Çocuğun Zekası Anneden Mi Gelir

Son günlerde zeka geninin anneden geçtiğiyle alakalı çeşitli yorumlar, paylaşımlar, derlemeler görmüşsünüzdür.

Peki bu yorumlar bilimsel bir gerçeği yansıtıyor mu? Ortaokul fen-biyoloji derslerinden hepimizin hatırlayacağı çok temel bir bilgi ile başlayalım; anneden X, babadan X veya Y kromozomu genetik neslin sonra aktarılması için 22 diğer kromozomla birlikte yeni doğacak bebeği oluşturmak üzere transfer olur. Eğer babadan X kromozomu gelirse bebeğin cinsiyeti kız, Y kromozomu gelirse de bebek erkek olur.

Kromozomlar genetik kütüphanelerimizdir. Yaşarken pek de farkında olmadığımız pek çok biyokimyasal olaydan tutun da dış görünüşümüzü etkileyen pek çok yapısal özelliğe kadar bizi biz yapan özelliklerin tümü kromozomlarımız aracılığı ile aktarılır. Göz rengimizden, boy uzunluğumuza hatta karakterimize etki eden genler iş zekamıza geldiğinde nasıl davranıyor?

İnsan genomu tamamen çözülmese de pek çok genin işlevi tanımlanmıştır. Zeka kavramı da henüz tüm detayları ile netleştirilmese bile genetiğin bu konuda önemli bir faktör olduğu yadsınamaz bir gerçek. Zeka kavramının net olarak ifade edilemediği göz önüne alınırsa aslında zekanın hangi ebeveynden geçtiği sorusu daha da komplike bir hal alıyor.

İngiltere’de Biobank isimli araştırma merkezinde araştırmacılar 240 binden fazla kişinin DNA varyantlarını incelemişlerdir. Yapılan analizde 538 genin entelektüel yeteneklerle ilgili olduğu, insan genomunda da 187 bölgenin düşünme becerileri ile bağlantılı olduğu tespit edilmiştir. Bu genlerin bir kısmının da “daha uzun yaşamak” gibi farklı biyolojik süreçlerde yer aldığı da belirtilmiştir. Buna rağmen bir insanın genetik yapısından zekasını tahmin etmek hala oldukça zor kabul edilmektedir. Bir grup insanda yapılan DNA analizinde insanlar arasındaki zeka farklılılıklarını tahmin etme oranı sadece %7 olarak belirlenmiştir.

Konu daha da detaylandırılacak olursa burada bireylerden ziyade ortalama istatistiklerden bahsedilmektedir. Bir kişinin genetik potansiyelle gelen zekası çocuklukta geçirdiği bir hastalık nedeniyle etkisiz kalabilir veya genetik olarak dezavantajlı diyebileceğimiz bireyler bilişsel yeteneklerini geliştirerek “zeki” sınıfına girebilir. İnsanların genetik yapılarının %99,5 oranında ortak olduğu gerçeğine dayanarak genlerin bir etkisi olduğu ancak sonuca tamamen etki etmediğini ifade edebiliriz. Bununla birlikte zeka testlerinin daha çok okulda öğrenilen bilgi ve yetenekleri ölçtüğü göz önüne alınırsa burada kişinin zekasından çok testlerdeki başarısının ölçüldüğü de söylenebilir.

Araştırmacılar tarafından tespit edilen ilginç bir oran da genetik etkinin yıllar geçtikçe daha da belirginleştiğidir. Yenidoğanda yaklaşık %20 olan bu oran, çocuklukta %40, yetişkinlikte ise %60 olarak ifade edilmektedir. Bu durum çocukların genetik özelliklerine uygun deneyimler arayarak kendilerini geliştirmeleri şeklinde açıklanabilir.

Burada geçen bilgilerin yanı sıra temel olarak zekanın anneden geçtiği hipotezini ifade eden farklı iddialar da bulunmaktadır. Bunlardan biri zekayı etkileyen genlerin daha çok X kromozomu üzerinde olduğu dolayısıyla özellikle erkekte zekanın doğrudan geldiği iddiası. Bir diğeri de mitokondriyal genetik bilgimizin annemizden geçtiği (son zamanlarda öyle olmadığını gösteren yayınlar olsa da) vücutta en çok enerjiye ihtiyaç duyan beynimizin yapısını da annelerimizden aldığımız genetik yapının etkilediği iddiası…

Bu iki iddiaya ortak bir cevap verilecek olursa insan genomu tamamen deşifre olmadan bu iddialara cevap verilemeyeceği. Zekayı etkileyen ebeveynin annenin olma ihtimali genetik faktörlerden olma ihtimalinden ziyade yaşamın ilk yıllarında özbakım ve beslenme ihtiyaçlarını anne aracılığı ile karşılayan bebeğin doğal olarak onu rol model alacağı, sosyal yaşamında da babasına kıyasla annesini taklit etmesinin daha olası olduğu.

