekiz biyikh" gibi ifadelerle adlandmhrlar. Giiniimiizde Mardin il sirurlan icinde zamanla ~ogu Muslumanlasan Yezidilere ait ya da Yezidilerle diger gruplarm kansik olarak yasadigi 20 koyun bulundugu tespit edilmistir, 81 1. Necmeddin Ilgaz'm Mardin ve havalisine egemen oldugu donemde Ermeniler, Araplar, Kiirtler, Cunesogullan, Arevortik Ermeni (Semsi Ermeniler), Yezidiler, Yahudiler ve Yakubi Siiryaniler yasamaktaydi. Soz konusu donemde bolge bircok dinlerin ve dillerin yasandigi kozmopolit bir bolge olmustur, Yine aym donemde Ermeniler Ermenice, Araplar Arapca, Kiirtler Kurtce, Semsiler Ermenice, Yezidiler Kurtce, Yahudiler ibranice, Yakubi Siiryaniler Turoya, yani tor ani lehcesini kullaruyorlardi. Bu donemde Mahallemiler ise mahallemi Arapca olan bir lehceyi kullaruyorlardi. Mahallemiler koken olarak Berri Hilal denilen onemli bir Arap Omeranlomerli ve Ceoresinde Etnisite • kabilesine dayanmaktaydi. Bunlann yam sua Vital Cuinet tarafmdan Turquie D'Asie adh eserde istatistiki olarak Midyat'ta ve Nusaybin'de bazi Rum gruplannm da yasadigi kaydedilmistir, Yine cografyaCl-yazar $emsettin Sami de Cuinet'le benzer sekilde Mardin bolgesinde Rumlann varhgma isaret etmistir, Ancak bolgede Rumca konusulduguna dair herhangi bir kaynak tespit edilemernis olunsa da gunumuze kadar Der-Zafaran manashr kilisesinde Yunanca yazl mimari uslubuna rastlamak mumkundiiur. 82 Gecmisten Giiniimiize Maserte Cografi Yapr yilmda Omerli {Maserte),ye bagh 41 koy bulunmaktaydi. Soz konusu koylerin eski ve yeni adlanmn listesi 'te yapilan genel nufus savrrrunda soyledir: Maserte Koylerinin Eski Adlan ve Kurtce Anlamlan I. Hirbe Kermit merli Koylerinin Yeni Adlari 1. Akyokus 2. Hirbatova 2. Alich 3. Fafih 3. Besikkaya 4. Zihni 4. Cahsan 5. seafoodplus.infotinan 5. Catalyurt 6. Rekki 6. Cayiralam 7. Merci 7. Cimenlik 8. Rissin (Rissinler) 8. Cmaralti 9. Hirbakalac 9. Coraktepe- (Harabe Tepe) Birmazraa Donerdere Yesti II. Duygulu H irbaseyhmahm ut Flstlkh (Seyhmahmut Harabesij'" oem Merzikan Oturdugu Yer) Gollii (Merziklilerin Guzelagac Kevarih Harmankaya Takt Havuzbasi Amttepe UluslararasiOmerli/Omeran ve (:evl'esi Sempozyumu Mudi Isikdere I' I lkipmar ] 8. Teri Kersifan (KersifliLer) Ikitepe Kermit (Kiremit) Kayabah BeytilmulLahasan Kayagoze (Mollahasan Evij-Arapca Eydo (Ktlrtce isim) KayaUstil Kildi (Kurtce isim) Kaynakkaya Berti (Berte Kurtce isim) Kocakuyu Seyhkir Kocasirt Mistin Kovanli Risvan (Asiret ve bolge ismi) Komilrlil Gevriksindi Mutluca (Sindilerin Beyazi-Aile adr) Metinan (Metin Asireti) Ovabasi Hirbakevir (Tasharabeler) Oztas Rezikarabo (Arap Bagi) Pmarcik Hirbabellik (Alaca Tepe) Sivritepe Aciyan Sulakdere Kefsanor Tasgedik Hanisora Taslica Hirbamirisk (Tavuk Tepe) Tavuklu Marmari (Ytlanh) Tekkuyu Hazni Tokdere Hibasikit Topagac Sada ' Onsalh Hrrbatok'" Yaylatepe" II I, Omeranlomerli ve Ceoresinde Etnisite Giiniimiizde ise Omerli (Maserte) yoresine bagh koy saYlsl 