"Niye Kelimesindeki Ses Olayı sorusunun yanıtı nedir?" Cevap Niye kelimesindeki ses olayı ünlü daralması ve kaynaştırmadır.
1- İki heceli ve ikinci hecesinde “ı, i, u, ü” dar ünlüleri bulunan bazı sözcükler ünlü harfle başlayan bir ek aldıklarında sözcüğün ikinci hecesindeki “ı, i, u, ü” dar ünlü harf düşer. Bu duruma ünlü düşmesi adı verilir. Yardımcı fiille birleşen ismin ikinci hecesindeki dar ünlü düşer.
Pek iyi – peki olmuştur. Buradaki ses olayı hece düşmesidir. ğ, h, ı, l, n, r, y, z sesleri zayıf sesler olduğu için düşme yaşanmıştır.
Doğrulanmış Cevap. Merhaba; Niye kelimesinde ünlü daralması vardır. Ne - ye kelimesi ünlü daralması ile Ni - ye olmuştur.
Cevap: Evet, "yiyecek" sözcüğünde ünlü daralması vardır.
Cevabımız : Seviyor kelimesinde ünlü daralması yoktur . Kökümüz " - a , - e " ile bir harfle bitmemiş . O yüzden daralma yoktur . Bir kelime " - a , - e " ile biterse ve " - yor " ekini alsa sözcükteki " -- a , - e " ünlü harfler daralır " - ı , - i, - u , - ü " ye dönüşür.
''yiyecek'' sözcüğünde hangi ses olayı gerçekleşmiştir 'yiyecek' kelimesinde ünlü daralması vardır. Çünkü; kök aslında 'ye'dir ve oradaki 'e' harfi daralarak 'i'ye dönüşmüştür. Ünlü daralmasına bazı örnekler verelim.
Cevap: "biliyor" kelimesinde ünlü daralması yoktur. "bil-" sözcüğü geniş ünlüyle bitmediği için bu sözcükte daralma meydana gelmez.
Cevap. Selam, Rengi kelimesinde ünsüz yumuşaması bulunmaktadıseafoodplus.infode renk şeklinde yazılan kelimeye ek gelince yumuşamıştır.
Son sesi a veya e olan fiil kök ve gövdelerine, şimdiki zaman eki (-yor) getirildiğinde kelime sonundaki sesli daralır. Bunun sebebi ynin daraltıcı etkisidir:
Dikkat! Türkçede ye-, de-, ne sözcüklerinin bazı kullanımlarında y kaynaştırma ünsüzünden önceki geniş ünlüde daralma olur. Bunların dışındaki sözcüklerde y kaynaştırma ünsüzünden önceki geniş ünlüde daralma olmaz.
DOĞRU>YANLIŞ
de- ve ye- fiil köklerine gelecek zaman, istek kipi, sıfat-fiil ve zarf-fiil eki getirildiğinde veya başka bir ek getirilip de araya -y- kaynaştırma harfi girdiğinde, bu sesler (a, e) daralarak ı, i, u, ü olur.
Not:
Daralma olumsuzluk ekinin ünlüsü için de geçerlidir.
Dikkat! Çok heceli kelimelerde sadece söyleyişte daralma vardır.
eğitim öğretim ile ilgili belgeler>konu anlatımlı dersler >Türkçe dersi ile ilgili konu anlatımlar >ses bilgisi ile ilgili konu anlatımlar
DARALMA, ÜNLÜ DARALMASI, ÖZELLİKLERİ (1) (SES OLAYLARI, SES BİLGİSİ) (TÜRKÇE DERSİ KONU ANLATIM)
"a,e" geniş ünlüsüyle biten sözcüklere "-yor" şimdiki zaman eki, kimi zaman da y ile başlayan bir ek getirildiğinde, bu geniş ünlüler daralıp değişerek "ı,i,u,ü" olur.
Düz geniş (a,e) ünlüleriyle biten fiillere şimdiki zaman eki (yor) getirildiğinde a, e harfleri darlaşarak (ı, i, u, ü) olur.