Zaten zeka geni tek bir ebeveynden geçiyor olsa idi özellikle aynı cinsiyetteki kardeşler arasında zeka türleri açısından farklılık beklenemezdi. Özellikle taşıdıkları tek X kromozomu annesinden geçen erkek kardeşlerin zeka açısından birebir aynı olmasını bekleyebilirdik. Ancak hepimizin sınırlı bir sosyal çevrede dahi kolaylıkla gözlemleyebileceği gibi böyle bir durum söz konusu değil.

Unutulmamalıdır ki genetik etkinin yanı sıra doğum sonrasında pek çok faktör bireyin zeka gelişimini etkilemektedir. Genetikle temel bir zemin aktarılmakla birlikte yaşamın ilk yıllarında adeta bir sünger gibi olan insan beyni aktif halde tutarak zeka gelişimine katkıda bulunulabilir. Bilişsel yeteneklerde temel olan zekanın genetik geçişinin yanı sıra o alanla ilgili ne kadar çok sinaps yani sinir hücresi bağlantısı yapıldığıdır. Bunu arttıran da sürekli yeni bir şeyler öğrenme arzusudur.

Yazan Ecz. Ayşegül Özlü

Kaynaklar: 

1 – Is Intelligence Hereditary?
2 – Is intelligence determined by genetics?
3 – Found: more than 500 genes that are linked to intelligence

İçerikler annebabaX miY mi?Zeka geni

Bilim dünyası çok uzun zamandır "Zeka anneden mi yoksa babadan mı gelir" sorusunun cevabının peşinde. Araştırmalar henüz zekanın nasıl tanımlandığına ve tam olarak nelerden oluştuğuna dair net bir cevap bulabilmiş değil. İnsanın düşünme, akıl yürütme, nesnel gerçekleri algılama, kavrama, yargılama ve sonuç çıkarma yeteneklerinin tümü zeka olarak kabul edilse de hala zekanın tam bir tanımı yapılamamakta.

IQ (intelligence quotient-zeka katsayısı) testi, zeka seviyesinin belirlenmesi için genel olarak geçerli bir ölçüm sağlıyor. Ancak bu test bile, zekanızı annenizden mi, babanızdan mı, hatta her ikisinden mi miras aldığınız konusunda net bir şey söylemiyor. Bir araştırmaya göre, IQ testi sonucunuzun sadece yarısı genetiğinizle açıklanabiliyor. Kalan yüzde 50 ise kişisel koşullar ile alakalı.

BİR DÖNEM ZEKANIN ANNEDEN GELDİĞİ KABUL EDİLİYORDU AMA...

Daha önce yayımlanan bir bilimsel tez, zeka ile ilişkili genlerin esas olarak X kromozomunda bulunduğunu savunuyordu. Kromozom, canlılarda kalıtımı sağlayan genetik birimlere deniyor. İnsanlarda 46 kromozom bulunuyor. Ancak bunlardan sadece ikisi (X ve Y) cinsiyeti oluşturuyor. Dişiler iki X kromozomuna (XX) sahipken, erkeklerde ise bir X ve bir Y kromozomu (XY) bulunuyor. Anne çocuğuna bir X kromozomu verirken, babanın sperm hücresinde X kromozomu bulunması çocuğun kız olmasını, Y kromozomu olması ise erkek olmasını sağlıyor.

Daha önce yapılan araştırma, kadınların zeka genlerini çocuklarına aktarma olasılığının daha yüksek olduğunu öne sürüyordu. Araştırma, zekanın X kromozomu üzerinden taşındığını ve kadınlarda bunlardan iki (XX), erkeklerde ise sadece bir (XY) tane bulunduğunu belirtiyordu. Kısaca, çalışma belirli koşullarda zekanın anneden çocuğa yüzde 100 geçme olasılığının çok daha yüksek olduğunu savunuyordu.

Araştırmacılar, zeka ile ilişkili genlerin X kromozomu üzerinde biriktiğinden şüpheleniyorlardı. Çünkü X kromozomu aynı zamanda, zihinsel engellere yol açan genler de içeriyor.

1271 ADET GEN VARYANTI ETKİ EDİYOR 

Çinli araştırmacılar 2014 yılında yürüttükleri bir çalışmada, insan genlerinin yalnızca yüzde 3,4'ünü içermesine rağmen, IQ'yu etkileyen genlerin yaklaşık yüzde 16'sının X kromozomunda bulunduğunu ileri sürdüler. Çinli bilim insanlarının bulduğu şey, kısaca zekayı etkileyen genlerin tamamının X kromozomu üzerinden gelmediği idi. Bu da zekanın tamamen anneden geldiği savını çürütüyor. Buna karşılık hala zekanın nereden geldiği belirsizliğini koruyor.