4S'tir. Yukandaki koy isimlerinin bir kisrrurun Ermenice karsihklanru vermek miimkiindiir. Bunlar rap ve sirahanesi arasmda anlarruna Maserte, gelmektedir. Aciyan sahis Iakabi yerine kullarulmaktadrr, menicede Ermenicede anlarrunda Hani vadisi anlammdadir, kullarulmaktadir, (q,seafoodplus.info) ise Ermenicede icin mi erkekler Hazni Kevir (Punnp) mekte olup Kevork'un Harabesi de tas anlarmnda kullaruldigirun Kevarik (Uuiulrpnt) Ana kralicenin icin mi) Mermari ~a- (Uul:l:iwu) sozcugu ErHanisora (IuU1UP~J1) (L,UlgUp) ise Ekmek koyu sozcugu ise Kevork'tan gel- anlarruna gelir. Ancak Kevir'in Kurtce da burada belirtilmesinde yarar vardir, sahis ismi olarak kullaruhr, (Uuipiluiph) ise Ermenicede (Kadmlar kullaru- Ian tas adidir, (Mermer) Edinilen bilgilere gore gliniimiizde Omerli (Maserte),de cok az da 01sa civannda Ermeni aile yasamaktadir, Omerli Ermenilerinin ge<;;miste atalanmn meslegi olan demircilik ve zanaatkarhkla ugrasmaktadirlar. Bu bilgi Peter Alford Andrews'un editorlugunde hazirlanan Etnic Groups in the Republic of Turkey adh eserindeki bilgilerle de paralellik arz etmektedir. Andrews soz konusu eserinde yakm donemlerde Omerli yoresini dini ve konusulan diller bakirrundan ayn kategorilere aymrken yorenin koylerde Turk, Kiirt ve Araplann yam sua Hiristiyan nufusun bulunduguna da kaydetmis ve giiniimiizde nufusun aguhkll olarak Kurtlerden olustuguna isaret etmistir, 86 Sonuc; Yapilan cahsmalar sirasmda dogrudan Omerli ile ilgili kaynak bulma konusunda bir takim sikintilar yasanrrustir, Sonuc olarak yapilan arastirmalar neticesinde eski adi Maserte olan Omerli' nin gecmiste Savur' a bagh bir nahiye olarak onemli olcude Ermeni niifusu banndirdigi anlasilmaktadir, Soz konusu donemde gerek bolgenin cografik yaplsl gerekse sosyoekonomik yaplsl nedeniyle Maserte Ermenilerinin yakm cevre bolgelerinde oldugu gibi <;;ogunlukla ticaretle ugrasttklan ancak bunun yam sua bolgenin temel gecim kaynaklan arasmda yer alan tanm ve hayvancihgmda onemli yer tuttugu soylenebilir, Mardin'in etnik ve dini yaplsl goz onunde bulunduruldugunda ister Uluslararasi OmerlijOmeran ve Ceoresi Sempozyumu istemez bu kozmopolit yaplmn Maserte'ye de yansrdigi ve Maserte Ermenilerinin diger etnik gruplarla oldukca iyi iliskiler icinde olduklan, hatta zaman zaman diger etnik gruplarla evliliklerin de yasandigi gorulmekro.. dir. Vine Maserte Ermenilerinin Ermenicenin yam sua Arapca ve Kurt~e konusuyor olmalan da bu birlikteligin onemli gostergeleri arasmda sayilabilir. Osmanh Imparatorlugunun <;oku~ donemine girmesiyle birlikte I. Dunya Savasi yillannda Imparatorlugun cesitli bolgelerinde yasanan kargasalar neticesinde ahnan Tehcir karanmn etkilerinin Anadolu'nun bir cok bolgesinde oldugu gibi Mardin Ermenileri ve dolayisiyla soz konusu donemde Savur' a bagh Maserte'deki Ermenileri de onemli olcude etkiledigi gorulmektedir. Dolayisiyla Teheir yillannda buradaki Ermenilerin de zorunlu