Örnekler:
de-yor > diyor
ye-yor > yiyor
söyle-yor > söylüyor vb.
bekle-yor > bekliyor
oyna-yor > oynuyor
gelme-yor gelmiyor
bakma-yor bakmıyor
izle-yor > izliyor
"-ma,-me" olumsuzluk ekleri de "-yor" ekiyle birleştiğinde daralarak "-mı, -mi, -mu, -mü" olur.
Örnekler:
gelme-yor gelmiyor
bakma-yor bakmıyor
Uyarı: Birden çok heceli ve a, e ünlüleri ile biten fiiller, ünlüyle başlayan ek aldıklarında bu fiillerdeki a, e ünlülerinde söyleyişte yaygın bir daralma (ı ve iye dönme) eğilimi görülür. Ancak söyleyişteki ı, i ünlüleri yazıya geçirilmez:
Örnekler:
(yazılırken) başlayan, (söylenirken) başlıyan
(yazılırken) yaşayacak, (söylenirken) yaşıyacak
(yazılırken) atlayarak, (söylenirken) atlıyarak
(yazılırken) saklayalı, (söylenirken) saklıyalı
(yazılırken) atmayalım, (söylenirken) atmıyalım
(yazılırken) gelmeyen, (söylenirken) gelmiyen
(yazılırken) izlemeyecek, (söylenirken) izlemiyecek
(yazılırken) gitmeyerek, (söylenirken) gitmiyerek
(yazılırken) gizleyeli, (söylenirken) gizliyeli
(yazılırken) besleyelim, (söylenirken) besliyelim vb.
Karışık Örnekler:
başlıyor (<başla-yor),
doymuyor (<doyma-yor),
izliyor (<izle-yor),
diyor (<de-yor),
gelmiyor (<gelme-yor),
gözlüyor (<gözle-yor)
sakla + yor -> saklıyor
dile + yor -> diliyor
kutla + yor -> kutluyor
SES OLAYLARI, SES BİLGİSİ (ÖZET ANLATIM)
Ciğerlerden gelen havanın ses yolunda titreşiminin kulağın duyabildiği derecesine ses denir.
Ses, dilin en küçük birimidir. Konuşmamıza yarayan sesler, birer şekille gösterilir. Bu şekillere harf denir.
Türkçede sesler, ses yolundaki biçimlenişlerine göre ikiye ayrılır:
1. Ünlüler (Sesliler)
2. Ünsüzler (Sessizler)
ÜNLÜLERİN ÖZELLİKLERİ VE ÜNLÜLERDE UYUM
Ünlüler, ses yolunda bir engele uğramadan çıkan seslerdir. Bunlar tek başına okunur ve heceleri oluşturur. Türkçede 8 tane ünlü harf vardır: a, e, ı, i, o, ö, u, ü
Ünlüler, söyleniş özelliğine, dilin ve ses yolunun aldığı biçimlere göre değişik özellikler gösterir. Şimdi bu özellikleri aşağıdaki tabloda inceleyelim.
ÜNLÜ UYUMLARI
Türkçede 2 çeşit ünlü uyumu vardır:
1. BÜYÜK ÜNLÜ UYUMU
Bu konuyu bilebilmemiz için öncelikler Ünlü Harflerden KALIN olan ünlüleri ve İNCE olan ünlüleri bilmemiz gerekir.
Kalın Ünlüler: a, ı, o, u ünlü harfleridir.
İnce Ünlüler: e, i, ö, ü ünlü harfleridir.
Şimdi gelelim bu uyumun ne olduğuna. Bu uyumda kelimenin ünlü (sesli) harflerinin ya hepsi KALIN ÜNLÜ ya da hepsi İNCE ÜNLÜ olacak.
Bir de bu kural için kelimenin sadece ÜNLÜ HARFLERİNE bakılır.
Aşağıdaki örnekleri inceleyelim.
Ünlü harflerin altlarındaki "k" harfi kalın ünlü, "i" harfi ince ünlü demektir.
Örnekler:
Ağaçlık=> ünlü harflerinin hepsi kalındır. Öyleyse Büyük Ünlü Uyumuna UYAR.