Minnesota Üniversitesi'nden James J. Lee liderliğindeki ekip tarafından 2018'de yapılan kapsamlı bir çalışma ise, zekanın hangi genlerden geldiği ile ilgili heyecan verici bilgiler sunuyor. Bir milyondan fazla deneğin gen analizine dayanan araştırma sonucunda ekip, zeka ve eğitim başarısına etki eden 1271 genetik varyasyonu keşfetmeyi başardı. Diğer bir deyişle, araştırma zekadan büyük ölçüde sorumlu olan tek gen diye bir şey olmadığını ortaya çıkardı. Aslında, tanımlanan 1271 gen varyantının da IQ üzerinde çok az etkisi var.Araştırma ekibi, bu gen varyantlarının esas olarak anneden mi yoksa babadan mı miras alındığını belirleyemedi.

ÇEVRESEL FAKTÖRLER DE ÖNEMLİ

Bu genetik gen varyantları zeka olarak bilinen şeyi oluşturmak için doğumdan itibaren çeşitli şekillerde birlikte çalışıyor. Sadece kalıtım dünyasının parçaları değil, ayrıca onlara etki eden çevresel faktörler de zekanın oluşmasında önemli pay sahibi. Yani zeka herhangi bir kişiden doğrudan gelmiyor. Katman katman oluşan bir süreç sonucu ortaya çıkıyor.

Çevre ve yetiştirilme tarzı da zekanın gelişmesinde belirleyici bir rol oynuyor. Almanya'nın Bonn şehrinde bulunan İnsan Genetiği Enstitüsü Direktörü ve Genetik Tıp Profesörü Markus Nöthen, "Tabii ki zeka seviyesinden yalnızca genetik sorumlu değil. Çevre büyük bir rol oynar. Bununla birlikte, genetik ve çevresel etkiler muhtemelen çok iç içe geçmiş durumda" diye açıklıyor.

Almanya'da bulunan Erlangen Üniversitesi'nden Andre Reis de "Belirli becerileri geliştirmek için yetenek tek başına yeterli değil, aynı zamanda teşvik edici bir ortama da ihtiyaç var" diyerek bunu doğruluyor.

Kaynaklar: Die Welt, The Independent, Forbes

Kaynak: Web Özel

Kadınların zeka genlerini çocuklarına aktarması daha muhtemel çünkü bu genler X kromozomu üzerinde taşınıyor ve kadınlar bu kromozomdan iki tanesine sahipken erkeklerde sadece bir tane bulunuyor. Ancak bunun da ötesinde, bilim insanları artık babadan kalıtılan gelişmiş bilişsel işlevlerle ilgili genlerin doğrudan devre dışı bırakıldığını düşünüyor.

"Koşullu genler" ismiyle bilinen sınıftaki genlerin, bazı durumlarda yalnızca anneden, diğer durumlardaysa yalnızca babadan geldiğinde çalıştığı düşünülüyor. Zekanın da bu koşullu genlerin anneden gelen kısmında bulunduğuna inanılıyor.

Fareler üzerinde araştırma yapıldı

Genetiği değiştirilmiş fareler kullanan laboratuvar çalışmaları fazladan anne geni taşıyan farelerde daha büyük kafa ve beyin ancak daha küçük vücutlar geliştiğini gösterdi. Fazladan baba geni taşıyan farelerse daha küçük beyin ve daha büyük vücuda sahip oldu.

Araştırmacılar, fare beyinlerindeki yeme alışkanlıklarından hafızaya farklı bilişsel işlevleri kontrol eden 6 farklı kısımda yalnızca anneden ya da babadan gelen genlerin etkin olduğu hücreler tespit etti.

Babadan gelen genlerin etkin olduğu hücreler cinsellik, yiyecek ve saldırganlık

Babadan gelen genlerin etkin olduğu hücreler cinsellik, yiyecek ve saldırganlık gibi işlevleri kapsayan limbik sistem kısımlarında yoğunlaşıyor. Ancak araştırmacılar, anlamlandırma, düşünme, dil ve planlama gibi en gelişmiş bilişsel işlevlerin yer aldığı serebral kortekste (gri madde) babadan gelen hücreler bulamadı.

İnsanların bu açıdan farelere benzemeyebileceğini düşünen Glaskow'daki araştırmacılar, zekayı araştırmak için daha insan odaklı bir yaklaşıma yöneldi. Fare araştırmalarından ulaştıkları sonuçları gerçek hayatta doğrulamak isteyen araştırmacılar, 1994'ten itibaren her yıl, 14-22 yaşlarında 12 bin 686 gençle görüştü. Katılımcıların eğitiminden ırkına ve sosyo-ekonomik durumuna kadar pek çok unsuru hesaba katan ekip, bireylerin zekasını en iyi öngören etkenin annenin IQ'su olduğu sonucuna ulaştı.

Ancak araştırmacılar aynı zamanda genetiğin zekayı tek başına belirlemediğini vurguluyor. Zekanın yalnızca yüzde 40'la 60 arasındaki bir oranının kalıtımsal olduğu tahmin edilirken çevresel etkenlere de benzer bir oran kalıyor.