go<;e maruz kalmasmm bolgedeki Ermeni nufusunun ve beraberinde bolgedeki kulturel zenginligin de gitmesine neden oldugunu soylemek mumkundur, Aneak daha Tehcir yillan oncesinde bile Mardin ve diger bolgelerdeki Ermenilerin de yasamak zorunda kaldigi bir go<; dalgasmm da oldugunun burada belirtilmesinde yarar vardir, Bu da ozellikle Batih devletler tarafmdan misyonerler aracihgiyla Gregoryen Ermenilerin kendi aralannda ayn~masma neden olan, mezhep kavgalan olmustur, Temelleri yuzyilda atilan ve yuzyilda belirgin bir ~ekilde gorulmeye baslanan be mezhep kavgalan netieesinde de Mardin ve yoresinde bazi Ermeni gruplarm topluea kendi eemaatlerinin daha yogun oldugu bolgelere go<; etme kararlan aldiklanna rastlamak mumkunduro Elde edilen kaynaklardan hareketle Mardin Ermenileri ve Omerli Ermenileri acismdan Tehcir yillan oncesinde oldugu gibi Tehcir yillanrun ardmdan da bir goc dalgasi yasandigiru ortaya koymaktadir, Bu kez Mardin'deki Ermeni Cemaati ile Suryani eemaati arasmda ya~anan sikmtilar nedeniyle Avrupa ulkelerine Ermenilerin goc etmesi bolgede u<; ayn goc dalgasirun yasandigiru gostermektedir. Bu geli~melerin yam sua yerli ve yabanci kaynaklar l~lgmda Mardin Ermenilerinin bolgede ya~ayan diger Hiristiyan nufusa oranla oldukca etkin ve kulturel acidan zengin bir yaplya sahip olduklan gerek bolgedeki mimari eserlerden gerekse bolgeyi yakmdan takip etmis olan seyyahlarmda eserlerine konu oldugunu gormekteyiz. Omerli (Maserte) Ermenilerinin tieari anlamda bagcihk ve sarapcihk alamnda oldukca iyi bir noktaya geldikleri ve bu durumun tieari acidan bolgeye onemli katkilar sagladignu da soylemek mumkundur, Omeranlomerli ve Ceoresinde Etnisite • KAYNAK<::A Nejat Coyunc, Metropolit XVI. Yiizyxlda Mardin Hanna Dolaponu, to Edebiyat Sancagi, Tarihte Mardin, Yayiru, , istanbul. Hilal Matbaacihk, istanbul, Suavi Aydin, Kudret Emiroglu, Oktay Ozel, Suha Dnsal, Mardin, Tarih Vakfi Yaymlan, . Tiirk Yer Adlan Sempbzyumu Bildirileri, Yaymlan, Ankara, Eyliil, Tiirkiye Miilki Idare Boliimleri 5, Ankara, TC i~i~Ieri Bakanhgi Mardinli Rahip Husik GiiIyan'm Mhitaristler Kutuphanesi, Mardin Tomas Cerme, Zengin Eski Kent Dokulan Haziran , SaYI: 3. Hammer, Osmanh Basbakanhk, Tarihi Aramdahay Ermeni Sovyet Ansiklopedisi, Andonyants Manashn Venedik, Tasm ve inancm Teotik, Yilhk, Askharh, Bakanligi Ermenice EI Yazmasi, Sahip Mardin, Arkitekt, Viyana Mayis- (m2luwphUlqpDtpll1·) Bah Ermenileri, (Cografya). New York, Erivan, , Cilt VII. Rahiplerinin Siiri Mardin, ve Turizm Lukas Inciciyan, Bibliyografya, Askharakrutyun Kisim I, Cilt I, , Venedik. Sarkis Dzodzikyan, Kultur iller Idaresi Gen. Md. Seri II, SaYI: Birikimine Tarihi, Cilt: II, istanbul, , s. Asiret-Cemaat-Devlet, Ermenice EI Yazma Tip Bilgileri Tarih Vakfi Yaymlan, istanbul, KitapIan, Teotik, Venedik, (H. Z. Asadur, s. ). Vital Cuinet, Cev: Kevork Pamukciyan, La Turquie d' Asie, Geographie Administrative Statistique