Çiçekçi=> ünlü harflerinin hepsi incedir. Öyleyse Büyük Ünlü Uyumuna UYAR.
Domates=> ünlü harflerin hepsi ince veya kalın DEĞİL. Öyleyse Büyük Ünlü Uyumuna UYMAZ.
Vücut=> ünlü harflerin hepsi ince veya kalın DEĞİL. Öyleyse Büyük Ünlü Uyumuna UYMAZ.
İnsan=> ünlü harflerin hepsi ince veya kalın DEĞİL. Öyleyse Büyük Ünlü Uyumuna UYMAZ.
Sürahi=> ünlü harflerin hepsi ince veya kalın DEĞİL. Öyleyse Büyük Ünlü Uyumuna UYMAZ.
Büyük Ünlü Uyumuyla İlgili Kurallar:
Öncelikle iki altın kuralımız var, bunları unutmayın:
1. ALTIN KURAL: Tek heceli kelimelerde (al, sat, gel, git, uç ) bu kurala bakılmaz. Büyük Ünlü Uyumu bu kelimelerde aranmaz. Çünkü sadece bir tane ünlü harf vardır.
2. ALTIN KURAL:Birleşik kelimelerde (Çanakkale, kuşburnu, ağaçkakan ) bu kurala bakılmaz. Büyük Ünlü Uyumu bu kelimelerde aranmaz. Çünkü birden çok kelime vardır.
Uyarı: Uymadığı halde Türkçe olanlar konusu kafanızı karıştırmasın. Kelimenin yabancı olup olmaması bizi ilgilendirmez. Bizim bilmemiz gereken kelimenin tüm ünlü harfleri kalın mı yoksa kelimenin tüm ünlü harfleri ince mi ona bakmaktır.
Örnekler:
Background => uyar
Where => uyar
Konkordans => uyar
Kalorifer => uymaz
Diğer Kurallar:
-Büyük ünlü uyumuna uymayan çok az Türkçe sözcük vardır.
Örnek: ana (anne), alma (elma), kangı (hangi), karındaş (kardeş)
-Büyük ünlü uyumuna aykırı sözcükler genellikle yabancı kökenlidir.
Örnek: Silah, gazete, mevcut, insan
2. KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMU
Ünlülerin düzlük yuvarlaklık, darlık genişlik bakımından uygunluğudur. Bu kurala göre;
Türkçede düz ünlülerden (a, e, ı, i) sonra düz ünlüler (a, e, ı, i) gelir.
Yuvarlak ünlülerden (o, ö, u, ü) sonra ya düz-geniş ünlüler (a, e) ya da dar-yuvarlak ünlüler (u, ü) gelir.
Küçük ünlü uyumu aranırken heceler bir önceki heceye göre değerlendirilir.
do ğal lık
doğallık sözcüğünde, yuvarlaktan sonra düz-geniş, düz-genişten sonra düz-dar ünlü gelmiştir ve bu sözcük küçük ünlü uyumuna uyar.
ba rış (düz, düz)
ke sin lik (düz, düz, düz)
ku lak (yuvarlak, düz-geniş)
göz lem (yuvarlak, düz-geniş)
zor luk (yuvarlak, dar-yuvarlak)
Uyarı: Küçük ünlü uyumuna uymayan sözcükler, genellikle Türkçe değildir.
teknoloji, şoför, salon, horoz, patron
Türkçe olduğu halde küçük ünlü uyumuna uy-mayan sözcükler de vardır.
tavuk, çamur, armut, avuç, yağmur
3. ÜNLÜ DÜŞMESİ
İkinci hecesinde dar ünlü bulunan bazı sözcükler, ünlüyle başlayan bir ek aldığında ikinci hecesindeki dar ünlüsünü düşürür.
Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin ünlü düşmesinden sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.
kar(ı)n ı karnı
boy(u)n um boynum
keş(i)f i keşfi
bur(u)n u burnu
şeh(i)r e şehre
as(ı)l -ı aslı
buy(u)r un buyrun
zih(i)n im zihnim
gön(ü)l üm gönlüm
Uyarı: İkilemelerde ses düşmesi olayı olmaz.
burun buruna, omuz omuza, göğüs göğüse şehirden şehire, gönülden gönüle
İkinci hecesinde dar ünlü bulunan her sözcükte ve özel adlarda düşme olmaz.
seçim e, yapıt ın, biçim -i, durum a
Emirin arkadaşları ziyarete gelmiş.
