FİİLDE ÇATI
Fiillerin özne ve nesneye bağlı olarak kazandığı anlama ve girdiği biçime çatı denir.
Çatı, sadece fiil cümlelerinde aranan bir özelliktir. İsim cümlelerinde hâliyle olmaz.
Fiiller, özne ve nesne alıp almamalarına; belirtilen işin nasıl yapıldığına; işten nesnenin ve öznenin nasıl etkilendiğine göre çatılar ayrılırlar.
Fiil çatılarının oluşmasında hem fiilin anlamı hem de aldığı yapım eki önemlidir.
Çatılarına göre fiiller şunlardır:
1. ÖZNELERİNE GÖRE FİİL (EYLEM) ÇATILARI
Bu başlık altındaki fiillerde özne ve fiil arasındaki ilişki göz önüne alınır.
Öznenin fiille şu ilişkileri olabilir:
a) Etken Fiil
-Etken fiilin belirttiği işi, oluşu, hareketi, durumu ve kılışı yapan öznenin kendisidir.
-Özne gerçek öznedir.
-Dilimizde tüm fiiller kök hâlinde iken etkendir.
-Bu fiiller geçişli de olabilir geçişsiz de.
b) Edilgen Fiil
Gerçek öznesi söylenmeyen (ve bilinmeyen) fiillerdir. *Fiile -°l, -°n ekleri getirilerek yapılır.
* Bu tür fiillerin öznesi sözde öznedir. Yüklemde bildirilen işten etkilenen varlık cümlede özne gibi kullanılır, ama asıl özne söylenmemiştir. Kapı ve araba açma ve yıkama fiillerini yapan değil, bu fiillerden etkilenen varlıklardır.
* Bazı cümlelerde işi yapan tarafından sözüyle ya da -cE ekiyle belirtilebilir.
* Sözde ya da gerçek öznesi olmayan edilgen ve geçişsiz fiiller de vardır:
c) Dönüşlü Fiil
Örnekler:
* Tabiat olayları ile ilgili dönüşlü fiillerde yapma anlamı yerine kendi kendine olma anlamı vardır.
* Bazı fiillerin edilgen şekilleriyle dönüşlü şekilleri farklı ekle yapılır:
* İsme getirilen -lEn ekiyle fiile getirilen -İş ve -lEş eki de dönüşlülük anlamı katabilir:
Dikkat! Edilgen fiille dönüşlü fiil karıştırılabilir:
d) İşteş Fiil
-Fiilde bildirilen işin birden fazla kişi tarafından yapıldığını; işi beraber ya da karşılıklı yaptıklarını bildiren fiillerdir.
-°ş ekiyle yapılır.
Dövüşmek, uçuşmak, gülüşmek, görüşmek
* Ya birlikte ya da karşılıklı anlamı katar.
* Bazı filler ş sesini yapılarında barındırır ve işteşlik ifade ederler. Bunlara anlamca işteş fiiller de denebilir.
* Bazı işteş fiiller bir durumdan başka bir duruma geçmeyi ifade ederler. Bunlarda işteşlik anlamı zayıftır.
Dikkat! Yapısında ş sesi bulunduran bütün fiiller işteş değildir. Bunlara dönüşlü de denebilir.
* Bazı fiiller -lE-ş şeklinde iki ek alarak, bazıları da -lEş şeklinde tek ekle işteş yapılırlar.
* Çoğu nesne alamaz; ama bazı işteş fiiller nesne alabilirler.
2. NESNELERİNE GÖRE FİİL (EYLEM) ÇATILARI
Fiillerin nesne alıp almadıkları, alıyorlarsa hangi özellikleri taşıdığı göz önünde tutulur.
a) Geçişli Fiil
Özellikleri:
Örnekler:
*Cümlede nesne kullanılmamış olsa da bu fiiller geçişlidir.
b) Geçişsiz Fiil
Örnekler:
Dikkat! Bazı fiiller hem geçişli hem geçişsiz olarak kullanılabilirler: gezmek, dolaşmak, geçmek, sürmek, çalmak
c) Oldurgan Fiil
Geçişsiz bir fiile -dİr, -t, -r eklerinden biri getirilerek fiil geçişli yapılırsa buna oldurganfiil denir.
d) Ettirgen Fiil
Örnekler:
Sonuç:
Bütün fiiller çatı bakımından öznesine ve nesnesine göre ayrı ayrı iki özelliğe sahiptir:
Ayrıca bakınız:
FİİLLER (EYLEMLER)
Örnek:
‘futbolcu kırmızı kartla oyundan atıldı.’ cümlesinde atma işini gerçekleştiren kişi yoktur.
Dönüşlü fiil
İşi yapan ve yapılan işten etkilenen gerçek bir öznenin bulunduğu fiillere dönüşlü fiil denir. Etken fiillere –l ve -n ekleri getirilerek yapılır.
Örnek:
‘Ahmet maçı kazanınca sevindi.’ cümlesinde işi yapan Ahmet olduğu gibi işten etkilenen de yine Ahmet’tir.
İşteş fiil
Örnek:
Fiilde anlatılan işin birden fazla kişi ya da varlık tarafından birlikte ve karşılıklı yapıldığı anlamı çıkan fiillere işteş fiil denir.
Örnek:
‘Çocuklar bahçede top oynuyor.’ – birlikte yapma anlamı vardır.
‘iki çocuk tartıştı.’ - karşılıklı yapma anlamı vardır.
Nesne Yüklem İlişkisine Göre Fiil Çatısı
Geçişli fiil
Nesnesi olan ya da nesne alabilen fiillere geçişli fiil denir.
Örnek:
‘içeriden su getirdi.’ cümlesinde getirmek eyleminden etkilenen varlık sudur.
Geçişsiz fiil
Nesne almayan yani ‘neyi ve kimi’ sorularına cevap vermeyen fiillere geçişsiz fiil denir.
Örnek:
‘Dayımlar bugün tatile gidiyor.’ cümlesinde gitmek eylemi nesne almamıştır.
Oldurgan fiil
Geçişsiz fiillere ‘-r, -t, -tır’ ekleri getirilerek fiilin geçişli hale getirilmesiyle oluşturulan fiilleri oldurgan fiil denir. Fiilin ilk hali ‘ne, neyi, kim’ sorularına cevap verirken, ikinci hali ‘-r, t, -tır’ eklerini alır ve bu sorulara cevap vermez.
Örnek:
‘Bardakları elinden düşürdü.’ cümlesinde düşmek sözcüğü geçişsizdir. Bu fiil eki alarak geçişli hale getirilmiştir.
Ettirgen fiil
Geçişli fillerin ‘-r,-t,-tır’ geçişlilik derecesinin artırılması ile oluşturulan fiillere ettirgen fiil denir.
Örnek:
‘Kitabı öğrencilere okuttu.’ cümlesinde ‘okumak’ geçişli bu fiilden türetilen ‘okutmak’ da ettirgen fiildir.