Descriptive et Raisonnee de Chaque Province de I' Asie Mineure, Paris , Cilt II. Tomas Cerme, Kebikec, Insan Bilimleri Icin Kaynak Ermenilerinin Son Ermenileri, SaYI: 27, Arasnrmalan Dergisi, Mardin Basbakanhk DevIet Arsivleri Genel Miidtirltigti, Osmanh Arsivi Daire Baskanligi, Yaym Nu: 39, Defter-i Hakani Dizisi: IV; Numarah Muhasebe-i Vilayet-i Diyar-i Bekr ve 'Arab ve Zu'l-Kadiriyye Defteri (), I, Amid, Mardin, Smear, Musul, 'Arabkir, Ergani, Cirrnuk, Siverek, KigI, Cemiskezek Harput, Ruha, 'Ana-Hit ve DeyrRahbe Livalan ile lusn-i Keyf ve Si'ird Kazalan, Ankara, Yildiz Deveci, Osmanlr'dan Giiniimiize Mardin Ermenileri, Uluslararasi Sempozyumu, Ibrahim Ozcosar-Huseyin H. Curies, istanbul, Nejat Coyunc, XVI. Yiizyrlda Mardin Sancagi, TTK Yaymlan, V. Cuinet, La Turquie D' Asie, Cev: Kevork Parnukciyan, Osman Koker, Yil Once Tiirkiye'de R. Kevorkian, Les Armeniennes, Ermeniler, Ankara, Mardin Tarihi Paris, , Cilt III. istanbul, Paris, Raymond H. Kevorkian ve Paul B. Paboudjian, Les Armeniens Dans L'Empire Otoman, Les Editions d'Art et d'Histoire ARHIS, Paris, , Les Editions d'Art et d'Histoire ARHIS. Salname-i Diyarbekir, 5. Cilt. Justin McCarthy, The Population of The Ottoman Armenians, tr / =altilar / tobi / e-library / TheArmenians / Population. pdf http://web. itu. edu. Uluslararasi Omerli/Omeran Umumi Niifus ve Ceoresi Sempozyumu Tahriri. Vartanus A. Cerme, Ermeni Katolik Kilisesinin Kurucularmdan Mardinli Tazbazyan'm Hayah, Tarih ve Toplum, Nisan , SaYI: , istanbul. Haftahk Mecmua, Cenfibi Sarki Vilayetlerimizden: 25 Kanun-i Sani (Ocak) No: , Cimeydogu, Birinci Genel Miifettislik Mardin, Bolgesi, Melkon Milliyet Maatbasi, Cumhuriyet Matbaasi, istanbul, istanbul, Turkiye Cumhuriyeti Basbakanhk Istatistik Genel Direktorlugu, Genel Niifus Saymu, 20 ilk Tesrin, , Nesriyat SaYIsI: 75, Cilt: 42, Husnutabiat Basimevi, istanbul, Osman Yalcm, Mardin, Ozyurek Yaymlan, Yilmda Mardin, Cumhuriyetin Ihsan Cetin, Midyatta Etnik Gruplar, Yves Ternon, Mardin istanbul, istanbul, , Centre D'Histoira Armenienne Yves 'lemon, Resisting Genocide: The Multiple Jacques Semelin, Sarah Gensburger, Columbia Tomas Cerme, Tascihk Zanaah ve Mimarisiyle , Cilt: 34, SaYI: , istanbul. James Silk Buckingham, Yalcm, Mardin, Ozyurek Yaymlan, Contemporiane, Mardin Sehri, Tarih ve Toplum, Agustos Cilt I, Londra, Birikimine istanbul, Sahip Bozkus, Soykmm Iddialarmm Parlamento Yabanci Basmda Yeniden Insasi, Yayimlanmarrus Doktora Turk Inkilap Tarihi Enstitusu, Ankara, Ihsan Cetin, Midyat'ta Kevork, Etnik Guruplar, Ermeni istanbul, Ayhk Ansiklopedik Tarih ve Toplum, Andrus Alpheus Tarihe Katkilar-Hl, Omerli Belediyesi ve Omerli Dini Zamanlar, Mekanlar, Degisim, Gaziantep Dergi, SaYI: , istanbul. Ed: Peter Alford Andrews, Yaymlan, Cilt I, Wiesbaden, N. : Concerning Kararlan Cercevesinde Tezi, Ankara Universitesi, , Cilt 1. istanbul, Ibrahim Ozcosar, Osmanh Donemi Mardin Ermenilerinde Universitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 7(2): (). Rudiger Benninghaus, Turkey, L. Reichert Tarih ve Toplum, Mart , s. Tarihi, Paras Yaymevi, Kevork Pamukciyan, Ermeni Kaynaklanndan Insanlar, Aras Yaymlan. istanbul, Mardin, Yrldiz Deveci Mesrab Paris, Forms of Rescue, Claire Andrieu, University Press, New York, Travels in Mesopotamia, Tomas Cerme, Zengin Eski Kent Dokulan Ocak , Cilt 37, SaYI , istanbul. Osman n YIlhgl. the Yeziddes Ethnic Groups in Missionary in the Republic Herald of 85, Boston, Kaymakamlrgi NOTLAR 2 Nejat Coyunc, 3 Metropolit XVI. Ytizyilda Hanna Dolaponu, Mardin Tarihte Sancagi, Mardin, Yer Adlan Sempozyumu Bildirileri, Yaymi, , istanbul. Hila! Matbaacihk, 4 Suavi Aydin, Kudret Emiroglu, Oktay Ozel, Devlet, Tarih Vakfi Yaymlan, , s. 5 Turk tu Edebiyat Suha Onsal, Basbakanhk, istanbul, Mardin, Kultur , s. Asiret-Cemaat- ve Turizm Bakanhgi Omeranlomerli ve Ceoresinde Einisite Yaymlan, Ankara, Eyliil, , s. ,,, Tiirkiye Miilki Idare boltlmleri TC lcisleri Bakanhgi iller Idaresi Gen. Md. Seri II, Sayt: 5, Ankara, , s. 6 Mardinli Rahip Husik Giilyan'm Mardin Tarihi Ermenice EI Yazmasi, Viyana Mhitaristler Kutuphanesi, , Mardin'den zikreden Tomas Cerme, Zengin Eski Kent dokulan Birikimine Sahip Mardin, Arkitekt, Mayis-Haziran , SaYI: 3, s. 14, Aynca baknuz Hammer, Osmanh Tarihi, Cilt: II, istanbul, , s. 7 Lukas Inciciyan, Bibliyografya, Askharakrutyun (seafoodplus.infoh) (Cografya), ve Sarkis Dzodzikyan, Aramdahay Askharh, Bah , New York, Ermeni Sovyet Ansiklopedisi, Erivan, , Cilt VII. , s. Kisim I, Cilt I, , Venedik Ermenileri, a-b. 8 Andonyants Manastm Rahiplerinin Venedik, s. 9 Tasm ve Inancm ~iiri Mardin, Ermenice EI Yazma TIp Bilgileri Kitaplan, Tarih Vakil Yaymlan, istanbul, Teotik, , s. 10 A. g. e. 11 Teotik, Yillik, Venedik, (H. Z. Asadur, s. ). 12 A. g. e. 13 Vital Cuinet, Cev: Kevork Pamukciyan. La Turquie d' Asie, Ceographie Administrative Statistique Descriptive et Raisonn_e de Chaque Province de I' Asie Mineure, Paris , Cilt II, s. 14 Vital Cuinet, s. 15 Tomas Cerme, Kebikec, Insan Bilirnleri Icin Kaynak Arastirmalari Ermenilerinin Son Ermenileri, SaYI: 27, Sayfa: 'ten Aynbasim. Dergisi, Mardin , s. 16 Basbakanhk Devlet Arsivleri Genel Mudurhigu, Osmanh Arsivi Daire Baskanligi, Yaym Nu: 39, Defter-i Hakani Dizisi: IV, Numarah Muhasebe-i Vilayet-i Diyar-i Bekr ve 'Arab ve Zu'l-Kadiriyye Defteri (), I, Amid, Mardin, Sincar, Musul, 'Arabkir, Ergani, Cirmuk, Siverek, KigI, Cemiskezek Harput, Ruha, 'Ana-Hit ve DeyrRahbe Livalan ile hisn-i Keyf ve Si'ird Kazalan, Ankara, 17 Yildiz Deveci, Osmanh'dan Giiniimiize Mardin Ermenileri, Uluslar arasi Mardin Tarihi Sempozyumu, Ibrahim Ozcosar-Huseyin H. Cunes, istanbul, , s. 18 Suavi Aydin, s. 19 Nejat Goylin<;; XVI. Yiizutlda Mardin Sancagl, TTK Yaymlan, Ankara, , s. 20 Suavi Aydin, s. 21 A. g. e. r s. 22 Vital Cuinet, s. 23 Vital Cuinet, s. 24 A. g. e. s. 25 Vital Cuinet, s. 26 A. g. e. , s. 27 Paul B. Paboudjian da Les Armeniens (Raymond H. Kevorkian) adh eserde Protestan Ermenilerin Midyat'ta gorkemli kiliselerinin oldugunu kaydetmektedir. 