Kitabını Ufuka verdim.
Bazı sözcükler türerken ünlü kaybına uğrar.
ay(ı)r -ı ayrı
sıy(ı)r ıl mak sıyrılmak
çev(i)r il mek çevrilmek
kav(u)r ul mak kavrulmak
iler(i) le mek ilerlemek
kok(u) la mak koklamak
oy(u)n a mak oynamak
uy(u) ku uyku
İkinci hecesinde dar ünlü bulunan bazı sözcüklerle olmak ve etmek yardımcı eylemiyle bileşik eylem (bilgi seafoodplus.info) oluşturulurken dar ünlü düşer.
sab(ı)r + etmek sabretmek
kay(ı)t + olmak kaydolmak
keş(i)f + etmek keşfetmek
Bazı sözcüklerin birleşmesi sırasında ünlülerin düştüğü görülür.
kay(ı)n + ana kaynana
cuma + (e)rtesi cumartesi
kahv(e) + altı kahvaltı
n(e) + için niçin
sütl(ü) + aş sütlaç
4. ÜNLÜ TÜREMESİ:
-cık, -cik eki alan bazı sözcüklerde ek ile sözcüğün arasında a, e, ı, i ünlülerinin türediği görülür.
Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin ünlü türemesinden sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.
az cık az(ı)cık
bir cik bir(i)cik
genç cik genc(e)cik
dar cık dar(a)cık
ÜNSÜZLERİN ÖZELLİKLERİ VE ÜNSÜZLERDE UYUM
Ünsüzler, ses yolunda boğumlanarak çıkan seslerdir. Bunlar ünlülerle birleşmedikçe okunamaz. Türkçede 21 tane ünsüz harf vardır: b, c, ç, d, f, g, ğ, h, j, k, I, m, n, p, r, s, ş, t, v, y, z
Şimdi ünsüzlerin özelliklerini aşağıdaki tabloda inceleyelim.
Uyarı: Türkçe bir sözcük b, c, d, g ünsüzleriyle bitmez. Yabancı dilden alınan sözcükler bu kurala uydurularak dilimizdeki yerini almıştır.
Yabancı dildeki durumu Türkçedeki kullanımı
serab serap
muhtaç muhtaç
derd dert
aheng ahenk
Uyarı: Türkçe sözcüklerin b, c, d, g ünsüzleriyle bitmemesi kuralı, karışıklığa yol açmaması için bazı sözcüklerde uygulanmamıştır.
saç (baş derisini kaplayan kıllar)
sac (yassı demir çelik ürünü)
haç (Hıristiyanlığın sembolü)
hac (İslamın şartlarından biri)
Ses Olayları
SERTLEŞME, ÜNSÜZ BENZEŞMESİ (SERTLEŞMESİ, UYUMU)
Sert ünsüzlerden biriyle (f, s, t, k, ç, ş, h, p) biten bir sözcükten sonra yumuşak ünsüzle c, d, g başlayan bir ek gelirse ekin başındaki yumuşak ünsüzler ç, t, k şeklinde değişerek sertleşir.
Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin ünsüz benzeşmesinden sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.
balık-cı balıkçı
kitap-cı kitapçı
sert-ce sertçe
sınıf-da sınıfta
uçak-dan uçaktan
yürümüş-dü yürümüştü
beklet-di bekletti
de te
seç-gin seçkin
konuş-gan konuşkan
YUMUŞAMA, ÜNSÜZ YUMUŞAMASI (DEĞİŞİMİ)
Sert ünsüzlerden pçtk ile biten bir sözcükten sonra sesli harfle başlayan bir ek gelirse p,b'ye - ç,c'ye - k,g veya ğ'ye - t,d 'ye dönüşerek yumuşama gerçekleşmiş olur. Buna YUMUŞAMA denir.
Örnekler:
Balık balığın
Renk rengi
Kitap kitaba
Ağaç ağacı
Kağıt kağıdı
Bizim çocuk gerçekten başarılı.
Bizim çocuğun zekasına diyecek yok
Bu dolaptan üç kitap aldım.
Bu dolabın kapağı kırılmış.
Dört tane ekmek aldı.
Dört tane ekmeği ne yapacaksın?
Arabamız beyaz renkliydi.
Arabamızın rengi beyazdı.
Kelebekler çok hoşuma gidiyor.
Kelebeğin kanadı kırılmış.
Tam da istediğim gibi denk geldi.
Bizim dengimiz değilsin.
senet senedin
tüfek tüfeği
almak almağa
borç borcum
kalp kalbi
kurt kurdun
kepenk kepengin
gelecekler geleceğiz
ilaçım ilacım
kanatı kanadı
gözlüküm gözlüğüm
ahenki ahengi
cep-i>cebi
çok-u>çoğu
taç-ı>tacı
kap-ı>kabı
yurt-u>yurdu örnekler bu şekilde uzatılabilir.
YUMUŞAMAYA AYKIRILIK:
Gelelim yumuşamaya aykırılık, ünsüz yumuşamasına aykırılık, ünsüz yumuşamasına uymayan kelimeler konusuna:
Aşağıdaki 4 durumda yumuşama gerçekleşmez. O zaman yumuşaması gerekirken yumuşayamayan pçtk sert sessiz harfleri görürsek buna YUMUŞAMAYA AYKIRILIK denir.
1. Özel adlara gelen eklerin yazılışlarında yumuşama olmaz:
Özel adlar adı üstünde özel oldukları için harflerinde değişiklik yapılmaz ve aynen yazılır. Fakat okurken yumuşama yaptırılarak okunur.
Örnekler:
Ahmet-i > Ahmeti (Ahmedi şeklinde yumuşatarak yazılması gerekirmer Ahmeti şeklinde yumuşama yapılmadan yazılmış. Ahmeti şeklinde yazılır fakat Ahmedi şeklinde okunur.)
Gemlik-e > Gemlike
Karabükün > Karabükün
Serapın>Serapın
Erdinçe>Erdinçe
seafoodplus.infoı kökenli kelimelerda yumuşama olmaz:
Türkçeye girmiş bazı yabancı kelimelerde kurala göre yumuşama yapılması gerekirken yumuşama yapılmaz. Bu kelimeleri söylerken kulağımız alışık olduğu için ayırt edebiliriz.
Örnekler:
millet-e > millete (Bu kelimeyi millede şeklinde yazıp okursak kulağımıza yabancı gelir.)
tazyik-e > tazyike
hukuk-u > hukuku
sürat-i > sürati
kaset-i > kaseti
ahlakım
merakımı
anketin
sanatı
devletin
sürati
hakikatin
seafoodplus.info heceli sözcüklerde genelde yumuşama olmaz:
Tek heceli kelimeler çoğunda anlam değiştiği için veya saçma bir kelime ortaya çıktığı için yumuşama(bilgi seafoodplus.info) yapılmaz.
p-e, suç-u, et-e, ak-ı, at-a, ok-u, aç-ı, tok-a, alt-ında, birik-en, acık-an, lig-in, org-um
Örnekler:
at-a > ata (ada diyemeyiz. Çünkü anlam değişiyor.)
ok-u > oku
ip-e > ipe (ibe diyemeyiz. Çünkü saçma bir kelime ortaya çıkıyor.)
suç-u > suçu
iç-e > içe
4.Türkçe kökenli olup da yumuşamaya aykırı olan bazı kelimeler:
Bazı Türkçe kelimelerde kulağımız ve ağzımız öyle alıştığı için yumuşama yapmamız gerekirken yumuşama yapmayız. Yine nasıl yazmamız gerektiğini kulağımız (tanıdık geliyor mu gelmiyor mu) bize söyler.
Örnekler:
Yanıt>yanıtı
Yarat>Yaratan
Anıt>anıtı
Arat>aratın
Kanıt>kanıtı
Gölet>göletin
Akaryakıt>akaryakıtı
Gözet>gözeten
Kuşat>kuşatıcı
Dinlet>dinletin
Diret>direten
Beklet>bekletince
DÜŞME, SES DÜŞMESİ (HECE DÜŞMESİ)
a. Ünlü Düşmesi
İkinci hecesinde dar ünlü bulunan bazı sözcükler, ünlüyle başlayan bir ek aldığında ikinci hecesindeki dar ünlüsünü düşürür.
Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin ünlü düşmesinden sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.
kar(ı)n ı karnı
boy(u)n um boynum
keş(i)f i keşfi
bur(u)n u burnu
şeh(i)r e şehre
as(ı)l -ı aslı
buy(u)r un buyrun
zih(i)n im zihnim
gön(ü)l üm gönlüm
Uyarı: İkilemelerde ses düşmesi olayı olmaz.
burun buruna, omuz omuza, göğüs göğüse şehirden şehire, gönülden gönüle
İkinci hecesinde dar ünlü bulunan her sözcükte ve özel adlarda düşme olmaz.
seçim e, yapıt ın, biçim -i, durum a
Emirin arkadaşları ziyarete gelmiş.
Kitabını Ufuka verdim.
Bazı sözcükler türerken ünlü kaybına uğrar.
ay(ı)r -ı ayrı
sıy(ı)r ıl mak sıyrılmak
çev(i)r il mek çevrilmek
kav(u)r ul mak kavrulmak
iler(i) le mek ilerlemek
kok(u) la mak koklamak
oy(u)n a mak oynamak
uy(u) ku uyku
İkinci hecesinde dar ünlü bulunan bazı sözcüklerle olmak ve etmek yardımcı eylemiyle bileşik eylem oluşturulurken dar ünlü düşer.
sab(ı)r + etmek sabretmek
kay(ı)t + olmak kaydolmak
keş(i)f + etmek keşfetmek
Bazı sözcüklerin birleşmesi sırasında ünlülerin düştüğü görülür.
kay(ı)n + ana kaynana
cuma + (e)rtesi cumartesi
kahv(e) + altı kahvaltı
n(e) + için niçin
sütl(ü) + aş sütlaç
b. Ünsüz Düşmesi
Genellikle k ünsüzüyle biten bazı sözcükler cık, -cik, -cuk, -cük, cek, -cak eki aldığında k ünsüzü düşer.
Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin ünsüz düşmesinden sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.
küçü(k) cük küçücük
küçü(k) -l küçül-
büyü(k) cek büyücek
mini(k) cik minicik
alça(k) çık alçacık
alça(k) -l alçal-
yükse(k) -l yüksel-
seyre(k) -l seyrel-
ufa(k) l ufal-
TÜREME, SES TÜREMESİ
a. Ünlü Türemesi:
-cık, -cik eki alan bazı sözcüklerde ek ile sözcüğün arasında a, e, ı, i ünlülerinin türediği görülür.
Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin ünlü türemesinden sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.
az cık az(ı)cık
bir cik bir(i)cik
genç cik genc(e)cik
dar cık dar(a)cık
b. Ünsüz Türemesi
Bazı sözcüklerde, olmak veya etmek yardımcı eylemiyle bileşik eylem oluşturulduğunda ya da bu sözcüklere ünlü bir ek getirildiğinde ünsüz türemesi görülür.
Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin ünsüz türemesinden sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.
af + etmek af(f)etmek
his + etmek his(s)etmek
zan + etmek zan(n)etmek
ret + etmek red(d)etmek
hal + olmak hal(l)olmak
his im his(s)im
zan nımca zan(n)ımca
hat iniz hat(t)ınız
hak ım hak(k)ım
sır ını sır(r)ını
Uyarı: İki sessizin yan yana geldiği her sözcükte ünsüz türemesi olmayabilir.
süssüz, sessiz, hissiz
hisse, madde, elli, belli
yollar, ziller, sollamak, telli
DARALMA, ÜNLÜ DARALMASI
Türkçede geniş ünlüyle (a,e) biten bir sözcük -yor eki aldığında o sözcüğün geniş ünlüsünü ı, i, u, ü ye çevirerek daraltır.
Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin ünlü daralma-sından sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.
bilm(e) yor bilm(i)yor
ist(e) yor ist(i)yor
izl(e) yor izl(i)yor
sızl(a) yor sızl(ı)yor
suçl(a) yor suçl(u)yor
gözl(e) yor gözl(ü)yor
durm(a) yor durm(u)yor
verm(e) yor verm(i)yor
Uyarı: Bazı kullanımlardaki iki ünsüz arasına giren yardımcı sesler ünlü daralmasını andırır. Bu kullanımlar ünlü daralması değildir.
biliyor, duruyor, geçiyor, bakıyor, atıyor, yanıyor, seziyor, vuruyor, üzüyor, yüzüyor
Uyarı: Türkçede ye-, de-, ne sözcüklerinin bazı kullanımlarında y kaynaştırma ünsüzünden önceki geniş ünlüde daralma olur. Bunların dışındaki sözcüklerde y kaynaştırma ünsüzünden önceki geniş ünlüde daralma olmaz.
ye y ecek yiyecek
ye y in yiyin
de y ecek diyecek
ne y e niye
DOĞRU YANLIŞ
ağlayacak ağlıyacak
görmeyecek görmiyecek
hatırlayacaksın hatırlıyacaksın
inanmayacağım inanmıyacağım
yakalayamadık yakalıyamadık
anmayacağım anmıyacağım
ULAMA
Sözcüklerin sonundaki ünsüzlerin bir sonraki sözcüğün başındaki ünlülere ulanarak (bağlanarak) (bilgi seafoodplus.info) okunmasıdır.
Aşağıdaki dizelerde, altı çizili bölümlerde ulama vardır.
Hep bülbül_öterdi bağımızda, bahçemizde
Ilık bir sonbahar_akşamında yüreğim_aşkınla dolu
Bir hayal_için sürdüm_atımı ufuklara
Yok_artık yaralı kalbimde sevgiden_eser
Kapından_ağır_ağır geçtim_ey güzel
Uyarı: Arasında noktalama işareti bulunan sözcüklerde ulama yoktur.
Polis, arabaları durdurdu.
Gençlik, insana her şeyi güzel gösterir.
Leylayı rüyamda gördüm, ağlıyordu.
BENZEŞME, DUDAK ÜNSÜZLERİNİN BENZEŞMESİ
Dudak ünsüzlerinden b, kendinden önceki nyi mye dönüştürür.
Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin dudak ünsüzlerinin benzeşmesinden sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.
sakla(n)baç sakla(m)baç
dola(n)baç dola(m)baç
te(n)bel te(m)bel
pe(n)be pe(m)be
a(n)bar a(m)bar
ka(n)bur ka(m)bur
ca(n)baz ca(m)baz
ta(n)bur ta(m)bur
Uyarı: Özel adlarda ve bileşik sözcüklerde dudak ünsüzleri benzeşmesi kuralı uygulanmaz.
İstanbul, Safranbolu onbaşı, binbaşı, sonbahar, külhanbeyi, günbatımı
KAYNAŞMA, KAYNAŞTIRMA ÜNSÜZLERİ (KORUYUCU ÜNSÜZLER)
Türkçe sözcüklerde iki ünlü yan yana bulunmadığından, ünlüyle biten bir sözcüğe ünlüyle başlayan bir ek getirildiğinde sözcükle ek arasına y, ş, s, n kaynaştırma ünsüzlerinden biri girer.
Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin kaynaştırma ünsüzü eklendikten sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.
mağaza a mağaza y a (durum ekinden önce)
anne i anne s i (iyelik ekinden önce)
kedi in kedi n in (tamlayan ekinden önce)
çanta ı çanta y ı (durum ekinden önce)
yedi er yedi ş er (üleştirme sıfatı ekinden önce)
kapının kolu a kapının kolu n a (iyelik ekinden sonra gelen durum ekinden önce)
Uyarı: Aşağıdaki sözcüklerde kaynaştırma ünsüzü yoktur.
beş er
altmış ar
yetmiş er
senin kolun a
Ünlüyle biten bir sözcüğe idi, imiş, ise ekeylemleri, ile sözcüğü ve iken bağ-fiil eki birleşik yazıldığı zaman araya y koruyucu ünsüzü girer ve bunların başındaki i sesleri düşer.
araba y (i) di arabaydı
yaya -y (i) mlş yayaymış
burda y (i) se burdaysa
maşa -y (i) le maşayla
işte y (i) ken işteyken
tatilde -y-(i)- di tatildeydi
>>>TIKLAYIN<<<
TÜRKÇE DERSİ İLE İLGİLİ TEST SORULARI, SORULAR
SAYFASINI GÖRMEK İSTERSENİZ
>>>TIKLAYIN<<<
TÜRKÇE DERSİ İLE İLGİLİ YAZILI SORULARI
SAYFASINI GÖRMEK İSTERSENİZ
>>>TIKLAYIN<<<
|
İçindekiler
Ünlü daralması, Türkçedeki ses olaylarından biridir. a veya e ünlüleriyle biten bir fiile -yor eki getirildiğinde, fiilin son hecesindeki ünlü, ı, i, u, veya ü ünlülerinden birine dönüşür: sakla + yor > saklıyor. dile + yor > diliyor.
E nasıl bir ünlü?
1.Düz ünlüler: a, e, ı, i. seafoodplus.infoak ünlüler: o, ö, u, ü
Diyeceğim nasıl yazılır?
Buna karşılık tek heceli olan demek ve yemek fiillerinde, söyleyişteki i ünlüsü yazıya da geçirilir: diyen, diyerek, diyecek, diyelim, diye; yiyen, yiyerek, yiyecek, yiyelim, yiye, yiyince, yiyip vb. Ancak deyince, deyip sözlerindeki e yazılışta korunur.
Bunun haricinde birleşik isim oluşturan bazı isimlerde de ünlü düşmesi görülür: kahve-altı = kahvaltı (aradaki e harfi düşmüştür) ne-için = niçin (aradaki e harfi düşmüştür)
E harfi ince ünlü mü?
İnce ünlü harfler e, i, ö ve ü harfleridir. Kalın ünlü harfler ise ı, e, o ve udur. E harfi dışında, üzerinde nokta olan tüm sesli harfler, incedir. Tek heceli ve üç harfli olan ütü kelimesinde iki ünlü harf ve bir ünsüz harf kullanılmıştır.
E ünlü harf mi?
Sesli olan harflerin bir diğer adı ünlü harflerdir. Sesli harfler ağızdan çıkarken herhangi bir ses engeline takılmadan çıkarlar. Tek başlarına okunabilen ve tek başlarına hece oluşturabilen seslerdir. Sesli harfler; a, e, ı, i, o, ö, u, ü harfleridir.
doğru yazım yiyindir.
Deyin mi değin mi?
demek fiilinin 2. çoğul şahıs emir kipi çekimi. diyin ve deyin ikisi de kullanılır, ama deyin daha çok kullanılan varyant burada. ünlü daralması denilen şey, kuraldan ziyade olanı açıklamakta kullanılan bir hipotezdir.
Bakıyorum daralma var mı?
Buna göre, aşağıdaki kelimelerde ünlü daralması yoktur: Oturuyor, iniyor, bakıyor
Son sesi (a) ya da (e) ile biten fiil kök kelimeler için, şimdiki zaman (yor) eki getirildiğinde yaşanan daralmaya ünlü daralması denmektedir. Buradaki temel sebebi ise (y) harfinin daraltıcı etkisidir. O yüzden fiil kök kelimeye şimdiki zaman eki geldiğinde daralma yaşanır.
Ünlü değişmeleri nedir?
Türkçede çekim eki ya da yapım eki aldığında bazı kelimelerin kökünde değişime olur. Eğer ünsüz harf değişiyorsa buna ünsüz yumuşaması / sertleşmesi adı verilir. Sözcüklerin kökündeki ünlü harfin değişmesine ise kısaca ünlü değişimi adı denir.