28 Vital Cuinet, s. (Ermeni kilisesi bir havari kurulusu oldugu icin Resuli adiru Ulusiararas: Omerli/Omeran ve Ceoresi Sempozyumu alnustir. Ortodoks ise uluslararast adidir. tarafmdan kuruluiiunun dogrultusunda Lusavorcagan adlan kullaruhr, Ermeniler mezhebinin adi ve soyadi alan Krikor Lusavoriq Gregoryen veya ) 29 A. g. e. , s. 30 A. g. e. , s. Pamukciyan'in 31 A. g. e. r Bu rakamlann terciimelerinden ve makalenin hazulanmasmda Kevork istifade cdilmistir. s. 32 Vital Cuinet, s. 33 Suavi Aydm, s. 34 Tomas Cerme, Kebikec, Insan Bilimleri Icin Kaynak Arastirmalan Dergisi, Mardin Ermenilerinin Son Ermenileri, SaYI: 27, Sayfa: 'ten Avribasrm, , s. 35 Suavi Aydm, s. 36 V. Cuinet, La Turquie D' Asie, Cev: Kevork Pamukciyan. 37 Osman Koker, Yll Once Tiirkiye'de 38 R. Kevorkian, Les Armeniennes, Ermeniler. Paris, , Cilt III, s. istanbul, , s. Paris, , s. 39 Raymond H. Kevorkian ve Paul B. Paboudjian, Les Armeniens Dans L'Empire Oioman, Les Editions d'Art et d'Histoire ARHIS, Paris, , Les Editions d'Art et d'Histoire ARHIS. 40 Salname-i Diyarbekir. 41 Justin McCarthy, tr /-altilar 5. Cilt, s. The Population of The Ottoman / tobU e-library / TheArmenians! Armenians, Population. 42 R. Kevorkian, Les Armeniennes, Paris, , s, 43 R. Kevorkian, Les Armeniennes, Paris, , s. http://web. itu. edu. pdf Umumi Nufus Tahriri. 45 Bu kilise giiniimiizde halen mevcuttur. Aynca Derik'teki Surp Kevork Kilisesi ise kul- laruma aciktir, 46 Vartanus A. Cerme, Ermeni Katolik Kilisesinin Kurucularmdan Mardinli Melkon Tazbazyan'm Hayati, Tarih ve Toplum, Nisan , SaYI: , istanbul, s. 47Raymond H. Kevorkian 48 Haftahk Mecmua, ve Paul B. Paboudjian, s. Cenfrbi $arki Vilayetlerimizden: Mardin, Milliyet Maatbasi. istan- bul, 25 Kanun-i Sani (Ocak) No: , 49 Giineydogu, Birinci Genel Miifetti§lik Belgesi, Cumhuriyet Matbaasi, istanbul, , s 50 Tiirkiye Cumhuriyeti Ba§bakanhk Saynru, 20 ilk 'Iesrin, , Nesriyat istatistik Genel Direktorliigti, Genel Niifus SaYIsI: 75, Cilt: 42, Hiisniitabiat Basimevi, istan- bul, , s. 2. 51 Tomas Cerme. Kebikec, ins an Bilimleri lcin Kaynak Arastirmalan Dergisi, Mardin Ermenilerinin Son Ermenileri, SaYI: 27, Sayfa: 'ten Avribasrm, , s. 52 Osman Yalcm. Mardin, 53 Cumhuriyetin Ozyurek Yaymlan, istanbul, Yilmda Mardin, n Yilhgi. , s. s. Omeranlomerli 54 ihsan Cetin, Midyatta Etnik Cruplar, istanbul, 55 Yves Ternon, Mardin , Centre D'Histoira s. , , , ve Ceoresinde Etnisite • , s. Armenienne Conternporiane. Paris, , 56 Yves Ternon, Resisting Genocide: The Multiple Forms of Rescue, Claire Andrieu, Jacques Semelin, Sarah Gensburger, Columbia University Press, New York, , s. 57 Suavi Aydm, s. 58 Suavi Aydm, s. 59 Bu konuyla ilgili olarak bakiruz Tomas Cerme, Tascihk Zanaah ve Mimarisiyle Mardin Sehri, Tarih ve Toplum, Agustos , Cilt: 34, SaYI: , istanbul, s. 60 James Silk Buckingham, Cilt I, Londra, Travels in Mesopotamia, 61 Konuyla ilgili detayh bilgi icin bakiruz Tomas Cerme, Zengin Eski Kent Dokulan Birikimine Sahip Mardin, Tarih ve Toplum, Ocak , Cilt 37, SaYI , istanbul, s. 62 Osman Yalcm, Mardin, Ozyurek Yaymlan, istanbul, , s. 63 A. g. e. r s. 64 Salname-i Diyarbekir, 5. Cilt, s. 65 Yildiz Deveci Bozkus, Soykmm Iddlalaruun Parlamento Yabanci Basmda Yeniden Insasi, Yayimlanmarms Doktora Turk Inkilap Tarihi Enstitusu, Ankara, , s. 75, 99, 66 Midyat'ta Etnik Curuplar, Ihsan Cetin, istanbul, 67 Teotik, , s. 33 (H. Z. Asadur, Kararlari Cercevesinde Tezi, Ankara Universitesi, Mart , s. Venedik). 68 A. g. e. s. 69 Mesrob Kevork, Ermeni Tarihi, Paros Yaymevi, ista~bul, , Cilt 1. 70 Pamukciyan'a gore Nusaybin de Ermenice olup, Midzpin kelime kokunden dir. Kevork Pamukciyan, Ermeni Kaynaklarmdan Tarihe Katkilar-Ill, Mekanlar, Insanlar, Aras Yaymlan, istanbul, , s. gelmekteZamanlar, 71 Kevork Pamukciyan, Ermeni Kaynaklarmdan Tarihe Mekanlar, Insanlar, Aras Yaymlan, istanbul, , s. Katkilar-Hl, Zamanlar, 72 Yildiz Deveci, Osmanlr'dan s. Giiniimiize Mardin Ermerrileri, 73 Ibrahim Ozcosar, Osmanh Donemi Mardin Ermenilerinde Dini Degisim, Universitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 7(2): (), s. Gaziantep 74 Suavi Aydin, s. 75 Suavi Aydin, s. 76 Tarih ve Toplum, Ayhk Ansiklopedik Dergi, SaYI: , istanbul, s. 77 A. g. e., s. 78 Rudiger Benninghaus, Ed: Peter Alford Andrews, Ethnic Turkey, L. Reichert Yaymlan, Cilt I, Wiesbaden, Groups in the Republic 79 Turoyo ya da diger adiyla Surayt Suriyelilerin ozellikle de Asuri Turkiyc'de ve Suriyc'dc, (Turkiyc'de ozellikle Dogu ve Kuzey-Dogu diasporasrrun bolgelerinde of UluslururasiOmerli/Omeran ve Ceoresi Sempozyumu Ortodoks Kilisesine mensup kisilerin) kullandigi geleneksel Aramca. 80 Andrus Alpheus N. : Concerning the Yeziddes in Missionary Herald 85, Boston, , s 81 Vital Cuinet, s. 82 Hirbe, Kurtcede hane sayisi belli bir saymm altmdaki yerlesim yerleri icin Tepe anlammda kullarulmaktadir. 83 Turkiye Curnhuriyeti, Basbakanhk istatistik Genel Direktorlugu. 84 Bu bilgiler Omerli Belediyesi ve Omerli Kaymakamhgi'ndan almrrustir, 85 Rudiger Benninghaus, Ed: Peter Alford Andrews, Ethnic Groups in the Republic Turkey, L. Reichert Yaymlan, Cilt 1, Wiesbaden, , s. 10£ Omeranlomerli ve Ceoresinde Etnisite • Uhglnnlth UJuoP totftp1}l (Uwulippt, UW bpm) PUlllUl];seafoodplus.info, qpOUUlqWU, mqqWJllU qummguUlu tfI:2 1'.UlJhp. UJU JOI]11Lwbl!uihqhuql; UlJUOPhlt-h UUlUl:iP..[3'tln. seafoodplus.info_W qn~nLtUO seafoodplus.infopw2P2whp ill:2 tllUfi1U1l4WJl:iplll VU1llWIlWqwb, I!bqhpwJlt-b, u2wQnt[3'Wllt-bln. seafoodplus.infoqlUu qnjruphuib hlnn wn1!u~mnIl numuflnuuhpntphthlthpm, lin tlhpmptpp: L.,WIuUJp.U1p w1}1bup seafoodplus.info urhmhhh @'seafoodplus.info:iptu, .gptnGpl:u, UpUlUJhJl1:u ht 4UlJhJl1:h pumjnlunnnhbpp: Uuiubppb, UUlZqhp-tn, totfhpw wJU Ulumhbhpl! W)lh1U Qtupl1hmwo tl2tfwpUlllqaJub tlf!h 1:;: Umquqb whup 2mp2 pmquunnhuuiq tlttlhp ht UlUl}1wqUlpOnL)uP1hhhp bqwo hh: 2P-2wuP ln. htubpuuqlnnmlnub wnw2PU p"u~ uiqqhp WUfiltllO bli ln. pbUl~mral:seafoodplus.info Omluibhuilr qW]seafoodplus.infowu 4_hP2Ph 2P2Ulhhbpmh pwuUlqg p"'h~ tp: ln. U]U tlotnhqnulm] ilbp hUlUWOPl!UJ}1tnpqhqpnuwguhup wJuopmwJ U'muhppl; unuiu], pumq~nquhmh lrhpqurqp ln. UIptnUlqmIl,[i) 2wpdnufhhplll, tquiphnhhhpru InUJillUltlUmhhpm seafoodplus.info: Uph1hu]u unnhh lU]UtnWPUloPW2J12Whp 4P-wJ WUIP-wo uiqqhpm, PPUlpm hwuIJ:l:seafoodplus.info]tnuIunhllLrahrutIp lJln]uJlUpwphJlll1ppLUuhpT! tq1nnp. 2°2w1}1huI!: Outluihlnnh 2P2muP lUUt\seafoodplus.infopt\mhillq]1llLralt-Luutpn1 (inmhnp) J:l tft2 Uuijnnpu pWIlUlPP ln. Uunjmp uruuhh ziu] phlU~mphwh ln. tujj uiqqhpm, ppmlil}(\mq{l: UJptnlI inhulrhbp: nUIUwAp]1h Ipuunullnuujiphhp, UW]1Ulph PUlIlUlPP ln, 2P2tuqmU*u lUll seafoodplus.info qnlUuIlhhp.l! ht qumnJguhpnL tulnJ2uhp., pp-hhg WUgGUlW seafoodplus.infop dunhnhuiljuib t seafoodplus.info quibq wnuht]unphJ1I)_Ulohtm: UpIJ:ho"p U'urpinhli ln. tmItplP (Uuiubppk) seafoodplus.info]ng seafoodplus.infoqUlUtI2UlQnJPl! P~u~ tp.: ~Ull1wpph wquUlJ.1qm.]_(l-p1UUtpnLhqwpht]t t hUlUl}PUJ.]1UWUlntq puipl; lpunnjquhpm]: fipnug urmngph seafoodplus.infoqhUluhpl! ul:ip2U2nLUlbtpu btlPm1lwqwu qhmnqjunuiqtnb ~w\}lmup2uhptl1; Unjh dunluilnnq]; I UluelararasiOmerli/Omeran ve Ceoresi Sempozyumu :N.l~seafoodplus.info~ 2b2tnb'i.l 6:seafoodplus.info~, q~ hljunnhu tf2wqmpm]pU tfpWtlntlnttfp tPmUtn tf~ nJl uhq qmnm~unp.I}l:: l}l:lqp pm11wppu qhpuiqnjh seafoodplus.infowu: UJU ]OI}seafoodplus.infol:2, lllPtnP. tnhuUhup WJl tfp munullnuuhpmpjuh tqunmluilnnh U'uruhpp]; (I::otf1PlN qpl_1pmhp.b In hnp rulmihbhprn iluruhh: Ilp @seafoodplus.info, :PJltnbJltu, L:m]bptu [nlunnnhhpp seafoodplus.infoqrpmnhh: l,ml:seafoodplus.infoup mnpPl! unJltl1lm Uuiuhppf], u2muWrnp seafoodplus.info ln. seafoodplus.info wptnwI}Ilmp tfp2ngubIl~: U'urprnhh seafoodplus.info tft2 seafoodplus.info uunpphp dnrpnlmpnbbpm. lnhnh Uuiuhppf], tfl:2 ml unupphp hununnpuhpni dnrtntlmpl}ubll WlllPWO ht hunlhpuigjumphunlp In, [uurqurqntphunlp. @ppbplu, L:W]hpth, 1>pUluuhpu In, Uuqtbpu [hqmhhpm] rpnuuruubrpupjnubbp nunluih tfmqmPIJ:Ulqg 4~ tqunmfhh. Uuiptnhli seafoodplus.info ln. 2P2mqlUJPPU, U'uruhppl; wtmupb lm] pUlll4~seafoodplus.info mU2pmgmtfl! 4~ UjUlptnpUp Ft. seafoodplus.info, seafoodplus.info seafoodplus.info PnlllP wJu uiulnqunnn UlUlJuwbuhpm, olllmp ln. llUJ seafoodplus.infopm' seafoodplus.info2P2wuP seafoodplus.info ln, tlmhphp.m WtppWlIbbpb, l'i:UlllUlW}lUlUfblllmqwb qnpn11bhlll::b huruqliuq]i qn I}w}seafoodplus.info L:w]bp PUlllhqhg]1q qhwup nthhquic bu: UWqUl]U hUlpq ltl! qqwup 2hlhqm uibhpuidhginmpjuup uqmllo lmp Ul2]uWUlUlUpplJ: Ilpmlhlnnln. WUgbUll.l! tfnnUUll4.l! seafoodplus.info mpqhlmtPUlql:tlntl huipuiqunn unquiqiuj]; ul! 4.h}llllmug: