Olu Ozanlar Dernegi Film Konu

Epic of Manas Monument as a Symbolic Means of Communication (Analysis of Bishkek Manas Monuments) Abstract: Governments use monuments to communicate to society. Therefore monuments can be regarded as means of providing messages to the public and communicating between power and society. In these messages, there is an ideological content, as well as common emphasis on social reconciliation. The study aims to show which ideological items are usedin the process of transforming into monumentthe Manas epic, which has an important place in Turkish history, as a symbolic means of expression. In this respect, issues such as Manas epic, ideological relationship status, Monument and ideology constitute the conceptual framework of the study. For the symbolic and ideological analysis of the monuments, Barthes' semiotical analysis method is used in the study focusing on two monuments of the Soviet and Independence periods in Bishkek, Kyrgyzstan. The most obvious common point of the monuments being analyzed is that they are the same in terms of the topic. Monuments dealing with the Kyrgyz heroine, Manas, were built in two different political regimes. Although it is the same in terms of its subjects, it has been determined that the monuments reflect the ideologies of their periods in the ideological perspective. Therefore, the Manas monument built during the Soviet era reflected the Soviet Ideology, while the Manas monument built during the period of independence is in harmony with the ideology of the era of independence. The icons and symbols used in these ideological meanings constitute the main framework of the study. Keywords: Manas, Symbolic Monument, Ideology, USSR, Kyrgyzstan

1 Azərbaycan Respublikası Ədliyyə Nazirliyi Mətbu nəşrlərin reyestrinə daxil edilmişdir (Reyestr 3378) AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASININ RƏYASƏT HEYƏTİ TÜRKOLOGİYA Beynəlxalq elmi jurnal Международный научный журнал International scientific journal 1970-ci ildən nəşr olunur Издаётся с 1970 года Published since 1970 İldə 4 dəfə çıxır Выходит 4 раза в году Published quarterly 2 APREL-MAY-İYUN BAKI 2018

2

3

4

5 TÜRKOLOGİYA İÇİNDƏKİLƏR HEYDƏR ƏLİYEV 95 Möhsün Nağısoylu (Azərbaycan). Heydər Əliyevin dövlət quruculuğu siyasətində ana dili məsələsi AZƏRBAYCAN XALQ CÜMHURİYYƏTİ 100 Misir Mərdanov (Azərbaycan). Xalq Cümhuriyyəti dövründə Azərbaycanda təhsil DİLÇİLİK Şükrü Haluk Akalın (Türkiyə). Söz köklərinə səyahət: yurd Spartak Kadiu (Albaniya). Mücərrədləşdirmə yolu ilə insana xas anlayışlarla bağlı albanca və türkcə atalar sözlərində ortaq ünsürlər ƏDƏBİYYAT VƏ FOLKLOR Kamil Vəli Nərimanoğlu (Türkiyə). Türk linqvofolkloristiki üzərinə Əsgər Rəsulov (Azərbaycan). Sənədli nəsr və Füzulinin Şikayətnamə si FƏLSƏFƏ Yuri Popkov (Rusiya), Yevgeni Tüqaşev (Rusiya). Rus fəlsəfəsinin türk komponenti haqqında TARİX VƏ ETNOQRAFİYA Oleq Nujdin (Rusiya). Noqay xanın Balkan düyünü TÜRKOLOJİ MƏRKƏZLƏR Səbri Tofiq Hammam (Misir). Misirdə türkologiya RESENZİYALAR Gülər Kaçar (Türkiyə). Garibova Jale. Sovyet sonrası dönemde Türk Dilli Halklar: Dil sorunu, yeniden biçimlenen kimlikler Batculun Ariyajav (Monqolustan). Batulla Tsend, Munkhtulga Rinchinkhorol, Fatma Albayrak. Turkic Footprints in Mongolia Fanuza Nuriyeva (Tatarıstan), Alfiya Yusupova (Tatarıstan). Ф.М.Хисамовa. «Татар теленең тарихи грамматикасы: Фонетика. Морфология» Əbülfəz Quliyev (Azərbaycan). Osman Mert. Ötüken uygur dönemi yazıtlarından: Tes, Tariat, Şine Us

6 İÇİNDƏKİLƏR ELMİ HƏYAT Xronika PERSONALİA Bəkir Çobanzadə Samət Əlizadə Adil Babayev NEKROLOQLAR Murad Adcı

7 TÜRKOLOGİYA С О Д Е Р Ж А Н И Е ГЕЙДАР АЛИЕВ 95 Мохсун Нагисойлу (Азербайджан). Проблема родного языка в политике государственного строительства Гейдарa Алиева АЗЕРБАЙДЖАНСКАЯ ДЕМОКРАТИЧЕСКАЯ РЕСПУБЛИКА 100 Мисир Марданов (Азербайджан). Образование в Азербайджане в период Демократической Республики ЯЗЫКОЗНАНИE Шюкрю Халук Акалын (Турция). Экскурс в историю происхождения слов: yurt Спартак Кадиу (Албания). Об общих элементах фразеологизмов, номинирующих особенности человека путем конкретизации, в албанском и турецком языках ЛИТЕРАТУРА И ФОЛЬКЛОР Камиль Вели Нариманоглы (Турция). Относительно тюркской лингвофольклористики Аскер Расулов (Азербайджан). Документальная проза и «Шикайетнаме» Физули ФИЛОСОФИЯ Юрий Попков (Россия), Евгений Тюгашев (Россия). О тюркском компоненте русской философии ИСТОРИЯ И ЭТНОГРАФИЯ Олег Нуждин (Россия). Балканский узел хана Ногая ТЮРКОЛОГИЧЕСКИЕ ЦЕНТРЫ Сабри Тофик Хаммам (Египет). Тюркология в Египте РЕЦЕНЗИИ Гюлер Качар (Турция). Garibova Jale. Sovyet sonrası dönemde Türk Dilli Halklar: Dil sorunu, yeniden biçimlenen kimlikler Арияжав Батджулун (Монголия). Batulla Tsend, Munkhtulga Rinchinkhorol, Fatma Albayrak. Turkic Footprints in Mongolia Фануза Нуриева (Татарстан), Альфия Юсупова (Татарстан). Ф.М.Хисамовa. «Татар теленең тарихи грамматикасы: Фонетика. Морфология» Абульфаз Кулиев (Азербайджан). Osman Mert. Ötüken uygur dönemi yazıtlarından: Tes, Tariat, Şine Us

8 СОДЕРЖАНИЕ НАУЧНАЯ ЖИЗНЬ Хроника ПЕРСОНАЛИИ Бекир Чобанзаде Самет Ализаде Адиль Бабаев НЕКРОЛОГИ Мурад Аджи

9 TÜRKOLOGİYA CONTENTS HEYDAR ALIYEV 95 Mohsun Naghisoylu (Azerbaijan). The Problem of Mother Tongue in Heydar Aliyev s State Policy THE DEMOCRATIC REPUBLIC OF AZERBAIJAN 100 Misir Mardanov (Azerbaijan). Education in Azerbaijan in the Period of Azerbaijan Democratic Rebublic LINGUISTICS Shukru Haluk Akalyn (Turkey). Excursus to the History of the Origin of the Word: yurt.. 36 Spartak Kadiu (Albania). On Common Features of Expressions in the Turkish and Albani an Languages, Nominating Human Characteristics by Means of Concrete Definitions LITERATURE AND FOLKLORE Kamil Veli Nerimanoghlu (Turkey). Thoughts About Turkish Lingua-Folklore Studies Asker Resulov (Azerbaijan). The Documentary Prose and Shikayatname by Fuzuli PHILOSOPHY Yuri Popkov (Russia), Eugene Tyugashev (Russia). On Turkic Component of Russian Philosophy HISTORY AND ETHNOGRAPHY Oleg Nujdin (Russia). The Balkan Problem of Khan Nogai CENTRES OF TURKOLOGY Sabri Tofiq Hammam (Egypt). Turkology in Egypt REVIEWS Gular Kachar (Turkey). Garibova Jale. Sovyet sonrası dönemde Türk Dilli Halklar: Dil sorunu, yeniden biçimlenen kimlikler Batculun Ariyajav (Mongolia). Batulla Tsend, Munkhtulga Rinchinkhorol, Fatma Albayrak. Turkic Footprints in Mongolia Fanuza Nuriyeva (Tatarstan), Alfiya Yusupova (Tatarstan). Ф.М.Хисамовa. «Татар теленең тарихи грамматикасы: Фонетика. Морфология» Abulfaz Guliyev (Azerbaijan). Osman Mert. Ötüken uygur dönemi yazıtlarından: Tes, Tariat, Şine Us

10 CONTENTS SCIENTIFIC LIFE Chronicle PERSONAL NEWS Bakir Chobanzadeh Samat Alizadeh Adil Babayev OBITUARIES Murad Adjy

11 TÜRKOLOGİYA HEYDƏR ƏLİYEV 95 ГЕЙДАР АЛИЕВ 95 HEYDAR ALIYEV 95 MÖHSÜN NAĞISOYLU (Azərbaycan) HEYDƏR ƏLİYEVİN DÖVLƏT QURUCULUĞU SİYASƏTİNDƏ ANA DİLİ MƏSƏLƏSİ Xülasə Ulu öndər Heydər Əliyev hələ Sovetlər İttifaqı dönəmində ölkəmizə rəhbərlik edərkən ana dilinə böyük qayğı ilə yanaşmış və bu sahədə səmərəli fəaliyyət göstərmişdir. Azərbaycan Respublikasının 1978-ci ildə qəbul edilmiş Konstitusiyasına Azərbaycan dilinin dövlət dili olması ilə bağlı xüsusi maddənin daxil edilməsi bunun əyani sübutudur. Heydər Əliyev Azərbaycan dövlət müstəqilliyini əldə etdikdən sonra respublikaya rəhbərlik etdiyi müddətdə də ( cü illər) ana dilinin dövlət dili kimi fəaliyyəti və onun ölkədə tətbiqi işinin yaxşılaşdırılması istiqamətində bir sıra sərəncamlara imza atmışdır. Ulu öndərin dil siyasətini onun layiqli davamçısı, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev də uğurla davam etdirir. Açar sözlər: Heydər Əliyev, Azərbaycan dili,ana dili, dövlət quruculuğu, dövlət dili, İlham Əliyev. Ana dili hər bir xalqın varlığı, kimliyi və özünütəsdiqinin ən başlıca göstəricisidir. Xalqımızın tarixi keçmişi və mədəniyyətini, zəngin söz xəzinəsini, inanc və ənənələrini, əxlaqi davranışları və dünyagörüşünü özündə daşıyan ana dilimiz bizi bir millət kimi yaşadan və dünyada tanıtdıran başlıca amillərdən biri olmuşdur. Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin müdrikcəsinə dediyi kimi, xalqı xalq edən, milləti millət edən onun ana dilidir. Ən böyük milli-mənəvi sərvətlərimizdən biri olan Azərbaycan dilinin hazırda dünya dilləri sırasında özünəməxsus yeri, necə deyərlər, imzalar içərisində imzası vardır. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin sözləri ilə desək, ana dilimiz öz imkanlarının zənginliyi, səs quruluşunun səlisliyi və qrammatik quruluşunun sabitliyi ilə səciyyələnir. Müasir Azərbaycan ədəbi dili siyasi-ictimai, elmi-mədəni sahələrdə geniş işlənmə dairəsinə malik yüksək yazı Azərbaycan, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası (AMEA) Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun direktoru, AMEA-nın həqiqi üzvü. [email protected]

12 12 MÖHSÜN NAĞISOYLU mədəniyyəti olan və daim söz ehtiyatını zənginləşdirən bir dildir. Tarixin müxtəlif dönəmlərində ölkəmizin ayrı-ayrı imperiyalar tərkibində olmasına baxmayaraq, Azərbaycan dili öz varlığını və özümlüyünü qoruyub saxlamış, tarixin amansız və sərt sınaqlarından üzüağ, şərəflə çıxmış, zaman-zaman cilalanaraq saflaşmışdır. Cəsarətlə demək olar ki, Azərbaycan dili hazırkı qloballaşma dövründə elmin, texnikanın görünməmiş sürətlə irəli getdiyi çağımızda bütün elm sahələri üzrə hər hansı bir anlayışı incəliyinə qədər ifadə etməyə qadir olan zəngin və seçkin dünya dillərindən biridir. Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyev keçən əsrin 60-cı illərinin sonundan (1969), ölkəmizə rəhbərlik etməyə başladığı ilk vaxtlardan ana dilinə böyük qayğı və diqqət göstərmişdir. Məlum olduğu kimi, 1970-ci ildə Bakıda Azərbaycan Dövlət Universitetinin 50 illik yubileyi keçirildi və Heydər Əliyev həmin yubiley tədbirində mövcud qayda-qanunları, özündən əvvəlki çoxillik ənənələri sındıraraq rus dilində deyil, doğma ana dilində çıxış etdi. Respublikanın birinci şəxsi bu cəsarətli addımı ilə həm milli ziyalılarımızın böyük rəğbətini qazandı, həm də onlara mənəvi dəstək verdi, ruh yüksəkliyi bəxş etdi, bu məsələnin müsbət həlli üçün geniş üfüqlər açdı. Heydər Əliyev həmin dövrdə Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının qurultayında iştirak edərək ana dilində çıxışı ilə tədbir iştirakçılarını heyran qoydu. Ümummilli liderimiz bununla kifayətlənməyərək həm də respublikanın bir qrup tanınmış şair və yazıçılarını qəbul edərək onlarla apardığı səmimi söhbətlərində ana dili məsələsinə də toxundu və bu yöndə əməli tədbirlər görülməsinə rəvac verdi. Həmin tədbirlər sırasında ulu öndərin şəxsi təşəbbüsü və qətiyyəti, sarsılmaz iradəsi və ciddi səyləri ilə 1978-ci ildə Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının Konstitusiyasına Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi fəaliyyəti haqqında ayrıca maddənin daxil edilməsini xüsusi olaraq qeyd etmək lazımdır. Qatı rus millətçiliyi və şovinizminin baş alıb getdiyi, totalitar rejimin hökm sürdüyü keçmiş Sovetlər Birliyində bu cür ciddi məsələni qoymaq və ona nail olmaq heç də asan deyildi. Heydər Əliyev 1995-ci ilin oktyabr ayında Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının binasında dilimizin adı ilə bağlı keçirilən ümumrespublika yığıncağında həmin tarixi hadisəni yada salaraq demişdir: Xatirimdədir, o vaxt başqa respublikaların rəhbərləri ilə kəskin danışıqlarımız oldu. Ukraynanın rəhbəri Şerbitski ilə mənim kəskin danışıqlarım oldu. O, buna çox etiraz edirdi, belə əsaslandırırdı ki, siz belə yazdığınız halda, gərək biz də yazaq ki, Ukraynanın dövlət dili Ukrayna dilidir. Mən ona dedim ki, sizə heç kəs mane olmur. Siz bizdən də böyük respublikasınız və Sovetlər İttifaqında sizin çəkiniz bizimkindən qat-qat artıqdır. Siz istəsəniz, bunu yaza bilərsiniz. Siz nə üçün bizə mane olursunuz? Ancaq biz buna nail olduq. Hesab edirəm ki, bu, o dövrdə, o zamanın şəraitində respublikamızda, ümumiyyətlə, ölkəmizin tarixində çox böyük hadisə oldu. Ulu öndər Heydər Əliyevin həyata keçirdiyi uzaqgörən, məqsədyönlü və uğurlu dil siyasətinin nəticəsi olaraq keçən əsrin 70-ci illərində respublikamızda milli ana dilinin müxtəlif yönlərdən araşdırılması ilə bağlı bir sıra dəyərli elmi-tədqiqat işləri yerinə yetirildi. Bütün bunların nəticəsi olaraq 1974-cü ildə ali məktəblər üçün hazırlanmış dördcildlik Müasir Azərbaycan dili dərsliyi (müəlliflər:

13 HEYDƏR ƏLİYEV VƏ AZƏRBAYCAN DİLİ 13 Əbdüləzəl Dəmirçizadə, Səlim Cəfərov, Muxtar Hüseynzadə, Yusif Seyidov, Əlövsət Abdullayev, Ağamalı Həsənov) Respublika Dövlət mükafatına layiq görüldü. Heydər Əliyevin ana dilinə sonsuz sevgi və qayğısının parlaq təzahürü olan bu cəsarətli addımı Azərbaycanda dilçiliyin daha da inkişafı üçün geniş imkanlar açdı, dilçi alimlərə qol-qanad verdi, elmi ictimaiyyətdə böyük ruh yüksəkliyi yaratdı. Yenə həmin dövrdə Heydər Əliyevin hazırlayıb həyata keçirdiyi dövlət quruculuğu strategiyasının tərkib hissəsi olan uğurlu dil siyasəti daha bir bəhrəsini verdi. Belə ki, Azərbaycan Respublikası keçmiş sovet məkanında, eyni zamanda beynəlxalq elm aləmində türkologiyanın mərkəzlərindən biri kimi tanındı. Keçən yüzilliyin 70-ci illərində SSRİ Elmlər Akademiyasının türk dillərinin tədqiqi istiqamətində yeganə elmi orqanı olan Sovetskaya Türkologiya jurnalı Bakıda nəşr olunmağa başladı. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, bu jurnal hazırda yenə də Bakıda Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Rəyasət Heyətinin orqanı kimi Türkologiya adı ilə beynəlxalq dərgi statusunda dörd dildə (Azərbaycan, türk, rus, ingilis) nəşr olunur və öz keçmiş nüfuzunu bərpa edərək bir sıra uğurlara imza atır. Ölkəmiz 1991-ci ildə dövlət müstəqilliyinin bərpasına nail olduqdan sonra Azərbaycan dili inkişafının yeni mərhələsinə qədəm qoydu, milli dövlətçiliyin başlıca rəmzlərindən biri kimi sözün həqiqi mənasında dövlət dili statusu qazandı. Məhz bu mərhələdə milli dövlətçiliyin mühüm atributu olan ana dilinin daha da inkişafı və zənginləşməsi, onun müasir elmi tələblər səviyyəsində geniş və hərtərəfli araşdırılması və beynəlxalq aləmdə tanınması üçün daha böyük imkanlar yarandı, bu yöndə geniş üfülər açıldı və bir sıra mühüm və sanballı işlərə ilkin imza atıldı. Bu məsələdə Azərbaycan xalqının ümummilli lideri, müstəqil Azərbaycan dövlətinin qurucusu, ana dilimizin gözəl bilicisi, bənzərsiz mahir natiq Heydər Əliyevin titanik fəaliyyəti və misilsiz tarixi xidmətləri mühüm və həlledici rol oynadı. Belə ki, ulu öndərin ölkəyə ikinci dəfə rəhbərliyə gəlişi zamanı müstəqil Azərbaycan Respublikasının 1995-ci il noyabrın 12-də referendum yolu ilə qəbul olunmuş Konstitusiyasında Azərbaycan dili rəsmi dövlət dili kimi təsbit edildi, dövlət dili statusu aldı. Bu tarixi hadisədən başlayaraq müstəqil Azərbaycan Respublikasında dil siyasəti birmənalı və yetkin şəkildə formalaşdı, ana dilinin dövlət dili kimi tətbiqi işi möhkəm və sabit qayda-qanunlar, əsaslı təməllər üzərində təkmilləşdi. Qeyd etmək lazımdır ki, 1992-ci ildə Azərbaycan Respublikasının dövlət dilinin adı emosiyaların təsiri ilə tələm-tələsik bir şəkildə türk dili adlandırılmış və o dövrün səriştəsiz rəhbərliyinin bu tələsik qərarı ciddi etirazlarla qarşılanmışdı. Heydər Əliyev 1993-cü ildə Azərbaycan xalqının təkidli tələbi ilə ölkəyə rəhbərliyi öz öhdəsinə götürdükdən sonra yeni yaranmış şəraitdə digər vacib məsələlərlə yanaşı, dil siyasətinə də xüsusi önəm verdi. Ümummilli lider dil məsələsinə birinci növbədə azərbaycançılıq ideologiyası prizmasından yanaşdı və 1995-ci ilin payızından başlayaraq məhz bu mövqedən dilimizin adı ilə bağlı geniş müzakirələr aparmağa başladı. Tam demokratiklik, fikir azadlığı şəraitində keçən həmin müzakirələr zamanı dilimizin adının yarım əsrdən artıq işləndiyi şəkildə, yəni Azərbaycan dili adlandırılmasına üstünlük verildi. Bu məsələdə birinci növbədə azərbay-

14 14 MÖHSÜN NAĞISOYLU cançılıq konsepsiyası əsas götürülür və nəzərə alınırdı ki, Azərbaycan dili anlayışı artıq neçə onildir ki, ölkədə yaşayan bütün xalqlar tərəfindən qəbul olunmuş, bu dil artıq kifayət qədər işlənmə təcrübəsi qazanmış və müstəqil Azərbaycan dövlətinin beynəlxalq nüfuzunun artması ilə tarixdə və beynəlxalq arenada da bu adla tanınmışdır. Ulu öndər dilimizin adı məsələsi ilə bağlı çoxsaylı çıxışlarında bu məsələyə siyasi uzaqgörənliklə, müdrikcəsinə yanaşaraq demişdir: Tarixi köklərimizə, tarixi keçmişimizə böyük hörmət və ehtiramı bildirərək, eyni zamanda bu gün deməliyik ki, XX əsrdə bizim dilimiz öz inkişaf dövrünü keçib, formalaşıb və gəlib dövlət dili səviyyəsinə çatıb. İndi bunun adını dəyişdirib başqa ad qoymaq heç bir nöqteyi-nəzərdən, həm fəlsəfi nöqteyi-nəzərdən, həm Azərbaycan dövlətçiliyi, ölkəmizin bugünü və gələcəyi nöqteyi-nəzərdən düzgün deyil. Onu da qeyd edək ki, adıçəkilən ümumxalq səsverməsi günü ümummilli lider jurnalistlərlə görüşü zamanı dilimizin adı ilə bağlı ona ünvanlanan suala belə cavab vermişdi: Bizim dilimiz Azərbaycan dilidir, biz azərbaycanlıyıq, respublikamız Azərbaycandır. Ancaq tarix, dilçilik elmi nöqteyi-nəzərindən Azərbaycan dili dünyada mövcud olan türk dilləri qrupuna daxildir. Beləliklə, Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin dilimizin adı ilə bağlı mülahizələri sübut etdi ki, ulu öndərin apardığı məqsədyönlü dil siyasəti milli dövlət quruculuğu siyasəti ilə, azərbaycançılıq konsepsiyası ilə sıx bağlıdır və onun üzvi tərkib hissəsidir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, xalqımızın Ümummilli lideri Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə işlənib hazırlanmış və 12 noyabr 1995-ci ildə ümumxalq səsverməsi yolu ilə qəbul olunmuş Azərbaycan Respublikasının Əsas Qanununa Konstitusiyasına Dövlət dili adlanan ayrıca bir maddə (maddə 21) daxil edildi. Ümummilli liderin ölkəmizdə apardığı məqsədyönlü və uğurlu dil siyasətinin əsaslarını özündə birləşdirən Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının həmin maddəsində birmənalı şəkildə qeyd olunur: I. Azərbaycan Respublikasının dövlət dili Azərbaycan dilidir. Azərbaycan Respublikası Azərbaycan dilinin inkişafını təmin edir. II. Azərbaycan Respublikası əhalisinin danışdığı başqa dillərin sərbəst işlədilməsini və inkişafını təmin edir. Konstitusiyanın Dövlət dili haqqındakı maddəsinin ikinci bəndindən göründüyü kimi, Azərbaycan Respublikasında yaşayan və müxtəlif dillərdə danışan digər xalqların və etnik qrupların milli dillərinin sərbəst işlədilməsinə və inkişafına da dövlət tərəfindən tam təminat verilir. Bu mühüm amil isə müstəqil Azərbaycan Respublikasında dövlət dilinin həm də böyük humanizmi və demokratik ruhu ilə səciyyələndiyini açıq-aşkar şəkildə sübut edir. Belə ki, ölkəmizdə yaşayan azsaylı xalqların, etnik qrupların nümayəndələrinin öz aralarında, məişətdə ana dillərində ünsiyyət saxlamalarına, istənilən dildə təhsil almaq hüquqlarına dövlət səviyyəsində zəmanət verilir. Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin apardığı məqsədyönlü və gələcəyə yönələn dövlət quruculuğu məsələlərində dil siyasəti həmişə aparıcı olmuşdur. Ana dilini ürəkdən sevən, bu dildə danışmağı ilə fəxr edən Heydər Əliyev bənzərsiz nitqlərində, dərin məzmunlu çıxışlarında dilimizin rənga-

15 HEYDƏR ƏLİYEV VƏ AZƏRBAYCAN DİLİ 15 rəng ifadə vasitələrindən, xalq dilindən gəlmə deyimlərdən uğurla istifadə etmiş, özünəməxsus jest və mimikaları ilə nitqinin auditoriyaya, bütövlükdə xalqa təsir gücünün artmasına nail olmuşdur. Ulu öndər ana dili ilə bağlı çoxsaylı fikirlərində milli dilin azərbaycançılıqla birbaşa bağlılığı məsələsini də önə çəkmiş, xüsusi olaraq vurğulamışdır: Millətin milliliyini saxlayan onun ana dilidir. Şübhəsiz ki, musiqi də, ədəbiyyat da, ayrı-ayrı tarixi abidələr də millətin milliliyini təsdiq edir. Amma millətin milliliyini ən birinci təsdiq edən onun dilidir. Əgər Azərbaycan dili olmasa, Azərbaycan dilində mahnılar olmaz, musiqi olmaz. Bunların hamısı birbirinə bağlıdır. Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi yaşaması, möhkəmlənməsi, inkişaf etməsi də bizim ən böyük nailiyyətlərimizdən biridir. Bu, təkcə dil məsələsi deyil, bu, həm də azərbaycançılıq məsələsidir. Müstəqil Azərbaycan Respublikasının dövlət dilinin dünyanın müxtəlif ölkələrində yaşayan soydaşlarımızın ümumi ünsiyyət dili vasitəsinə çevrilərək milli həmrəyliyin göstəricisi kimi beynəlxalq aləmdə rolunun artması, nüfuzunun yüksəlməsi də xalqımızın ümummilli lideri, müdrik siyasətçi Heydər Əliyevin adı ilə bağlıdır. Ulu öndərin ölkəmizə ikinci dəfə rəhbərliyinin ilk illərində Azərbaycanın dahi söz ustadı, qəlb şairi (Gibb) Məhəmməd Füzulinin 500 illik yubileyi geniş miqyasda keçirildi ci illərdə isə dilimizin ən əski qatını özündə yaşadan ana abidəmiz Kitabi-Dədə Qorqud eposunun 1300 illik yubileyi böyük təntənə ilə qeyd olundu. Bu yubileylər həm də əbədiyaşar söz sənətinin və onun ən parlaq ifadə vasitəsi olan ana dilinin təntənəsi, dilimizə göstərilən böyük diqqət və qayğının göstəricisi kimi dəyərləndirildi və milli ziyalıların, bütövlükdə xalqımızın yaddaşına əbədi olaraq həkk olunaraq hər bir vətəndaşa qürur bəxş etdi. Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyev ana dilimizin tarixi keçmişi ilə yanaşı, bugünkü durumunu və mövcud problemlərini də daim diqqət mərkəzində saxlamış və bu yöndə bir sıra mühüm tədbirlərin həyata keçirilməsinə ilkin olaraq imza atmışdır. Həmin tədbirlər sırasında Dövlət dilinin tətbiqi işinin təkmilləşdirilməsi haqqında 18 iyun 2001-ci il tarixli fərman xüsusi yer tutur. İlk növbədə müstəqil Azərbaycan dövlətinin dil siyasətinin müəyyənləşməsi, formalaşması və möhkəmləndirilməsi baxımından müstəsna əhəmiyyət daşıyan bu tarixi fərman dövlət dili ilə bağlı hərtərəfli və geniş məlumatları özündə ehtiva edir. Belə ki, fərmanda həm dilimizin tarixi ilə bağlı bir sıra incə və həssas məqamlara aydınlıq gətirilir, həm də onun keçdiyi inkişaf yolları və mərhələlərinin yığcam təhlili verilir. Fərmanda həmçinin müstəqil dövlətimizin rəsmi dili statusunu almış Azərbaycan dilinin ölkədə geniş miqyasda tətbiq edilməsi və hərtərəfli inkişafı üçün əlverişli şəraitin yaranması qeyd olunur və bu məqsədlə bir sıra mühüm tədbirlərin həyata keçirilməsi bir vəzifə olaraq qarşıya qoyulurdu. Fərmanda Azərbaycan dilinin tarixi ilə xalqımızın tarixi arasında sıx və qırılmaz tellər olduğu vurğulanır və dil siyasətinin azərbaycançılıqla bağlılığı qeyd olunurdu. Heydər Əliyevin əsəri olan bu tarixi fərmanda müstəqil Azərbaycan dövlətinin dil siyasətinin mərkəzində iki başlıca ideya dayanırdı. Birincisi, Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi qorunması, ikincisi isə, bu dilin dövlət dili səviyyəsində inkişafı üçün hər cür imkan və şəraitin yaradılması.

16 16 MÖHSÜN NAĞISOYLU Adıçəkilən tarixi qərara əsasən, Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin rəmzlərindən sayılan Azərbaycan dilinin tətbiqi və inkişaf etdirilməsinə, onun lazımi səviyyədə öyrənilməsinə və cəmiyyətdə tətbiq dairəsinin genişləndirilməsinə, eləcə də sadalanan işlərə nəzarətin gücləndirilməsinə əsl dövlət qayğısı öz əksini tapmışdır. Belə ki, həmin fərman çərçivəsində ilk növbədə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət Dil Komissiyası yaradılmış və yaxın gələcək üçün nəzərdə tutulmuş Azərbaycan Respublikasında dövlət dili haqqında qanun layihəsinin hazırlanması barədə müvafiq qurumlara göstəriş verilmişdi. Bundan əlavə, ölkənin müxtəlif nazirlik, idarə və təşkilatlarında dövlət dilinin və latın əsaslı Azərbaycan əlifbasının tətbiqi, ali təhsil ocaqlarında və orta məktəblərdə Azərbaycan dilinin tədrisinin yaxşılaşdırılması qarşıya bir vəzifə olaraq qoyulurdu. Fərmanda həmçinin Azərbaycan dilçiliyinin müxtəlif sahələri üzrə sanballı elmi araşdırmaların nəşri də icrası nəzərdə tutulan başlıca məsələlər sırasında yer alırdı. Bu tarixi qərarda eyni zamanda Azərbaycan dilinin və latın əsaslı Azərbaycan əlifbasının yerlərdə tətbiqi işinə nəzarətin gücləndirilməsi və ölkədə çap olunan mətbuat orqanlarının, kitabların 2001-ci il avqustun 1-nə qədər bütövlükdə latın əsaslı Azərbaycan əlifbasına keçidi bir vəzifə olaraq müvafiq orqanlar və dövlət qurumları qarşısında qoyulurdu. Qeyd edək ki, ulu öndərin Azərbaycan dili ilə bağlı bu tarixi fərmanından irəli gələn bütün məsələlər tezliklə öz müsbət həllini tapdı və bir sıra mühüm tədbirlər həyata keçirildi. Qeyd etmək lazımdır ki, fərmanda irəli sürülən müddəalar və ideyalar başlıca olaraq Azərbaycan dilinin bir dövlət dili kimi qorunması, müxtəlif sahələrdə geniş tətbiqi, işlənməsi və inkişaf etdirilməsi kimi qlobal məsələləri özündə ehtiva edir və onlardan irəli gələn hədəflərə, vəzifələrə çatmaq üçün konkret yolları göstərir, istiqamətləri müəyyənləşdirirdi. Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyev ölkənin dövlət dili ilə bağlı aşağıdakı mühüm sənədlərə də imza atmışdır: - Azərbaycan əlifbası və Azərbaycan dili gününün təsis edilməsi haqqında 9 avqust 2001-ci il tarixli fərman; - Azərbaycan Respublikasında dövlət dili haqqında 30 sentyabr 2002-ci il tarixli Azərbaycan Respublikasının Qanunu - Azərbaycan Respublikasında dövlət dili haqqında Azərbaycan Respublikası Qanununun tətbiq edilməsi barədə 2 yanvar 2003-cü il tarixli fərman. Ölkədə latın qrafikalı Azərbaycan əlifbasına keçidin 2001-ci ilin avqust ayında bütövlükdə təmin edildiyini və yeni əlifbadan istifadənin müstəqil Azərbaycan Respublikasının həyatında olduqca mühüm bir elmi-mədəni hadisə olduğunu nəzərə alan dövlət başçısı 9 avqust 2001-ci il tarixli fərmanı ilə hər il avqust ayının ilk gününün Azərbaycan Respublikasında Azərbaycan əlifbası və Azərbaycan dili günü kimi qeyd olunmasını rəsmiləşdirdi. Beləliklə də, dövlətin dil siyasətinin həyata keçirilməsi, ana dilinin nüfuz və statusunun qaldırılması üçün daha münbit şərait və geniş imkanlar yarandı. Üç fəsildən, iyirmi maddədən ibarət olan Azərbaycan Respublikasında dövlət dili haqqında qanun isə ilk növbədə ölkə Konstitusiyasına uyğun olaraq,

17 HEYDƏR ƏLİYEV VƏ AZƏRBAYCAN DİLİ 17 dilimizin dövlət dili kimi hüququ statusunu nizamlamaq məqsədilə onun işlənməsi, qorunması və inkişafı istiqamətlərini müəyyənləşdirdi. Qanunun preambulasında deyildiyi kimi, Azərbaycan Respublikası Azərbaycan dilinin dövlət dili olaraq işlədilməsini öz müstəqil dövlətçiliyinin başlıca əlamətlərindən biri sayır, onun tətbiqi, qorunması və inkişaf etdirilməsi qayğısına qalır, dünya azərbaycanlılarının Azərbaycan dili ilə bağlı milli-mədəni özünüifadə ehtiyaclarının ödənilməsi üçün zəmin yaradır. Burada diqqətçəkici məqamlardan birincisi Azərbaycan dilinə dövlət səviyyəsində lazımi qayğı göstərilməsidirsə, ikinci bir mühüm cəhət Azərbaycan dilinin dünya azərbaycanlılarının həmrəyliyinin sarsılmaz təməli rolunu oynaması üçün Azərbaycan dövləti tərəfindən zəmin yaradılmasıdır. İkinci məsələ ilə bağlı onu da qeyd etmək lazımdır ki, qanunun ayrıca bir maddəsində (I fəsil, maddə 3.0.6) xarici ölkələrdə yaşayan azərbaycanlıların Azərbaycan dilində təhsil almalarına, bu dildən sərbəst istifadə etmələrinə lazımi kömək göstərilməsi də nəzərdə tutulmuşdur. Adıçəkilən qanunla Azərbaycan Respublikasında dövlət hakimiyyəti və yerli özünüidarə orqanlarının, dövlət qurumlarının keçirdiyi bütün mərasim və tədbirlərin, eləcə də televiziya və radio yayımlarının dövlət dilində aparılmasının rəsmiləşdirilməsi olduqca mühüm əhəmiyyət daşıyır. Bütövlükdə müstəqil Azərbaycan dövlətinin ana dilinə hərtərəfli qayğısının təcəssümünü özündə əks etdirən dövlət dili haqqında qanunda Azərbaycan dilinin saflağının qorunması, ədəbi dilin normalarına əməl edilməsi, ölkəmizdə dilçilik elminin nəzəri və tətbiqi sahələrinin inkişafı üçün lazımi şəraitin yaradılması və s. kimi məsələlər də nəzərdə tutulmuşdur. 2 yanvar 2003-cü il tarixli fərman isə, Azərbaycan dilinin dövlət dili olaraq işlədilməsini, onun tətbiqi və qorunmasını prioritet bir vəzifə olaraq qarşıya qoyurdu. Fərmanda həmçinin Azərbaycan dilinin dövlət dili olaraq işlədilməsinin müstəqil dövlətçiliyin başlıca əlamətlərindən biri sayıldığı və onun tətbiqi, qorunması və inkişafına hərtərəfli dövlət qayğısı göstərildiyi vurğulanır və bu sahədə görüləcək işlər başlıca bir vəzifə olaraq qarşıya qoyulurdu. Ümumiyyətlə, qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin müstəqillik dövründə Azərbaycan dili ilə bağlı verdiyi fərmanlar ədəbi dilimizin fəaliyyət meydanını daha da genişləndirmiş, onun dövlət səviyyəsində tətbiqi işini, inkişafı məsələlərini gücləndirmişdir. Bu tarixi qərarlar, bütövlükdə götürdükdə, Azərbaycan dili və dil mədəniyyətimiz qarşısında yeni imkanlar və geniş üfüqlər açmışdır. Ümumiyyətlə, qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan Respublikasında dil siyasətinin möhkəm əsaslar üzərində formalaşdırılması, Azərbaycan dilinin dövlət dili olaraq tətbiqi işinin təkmilləşdirilməsi və dünya azərbaycanlılarının ünsiyyət vasitəsinə çevrilərək beynəlxalq aləmdə nüfuzunun artması bilavasitə ulu öndərin adı ilə bağlıdır. Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin böyük önəm verdiyi dil siyasəti onun layiqli varisi, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev tərəfindən də uğurla davam etdirilir. Ulu öndərin siyasi kursunu yeni şəraitin tələblərinə uyğun şəkildə yaradıcılıqla inkişaf etdirən İlham Əliyevin bu

18 18 MÖHSÜN NAĞISOYLU sahədəki ilk sərəncamlarından biri Azərbaycan dilində latın qrafikası ilə kütləvi nəşrlərin həyata keçirilməsi ilə bağlıdır. Ölkə Prezidentinin 12 yanvar 2004-cü il tarixli bu sərəncamına əsasən, dövlət müstəqilliyinin başlıca rəmzlərindən biri sayılan ana dilinə dövlət qayğısının daha da artırılmasını təmin etmək məqsədilə Azərbaycan ədəbiyyatı, mədəniyyəti və elminin ən gözəl nümunələrinin latın qrafikası ilə yenidən nəşri kütləvi şəkildə həyata keçirilmişdir. Bundan əlavə, İlham Əliyevin 2004-cü il 27 dekabr tarixli sərəncamına uyğun olaraq, Azərbaycan və dünya ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrinin əsərləri kütləvi tirajla nəşr olunaraq ölkədəki bütün kitabxana şəbəkəsinə hədiyyə edilmişdir. Qeyd edək ki, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin 24 avqust 2007-ci il tarixli digər bir sərəncamı ilə dünya ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrinin əsərlərinin Azərbaycan dilində kütləvi şəkildə nəşri də həyata keçirilmişdir. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin 9 aprel cü il tarixli sərəncamı ilə təsdiq edilmiş Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət Proqramı adından göründüyü kimi, ana dilimizin hərtərəfli inkişafı və tətbiqi baxımından xüsusilə böyük əhəmiyyət daşıyır. Sənəddə qeyd olunduğu kimi, Dövlət Proqramının məqsədi Azərbaycan dilinin istifadəsinə və tətbiqinə dövlət qayğısının artırılmasını, Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsini təmin etməkdir. İlk növbədə Azərbaycan dilinin hərtərəfli inkişafı və tətbiqi dairəsinin genişlənməsi üçün böyük imkanlar yaradan dövlət proqramının əsas məqsədlərindən biri də qloballaşma şəraitində dillərin qarşılıqlı əlaqələrinin öyrənilməsinin intensivləşdirilməsi məsələsidir ki, bu da Azərbaycan dilçiliyinin dünya elminə inteqrasiyası və ölkənin tanınmış dilçi alimlərinin beynəlxalq miqyasda nüfuz qazanması üçün münbit şərait yaradır. Dövlət proqramının icrasına dair təqdim olunan tədbirlər planında göstərilən maddələr sırasında Azərbaycan dilinin tədrisi və tətbiqinin genişləndirilməsi, Azərbaycan dilinin öyrənilməsi və təbliği sahəsində informasiya-kommunikasiya texnologiyalarının tətbiqi və dilimizin kütləvi informasiya vasitələrində təbliği, ədəbi dilimizə xələl gətirə biləcək yad ünsürlərin aradan qaldırılması, ədəbi dil normalarına ciddi əməl edilməsi kimi qlobal məsələlər başlıca yer tutur. Bu da Azərbaycan dilçiliyinin dünya elminə inteqrasiyası və ölkənin tanınmış dilçi alimlərinin beynəlxalq miqyasda nüfuz qazanması üçün münbit şərait yaradır. Ümumiyyətlə, dövlət proqramı milli dövlətçiliyimizin başlıca rəmzlərindən biri olan Azərbaycan dilinin geniş miqyasda tətbiqi, əsaslı və fundamental şəkildə tədqiqi, eləcə də ölkəmizdə dilçilik elmi sahəsində aparılan araşdırmaların səviyyəsinin yüksəldilməsi istiqamətində konkret əməli işlər görmək üçün əlverişli zəmin və geniş imkanlar yaradır. Adıçəkilən tarixi sənəd eyni zamanda dilçilik sahəsində çalışan mütəxəssislər, dilçi alimlərin üzərinə böyük vəzifələr qoyur, onları bu yöndə əməli işlər görməyə səfərbər edir. Qeyd edək ki, yuxarıda adıçəkilən məqsəd və vəzifələrin həlli məsələsi daha çox Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun öhdəsinə düşür. Ölkəmizdə dilçilik sahəsində fundamental araşdırmaların mərkəzi və

19 HEYDƏR ƏLİYEV VƏ AZƏRBAYCAN DİLİ 19 aparıcı təşkilatçısı kimi tanınan bu elmi müəssisədə ölkə Prezidentinin Azərbaycan dili haqqında 9 aprel 2013-cü il tarixli sərəncamından irəli gələn vəzifələri həyata keçirmək məqsədilə bir sıra əməli işlər görülmüşdür. Onların sırasında ilk növbədə Dilçilik İnstitutunda bir neçə yeni şöbənin (Qədim dillər və mədəniyyətlər, Sosiolinqvistika və dil siyasəti, Kompüter dilçiliyi, Monitorinq) yaradılmasını qeyd etmək lazımdır. İnstitutda aparılmış struktur dəyişiklikləri Azərbaycan dilçiliyinin Avropa və dünya elminə inteqrasiyasına, ölkənin görkəmli dilçi alimlərinin beynəlxalq səviyyədə tanınmasına və nüfuz qazanmasına, eləcə də ədəbi dil tarixinin, qədim dillər və mədəniyyətlərin araşdırılmasına, ölkə ərazisində yaşayan azsaylı xalqların dillərinin öyrənilməsinə yol açır. Azərbaycan Respublikasının dövlət dili olan Azərbaycan dili ilə bağlı bu qeydlərimiz açıq-aşkar şəkildə sübut edir ki, xalqımızın ən böyük mənəvi sərvəti sayılan ana dilimizə ölkəmiz müstəqillik qazandıqdan sonra dövlət səviyyəsində böyük qayğı göstərilmiş və bu qlobal məsələ daima diqqət mərkəzində olmuşdur. Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin dövlət dilimiz olan Azərbaycan dili haqqında dediyi aşağıdakı sözlər bu qayğının ən bariz nümunəsidir: Hər bir xalqın milliliyini, mənəvi dəyərlərini yaşadan, inkişaf etdirən onun dilidir. Bizim ən böyük sərvətimiz ondan ibarətdir ki, dilimiz yaşayıb və zənginləşibdir. Azərbaycan ədəbi dilinin saflığına daim qayğı göstərilməlidir. Çünki dil xalqın sərvətidir. Ədəbi dilin tərəqqisi olmadan mənəvi mədəniyyətin tərəqqisi mümkün deyildir. Lakin mədəniyyətin və elmin səviyyəsi yüksəldikcə, həyatın axarı sürətləndikcə dilin təkmilləşdirilməsinə, onun söz ehtiyatının zənginləşməsinə daha çox qayğı göstərmək lazımdır. Müstəqil Azərbaycan dövlətinin qurucusu Heydər Əliyevin ana dili haqqında proqram səciyyəli bu sözləri hər bir ölkə vətəndaşını, xüsusilə də dilçilik sahəsində çalışan mütəxəssisləri ədəbi dilimizin saflığı keşiyində dayanmağa, onun düzgün şəkildə tətbiqi və inkişafı istiqamətində düşünüb-daşınmağa səsləyir. İSTİFADƏ EDİLMİŞ ƏDƏBİYYAT 1. Ağamusa Axundov. Dilimizə dövlət qayğısı/ağamusa Axundov. Dil və ədəbiyyat. B., Ağamusa Axundov, Müseyib Məmmədov, Məsud Mahmudov. Heydər Əliyev dil haqqında və Heydər Əliyevin dili. Bakı, Elm, Möhsün Nağısoylu. Azərbaycan Respublikasında dövlət dili siyasətinin möhkəmləndirilməsi/ Müstəqillik yollarında 25. Bakı,. Şərq-Qərb, Nizami Xudiyev. Heydər Əliyev və Azərbaycan dili/ Seçilmiş əsərləri, X cild. Bakı. Elm və təhsil, Salatın Əhmədova. Heydər Əliyevin dil siyasəti. Azərbaycan, Ata M., Tofiq Hacıyev. Özü, varisi və ana dili/ Heydər Əliyev 90. Bakı, Elm, 2013

20 20 MÖHSÜN NAĞISOYLU Мохсун Нагисойлу (Азербайджан) Проблема родного языка в политике государственного строительства Гейдарa Алиева Резюме Общенациональный лидер Гейдар Алиев ещё во времена Советского Союза будучи во главе Азербайджана относился с большой заботой к родному языку и предпринимал эффективные меры в этом направлении. Включение специальной статьи об азербайджанском языке как государственном в Конституцию Азербайджанской Республики, принятую в 1978 году, очевидное тому доказательство. Руководя Республикой и после обретения ею государственной независимости ( годы), Гейдар Алиев подписал ряд указов в направлении функционирования азербайджанского языка как государственного и улучшения работы по его применению в стране. Языковую политику великого лидера успешно продолжает и держит в центре пристального внимания его достойный преемник Президент Азербайджанской Республики Ильхам Алиев. Ключевые слова: Гейдар Алиев, азербайджанский язык, родной язык, государственное строительство, государственный язык, Ильхам Алиев. Mohsun Naghisoylu (Azerbaijan) The Problem of Mother Tongue in Heydar Aliyev s State Policy Abstract Being the Leader of our country in the period of the Soviet Union, the Great Leader Heydar Aliyev always showed great care for the Mother Tongue and took effective measures to achieve fruitful results in this regard. The best proof for that is the special article about the Azerbaijani language included into the Constitution of the Republic of Azerbaijan as a State language accepted in Being the leader of the Republic even after its gaining state independence ( ), Heydar Aliyev signed a number of Orders in the direction of functioning Azerbaijani as a State language and improving work for its usage in the country. The language policy of the Great Leader is successfully continued and kept in the centre of attention by his worthy success or the President of the Republic of Azerbaijan Ilham Aliyev. Key words: Heydar Aliyev, the Azerbaijani language, the Mother Tongue, State building, a State language, Ilham Aliyev.

21 TÜRKOLOGİYA AZƏRBAYCAN XALQ CÜMHURİYYƏTİ 100 АЗЕРБАЙДЖАНСКАЯ ДЕМОКРАТИЧЕСКАЯ РЕСПУБЛИКА 100 THE DEMOCRATIC REPUBLIC OF AZERBAIJAN 100 MİSİR MƏRDANOV (Azərbaycan) XALQ CÜMHURİYYƏTİ DÖVRÜNDƏ AZƏRBAYCANDA TƏHSİL Xülasə Məqalədə Xalq Cümhuriyyəti illərində Azərbaycanda milli təhsil sisteminin qurulmasından, bu vacib sahənin təməl prinsiplərinin formalaşdırılmasından, bu prinsiplər əsasında yeni təhsil müəssisələrinin yaradılmasından, mövcud təhsil müəssisələrinin milliləşdirilməsindən, bu zaman qarşıya çıxan problemlərdən söhbət açılır. Bununla yanaşı, milliləşdirilmiş və yenidən yaradılmış təhsil müəssisələrinin kadr təminatının həyata keçirilməsi, Qori Müəllimlər Seminariyasının Qazaxa köçürülməsi problemləri geniş şərh olunur. Açar sözlər: Xalq Cümhuriyyəti, Qori Müəllimlər Seminariyası, darülmüəllimin, darülmüəllimat, Abdulla Şaiq nümunə məktəbi. Müsəlman Şərqində ilk demokratik, dünyəvi dövlət olan, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin sərəncamına əsasən 100 illiyini qeyd etməyə hazırlaşdığımız, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökuməti təhsilin, elm və mədəniyyətin inkişafını dövlət quruculuğunun təməl prinsiplərindən, ən vacib atributlarından biri hesab edərək, xalq maarifinin məzmun və struktur cəhətdən müstəqil dövlətçilik ənənələrinə uyğun yenidən qurulmasını milli hökumətin əsas vəzifələrindən biri kimi bəyan etdi. Təhsilə, maarifə belə münasibətin nəticəsi idi ki, hələ Tiflisdə yaranan ilk müvəqqəti hökumət kabinetinin ( ) 9 nazirliyindən biri Xalq Maarif Nazirliyi idi. Birinci Azərbaycan hökuməti kabinetində Maliyyə və Xalq Maarif Nazirliyi kimi fəaliyyətə başlayan bu nazirlik sonrakı 4 hökumət kabinetində Xalq Maarifi və Dini Etiqad Nazirliyi adlandırılmışdır. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin I, II, III hökumət kabinetlərində ( ) Nəsib bəy Yusifbəyli, IV hökumət kabinetində ( ) Rəşid xan Kaplanov, V hökumət kabinetində isə Həmid bəy Şahtaxtinski xalq maarif nazirləri Azərbaycan, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası (AMEA), Riyaziyyat və Mexanika İnstitutunun direktoru, AMEA-nın müxbir üzvü. [email protected]

22 22 MİSİR MƏRDANOV olmuş, sonuncunun istefasından sonra qısa müddətdə ( ) Nurməhəmməd bəy Şahsuvarov nazir vəzifəsini icra etmişdir. Milli hökumət Xalq Maarifi və Dini Etiqadlar Nazirliyinin strukturunu və idarəetmə sistemini aşağıdakı kimi təsdiq etmişdi: 1) nazir; 2) nazir müavini; 3) nazir şurası; 4) məktəbləri idarə edən üç şöbə ali və orta, xalq və peşə məktəbləri şöbələri və dəftərxana aparatı. Nazir şurasının tərkibi nazir, nazir müavini, şöbə müdirləri, dəftərxana müdiri, tədris-maarif işi mütəxəssisləri və elm nümayəndələrindən ibarət idi. Həmin şura qanunverici orqanlara təqdim olunacaq qanun layihələrinin, tədris - maarif işi və elmin inkişafını təmin edə biləcək tədbirlərin işlənib hazırlanmasına, nazirliyin bütün müəssisələrinin illik pul smetasına, idarə və tədris müəssisələrinin illik hesabatına, eyni zamanda nazirin şuranın müzakirəsinə təqdim etdiyi məsələlərə baxırdı. Hər şöbəyə rəhbərlik edən müdirin vəzifələrinə müvafiq məktəblərin inzibati və pedaqoji təftişi, məktəblərin yenidən təşkili, yeni məktəblərin açılması, işə qəbul və azad olunanların nazirə təqdim edilməsi və s. daxil idi. Nazirlik yarandığı ilk gündən Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin təhsil siyasətinin əsas istiqamətlərindən olan təhsil müəssisələrinin milliləşdirilməsi məsələsini ön plana çəkdi, ümumi icbari təhsil layihələri hazırladı, kəndlərdə, şəhərlərdə yeni məktəblər açmağa qərar verdi. Ölkədə fəaliyyət göstərən bütün maarif ocaqları, məktəblər onun tabeliyinə verildi. Az keçmədi ki, hökumətin qərarı ilə Azərbaycanda həmin nazirliyin tabeliyində əvvəlkilər saxlanılmaqla, 10 bölgədə yeni xalq məktəbləri müfəttişliyi yaradıldı və regionlardakı təhsil müəssisələrinin fəaliyyətinə nəzarət onlara tapşırıldı. İlk vaxtlar Maarif Nazirliyinin tərkibi cəmi 20 nəfərdən ibarət idi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökumətinin IV kabinetində nazirliyin tərkibi texniki işçilərin hesabına genişlənərək 47 nəfərə çatdırıldı. Həmin dövrdə orta məktəblər şöbəsinin rəisi kimi yeni vəzifə təsis edildi. Həmin vəzifəyə Həyat xanım Usubbəyova təyin olundu. Texniki bacarığa malik savadlı kadrların hazırlanması üçün Maarif Nazirliyində peşə məktəbləri şöbəsi yaradıldı və Nemətulla bəy Şahtaxtinski həmin şöbəyə müdir təyin edildi. Nəsib bəy Yusifbəylinin vaxtında ümumi şəkildə şöbə müdiri adlanan vəzifə Rəşid xan Kaplanovun dövründə xalq təhsili şöbəsi adlandı və Qori Müəllimlər Seminariyasının məzunu Abbas Minasazov həmin şöbəyə rəhbər təyin olundu. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökumətinin Gəncədə formalaşan ikinci kabinetinin Azərbaycan xalqına ünvanlanmış 17 iyun 1918-ci il tarixli müraciətində deyilirdi ki, hökumətin yaxın dövrdə həyata keçirəcəyi tədbirlərdən biri də xalq maarifi, təhsil müəssisələrinin milliləşdirilməsi, maarif ocaqlarında tədrisin ana dilində aparılması, anadilli məktəblər şəbəkəsinin genişləndirilməsi olacaqdır. Eyni zamanda müraciətdə o da xüsusi vurğulanırdı ki, təhsildə milliləşmə prosesi tədrici yolla, mərhələlərlə həyata keçiriləcəkdir. Hökumət öz fəaliyyətinin Gəncə dövründə ( ) təhsil müəssisələrinin, dövlət orqanlarının milliləşdirilməsi sahəsində müvafiq tədbirlərin həyata keçirilməsinin hüquqi bazasını yaratmaq məqsədilə Türk (Azərbaycan) dilinin dövlət dili elan edilməsi haqqında 27 iyun 1918-ci il tarixli qərar qəbul etdi. Fətəli xan Xoyskinin Baş nazir kimi

23 XALQ CÜMHURİYYƏTİ DÖVRÜNDƏ AZƏRBAYCANDA TƏHSİL 23 imzaladığı həmin qərarla Azərbaycan türkcəsi Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin dövlət dili elan edildi, bütün dövlət orqanları, məhkəmə, təhsil müəssisələri və digər inzibati qurumlarda bu dildən istifadə olunması tələb edildi. Parlamentin dəftərxanası bütün dövlət və ictimai təşkilatlara, ayrı-ayrı şəxslərə bildirirdi ki, parlamentə, onun dəftərxanasına hər cür yazılı müraciət ancaq dövlət dilində olmalıdır. Bu qərar məktəb və bütövlükdə maarif sahəsində milliləşmə prosesinin, bir növ, başlanğıcı oldu. İstər Azərbaycan türkcəsinin dövlət dili elan olunması, istərsə də təhsil sisteminin, məktəb və maarif ocaqlarının milliləşdirilməsi ideyası təsadüfi deyildi. Nəzərə alınsa ki, bu proses Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökumətinin ən ağır, əslində olum, ya ölüm dilemması qarşısında qaldığı bir tarixi şəraitdə, ölkənin paytaxtı Bakı uğrunda ölüm-dirim müharibəsi getdiyi bir zamanda həyata keçirilməyə başlanmışdı, onda Milli hökumətin həmin tədbirlərə nə qədər böyük əhəmiyyət verdiyini başa düşmək olar. Dövlətin reallığı belə idi ki, təhsil sisteminin milliləşdirilməsi, təhsilin ana dilində aparılması uğrunda yarım əsrlik milli mücadilənin ozamankı təmsilçilərinin hökumətə rəhbərlik edən maarifçi ziyalıların əlinə tarixi fürsət düşmüşdü. Onlar bu fürsətdən yararlanmağı özlərinin və müstəqil dövlətin ən ali vəzifələrindən biri hesab edirdilər.

24Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökumətinin təhsil, elm və mədəniyyət sahəsində apardığı quruculuq işləri, təxirəsalınmaz tədbirlər qısa bir vaxt ərzində öz nəticəsini verdi cu ilin əvvəllərində respublika ərazisində 23 dövlət orta təhsil müəssisəsi var idi ki, onlardan da altısı kişi, dördü qadın gimnaziyası, beşi realnı məktəb, üçü müəllimlər seminariyası, üçü Müqəddəs Nina qız məktəbi, biri politexnik və biri kommersiya məktəbi idi. Həmin dövrdə Azərbaycan ərazisində 637 ibtidai məktəb fəaliyyət göstərirdi cü ildə yaradılmış Balaxanı realnı qız məktəbinin bazasında oğlanlarla qızların birgə təhsil aldığı gimnaziya yaradıldı. Kişi gimnaziyaları iki şöbədən humanitar və real, qadın gimnaziyaları isə ancaq humanitar şöbədən ibarət idi. Hökumət həm məktəbləri, həm də onların rəhbərlərini mümkün qədər milliləşdirməyə çalışırdı. 11 avqust 1919-cu ildə Bakıdakı Müqəddəs Nina qız məktəbi Azərbaycan Birinci Milli Qadın Gimnaziyasına, Gəncə və Nuxadakı (Şəki) məktəblər isə, uyğun olaraq, Gəncə və Nuxa qadın gimnaziyalarına çevrildi. Petroqradda fizika-riyaziyyat fakültəsini qurtarmış Səlimə xanım Yaqubova I Milli Qadın Gimnaziyasına, Müslüm Maqomayev I Bakı qarışıq ibtidai ali məktəbinə, Rəşid bəy Əfəndiyev isə Bakı Kişi Müəllim Seminariyasına müdir təyin olundu. Milli kadrların bu təyinatı tezliklə müsbət nəticəsini verdi. Səlimə xanım Yaqubova I Milli Qadın Gimnaziyasına müdir təyin edildikdən sonra müəllim heyətinin tərkibində dəyişiklik aparmağa başladı. Məktəbin inspektoru vəzifəsinə Azərbaycanın maarifpərvər qadını Xədicə xanım Ağayevanı təyin etdi. Qısa bir vaxtda məktəbin 57 qeyri-azərbaycanlı müəllimindən 14-nü azərbaycanlı ilə əvəz etdi. Səlimə xanım Yaqubova savadlı müsəlman qadınları işə cəlb etməklə məktəbin rolunu və nüfuzunu yüksəltdi. Rəşid bəy Əfəndiyev də rəhbərlik etdiyi

25 XALQ CÜMHURİYYƏTİ DÖVRÜNDƏ AZƏRBAYCANDA TƏHSİL 25 seminariyada 24 qeyri-azərbaycanlı müəllimin 17-ni azərbaycanlı ilə əvəz etdi. O, Hüseyn Cavid, Əzim Əzimzadə, Rza Təhmasib kimi milli ruhlu müəllimləri seminariyaya işə dəvət etdi. Müslüm Maqomayev isə qeyri-azərbaycanlı müəllimdən 4- nü azərbaycanlı ilə əvəz etdi. Onların içərisində Əli Terequlov, Molla Qafar, Pənah Qasımov kimi xalq müəllimləri var idi. Qeyri-millətlər milliləşmə məsələsinə nə qədər mane olmağa çalışsalar da, Azərbaycanın qabaqcıl maarifpərvərləri müxtəlif kənd və qəzalardan milli ruhlu, savadlı müəllimləri tapıb öz məktəblərinə işə dəvət edir və onlar üçün lazımi şərait yaradırdılar. Bakı şəhərində yerləşən məktəblərin müdirlərinin və ümumiyyətlə, Azərbaycan müəllimlərinin bu cür vətənpərvərlik nümunəsi göstərmələri milliləşmə kimi çətin bir vəzifənin həyata keçirilməsində mühüm rol oynadı. Təhsilin daha da təkmilləşdirilməsi məqsədilə gimnaziyaların strukturunda, orta məktəblərin fəaliyyət istiqamətində, tədris planlarında dəyişikliklər aparıldı. Belə ki, 2 iyun 1919-cu ildə qadın gimnaziyalarında pedaqoji şura sədri, müdir, sinif mürəbbiləri (tərbiyəçilər) vəzifələri ləğv olundu və onun yerinə kişi gimnaziyalarında olduğu kimi, direktor, inspektor və sinif rəhbərlərinin köməkçisi vəzifələri yaradıldı. Aparılan islahatlar strukturdakı dəyişikliklərlə bitmirdi, təhsilin milliləşməsinə xidmət edən məzmununu da əhatə edirdi. Orta təhsilin milliləşməsi də təhsil siyasətinin əsas istiqaməti kimi ilk dəfə məhz milli hökumət dövründə həyata keçirildi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinə qədər Azərbaycanda ana dilində orta məktəb yox idi. Hətta ana dili o dövrün orta təhsil ocağı sayılan realnı məktəblərdə həftədə bir-iki saat keçilən, məcburi olmayan fənn hesab olunurdu. Bunun aradan qaldırılmasını vacib hesab edən hökumət 28 avqust 1918-ci il tarixli qərarı ilə bütün məktəblərdə təlimin Azərbaycan dilində aparılmasını qanuniləşdirdi. Bu işdə maarifpərvər ziyalı Abdulla Şaiqin böyük xidmətləri olub. Məhz onun təşəbbüsü ilə Bakı I Realnı Məktəbinin nəzdində Azərbaycan dili öyrədilən üç aylıq kurs açıldı. Bu kursu bitirənlər üçün Bakı I Realnı Məktəbində təlim Azərbaycan dilində həyata keçirilən bir sinif açıldı. Həmin sinifdə 25 şagird oxuyurdu. Onlar 1924-cü ildə ana dilində orta məktəbi bitirən ilk məzunlar oldular. Məktəbdə Abdulla Şaiqlə birlikdə Cəmo Cəbrayılbəyli, Qafur Rəşad Mirzəzadə kimi görkəmli pedaqoqlar da dərs deyirdilər. Azərbaycanda milli kadrların yetişdirilməsində sonralar Abdulla Şaiq adına nümunə məktəbi kimi şöhrət qazanmış həmin milliləşdirilmiş məktəbin böyük rolu olmuşdur. Ölkədə təhsilin milliləşdirilməsi, məktəb islahatı uğurla həyata keçirilsə də, bu prosesi ləngidən bir çox amillər var idi. Həmin amillərdən ən başlıcası, əvvəlki illərdə də olduğu kimi, peşəkar müəllim kadrların azlığı idi. Buna görə də müəllim hazırlığı məsələsi ilk gündən milli hökumətin fəaliyyətində əsas yerlərdən birini tuturdu. Bu məsələnin tezliklə həlli üçün hökumət bir neçə istiqamətdə (yeni müəllimlər seminariyaları yaratmaq, müəllimlər üçün hazırlıq kursları təşkil etmək, Türkiyədən müəllimlər dəvət etmək) iş aparırdı. Türkiyədən dəvət olunmuş 50 nəfər müəllim respublikada xalq maarifinin yenidən təşkilində səylə çalışır, dərsliklər, tədris vəsaitləri hazırlayır, milliləşdiril-

26 26 MİSİR MƏRDANOV miş məktəblərdə dərs deyirdi. Hökumətin qərarı ilə dəvət olunan müəllimlərə yerli müəllimlərin əməkhaqqından 50% artıq maaş verilirdi. Yerlərdə ziyalılar bu təşəbbüsü dəstəkləyir, onun həyata keçirilməsi üçün əllərindən gələni əsirgəmirdilər. Məsələn, tanınmış maarifçi-xeyriyyəçi Ələkbər bəy Rəfibəyli əlaqələrindən istifadə edərək Gəncəyə Türkiyədən müəllimlərin gətirilməsinə ciddi səy göstərirdi. Qısa bir vaxtda Bakı politexnik, kommersiya məktəbləri istisna edilməklə, bütün orta təhsil müəssisələri, o cümlədən kişi və qadın gimnaziyaları milliləşdirilmişdi. Milliləşdirilmiş məktəblərdə Rus tarixi nin yerinə Ümumi türk tarixi, rus məktəblərində isə həftədə 3-4 saat Azərbaycan dilinin tədrisi nəzərdə tutulurdu. Eyni zamanda, milliyyəti, dini və cinsindən asılı olmayaraq, bütün vətəndaşlara bərabər təhsil hüququ verilirdi. Təhsil müəssisələrinin milliləşdirilməsi, ibtidai, ali ibtidai və orta təhsil müəssisələrində tədrisin dövlət dilində aparılmasına keçid prosesi problemlərsiz ötüşmədi. Çox keçmədən məlum oldu ki, ümumtəhsil müəssisələrinin milliləşdirilməsi nəticəsində çoxlu sayda uşaq təhsildən kənara qalır. Bu reallığı görən Azərbaycan hökuməti vəziyyətdən çıxmaq üçün 28 avqust 1918-ci il tarixli qərarında dəyişiklik etməyə məcbur oldu. 2 ay yarımdan sonra verilmiş 13 noyabr 1918-ci il tarixli qərarda müəyyən edildi ki, bir orta təhsil müəssisəsi olan şəhər və yaşayış məntəqəsində Xalq Maarif Nazirliyinin xüsusi razılığı ilə məktəblərin yuxarı hazırlıq siniflərindən başlayaraq paralel olaraq rus bölmələrinin açılmasına icazə verilir. Əgər şəhər və yaşayış məntəqəsində bir neçə eynitipli ümumi təhsil müəssisəsi varsa, onda onların bir hissəsi milliləşdirilir, qalan hissəsində tədris bütün siniflərdə rus dilində aparılır. Eyni zamanda, həmin qərarla təlim rus dilində aparılan məktəblərdə dövlət dili Azərbaycan türkcəsi məcburi fənn kimi tədris olunmalı idi. Azərbaycan hökumətinin bu qərarında azərbaycanlı uşaqların yalnız milliləşdirilmiş məktəblərdə təhsil almaları bir vəzifə kimi tələb edilirdi. Lakin müstəsna hallarda ana dilində danışa bilməyən azərbaycanlı uşaqlar Xalq Maarif Nazirliyinin xüsusi icazəsi ilə rus bölmələrində təhsil almağa buraxıla bilərdilər. Qeyd etmək lazımdır ki, ümumi təhsil müəssisələrinin milliləşdirilməsi ilə bağlı verilən bu qərarlar müəyyən çatışmazlıqlarına baxmayaraq, Azərbaycan təhsil tarixində müstəsna rolu olan addım idi. Məhz bu qərarlarla Azərbaycanda ümumi orta təhsil müəssisələrində təlimin ana dilində aparılmasına dair milli maarifçilərin uzun illər arzusunda olduqları ideya gerçəkləşdi. Azərbaycan dili dövlət dili statusu qazandı, ana dilimiz ölkəmizin əsas təlim-tərbiyə, təhsil dilinə çevrildi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökumətinin ümumi təhsilə, ümumtəhsil müəssisələri şəbəkəsinin inkişafına müstəsna əhəmiyyət verməsinin bir göstəricisi də bu idi ki, milli hökumət əvvəlcə ölkədə hamılıqla icbari ibtidai təhsilə, sonra isə ümumi orta icbari təhsilə keçidi özünün təhsil siyasətində prioritet istiqamət hesab edirdi. Belə ki, cümhuriyyətin sayca dördüncü hökumət kabinetinin parlamentə təqdim etdiyi Hökumət Proqramında deyilirdi ki, təhsilin milli müstəqilliyin möhkəmləndirilməsində müstəsna rolu nəzərə alınaraq, ümumi icbari təhsil haqqında qanun layihəsi hazırlanmalı və ümumi təhsil müəssisələri şəbəkəsi daha da

27 XALQ CÜMHURİYYƏTİ DÖVRÜNDƏ AZƏRBAYCANDA TƏHSİL 27 genişləndirilməlidir. Bu məqsədlə hökumət ilk növbədə təhsilin məzmunu sahəsində islahatlar aparmaq, yeni dərsliklər hazırlamaq məqsədilə komissiyalar yaradılacağını xüsusi vurğulayırdı cu ildə respublikada 15 milliləşdirilmiş ali ibtidai məktəb var idi ki, onlar Bakı, Göyçay, Quba, Qusar, Salyan, Lənkəran, Şamaxı, Göytəpə, Gəncə, Gorus, Ağdaş, Şuşa, Nuxa (Şəki), Qazax və Zaqatalada yerləşirdi. Nazirlik daha 2 ali ibtidai məktəbin açılması haqqında məsələ qaldırmışdı. Ali ibtidai məktəblərlə yanaşı, Şuşa və Zaqatalada qadın gimnaziyaları, Gəncə, Zaqatala və Nuxada sənət məktəbləri var idi. İbtidai məktəbləri bitirən şagirdlər orta məktəblərə, sonra isə təhsil müddəti dörd il olan ali ibtidai məktəblərə qəbul olunurdular. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökumətinin təhsil sahəsindəki tədbirlərindən biri də müasir tipli məktəbəqədər tərbiyə müəssisələrinin ilk nümunəsini yaratması oldu. Belə ki, Azərbaycan Parlamentinin 1 mart 1919-cu il tarxli qərarı ilə Bakıda I Milli Qadın Gimnaziyası nəzdində 1 sentyabr 1919-cu ildə uşaq bağçası təsis olunmuşdu. Beləliklə, Azərbaycanda dövlət təminatında olan Avropa modelli ilk uşaq bağçası təsis edildi. Həmin uşaq bağçası Qərbi Avropada məktəbəqədər tərbiyənin nəzəriyyəçisi, görkəmli alman pedaqoqu Fridrix Frebelin müəyyənləşdirdiyi və onun adı ilə tanınan Frebel sistemi əsasında qurulmuşdu. Hökumət bu dövrdə təhsildən yayınmış küçə uşaqlarının taleyinə də biganə qalmamış, 1919-cu ilin avqustunda Bakıda həmin uşaqlar üçün dövlət hesabına Uşaq evi və Uşaqlara yardım bürosu təşkil etmiş, yeni peşə-ixtisas məktəblərinin yaradılması, yaxud mövcud təhsil müəssisələrinin inkişaf etdirilməsi sahəsində də müəyyən tədbirlər görmüşdü. Həmin dövrdə musiqi təhsili sahəsində böyük boşluq var idi. Ayrı-ayrı həvəskar bəstəkarlar olsa da, gənc musiqişünaslar yetişdirən konservatoriya yox idi. Konservatoriyanın açılmasını məqsədəuyğun hesab edən Maarif Nazirliyi bu məsələni Zülfüqar və Üzeyir Hacıbəyli qardaşları, Müslüm Maqomayevlə müzakirə etmişdi. Məktəb islahatı sahəsində məsələləri ətraflı müzakirə etmək, müəyyən təkliflər hazırlayıb hökumətə təqdim etmək üçün Azərbaycan hökuməti Azərbaycan müəllimlərinin növbəti qurultayını çağırmaq barədə qərar qəbul etdi. Azərbaycan müəllimlərinin sayca 3-cü olan həmin qurultayı 1919-cu il avqustun 20-də saat 11-də Bakı I Realnı Məktəbinin (indiki Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti) akt zalında öz işinə başladı. Qurultayda Azərbaycanın bütün bölglərini və tədris müəssisələrini təmsil edən nümayəndələr iştirak edirdi. Qurultayı Azərbaycan Türk Müəllimləri İttifaqının sədri Ağabəy İsrafilbəyov açmış, qurultayda Xalq Maarif Nazirliyi adından nazir müavini Həmid bəy Şahtaxtinski böyük nitq söyləmişdi. Qurultayın Xalq Maarif Nazirliyinə təqdim etdiyi təkliflər əsasında bütövlükdə məktəb islahatı və xüsusi olaraq təhsilin məzmunca milliləşdirilməsini əsas tutan proqram və dərslik islahatı üzrə müvafiq proqram hazırlamaq məqsədilə hökumət komissiyası yaradıldı cu il noyabrın 7-də Xalq Maarif Nazirliyi yanında yaradılan hökumət islahat komissiyasına Xalq Maarif nazirinin müavini Həmid bəy

28 28 MİSİR MƏRDANOV Şahtaxtinski (sədr), Nurməhəmməd bəy Şahsuvarov, Azad bəy Əmirov, Fətulla bəy Rzabəyov, Sultan Məcid Qənizadə, Abdulla bəy Əfəndiyev, Səlimə xanım Yaqubova, Sara xanım Xuramoviç, Əhməd bəy Pepinov, Xədicə xanım Ağayeva, Məhəmməd ağa Şahtaxtinski, Cabbar bəy Orucəliyev və Saleh bəy Vəkilov daxil idi. Yeri gəlmişkən bir fakt üzərində xüsusi dayanmaq istərdim. Çox təəssüf ki, sonralar sovet hakimiyyəti illərində müəllimlərin 1906, 1907 və 1919-cu illərdə keçirilmiş qurultaylarının üzərindən sükutla keçilmiş və bu qurultaylar hesaba alınmamışdır. Hökumət bu komissiya qarşısında növbəti dərs ilinin əvvəlinə kimi məktəb islahatı, o cümlədən təhsilin məzmunu ilə bağlı məsələlərin həlli üzrə hökumət proqramını hazırlamaq missiyası qoymuşdu. Təəssüf ki, komissiya öz işini başa çatdırana kimi milli hökumət devrildi. Amma hökumət devrilənə qədər komissiya həmin məsələlər üzrə müəyyən işlər görə bildi. Belə ki, bu komissiyanın təşəbbüsü və rəhbərliyi ilə müəllim seminariyaları, xalq maarif inspektorları, ali, ibtidai məktəb müdirlərinin 1919-cu ilin dekabrında Bakıda keçirilmiş 15 günlük müşavirəsində ümumtəhsil müəssisələrində istifadə olunan dərsliklər məsələsi geniş müzakirə edilərək müəyyən təkliflər hazırlandı. Müşavirədə Azərbaycan maarifpərvərlərinin elə nümayəndələri iştirak edirdi ki, onlar indi də xalqımızın, pedaqoji elmimizin və ictimaiyyətimizin fəxri kimi yad edilir. Müşavirədə nazir Həmid bəy Şahtaxtinski, tanınmış maarifçi Azad bəy Əmirov, Bakı xalq məktəbləri direktoru Vasilyev, Nuxa (Şəki), Ərəş qəzasından Abdulla bəy Əfəndiyev, Naxçıvan qəzasından Rəşid bəy Əfəndiyev, Yelizavetpol (Gəncə) qəzasından Cavad bəy Cuvarlı, Bakı və Quba qəzalarından Abbas Minasazov, Zaqatala quberniyasından İslam bəy Qəbulov, Qazax qəzasındann Nəsib ağa Qiyasbəyli, Şuşa və Cavanşir qəzalarından Nəriman bəy Nərimanbəyov, Cəbrayıl və Zəngəzur qəzalarından Musa Quliyev, ali və aşağı ibtidai məktəblər inspektoru Kiçikxanlı Kiçikxanov, Qazaxdan Əli Mustafayev, Nuxa (Şəki) ibtidai məktəbinin müəllimi A.Mahmudov və başqaları iştirak etmişlər. Müşavirənin təntənəli açılışından sonra onun birinci iclasında ali ibtidai məktəblərin, qadın və sənət məktəblərinin nümunəvi smetasının tutulması, ibtidai normal, zemstvo, məhəllə məktəblərinin adlarındakı dolaşıqlığın aradan qaldırılması, müəllim və tələbələrin hərbi mükəlləfiyyəti və digər məsələlər müzakirə edildi. Müşavirənin I iclasında hələ icbari təhsil haqqında qanunun olmamasını nəzərə alaraq, məktəbyaşlı uşaqları məktəbə cəlb etmək məqsədilə ibtidai təhsilin pulsuz olması qərara alındı. Müşavirə nümayəndələri belə hesab edirdilər ki, bir halda ki məktəblər yenidən qurulur, onda nizam-intizamı möhkəmləndirmək və müəllimin nüfuzunu qaldırmaq üçün məktəblərdəki müəllim, tələbə məhkəmələrini ləğv etmək lazımdır. Bundan başqa, müşavirədə bir sıra təsərrüfat məsələləri ilə yanaşı, iki mühüm pedaqoji məsələ də müzakirə edilmişdir. Onlardan biri ibtidai məktəblərdə dərslərin bir müəllim, yaxud bir neçə fənn müəllimi tərəfindən tədris edilməsi idi. Müşavirədə ibtidai məktəbdə tədrisi fənn sisteminə keçirməyin qəti tərəfdarları var idi. Onlar heç bir elmi dəlil göstərmədən ibtidai məktəblərdə dərslərin müxtəlif fənn müəllimləri tərəfindən deyilməsini təkid edirdilər. Lakin pedaqogika elminin

29 XALQ CÜMHURİYYƏTİ DÖVRÜNDƏ AZƏRBAYCANDA TƏHSİL 29 nəzəri məsələləri ilə yaxından tanış olan Abdulla bəy Əfəndiyev və Sultan Məcid Qənizadə uşaqların yaş xüsusiyyətləri, hafizə, diqqət, təfəkkürü barədə elmi dəlillər gətirib ibtidai sinifdə fənn sistemini antipedaqoji hal kimi qiymətləndirdilər. Nəticədə ibtidai məktəbdə fənlərin bir müəllim tərəfindən deyilməsi qərara alındı. Dekabrın 18-də müşavirənin dördüncü iclasında müəllimlərin yay aylarında maaşlarının verilməsi, dövlət büdcəsindən məktəblilərə dərman və tədris vəsaitləri üçün pul ayrılması, gimnastika və nəğmə fənləri üzrə istedadlı şagirdlərin üzə çıxarılması, həmin fənləri yüksək səviyyədə tədris edən müəllimlərin mükafatlandırılması, müəllimlərin təqaüdə çıxdıqda nə qədər təqaüd alması məsələsi müzakirə edildi. Dekabrın 19-da 5-ci iclasa Azad bəy Əmirov sədr seçildi. İclasda əvvəlki tərkibdən əlavə, Qazax seminariyasının direktoru Firidun bəy Köçərli də iştirak edirdi. Qeyd etmək lazımdır ki, müşavirənin hər iclasına bir qəzanın ən hörmətli, qabiliyyətli məktəb müdiri dəvət olunurdu ki, o, qoyulan məsələlərə dair elmi-pedaqoji məsləhətlər verə bilsin. 5-ci iclasda qoyulan məsələlərin həlli üçün Qori seminariyasının keçmiş inspektoru Firidun bəy Köçərlinin məsləhət və təkliflərinə böyük ehtiyac var idi. İclasda müəllim və tələbələrin hərbi mükəlləfiyyəti, pedaqoji təhsili olmayan müəllimlərin işdə qalıb-qalmaması, pedaqoji kursların açılması, müsəlman xalqlarının coğrafiya və tarix xəritələrinin toplanması, pedaqoji muzeylərin açılması məsələləri müzakirə olundu. Dekabrın 24-də müşavirənin 11-ci iclası oldu. Bu iclasa Azad Əmirov sədr, Mustafa Quliyev katib seçildi. İclasda Abdulla bəy Əfəndiyev çıxış edib göstərdi ki, müzakirə olunan məsələlər ölkə maarifinin gələcək tarixində həlledici rol oynamalıdır. Müşavirədə irəli sürülən elmi-pedaqoji ideyalar, təlim-tərbiyənin müxtəlif sahələrinə dair söylənən fikirlər əsl mənada müəllim, müdir və inspektorlar üçün əməli fəaliyyət planı və bir növ, qanun kitabı olmalıdır. Odur ki, belə tarixi sənədlərin nazirliyin divarları arasında qalması düzgün olmaz. Onları təcili çap etdirib bütün inspeksiyalara çatdırmaq lazımdır. Doğrudan da, Maarif Nazirliyi müşavirədə söylənilən elmi-pedaqoji fikirləri müxtəlif əmr, sərəncam, göstəriş formasında reallaşdırdı, proqram, dərslik, metodik vəsait kimi çapını təmin etdi və məktəblərin istifadəsinə verdi. Cavad Cuvarlı məruzəsində göstərdi ki, hal-hazırkı şəraitdə müəllimin iki yerdə işləməsi məktəbləri müəllimlə təmin etmək, müəllimin maddi vəziyyətini yaxşılaşdırmaqla bərabər, hökumətin mənafeyinə də uyğundur. Tetervyatnikov təklif etdi ki, məktəbləri müəllimlə təmin etmək üçün heç bir müəllimlik sənədi olmayan, lakin ev təhsili görmüş savadlı adamlardan da müəllim kimi istifadə etmək vəziyyətdən çıxmağa müəyyən dərəcədə kömək edər. Çox uzun müzakirədən sonra müşavirə nümayəndələri qərara aldılar ki, belə adamları inspektorların iştirakı ilə bir neçə dərs verdikdən sonra müəllimliyə qəbul etmək olar ci ilin əvvəlində Nəsib bəy Yusifbəyli yazırdı ki, özlərini təmənnasız xalq işinə, xalq balalarının tərbiyəsinə həsr edən müəllimlərin tam enerji ilə, daha səmərəli işləmələri üçün onları məişət məsələlərinin ağırlığından azad etməliyik. Nəsib bəy Yusifbəylinin bu fikri Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə müəllimlərin maddi-məişət məsələlərini qaydaya salmaq, yaxşılaşdırmaq yolunda proq-

30 30 MİSİR MƏRDANOV ram oldu. Məhz bu səbəbdən də müşavirənin 12-ci iclasında Səməd bəy Acalov aşağı və ali ibtidai məktəb müəllimlərinin maddi-məişət məsələlərini yaxşılaşdırmaq mövzusunda məruzə etdi. O, müəllimlərin əməkhaqqını artırmağı birinci dərəcəli məsələ hesab etdi. Müşavirədə müəllimlərin maddi-məişət və başqa qayğılarını öyrənmək üçün Səməd bəy Acalovun sədrliyi ilə Sultan Məcid Qənizadə, Tetervyatnikov və Səfərəlibəyovdan ibarət komissiya yaradıldı. Bu komissiya müəllimlərin maddi vəziyyətini yaxşılaşdırmaq üçün hökumətə təqdimat hazırladı. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökumətinin təhsil müəssisələrinin milliləşdirilməsi sahəsində ilk tədbirlərdən biri, heç şübhəsiz, Zaqafqaziya (Qori) Müəllimlər Seminariyasının Azərbaycan şöbəsinin Azərbaycana köçürülməsi haqqında 22 iyun 1918-ci il tarixli qərarı oldu. Milli hökumət bu məqsədlə xəzinədarlığından maliyyə vəsaiti ayırdı və Gürcüstan hökuməti ilə əvvəlcədən razılığa gəldi. Hökumət seminariyanın bəzi maliyyə xərclərini öz öhdəsinə götürmüş qazaxlıların xahişini nəzərə alaraq 10 iyul 1918-ci il tarixli iclasında məsələni onların xeyrinə həll etdi. Qori şəhərində seminariyanın Azərbaycan şöbəsinin əmlakını yığıb Azərbaycana gətirmək barədə bu şöbənin sonuncu inspektoru Firidun bəy Köçərliyə göstəriş və səlahiyyət verdi. Firidun bəy Köçərli seminariyanı Qazaxa köçürdü. Bu qərarı ilə hökumət təhsil müəssisəsinin əvvəlki mühitə yaxın olmasını nəzərə alaraq onu əvvəlki yerindən çox uzaqlaşdırmamağa çalışmışdı. İkinci tərəfdən, Qazaxda o zaman Qori Müəllimlər Seminariyasının ən nüfuzlu məzunları: Əhməd ağa Mustafayev, Haley bəy Şıxlinski, Süleyman Qayıbov, Yusif Əfəndiyev, Əhməd ağa Gülməmmədov, Alyoşa Mustafayev, Əhməd Seyidov, Osman Şıxlinski, Səlim Əfəndiyev, Yusif Qasımov, Əli Hüseynov, İbrahim Qayıbov və bir çox başqaları işləyirdi. Bu müəllimləri seminariyada müxtəlif fənlərin tədrisinə cəlb etmək olardı. Dövrünün tanınmış maarifçi-xeyriyyəçisi, mütaliəni sevən ziyalılarından biri, Qazaxın məşhur Vəkiloğluları nəslindən olan Məşədi İbrahim ağa Kosalı özünün mülkünü tədris binası kimi seminariyaya hədiyyə etdi. Nəhayət, Qazax seminariyası 1918-ci il noyabrın 10-da təntənəli şəkildə açıldı. Əli Hüseynovun yazdığına görə, Firidun bəy Köçərlinin sədrliyi ilə seminariyanın təntənəli açılışında o zaman Qazaxda yerləşən türk ordusunun komendantı Sədri bəy, türk qarnizon rəisi Camal bəy, Qazax qarnizonunun rəisi Haley bəy Şıxlinski, xalq məktəbləri inspektoru Nəsib bəy Qiyasbəyov, ali məktəblər inspektoru Əhməd ağa Mustafayev, yerli hökumətin məmurları, şəhər adamları və seminariyaya daxil olacaq ilk şagirdlərin valideynləri iştirak edirdi. Təntənəli iclası giriş nitqi ilə İbrahim Əfəndi Qayıbzadə açaraq, Qurandan elm və təhsilin zəruriliyi barədə ayələr oxumuş, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini möhkəmlətmək üçün biliyə yiyələnməyin vacib olduğunu söyləmişdi. Beləliklə, Qazax Müəllimlər Seminariyası fəaliyyətə başladı. Firidun bəy Köçərliyə Qazaxda olan Türk ordusunun qarnizon rəisi də yaxından kömək edirdi. Firidun bəy Köçərli müəllim hazırlığı haqqında fikirlərini Qori və Qazax seminariyalarında tətbiq edib yüksək nəticələr əldə etmişdi. Firidun bəy Köçərli Qazaxda yaranacaq yeni seminariyanın işini düzgün qurmaq üçün onunla bərabər Qoridən gəlmiş üç nəfər yüksəkixtisaslı, savadlı,

31 XALQ CÜMHURİYYƏTİ DÖVRÜNDƏ AZƏRBAYCANDA TƏHSİL 31 təşəbbüskar və xalq balaları üçün ürəyi yanan İbrahim Qayıbov, Mirzə Vəliyev və Mustafa Məmmədov kimi müəllimləri, o zaman Qazaxda fəaliyyət göstərən Əli Hüseynov, Əhməd ağa Mustafayev, Yusif Qasımov, İsfəndiyar Vəkilov, Məiş Hüseynov kimi Qori seminariyasını qurtarmış xalq müəllimlərinin ən qabaqcıl nümayəndələrini seminariyaya dəvət etdi. O zaman məktəbə uşaq toplamaq ən çətin məsələlərdən biri idi. Əhalinin 90%-nin savadsız olması, kəndlərdə feodalpatriarxal ənənələrinin hökm sürməsi, mal, qoyun, əkin-biçin işlərində uşaq əməyindən geniş istifadə edilməsi təhsilin keyfiyyətini aşağı salan səbəblər idi. Oxumağın əhəmiyyətini başa düşməyən avam kəndlilər uşaqlarını məktəbə buraxmaq istəmirdilər. Seminariyaya uşaq toplamaq üçün geniş təbliğat işi aparmaq, xalq içərisinə gedib insanları inandırmaq, Qurandan gətirilmiş iqtibaslarla elmin əhəmiyyətini başa salmaq lazım gəlirdi. Ona görə də Firidun bəy Köçərli belə bir ağır şəraitdə oxuduğu Qori seminariyasında Çernyayevskinin tələbə toplamaq təcrübəsindən istifadə edib İbrahim Qayıbov, Mustafa Məmmədov, Əhməd ağa Mustafayev, Mirzə Vəliyev, Yusif Qasımov, Əli Hüseynov və Məiş Hüseynovu tələbə toplamaq məqsədilə Azərbaycanın rayon və kəndlərinə ezam etmişdi. Firidun bəy Köçərli Qazax seminariyasının işini doğru istiqamətləndirmək məqsədilə pedaqoji şura təşkil etmişdi. Pedaqoji şuranın bütün üzvləri, demək olar ki, Firidun bəy Köçərlinin Qori seminariyasındakı tələbələri olmuşdular. Firidun bəy Köçərli pedaqoji şuranın birinci iclasında Qori seminariyasının nizamnaməsini əsas götürərək şagird və müəllimlər üçün Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin milli maraqlarına müvafiq təlimat hazırladı. O, yorulmadan çalışaraq Qori seminariyasında olduğu kimi, Qazax seminariyasında da növbətçi müəllim və tələbələr təyin edir, bu növbətçilərin naharı təşkil etmələrinə xüsusi nəzarət edirdi. Seminariyanın pansionunda kənddən və başqa rayonlardan gələn uşaqlar yaşayırdı. Firidun bəy Köçərli qaydalara müvafiq pansiondan icazə ilə şəhərə və tətil zamanı evlərinə getmiş tələbələrin vaxtında qayıtmalarını onların nəzərinə çatdırır, qaydanı pozanların cəzalanacağını, hətta seminariyadan xaric ediləcəklərini də onlara başa salırdı. O, seminariyada elə qayda qoymuşdu ki, uşaqlar dərsə gəlmədikləri günlərin materialını öyrənməli, əlavə saatlarda müəllimə cavab verməli idilər. Firidun bəy əlverişli tərbiyə üsulları seçir, ev tapşırıqlarının normadan çox olmamasına nəzarət edir, geridə qalan, xəstəlik üzündən yetirməyən şagirdlərlə sinifdənxaric oxu kimi məsələlərin düzgün təşkilinə diqqət yetirirdi. O, şagirdlərin səmərəli işləməsi üçün dərs otaqlarının, yaşayış binalarının səliqəsinə xüsusi diqqət verməklə yanaşı, uşaqların səhhətinə, istirahətinə də şərait yaratmağa çalışırdı. Firidun bəy Köçərli Qori Müəllimlər Seminariyasının ənənələrinə sadiq qalaraq Qazaxda təlim işlərinin keyfiyyətini yüksəltmək, metodiki və pedaqoji məsələləri müzakirə etmək, müəllimlərə tövsiyələr hazırlamaq üçün müxtəlif komissiyalar yaratmışdı. O, seminariyanın müəllimlərindən tələb edirdi ki, onlar böyük pedaqoji məharət göstərib tələbələrin hər birinə fərdi yanaşsınlar və onları qabiliyyətlərinə müvafiq işlətsinlər. Firidun bəy Qazax seminariyasında elə münasib iş əhvaliruhiyyəsi və pedaqoji mühit yaratmışdı ki, orada aparılan işlərin növlərinə,

32 32 MİSİR MƏRDANOV həcminə, rəngarəngliyinə təəccüb etməmək olmur. Seminariyanın proqramını yazan Firidun bəy Köçərli orada milli adət-ənənələri nəzərə almış, dövrün tələblərinə uyğun olaraq onu müasirləşdirmişdi. Məlum olduğu kimi, Qazax seminariyası 1921-ci ilə kimi Qori Müəllimlər Seminariyasının nizamnaməsi əsasında işləmişdir. Bu nizamnamə ümumi müddəalar, həyat tərzi haqqında qaydalar, təlim haqqında qaydalar, pedaqogikanın praktik məşğələləri haqqında qaydalar kimi 4 bölmədən ibarət idi. Qazax seminariyasında sonralar daha müfəssəl bir nizamnamə qəbul edilib. Firidun bəy Köçərli əvvəlki nizamnamədən çar hökumətinin siyasətinin mahiyyətindən doğan maddələri çıxarmış, daha mütərəqqi və demokratik nizamnamə hazırlamağa müvəffəq olmuşdu. Firidun bəy Köçərli Qazaxda qısa müddət ərzində seminariyanı elə şöhrətləndirdi ki, onun sədası respublikanın hər yerindən gəldi. Bu seminariya metodik mərkəzə çevrildi. O, seminariya müəllimlərinin köməyi ilə yaşlılar üçün savad kursları açdı, yetimlər evi təsis etdi, qaçqınlara yardım fonduna da yaxından kömək etdi. Maarif nazirinin göstərişinə əsasən, türk dilində ədəbiyyat seçmək, ədəbiyyat nümunələrini toplamaq, onu xalq arasında yaymaq üçün oxu dərnəkləri, kəndlərdə isə bu dərnəklərin filiallarını yaratdı. O, Maarif Nazirliyinin göstərişinə əsasən, cümə günləri savadsızlığı aradan qaldırmaq məqsədilə kəndlərdə dərs deyirdi. Qazax seminariyası bütün fəaliyyəti ərzində Qori Müəllimlər Seminariyasının ənənələrinə sadiq qalmış, orada təlim və tərbiyə sahəsində tətbiq edilən bütün mütərəqqi cəhətləri davam etdirmişdi. Ölkənin idarə olunmasını təmin edəcək ali təhsilli mütəxəssislərin hazırlanması Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökumətinin ən çox əhəmiyyət verdiyi sahələrdən biri idi. Bu vəzifənin icra edilməsi istiqamətlərindən biri azərbaycanlı gənclərin dövlət hesabına xarici ölkələrin tanınmış ali məktəblərinə təhsil almağa göndərilməsi idi. Elə o vaxtdan təhsil tariximizdə azərbaycanlıların xaricdə dövlət səviyyəsində təhsil almasının təməli qoyuldu. Bu məqsədlə Azərbaycan Parlamenti xüsusi komissiya təşkil etmişdi. Komissiyaya deputatlardan Məhəmməd Əmin Rəsulzadə (sədr), Mehdi bəy Hacınski, Qarabəy Qarabəyov, Əhməd bəy Pepinov, Abdulla bəy Əfəndiyev (üzvlər) daxil idilər. Komissiyanın gərgin əməyi və ciddi axtarışları ilə xaricə ali təhsil almağa göndəriləcək 100 tələbə seçildi, onların yol xərcləri və təqaüdlərinin həcmi müəyyənləşdirildi. 10 nəfərin İngiltərəyə, 23 nəfərin İtaliyaya, 45 nəfərin Fransaya, 9 nəfərin Türkiyəyə, 13 nəfərin Rusiyaya göndərilməsi qərara alınmışdı. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Maarif naziri Həmid bəy Şahtaxtinski Parisdəki Azərbaycan nümayəndə heyətinin başçısı Əlimərdan bəy Topçubaşova məktub yazıb bu gənclərin ali məktəblərə yerləşdirilməsi və xaricdə yaşayış yeri ilə təmin olunmasına qayğı ilə yanaşmağı ondan xahiş etdi. Seçilən tələbələr 1920-ci ilin soyuq yanvar günündə parlament və hökumət üzvlərinin, tanınmış iş adamlarının, din xadimlərinin, ictimaiyyətin iştirakı ilə təntənəli şəkildə yola salındı, yola salanlar arasında Balaxanı məktəbinin müəllimi Seyidbağır Axundzadə, Səmədağa Ağamalıoğlu, İbrahim Əbilov, Əhməd Pepinov, Salman Mümtaz da var idi.

33 XALQ CÜMHURİYYƏTİ DÖVRÜNDƏ AZƏRBAYCANDA TƏHSİL 33 Dövlət hesabına xaricə ali təhsil almağa göndərilən tələbələrdən başqa, parlament komissiyası tərəfindən 31 nəfər əlavə abituriyent də seçilmişdi ki, onların da öz hesabına, yaxud mesenatların maliyyə dəstəyi ilə Qərbi Avropa ölkələrinin ali məktəblərində təhsil alması nəzərdə tutulmuşdu. Xaricə göndərilən həmin tələbələrin xərci üçün hökumət Xalq Maarif Nazirliyinin sərəncamında olan dövlət xəzinəsindən 7 milyon manat ayırmışdı. Avropaya göndərilənlərin hər biri üçün 1000 frank yolxərci, hər ay isə 400 frank təqaüd, Rusiyaya göndərilənlər üçün isə 3 min rubl yolxərci və hər ay bir o qədər də təqaüd nəzərdə tutulmuşdu. Dövlət hesabına oxuyan tələbələr təhsillərini başa vurduqdan sonra hökumətin göndərdiyi yerdə 4 il işləməli idilər. Lakin qürbət ellərə yola düşən gənclərin heç də hamısı nəzərdə tutulduğu kimi təhsil ala bilmədi. Çünki İngiltərə azərbaycanlı tələbələri qəbul etmədi. İtaliyada təhsil alması nəzərdə tutulan 23 nəfərdən yalnız 6 nəfəri həmin ölkədə qaldı. Fransada təhsil almalı olan 45 nəfərin hamısı orada yerləşə bilmədi. Parlament komissiyası ölkələrin siyahısını tərtib edərkən Almaniyanı bu siyahıya salmamışdı. Amma yuxarıda adları çəkilən ölkələrdən fərqli olaraq, məhz Almaniya tələbələrimizin yaşaması və təhsil alması üçün ən münasib ölkə oldu. Azərbaycanlı tələbələrin çoxu Almaniyanın ali təhsil müəssisələrinə qəbul edildi. Milli hökumət tərəfindən 1919/1920-ci tədris ilində xaricdə ali təhsil almağa göndərilən tələbələr ölkənin ehtiyacı nəzərə alınmaqla aşağıdakı 17 ixtisas üzrə nəzərdə tutulmuşdu: 1) Dağ-mədən ixtisası üzrə 9 nəfər, 2) Mexanika ixtisası üzrə 11 nəfər, 3) Kimya ixtisası üzrə 3 nəfər, 4) Elektromexanika ixtisası üzrə 8 nəfər, 5) Yol nəqliyyatı ixtisası üzrə 6 nəfər, 6) Gəmiqayırma ixtisası üzrə 4 nəfər, 7) Memarlıq ixtisası üzrə 4 nəfər, 8) Aviasiya ixtisası üzrə 1 nəfər, 9) Kənd təsərrüfatı ixtisası üzrə 11 nəfər, 10) İncəsənət ixtisası üzrə 1 nəfər, 11) Tibb ixtisası üzrə 8 nəfər, 12) Maddi mədəniyyət ixtisası üzrə 7 nəfər, 13) Fizika-riyaziyyat ixtisası üzrə 7 nəfər, 14) Tarix-filologiya ixtisası üzrə 5 nəfər, 15) Hüquqşünaslıq ixtisası üzrə 7 nəfər, 16) İqtisadiyyat ixtisası üzrə 5 nəfər, 17) Etnoqrafiya ixtisası üzrə 3 nəfər. Sovet Rusiyasının hərbi təcavüzü ilə törədilən 1920-ci ilin 27 aprel çevrilişindən sonra qurulan Azərbaycan Sovet hökumətinin ilk illərində xaricə göndərilən azərbaycanlı gənclərin təhsili barədə Xalq Komissarları Sovetinin sədri Nəriman Nərimanov tərəfindən Xaricə oxumağa göndərilən azərbaycanlı tələbələrə yardımın davam etdirilməsi haqqında xüsusi dekret imzalanmışdı, ilk vaxtlar onların ali təhsili başa vurmalarına şərait yaradılsa da, bu iş sonadək davam etmədi. Bu səbəbdən də onların bəziləri öz təhsillərini yarımçıq qoyub Azərbaycana qayıtdı, bəziləri getdikləri ölkələrdə başqa sahələrdə işləməyə başladı. Repressiya qurbanı olanlar, xaricdə yoxsulluq ucbatından dünyasını dəyişənlər də oldu. Bolşevik hökumətinin məsuliyyətsizliyi üzündən min bir arzu ilə yaşayan bu cavanların ümidləri puç oldu. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin fəaliyyət göstərdiyi 2 ilə yaxın dövr ərzində bütün çətinliklərə və məhrumiyyətlərə baxmayaraq, xalq maarifinin yenidən təşkili sahəsində xeyli iş görüldü. Hökumət Bakı Dövlət Universiteti, Kənd Təsərrüfatı İnstitutu, Pedaqoji və Dövlət Konservatoriyasının açılması üçün müəyyən

34 34 MİSİR MƏRDANOV təşkilati işlər aparsa da, o dövrdə yaranmış tarixi-siyasi şərait yalnız Bakı Dövlət Universitetini təsis etməyə imkan verdi. İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT 1. Ataxan Paşayev (1998). Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ( ), Bakı. 2. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası, I cild (2004). Bakı. 3. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası, II cild (2005). Bakı. 4. Ədalət Tahirzadə, Oğuztoğrul Tahirli (2016). Azərbaycan Cümhuriyyəti tələbələri, Bakı. 5. Misir Mərdanov (2004). Azərbaycan təhsil tarixi, I cild, Bakı. 6. Misir Mərdanov, Əsgər Quliyev (2003). Azərbaycan təhsili Xalq Cümhuriyyəti illərində ( ), Bakı. Мисир Марданов (Азербайджан) Образование в Азербайджане в период Демократической Республики Резюме В статье рассматриваются проблемы строительства национальной системы образования в Азербайджане в годы Демократической Республики, формирования основных принципов этой важной области, создания новых учебных заведений на основе этих принципов, национализации существующих учебных заведений. Наряду с этим подробно комментируются вопросы кадрового обеспечения национализированных и вновь созданных учебных заведений, переноса Горийской учительской семинарии в Казах. Ключевые слова: Демократической Республика, Горийская учительская семинария, мужская учительская семинария, женская учительская семинария, образцовая школа Абдуллы Шаига.

35 XALQ CÜMHURİYYƏTİ DÖVRÜNDƏ AZƏRBAYCANDA TƏHSİL 35 Misir Mardanov (Azerbaijan) Education in Azerbaijan in the Period of Azerbaijan Democratic Rebublic Abstract The article deals with the construction of the national education system in Azerbaijan, formation of basic principles of this important field, creation of new educational institutions on these principles nationalization of the existing educational institutions and encountered problems in the years of Democratic Republic. Along with it, the problems of personnel training in the nationalized and newly created educational institutions and the moving of Gori Teachers Seminary to Gazakh city are also considered. Key words: Democratic Republic, Gori Teachers` Seminary, male teachers, seminary, female teachers, Abdulla Shaig model school.

36 TÜRKOLOGİYA DİLÇİLİK ЯЗЫКОЗНАНИE LINGUISTICS ŞÜKRÜ HALÛK AKALIN (Türkiye) KELİMELERİN KÖKENİNE YOLCULUK: YURT Özet Dilin söz varlığındaki kelimeler, ilk ortaya çıktıkları andan itibaren zamanla ses, yapı, anlam değişikliklerine uğrayarak varlıklarını sürdürür. Kelimeler bazen de kullanım sıklığını yitirir, yaşayan söz varlığında değil tarihî eserlerde, sözlüklerde kalırlar. Yurt sözü de en eski yazılı kaynaklardan bu yana Türk dilinin söz varlığında yer alan kelimelerimizdendir. Başlangıçtaki anlamını koruyan yurt sözü, zamanla bu temel anlam çerçevesinde Türk yazı dillerinde ve ağızlarında yeni anlamlar kazanmıştır. Bu yazıda yurt sözünün çağdaş Türk yazı dillerinde ve ağızlarında kullanım biçimleri, tarihi, yaygınlığı, kökeni ve anlamları kısacası sözcük bilimi açısından özellikleri ayrıntılı bir biçimde incelenmiştir. Anahtar kelimeler: yurt, sözcük bilimi, ses bilgisi, yapı bilgisi, köken bilimi. Türk yazı dillerinde ve ağızlarında ortak olarak kullanılan kelimelerden biri de yurt sözüdür. İlk yazılı kaynaklarımızdan bu yana söz varlığımızda bulunan yurt sözü, zaman içerisinde yeni anlamlar kazanarak Türk yazı dillerinde ve lehçele-rinde kullanım sıklığını artırmış, kavram alanını genişletmiştir. Bugün Türk soylu halkların dillerinde doğudan batıya kuzeyden güneye yurt sözü, yurd ~ yūrt ~ yort ~ jurt ~ curt ~ çurt ~ sürt ~ śurt ~ śort vb. küçük veya büyük ses farklılıklarıyla kullanılmaktadır. Bu ses farklılıklarının yanı sıra yurt sözü, Türk yazı dillerinde ve ağızlarında bugün anlam çeşitliliği de kazanmıştır. Ancak bütün bu değişik anlamların kelimenin yazılı kaynaklarda tespit edilen en eski biçimine dayandığı, bu anlam alanı içerisinde Türk yazı dillerinde ve ağızlarında birtakım alt ve yan anlamlarla kavram zenginliğine ulaştığı görülmektedir. Kelime zamanla sosyolojik kavramların, terimlerin türetilmesine de kaynak oluşturmuştur. Bugün Türk yazı dillerinin ve leh- Türkiye, Hacettepe Üniversitesi Sözlük Bilimi Uygulama ve Araştırma Merkezi Müdürü, Prof. Dr.. [email protected]

37 KELİMELERİN KÖKENİNE YOLCULUK: YURT 37 çelerinin çoğunda sosyolojik terimlerin türetilmesinde bu kelimenin taban olarak kullanıldığı görülmektedir. I. Tarihi: Türk yazı dilinin ilk kaynaklarından itibaren yurt ~ yurd biçiminde kullanılan (Clauson, 1972:958, Наделяев, Насилов, Тенишев, Щербак, 1969:282) kelime oturulan yer, yurt anlamındadır. Tonyukuk Yazıtı nın doğu yüzündeki Şantuŋ balıkka taloy ügüzke tegürtüm üç otuz balık sıdı usın buntutu yurtda yatu kalur erti tabgaç kağan yağımız erti on ok kağanı yağımız erti. (Kağanımı) Şantung şehirlerine, Sarı Irmağa kadar götürdüm. (Kağanım) yirmi üç şehri zapt etti. (Önceleri) uykusu kaçarak yurtta yatakalıyodu. (Çünkü) Çin kağanı düşmanımız idi, On Ok kağanı düşmanımız idi (Tekin, 1994:9) cümlesinde yurt sözü karargâh, merkez anlamındadır (Tekin, 1994:72). Köl Tigin Yazıtı ndaki Ögüm katun ulayu öglerim ekelerim keliŋünüm kuunçuylarım bunca yeme tirigi kün boltaçı erti ölügi yurtda yolta yatu kaltaçı ertigiz. (Tekin, 2010:38-39). Annem Hatun başta olmak üzere (diğer) annelerim, ablalarım, prenseslerim, bunca hayatta kalanlar cariye olacak idi ölenler (de) yurtta yolda yatıp kalacaktınız. cümlesinde ise yurtda yolta oturulan yerde ve gidilen yolda ifadesi zıt anlamlı ikileme olarak kullanılmıştır. Başka örnekleri de görülen bu türden ikilemeler, aslında söz yapımı türlerinden birini oluşturur. Eş veya zıt anlamlı sözlerle kurulan bu yapılar başlı başına bir kavramı, bir anlamı karşılar. Tonyukuk (Tekin, 1994:9) ve Köl Tigin Yazıtları ndaki (Tekin, 2010:38-39) cümlelerde yurt sözüne cenaze çadırı anlamının verilmesi (User, 2010:301) metin bağlamına uygun düşmemektedir. Eski Türkçede sözün bu cümlede olduğu gibi başka örneklerde de kalmak fiiliyle eş dizimlilik (collocation) kazandığı görülüyor: usın buntatu yurtda kalur erti (Tekin, 1994:9), yurt(a) kalmış (Tekin, 2013:13), yurtı kalıp (Atalay, 2006:258). Tarihî kaynaklar içerisinde en ilgi çekici veri, Kâşgarlı Mahmud un Divanü Lugati t-türk te yurt sözüne eski izerler, ören (Atalay, 2006:7), harabe hâlindeki yerleşim yeri (Ercilasun, 2015:351) anlamını vermesidir. Bununla birlikte Kâşgarlı Mahmud un küçedi sözünün açıklaması için verdiği örnekteki yurt sözü yer anlamındadır (Atalay, 2006:258): Kördi közüm tavrakın Gözüm gördü gelip gidişini Yurtı kalıp aglayu Ağlayıp yerini terk edişini Yusuf Has Hacip Kutadgu Bilig de (Arat, 1979:538): Ölümüg unıtma gürüŋ yurtuŋ ol Ölümü unutma mezarın yurdundur Özüŋni unıtma savı yurtuŋ ol Kendini unutma sözü yurdundur Uygur dönemi eserlerinden Altun Yaruk ta yurt sözünün yer anlamındaki orun sözüyle ikilemeli olarak yer yurt anlamında kullanılması dikkat çekicidir. Günümüzdeki yer yurt ikilemesinin benzeri olan bu ikilemeyle üzerinde yaşanılan mekân kastedilmektedir (Kaya, 1994:461/19): burkanlarnıŋ togguluk belgürgülük orunı yurtı üçün Budaların ortaya çıktığı belirdiği yeri yurdu için İlk yazılı kaynaklarımızdan itibaren sözün oturulan yer, yerleşim birimi, sığınılacak yer anlamlarını taşıdığı görülüyor. Türkiye Türkçesinin tarihî dönemi Eski Anadolu Türkçesinde ise XIV. yüzyılda oturulan yer, mesken, memleket karşılıklarını da kazanmıştır (TDK, 2009: ):

38 38 ŞÜKRÜ HALÛK AKALIN Ne aŋa karşı durup savaş kılubilirven ne dakı bu makâmı terk idüp gidebilürven kim yavlak hoş makâm ve taze yurtdur (Kelile ve Dimne) Eger tutavan üşbu mişede yurt Beni yırta aslan ya ayu ya kurt (Süheyl ü Nevbahar) Ol geldügüŋ yiri saŋa yurd virdük Erenler bize Konya şehrin yurd verdiler anda gidevüz, didi. (Velâyetnâme-i Hacı Bektaş) Uçmakı aŋa dibelik yurt bağışladum (Tuhfetü l-letaif) Bize dahı yurd yeri göstersin didi. (Âşıkpaşazade Tarihi) Şu denlü emn buldı kim kamu yurd Gelüp çobanı oldı koyunun kurd (Zati Külliyatı) Değinilen örneklerde yurt (~yurd) tut-, yurt (~yurd) vir-, yurt (~yurd) idingibi fiillerle eş dizimlilikleri dikkat çekicidir. XVII. yüzyılda Evliya Çelebi Seyahatname sinde de yurd vermek, yurd eyesi, yurd sahibi, yurd ekesi yurt sahibi, yurd yeri sözleri özel bir kullanım alanı kazanır (Dankoff, Kahraman, Dağlı, Kurşun): Hicaz a götürüp Bağdad çölünde yurd verüp Keys, Keys urbanına melik oldu Ejderhan fethinden sonra Bozodok kavmi Çerkes vilayetinde kuh-ı Obur dibinde yurd verüp anda kaldılar Ve bu kabail-i Mansurlu Kırım ın yurd ekeleridir, yani Kırım ceziresinin sahibleridir (II). Andan Osmanlıya gidüp bin seksen yılında Malta da Kandiye fethinde bulunup yurd sahibi bolasın, deyü (VII). Büyük oğlu ile beş aded karındaşlar Kırım ı üleşemeyüp yurd eyesi olmak içün (VIII). Evliya Çelebi, ordunun konakladığı, karargâhının bulunduğu alanı da yurd yeri diye adlandırmaktadır (Dankoff, Kahraman, Dağlı, Kurşun): Anı gördüm, ordumuz tarumâr olup yurd yerinde hakîrden gayri bir ferd kalmayup (VI) altı aded atlarım ve on bir aded hüddâmlarımla bir gece nihânîce yurd yeri değişdirir şeklinde olup (VII) Bu hâl üzre yurd yerinde bir huccâc ve bir yük kalmayınca paşa yerinden hareket etmedi. (VIII). Kelimenin yaşanılan yer, mesken, mekân, memleket kavram alanının gittikçe genişlemeye başladığı ve Osmanlı Türkçesinde zamanla menzil, hane, ikametgâh, arazi, emlak, vatan anlamlarını kazandığı görülmektedir. Ahmed Vefik Paşa Lehce-i Osmanî de yurt sözüne mesken, vatan, meva, mutlaka memleket anlamlarını verir (Toparlı, 2000:432). Şemseddin Sami ise Kamus-ı Türkî de yurt sözünün anlamlarını şöyle sıralar: yer, memleket, maskat-ı res; mesken, meva, ikametgâh, hane; tasarruf olunan arazi, emlak (Yavuzarslan, 2010:1340). Hüseyin Kâzım Kadri dört ayrı maddede verdiği yurt sözünü (Kadri, 1945: ): mesken, [yurt] - garp - isim - ikamet edilen ve oturulan yer, تروي دروي meva, mülk, malikâne; memleket, vatan, diyar.

39 KELİMELERİN KÖKENİNE YOLCULUK: YURT 39 karşılıklarıyla tanımladıktan sonra Çağatay maddesindeki yurt maddesine gönderir. Bu maddede ise şu tanımlar vardır: çadır; [yurt urt] - çağatay - yurt, mesken, ikametgâh; تروي تروا mecazen melce, penah. Hüseyin Kâzım Kadri, sözün Kazan Türkçesindeki anlamlarını ise: vatan. [yurt] - kazan - isim - yurt, mesken; تروي طروي diye sıralarken Azerbaycan Türkçesindeki karşılığını ise yurt olarak verdikten sonra Şayık Talipzade den: İsteyorum kent salup idem bu yurdu âbâd Bir dahmalık bu yerden menga veresen olan şad örneğini kaydeder. Bütün bu örnekler yurt sözünün başlangıçta oturulan yer kavram alanındayken zamanla bu çerçevede anlam genişlemesine ve çeşitlenmesine uğradığını gösteriyor. Kelimenin toplumsal bir kavram olarak vatan anlamını kazanması daha yakın zamanda yaşanmıştır. II. Yaygınlığı: Kelime Türkiye Türkçesiyle birlikte Özbek, Karaim, Kumuk, Nogay, Sarı Uygur Türkçelerinde ve Kırım Karaim ağzında yurt, Azerbaycan ve Kırım Türkçelerinde yurd, Türkmen ve Halaç Türkçelerinde yūrt, Tatar ve Başkurt Türkçelerinde yŏrt, Uygur Türkçesinde ve ağızlarında yu(r)t ~ ju(r)t, Lobnor ağzında yuyt ~ yut, Kazak, Karaçay, Balkar ve Karakalpak yazı dillerinde jurt, Kırgız Türkçesinde curt, Altaycada dˊurt, Hakas ve Şor Türkçelerinde çurt, Tuva ve Tofa Türkçelerinde çuŕt, Yakutçada sūrt, Dolgancada hurt, Çuvaşçada śort biçiminde kullanılmaktadır (Тенишeв, Благова, Добродомов, Дыбо, Кормушин, Левитская, Мудрак, Мусаев, 2001: ), (Starostin, Dybo, Mudrok, 2003:1000). Çağdaş Türk yazı dillerinde ve ağızlarında bu kadar yaygın olan yurt sözü Türk yazı dillerinden komşu dillere de geçmiştir. Farsçada yurt otlak; oturma vergisi; menzil, konak; kulübe, çadır, yurt anlamlarında kullanılmıştır. Farsçada karargâh subayı, yurt veya obanın sorumluluğunu taşıyan anlamında yurtçı sözü de tespit edilmiştir. Ermenicede yurt çadır anlamındadır. Arapçanın ağızlarında yurtta ~ urut çadır, oba anlamıyla kullanılmıştır. Rusçada yurt otlak, arazi, toprak, yurt, yurta ise göçebe çadırı anlamlarındadır. Çekçede jurta Samoyed, Lap ve Kırgız çadırlarına verilen addır. Bulgarcada yurt sözünün evler arasındaki boş alan, yurta sözünün çadır, ev, yuva, mesken, oba, yurtluk sözünün de ev eşyası, mal mülk; yiyecek, içecek; açıklık, açık alan, boş arazi anlamları vardır (Karaağaç, 2008:936). III. Kökeni: Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü nde yurt sözünün kökeninin bilinemediğini yazan H. Eren, bu konudaki araştırmaları şöyle değerlendirir: Kononov göç alanı olarak yurt un Türkçe yur- yürümek, göçmek kökünden geldiğini yazmışsa da, Doerfer bu açıklamaya karşı çıkmıştır. Ona göre, Kononov un verdiği yur- kökü Türkçede yoru- olarak geçer. Sevortyan, Doerfer in görüşüne katılmış, Türkçede -t ekiyle yapılmış birtakım türevlerin geçtiğini de dile getirmiştir. Brockelmann belli başlı -tʼli türevleri gözden geçirmiş, ancak yurt u

40 40 ŞÜKRÜ HALÛK AKALIN saymamıştır (Eren, 1999:461). Sözlüğünün baskısı aşamasında Leksika nın yayımlanması üzerine buradaki katkılardan yararlanamadığını eserinin Açıklama bölümünde belirten Eren, ikinci baskısında yeni katkı ve gözlemler içeren bu kapsamlı kaynaktan yararlanacağını yazar. Türk dilinin söz varlığını ayrıntılı bir biçimde ele alan Leksika, yurt sözünün gelişimini şüpheli de olsa Kononov un görüşüne dayandırarak vermiştir: *yu:rtˊ? < *juru:t < *joru:t (Тенишeв, Благова, Добродомов, Дыбо, Кормушин, Левитская, Мудрак, Мусаев, 2001:490). S. Nişanyan baskı sözlüğünde kökene ilişkin bir açıklama yapmamış (Nişanyan, 2009:680), sonradan sanal ortamdaki sözlüğünde ise Kononov un görüşünü tekrarlamıştır (Nişanyan, 2018). T. Gülensoy da Kononov un yur- yürümek, göçmek köküne dayadığı açıklamasını ve Doerfer in karşı çıkışını belirtmiş ancak sözün kökeni ile ilgili bir görüş belirtmemiştir (Nişanyan, 2018:1181. B. Əhmǝdov, yurd sözünün kökeni ile ilgili olarak yer sözü ile akraba bulunduğunu ancak sondaki ünsüzün kökeni karanlıkta kaldığından bu açıklamanın tartışmalı olduğunu belirtir. Sözün aslının belki de yerot olduğunu ifade eden Əhmǝdov un /ot/ biçimini açıklamasa da bunun oturmak fiilinin kalıntısı olduğu düşüncesine bağlamaya çalışmıştır: YURD belǝ güman edirǝm ki, yer kǝlmǝsi ilǝ qohumdur, yaşayışyeri demǝkdir. Sondakı samit nǝdir? -sualı qaranlıq qaldığından şǝrh mübahisǝlidir. Bǝlkǝ dǝ, sözün ǝsli yerot (oturmaq yeri, lövbǝr salınan yer) kimi olub vǝ sonradan sadǝlǝşǝrǝk yurt şǝklinǝ düşüb (Gülensoy, 2007:281). Köken bilimi açıklamalarında değinilen yürümek anlamındaki sözün bilinen en eski biçiminin yorı- ~ yoru-, yer sözünün de yir biçiminde olması, yurt sözünün kullanım alanına çıktığı dönemde de oturmak sözünün olturmak biçiminde görülmesi nedeniyle bu açıklamaları kabul etmek mümkün değildir. Kelimenin Altay dillerindeki varsayımları da bu açıklamaları tartışmalı duruma getirmektedir. Altay Dillerinin Köken Bilimi Sözlüğü ne göre Ana Altaycada konut, oturacak yer anlamı verilen *nūru biçimi Ana Moğolcada *niruɣu ülke, memleket, Ana Tunguzcada *nora konut, Ana Türkçede *yūrt biçimlerini aldığı varsayılmaktadır. Bu sözlerin Ana Korecede ise dünya, yaşanılan yer anlamlarındaki *nùrí sözü ile birleştiği varsayılır (Starostin, Dybo, Mudrok, 2003:1000). T. Tekin, tarihçi H. İnalcık ın dikkat çekmesi üzerine Türkçe yurt ile Moğolca nutug sözlerini karşılaştırmıştır. Her iki sözün birbirine sesçe ve anlamca çok yakın olduğunu belirten Tekin, Türkçe yurt sözünün Moğolcadan alıntı olmadığını, Moğolca nutug sözünün de Türkçeden alıntı olmadığını kaydeder. Tekin e göre her iki söz de akrabadır (Tekin, 2013:312). Türk dilindeki sözün kökeni ile ilgili olarak en eski Türkçeden izler taşıyan ve İran da konuşulmakta olan Halaççanın söz varlığı bu konuda bir ipucu vermektedir. Halaççada bir yerde oturmak; bir yerde kalmak, durmak anlamındaki yúrsözü böyle bir kökün varlığının en önemli kanıtı olarak görülmektedir (Tezcan, 1991:83), (Taş, 2009:310). Bu durumda yurt sözünün oturmak anlamındaki eski

41 KELİMELERİN KÖKENİNE YOLCULUK: YURT 41 bir *yūr- fiilinden ad yapım eki {-t} ile türemiş olabileceği belirtilmektedir (Taş, 2009:310), (Akalın, 2012:167). Hem yurt sözünün Eski Türkçedeki anlamları hem de ses yapısı göz önüne alındığında kelimenin yürümek anlamındaki yoru- ~ yorı- fiilinden değil de oturmak, kalmak anlamındaki *yūr- fiilinden türemiş olması daha inandırıcı gelmektedir. Eski Türkçeden beri fiillerden ad türetmekte kullanılan {-t} hareket adı yapan eklerdendir. Yurt sözünün *yūr- oturmak sözünden türediğinin bir kanıtı da aldığı ekte ötümlüleşmenin de görülebilmesidir. Kelime bugün Azerbaycan Türkçesinde yurd biçimindedir. Eski Anadolu Türkçesinde ve Osmanlı Türkçesinde دروي yazımıyla yurd biçimi de sıkça görülür. Türkiye Türkçesinde ve kimi Türk yazı dillerinde yalın olarak yurt biçiminde kullanılırken ünlü getirilmesi durumunda da ötümlüleşme yaşanmakta ve yurdu, yurdun, yurda gibi biçimler ortaya çıkmaktadır. IV. Anlam Çeşitlenmesi: Yurt sözü bugün hemen hemen bütün Türk yazı dillerinde ve lehçelerinde anlam çeşitlenmesiyle kullanılmaktadır. Türkçe Sözlük (Axundov, 2006:2617) yurt sözünün Türkiye Türkçesinde dokuz anlamı bulunduğunu kaydeder: 1. Bir halkın üzerinde yaşadığı, kültürünü oluşturduğu toprak parçası, vatan. 2. Memleket, bir kimsenin doğup büyüdüğü yer. 3. Diyar. 4. Yörüklerin yazın veya kışın oturdukları yer. 5. Göçebe Türklerin oturduğu çadır. 6. Bakıma ve barınmaya muhtaç bir grup insanın oturduğu, yetiştirildiği veya bakıldığı kurum. 7. Öğrencilerin kaldığı, barındığı yer. 8. Bir şeyin ilk veya çok yetiştirildiği yer, vatan. 9. Sahip olunan arazi, emlak. Bu anlamlar dışında spor kulübü (Mersin İdman Yurdu vb.), meslek edindirme kursu (biçki dikiş yurdu vb.) gibi çeşitli kuruluş adlarında da yaygın bir biçimde kullanıldığı görülüyor. Sözün bu adlarda yer alışı yedinci ve sekizinci anlamların da genişlemeye başladığını göstermektedir. Bu sözden türetilen yurtlandırma, yurtlandırmak, yurtlanma, yurtlanmak, yurtluk, yurtsama, yurtsuz, yurtsuzluk gibi kelimeler de Türkçe Sözlük te yer almıştır (Axundov, 2006:617). Bunların yanı sıra yurttaş, yurttaşlık, yurtsever gibi sosyolojik birer kavram olarak yeni sözler de türetilmiş, terim olarak değer kazanmıştır. Azǝrbaycan Dilinin İzahlı Lügǝti nde yurd sözüne üç anlam verilmiştir: 1. İnsanın doğulub böyüdüyü yer, mǝmlǝkǝt, ölkǝ; vǝtǝn. 2. Yaşayış yeri, ev, ev-eşik, mǝskǝn. 3. Körpǝ evi, uşaq bağçası (Axundov, Məmmədli, 2013:627). Bu sözlükte yurddaş, yurddaşlıq, yurdlama, yurdlamaq, yurdlu, yurdsuz, yurdsuzluq gibi türemiş kelimeler de yer almaktadır. Azǝrbaycan Dilinin Orfografiya Lüğǝti nde ise bunların yanı sıra yurdcul, yurdçu gibi türemiş sözler de vardır (Akalın, 2014:758). Yurt sözünün toplum yaşayışında zamanla ortaya çıkan yeni kavramlar için kullanılmaya başlanması yeni işletim alanlarının da ortaya çıkmasını sağlamıştır. Temel anlamı yaşanılan yer olan kelimenin öğrencilerin yaşadığı yer için öğrenci yurdu, kız öğrenciler için kız öğrenci yurdu, erkek öğrenciler için erkek öğrenci yurdu adlandırmaları dilin söz varlığına katılmıştır. Ancak dildeki en az çaba kuralının bir sonucu olarak eksiltme (Firth, 1957) yoluyla yalnızca yurt sözü yine öğrencilerin barındığı yer anlamında kullanılmaktadır.

42 42 ŞÜKRÜ HALÛK AKALIN Anlam bilimi üzerine çalışan J. R. Firth, bir ögenin anlamının öteki birimlerle kurduğu ilişkiler örüntüsü sonucunda çeşitlendiğini belirtir (Məhərrəmli, İsmayılov, 2015:16). Aşağıda V. bölümde ele alacağımız örneklerden de görüleceği gibi yurt kelimesinin diğer söz varlığı ögeleriyle kurduğu ilişkilerle anlamı çeşitlenmiş ancak temel anlamı hiç değişmemiştir. V. Söz Varlığı: Türemiş kelimelerin yanı sıra söz varlığında yurt ile kurulmuş birleşik sözlerden yurt bilgisi, yurt dışı, yurt içi, yurt özlemi, yurtsever, ana yurt, baba yurdu, bakım yurdu, biçki dikiş yurdu / biçki yurdu, düşkünler yurdu, önceleri talebe yurdu sonra öğrenci yurdu, sıhhat yurdu sonra sağlık yurdu, yaşlılar yurdu, yetiştirme yurdu dikkat çekicidir. İkilemeli olarak yer yurt oturulan, yaşanılan yer, yersiz yurtsuz sığınacak yeri olmayan söz varlığı ögeleri de bulunmaktadır. Azerbaycan Türkçesinde ana yurd, ata yurd, ata-baba yurdu, yurd-yuva, yurd-yuvasız, yurdsuz-yuvasız, yer-yurd, yersiz-yurdsuz, yurdda qalan hamıdan geri qalan, yurdu kor olmaq (qalmaq) ölǝndǝn sonra nǝsli qalmamaq, yurduna sahib duran övladı qalmamaq, yurd etmǝk, yurdundan olmaq, yerinden-yurdundan elǝmǝk, yurd salmaq, yurd-yuva salmaq, yurd tutmaq, yurdu dağılmaq (Axundov, Məmmədli, 2013:627); yurdağrısı, yurddaşlı-soydaşlı, yurddaş-soydaş, yurd-itkisi, yurdlu-yuvalı, yurdsevǝr, yurdsevǝrlik, yurdsuzluq-yuvasızlıq, yurd-yuvalı, yurdyuvasızlıq (Akalın, 2014: ) gibi birleşik adlar ve fiiller, ikilemeler bulunmaktadır. Odlar Yurdu ise obrazlı ifadǝ kimi Azǝrbaycan mǝnasında işlǝdilir (Axundov, Məmmədli, 2013:512). Bu ifade, kelimenin ülke, vatan anlamlarını kazandığının bir başka örneğidir. Türk milletinin binlerce yıllık hayatı içerisinde kültür sözlerinden biri olan yurt sözü deyimlerimizin oluşumunda da yer almıştır: yersiz yurtsuz kalmak barınacak bir yeri bulunmamak, oturacak yeri olmamak; bütün varlığını yitirip çok zor durumda olmak, yurt edinmek (tutmak) bir yeri kendisine, ailesine yurt olarak kabul etmek, vatan tutmak. Yurdda qalmaq ailǝ qurmamaq, ǝrǝ getmǝmǝk, qız qarımaq ; yurduna su calamaq ocağı yurdu dağıtmaq, mǝhv etmǝk ; yurduna su ǝlǝnmǝk mǝhv edilmǝk, dağıdılmaq, ocağı yerlǝ bir edilmǝk, yurduna süpürgǝ çǝkilmǝk ocağı yerlǝ bir edilmǝk, dağıdılmaq, viran edilmǝk, yurdunda bayquşlar ulayır ev-eşiyin yiyǝsiz ve sahibsiz olduğunu, ailǝdǝn, nǝsilden heç kimin qalmadığını bildirǝn ifade ; yurdunda turp ǝkmǝk dağıtmaq, mǝhv etmǝk de Azerbaycan Türkçesinde kullanılan deyimlerdir. Atasözlerimizde ise yurt kelimesi yaşanılan yer, mesken, oba, memleket anlamlarında atalarımızın binlerce yıllık deneyimlerini, hayata bakış açılarını, gelecek kuşaklara öğütlerini içeren özlü sözlerde yaşamaktadır. Yurdun otlusundan kutlusu yeğdir insanın üzerinde yaşadığı yer, rahat ve huzurlu olmadıktan sonra oranın verimli olması çok önemli değildir. Ağzındaki virde bak, şu tuttuğu yurda bak atasözü söyledikleri ile yaptıkları bir olmayan kişileri tanımlamakta kullanılır.

43 KELİMELERİN KÖKENİNE YOLCULUK: YURT 43 Asilini alamazsan (zengine yetişemezsen) yurduna kon asil bir aileye katılamasan, böyle bir aileden kız alamasan da böyle bir ailenin yaşadığı yere yerleşmen yararlı olacaktır. Dolaşan tilki yurt bulur atasözü ile değirmi yurt tutmaya değirmi g t ister atasözü bir yerde, bir işte tutunup başarı kazanabilmek için sebatla çalışmak gerektir anlamlarındadır. Evi ev eden avrat, yurdu şen eden devlet evin düzenini sağlayan kadındır, ülkenin düzenini sağlayan da devlettir. Evvel komşunu bul sonra yurdunu tut yaşanılacak yerin özelliğinden çok birlikte yaşayacağın, komşuluk edeceğin kişiler önemlidir. Gurbette sultan olacağına yurdunda züğürt ol başka diyarlara gidip güçlük çekmektense yurdunda yoksul kalmak yeğdir. Konduk yurda varmayınca göçtük yurdun kıymeti belli olmaz veya göçülen yurdun kadri konulan yurtta bilinir veya göçtük yurdun kadri konduk yurtta bilinir atasözleri bir yerin değerinin ancak bir başka yere göçtükten sonra veya o yeri kaybettikten sonra anlaşılabileceği gerçeğini ifade etmektedir. Oba göçer yurdu kalır insanlar gelip geçicidir, yurt kalıcıdır. Yurdum yuvam köyüm, ben köyümde beyim yabancı diyarlarda güçlük çeken insan öz yurdunda bey gibi yaşar. Yad elde beylik sürmeden, yurtta züğürt gezme yeğdir atasözü gurbete düşmüş bir insan ne denli varlık içinde bir yaşam sürüyor olsa da doğup büyüdüğü yeri arar anlamındadır. VI. Sonuç: Bugün yurt sözünün ses değişiklileriyle bütün Türk yazı dillerinde ve ağızlarında geniş bir söz varlığıyla, anlam çeşitliliğiyle, eş dizimlilikleriyle (collocation) kullanılmakta olduğu görülmektedir. Kalıcı veya geçici olarak oturulan, yaşanan yeri ifade eden yurt sözünün en eski yazılı kaynaklarımızda tespit edilen bu ilk anlamı âdeta suya atılan bir taşın etrafında oluşan halkalar gibi genişleyerek bugüne ulaşmıştır. Her yeni anlam bir başka anlamın doğmasına kaynaklık etse de bütün bunlar sözün ilk anlamının bildirdiği kavram alanı içerisinde oluşmuştur. Dil, gerek duyduğu yeni kavramlar için mevcut köklere ekler veya kelimeler getirerek yeni sözler türettiği gibi mevcut anlamlara yeni anlamlar eklemleyerek söz varlığının genişlemesini sağlamaktadır. Türk yazı dilleri ve ağızlarının da söz varlığı bu yolla her geçen gün gelişmekte ve genişlemektedir. Türkiye ve Azerbaycan Türkçeleri bağlamında ele aldığımız yurt ~ yurd kelimesi bunun en ilgi çekici örneklerinden biridir. KAYNAKÇA 1. Akalın Şükrü Halük vd., (2012). Türkçe Sözlük, 11. Baskı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 2. Akalın, Şükrü Haluk (2014). Türkçede Eksiltili Yapıdan Sözlükselleşme. Edebiyat Fakültesi Dergisi, C. 31, S. 2, s , Ankara: Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi.

44 44 ŞÜKRÜ HALÛK AKALIN 3. Arat, Raşit Rahmeti (1979). Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig I Metin. 2. Baskı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, Atalay, Besim (2006.) Kâşgarlı Mahmud, Divanü Lûgat-it-Türk (Çeviri). C. 3, 5. Baskı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 5. Axundov, Ağamusa. vd., (2006). Azǝrbaycan Dilinin İzahlı Lüğǝti. Bakı: Şǝrq- Qǝrb. 6. Azǝrbaycan Dilinin Orfografiya Lüğǝti, (Tərtibçilər: Ağamusa Axundov, İsmayıl Mǝmmǝdli) (2013), Bakı: Şǝrq-Qǝrb Nǝşriyyat Evi. 7. Clauson G.Sir, (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford. 8. Dankoff R., Kahraman S.A., Dağlı Y., Kurşun Z., ( ). Evliya Çelebi Seyahatnamesi. 10 Cilt, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. 9. Əhmǝdov B., (2015). Etimologiya Lüğǝti Araşdırmalar Mülahizǝlǝr, Bakı: Altun Kitab. 10. Ercilasun, Ahmet Bican Akkoyunlu Z., (2015). Kâşgarlı Mahmud, Dîvânu Lugâti t-türk (Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 11. Eren, Hasan (1999). Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. 1. Baskı, Ankara. 12. Firth J.R., (1957). Modes of Meaning, Papers in Linguistics , London: Oxford University Press. 13. Gülensoy, Tuncer (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü II, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. 14. Kadri H.K., (1945). Türk Lûgati - Türk Dillerinin İştikakı ve Edebî Lûgatleri - Uygur, Çağatay, Kazan, Azeri ve Garp Türkçeleriyle Koybal, Yakut, Altay, Çuvaş ve Kırgız Lehçelerinin lügatlerini ve Garp Türkçesinde kullanılan Arap ve Acem kelimelerini şevahidi ve emsaliyle havidir. C. IV, İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları. 15. Karaağaç, Gunay (2008). Türkçe Verintiler Sözlüğü, Türk Dil Kurumu yayınları, Ankara. 16. Kaya, Ceval (1994). Uygurca Altun Yaruk Giriş, Metin ve Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu yayınları. 17. Mǝhǝrrǝmli Q., İsmayılov R., (2015). Azǝrbaycan Dilinin Frazeologiya Lüğǝti. Bakı: Altun Kitab. 18. Nişanyan S., (2009). Sözlerin Soyağacı. 4. Baskı, İstanbul: Everest Yayınları. 19. Nişanyan S., Nişanyan Sözlük Çağdaş Türkçenin Etimolojisi. (Erişim tarihi ). 20. Starostin S., Dybo A., Mudrak O., (2003). Etymological Dictionary of the Altaic Languages, Liden-Boston, Brill. 21. Taş İ., (2009. )Kutadgu Bilig de Söz Yapımı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 22. TDK (2009). XIII. Yüzyıldan Beri Türkiye Türkçesiyle Yazılmış Kitaplardan Toplanan Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü, C. VI, 3. Baskı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 23. Tekin, Talat (1994). Tunyukuk Yazıtı. Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi 5, Ankara: Simurg. 24. Tekin, Talat (2010). Orhon Yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 25. Tekin, Talat (2013). Irk Bitig. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.

45 KELİMELERİN KÖKENİNE YOLCULUK: YURT Tekin, Talat (2013). Makaleler I Altayistik, Haz. E. Yılmaz, N. Demir, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 27. Tezcan, Semih (1975). Eski Uygurca Hsüan Tsang Biyografisi, X. Bölüm, Ankara Üniversitesi Doçentlik Tezi, Ankara. Erdal M., Old Turkic Word Formation: A Functional Approach to the Lexicon, I, Wiesbaden. 28. Toparlı R., (2000). Ahmet Vefik Paşa Lehce-i Osmânî, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 29. User, Hatice Şirin (2010). Köktürk ve Ötüken Uygur Kağanlığı Yazıtları Söz Varlığı İncelemesi. 2. Baskı, Konya: Kömen Yayınları. 30. Yavuzarslan P., (2010). Şemseddin Sami Kamus-ı Türkî. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 31. Наделяев В.М, Насилов Д. М., Тенишев Э. Р., Щербак А. М., (1969). Древнетюркский Словар. Академия Наук СССР Институт Языкознания, Ленинград: Наука. 32. Тенишeв Э.Р., Благова Г.Ф., Добродомов И. Г., Дыбо А.Б., Кормушин И.В., Левитская Л.С., Мудрак О.А., Мусаев К.М., (2001). Сравнительно Историческая Грамматика Тюркских Языков, Лексика, Российская Академия Наук Институт Языкознания, Москба: Наука. Шюкрю Халyк Акалын (Турция) Экскурс в историю происхождения слов: yurt Резюме Слова в лексическом составе языка, с момента их появления подвергаясь со временем звуковым, структурным, смысловым изменениям, продолжают свое существование. Слова иногда теряют частоту употребления, остаются только лишь в исторических произведениях и словарях. Yurt также является одним из тех слов, которое сохранилось в составе турецкого языка со времен самых древних письменных памятников. Слово yurt, не утратившее свой изначальный смысл, со временем в рамках этого основного понятия стало приобретать новые значения в тюркских литературных языках и диалектах. В данной статье подробно рассматриваются формы использования, история, степень распространения, происхождение и значения, одним словом, лексические особенности слова yurt в современных тюркских литературных языках и диалектах. Ключевые слова: юрт, лексикология, фонетика, морфология, этимология.

46 46 ŞÜKRÜ HALÛK AKALIN Shukru Haluk Akalyn (Turkey) Excursus to the History of the Origin of the Word: Yurt Abstract Since the time of their appearance, words of the vocabulary in any language continue their existence, undergoing gradual changes in their sounding, structure, as well as, meaning. Sometimes words lose their usage frequency and remain only in historical works and dictionaries. Yurt is also one of those words, which has been saved in the vocabulary of the Turkish language since the time of ancient written monuments. Having preserved its initial meaning, the word yurt gradually began gaining new meanings in dialects and Turkic writings. This article deals with the consideration of the usage forms, historical peculiarities, the degree of spread, origin and meaning, in a word, all the characteristic features of the word yurt in modern Turkic languages in dialects from morphological point of view. Key words: yurt, Lexicology, Phonetics, Morphology, etymology.

47 TÜRKOLOGİYA SPARTAK KADIU (Arnavutluk) SOMUTLAŞTIRMA YOLUYLA İNSANA ÖZGÜ KAVRAMLAR İLE İLGİLİ ARNAVUTÇA VE TÜRKÇE DEYİMLERDE ORTAK UNSURLAR ÜZERİNE Özet Bilindiği gibi her dilde deyimler belli bir durumu, oluşumu insanların tutum ve davranışlarını, fiziksel ve ruhsal niteliklerini, kendi anlamları dışında kullanılan birkaç sözcükten oluşan birimlerle dile getirir. Atasözlerindeki gibi bir yargı bildirmez, çeşitli benzetme ve aktarmalarla, güçlü bir anlatımla betimlemeye giderler. Tarih boyunca geçirdiği evreleri, değişik çağlara ve ülkelere yayılmış ürünlerini gözden geçirirsek, kurallı ve güçlü bir dil olan Türkçenin aynı zamanda zengin bir sözvarlığına sahip olduğu ortaya çıkar. Bu zengin sözvarlığı diğer Balkan dillerini etkilediği gibi Arnavutçayı da etkilemiştir. En çok da Arnavutçanın söz dağarcığını etkilemiştir. Bilindiği gibi birçok Türkçe sözcük Arnavutçaya girmiştir. Bu sözcükler Arnavutça söz dağarcığının bir parçası olmuştur. Aynı zamanda bu sözcükler deyimlerde kullanılmaktadır. Bilindiği gibi her dilde somutlaştırma örneği deyimler vardır. Türkçede can, ciğer, yürek gibi kavramların öneminden de yararlanılarak çok güçlü bir biçimde deyimler türetilmiştir. Aynı unsurlarla türetilen Arnavutça deyim örnekleri de bulunmaktadır. Türkçenin güçlü ve doğurgan yapısının yanı sıra onu anlatım bakımından da güçlü kılan bir özelliği somutlaştırma, adlandırma sırasında doğaya dayanması, insana özgü kavramlara dayanması, soyut kavramları da somutlaştırarak dile getirmesidir. Her dilde somutlaştırma adını verdiğimiz anlatım biçimine uyan deyimler vardır. Türkçe nin, somutlaştırma sayesinde anlatımı zor ayrıntılı sayılabilecek durum ve olayları çok ince benzetmelere yer vererek, adeta sahneye koyarak dile getiren bir dil olduğunu görüyoruz. Arnavutça da bu yoldan yararlanarak türetilmiş birçok deyim vardır. Bu deyimlerdeki Türkçe sözcükler deyimin en önemli unsuru olarak görülmektedir. İki dilde aynı anlamı taşıyan birkaç deyim tespit etmeye çalışacağız. Bu çalışmamızın amacı somutlaştırma yoluyla insana özgü kavramlar ile ilgili Arnavutça ve Türkçe deyimlerde var olan ortak unsurları açıklamaktır. Çeşitli aktarma olaylarına dayanan deyimleştirme ürünü bu deyimlerin yanı sıra, her dilde olduğu gibi Türkçede de yalnızca temel anlamlarla kurulmuş, deyimler gibi kalıplaşmış, ancak kimi zaman yeni bir anlamı yansıtan örnekler de vardır. Bu örnekleri Türkçe ve Arnavutça Deyimler Sözlüğünden tarayıp aralarındaki anlam farklılıklarını açıklamaya çalışacağız. Anahtar kelimeler: somutlaştırma, deyim, ortak unsur, aktarma, benzetme. Arnavutluk, Tiran Universitesi Yabancı Diller Fakültesi Türkoloji Bölümü, Doç.Dr.. [email protected]

48 48 SPARTAK KADIU Bilindiği gibi her dilde deyimler belli bir durumu, oluşumu insanların tutum ve davranışlarını, fiziksel ve ruhsal niteliklerini, kendi anlamları dışında kullanılan birkaç sözcükten oluşan birimlerle dile getirir. Atasözlerindeki gibi bir yargı bildirmez, çeşitli benzetme ve aktarmalarla, güçlü bir anlatımla betimlemeye giderler. Tarih boyunca geçirdiği evreleri, değişik çağlara ve ülkelere yayılmış ürünlerini gözden geçirirsek, kurallı ve güçlü bir dil olan Türkçenin aynı zamanda zengin bir sözvarlığına sahip olduğu ortaya çıkar. Bu zengin sözvarlığı diğer Balkan dillerini etkilediği gibi Arnavutçayi da etkilemiştir. En çok da Arnavutçanın söz dağarcığını etkilemiştir. Bilindiği gibi birçok Türkçe sözcük Arnavutçaya girmiştir. Bu sözcükler Arnavutça söz dağarcığının bir parçası olmuştur. Aynı zamanda bu sözcükler deyimlerde de kullanılmıştır. Bilindiği gibi her dilde somutlaştırma örneği deyimler vardır. Türkçede can, ciğer, yürek gibi kavramların öneminden de yararlanılarak çok güçlü deyimler türetilmiştir. Arnavutçada da aynı unsurlarla türetilen deyimler vardır. Türkçenin güçlü ve doğurgan yapısının yanı sıra onu anlatım bakımından da güçlü kılan bir özelliği de somutlaştırma, adlandırma sırasında doğaya dayanması, insana özgü kavramlara dayanması, soyut kavramları da somutlaştırarak dile getirmesidir. Her dilde somutlaştırma adını verdiğimiz anlatım biçimine uyan deyimler vardır. Türkçenin bu yoldan yararlanarak anlatımı zor ayrıntılı sayılabilecek durum ve olayları çok ince benzetmelere de yer vererek, adeta sahneye koyarak anlatan bir dil olduğunu görüyoruz. Arnavutçada bu yoldan yararlanarak birçok deyimler türetmiştir. Bu deyimlerdeki Türkçe sözcükler deyimin en önemli unsuru olarak görülmektedir. İki dilde aynı anlamı taşıyan birkaç deyim tespit etmeye çalışacağız. Deyimler de atasözleri gibi, kalıplaşmış sözlerdir. Bir deyimin sözcükleri değiştirilip yerlerine, aynı anlamda da olsa, başka sözcükler konulamaz ve deyimin sözdizimi bozulamaz. (Aksoy, 1971: 37). Deyim bir kavramı belirtmek için bulunmuş özel bir anlatım kalıbıdır; genel kural niteliğinde bir söz değildir. Deyimi atalarsözünden ayıran en önemli özellik budur. (Aksoy, 1071: 39) Sözdizimi açısından Türkçede deyimler a. Ad tamlamaları (Örn. sokak süpürgesi, gönül belası), b. Sıfat tamlamaları (Örn. iyi kalplı / fermanlı dili / deli fişek), c. Yüklemsel olmayan sözcük bağdaştırmaları (Örn. kaşla göz arasında, dengi dengine), ç. Eylemlikle kalıplaşmış yüklemsel sözcük bağdaştırmaları (Örn. Dört ayak üstüne düşmek, gökte ararken yerde bulmak, tadı damağında kalmak), d.yüklemli, tümce biçiminde kalıplaşmış deyimler (Örn. Kedi olalı bir fare tuttu, Tencere yuvarlanmış kapağını bulmuş, doluya koydum almadı, başa koydum dolmadı), e. Deyimleşmiş ikilemeler (Örn. paşa paşa / yorgun argın / er geç, derli toplu) gibi gruplara ayırmaktadır. 1 (Aksan, 2006: ). Anlambilim açısından Türkçede deyimler aktarmalara dayanarak a. Benzetmeler (Örn. Kedi ciğere bakar gibi, dut yemiş bülbüle dönmek, çorap söküğü gibi gitmek), b. Deyim aktarmaları (Somutlaştırma türü) (Örn. Taşı gediğine koymak, Aba altında değnek (sopa) göstermek, pirei deve yapmak. Taşı gediğine koymak, 1 Aksan, D. Türkçenin Sözvarlığı, 2006,

49 SOMUTLAŞTIRMA YOLUYLA İNSANA ÖZGÜ KAVRAMLAR İLE İLGİLİ ARNAVUTÇA VE TÜRKÇE akıntıya kürek çekmek, leyleğin yuvadan attığı yavru) c. Ad aktarmaları (Örn. Bacası tütmez olmak, dili tutulmak) ç. Çeviri yoluyla, kavram aktarılarak oluşturulanlar. (Örn. Güneşi balçıkla sıvamak, soğuk savaş, kendi ayakları üstünde durmak) d. Sözcükleri göndergesel anlamda kullanılarak, aynı zamanda deyimleştirme gösteren kalıplaşmış anlatım birimleri (Örn. mide bulandırmak / hesap görmek, eli ayağı tutmak, geri kalmak, hesap görmek, işini bitirmek) gibi gruplara ayırmaktadır. (Aksan, 2006: ). Her biri bir nesneyi, bir durumu, bir tutumu, bir başka nesne, durum ya da tutuma benzeterek canlı bir biçimde dile getiren benzetme lerin yanında, bu olayın ikinci aşaması sayılabilecek olan deyim aktarmaları incelenecek olursa somutlaştırma türünün en başta gelenler olduğu görülür. Her dilde somutlaştırma örneği deyimler vardır. Bu gibi deyimler Türkçenin bir türden sözlerde ne denli ince ayrıntılara inebildiğini, nasıl ince bir anlatıma ulaşabildiğini göstermektedir. (Aksan, 2006:179) Bu çalışmamızın amacı somutlaştırma yoluyla insana özgü kavramlar ile ilgili olarak Arnavutça ve Türkçe deyimlerdeki ortak unsurları açıklamaktır. Çeşitli aktarma olaylarına dayanan deyimleştirme ürünü bu deyimlerin yanı sıra, her dilde olduğu gibi Türkçede de yalnızca temel anlamlarla kurulmuş, deyimler gibi kalıplaşmış, ancak kimi zaman yeni bir anlamı yansıtan örnekler vardır. Bu örnekleri Türkçe ve Arnavutça Deyimler Sözlüğünden tarayıp aralarındaki anlam farklılıkları açıklamaya çalışacağız. Türkçede can, ciğer, yürek gibi kavramların öneminden de yararlanılarak çok güçlü bir biçimde deyimler türetilmiştir. İlk önce bu sözcüklerin Türkçe ve Arnavutça Sözlüklerindeki anlamlarını açıklamaktayız. Soyut bir kavramı somut bir sözcükle anlatmaya somutlaştırma denir. Sözcüklerin aktarmalı anlamda kullanımı, somutlaştırma temeline dayanır. Türkçe somutlaştırmaya eğilimli bir dildir. Bu eğilimi özellikle deyimlerde belirgin bir biçimde görülebilir. (Bilgin, 2006: 230) Türkçe Sözlüğüne göre: can.1. İnsan ve hayvanlarda yaşamayı sağlayan ve ölümle vücuttan ayrılan madde dışı varlık. 2. Yaşama, hayat: Bir kedi yavrusunu kurtarmak için ipe sarılıp kuyuya iner, canımı tehlikeye koyardım. - R. N. Güntekin. 3. Güç, dirilik: Her şeyde bu mevsime mahsus bir can, bir dirilik kendini gösteriyordu. - M. Ş. Esendal. 4. Kişi, birey: Benimle beraber dört canız. - F. R. Atay. 5. İnsanın kendi varlığı, özü: Sağa sola kaçıştık da, canımızı dar kurtardık. - N. Hikmet. 6. Gönül: Çirkin bana kurban, ben de güzele / Can sever güzeli, maldan ziyade - Karacaoğlan. 7. Bektaşilik ve Mevlevilikte tarikat kardeşi: Şeyh çıkınca oradaki canlar da sırasıyla yürüyüp kapıya gelince dönüp baş kestikten sonra dışarı çakarlar. - A. H. Çelebi. 8. sf. Çok içten, sevimli, sevilen, şirin: Alphonse Daudet ilk gençliğimin can yazarlarından biri idi. - T. Buğra. yürek 1. anat. kalp. 2. Bir kimsenin ruhsal yönü, gönül: Fazıla Hanım'ın elleri terliyor, yüreği sarsılıyordu. - S. F. Abasıyanık. 3. Kupa (I). 4. mec. Herhangi bir şeyden çekinmeme, korkmama, yüreklilik, korkusuzluk, cesaret: Bu iş yürek ister. 5. mec. Acıma duygusu: Ona merhume demek bile yürek parçalayıcı bir şey-

50 50 SPARTAK KADIU dir. - R. N. Güntekin. 6. hlk. Mide, karın, iç: Ayşe Hanım, kahveciden limon şekeri almış, yürek ferahlatır diye uzatıyor. - S. M. Alus. ciğer 1. is. Akciğerlerle karaciğerin ortak adı, 2. Hayvanlarda akciğer, yürek ve karaciğerin oluşturduğu takım, 3. Yürek, iç. gönül 1. is. Sevgi, istek, düşünüş, anma, hatır vb. kalpte oluşan duyguların kaynağı: Gönüllerin birbirine kaynaştığı o günler millî bayramlarımızdan biriydi. - O. S. Orhon. 2. mec. İstek, arzu: Okumaya gönlün var mı? Arnavutça - Türkçe Sözlüğüne göre: Arnavutça - Türkçe Sözlüğüne göre aynı sözcükler için şu açıklamaları verilmiştir. xhan - can zemër 1. anat. kalp, yürek, rrahje zemre kalp, yürek çarpıntısı, 2. mec. gönül shpirt - din felsef. 1. can, i shpëtoj xhanin canını kurtarmak, 2. ruh, Njeri fare pa shpirt Bu adamın ruhu yok, 3. en önemlı nokta, öz, 4. güç, dirilik, Qenke fare pa shpirt Sende hiç can yokmuş, 5. Kişi, Në shtëpi ushqen 8 shpirtra Evinde sekiz can besliyor, 6. çok içten ve sevimli, şirin, Ç'shpirt njeriu! - Ne kadar candan bir adam! Dizdari nin Oryantalizmalar Sözlüğüne göre: xhan - Güney Arnavutluk ta ve Orta Arnavutluk ta kullanılmaktadır 1. Shpirt, jetë! Loc, zemër. (Leotti 1654, P. Tase 105, FGJSH 623), Te ka nena xhan (annenin canı), xhan i mamit, të dua si xhanin (canım gibi seviyorum), me plasi xhanin (canı çıkmak) (me ka ardhur ne maje te hundes), Dola moj xhane; 2. Myzeqe bölgesinde diminutiv eki ile kullanılmaktadır. Xhanth'i nënës për njomëzat e nënës. Devoll konuşmalarında xhankë şeklinde kullanılmaktadır. (s ) Birçok deyim aktarmalı anlatımla özellikle de aktarmanın temeli sayılan somutlaştırma yoluyla kurulur. Bu şekilde değişmeceli anlamla kurulan deyimler ortaya çıkmaktadır. (örn. Yüreği ağzına gelmek) Türkçede somutlaştırma örneği deyimler vardır. Bu gibi deyimler Türkçenin somutlaştırma yoluyla ince ayrıntılara inebildiğini göstermektedir. Sözlüklere dayanarak şu örnekleri belirledik. Seçtiğimiz sözcükler birbirleriyle eşanlamlı sözcükler olarak görünmektedir. İlk olarak can sözcüğü ile Türkçede birkaç deyim inceleyelim. 1. can ciger olmak = birbiriyle çok yakın arkadaş olmak, Birbirinizin yüzüne karşı canciğer olursunuz, fakat sekiz on adım ayrıldığınız gibi başka birine mükemmel çekiştirisiniz. - R. N. Güntekin, Canciğer sıfat olarak da kullanılmak-

51 SOMUTLAŞTIRMA YOLUYLA İNSANA ÖZGÜ KAVRAMLAR İLE İLGİLİ ARNAVUTÇA VE TÜRKÇE tadır. Çok yakın, sıkı fıkı, pek içten arkadaş, can ciğer kuzu sarması olmak İki kişinin aralarının çok iyi olması, son derece iyi anlaşmaları, içli dışlı. canımın köşesi ciğerimin köşesi 1) çok sevdiğim; 2) çok sevgili evladım. can dostu isim olarak kullanılmaktadır. Pek içten dost, can arkadaş. canıyürekten = canıgönülden, içtenlikle, çok isteyerek, candan yürekten (zf.) içtenlikle. canımın içi = çok sevilen bir kimse için kullanılan bir söz. Gel benim canımın içi, gel yanıma. O.V. Kanık (Deyim) can borcu olmak (kalmak) 1. Nasıl olsa öleceğini kabul etmek, 2. Hiç kimseye borcu kalmamak, bütün borçlarından kurtulmak (deyim), Allah vereceği canından başka hiç kimseye bir can borcu yok. (Atasözü) Somutlaştırma yoluyla başka örnekleri de görebiliriz. bin can ile - çok isteyerek, gönülden; can dayanmamak - bir şey karşısında insanın dayanıklılığı elden gitmek; can gelmek - canlanmak, güçlenmek; can alacak nokta (yer) - bir şeyin en önemli yeri; can damarına basmak - bir işin en önemli yönü üzerinde durmak; canını acıtmak - birine acı vermek; 2. altın yürekli olmak - çok iyi niyetli, merhametli olmak; yüreğine oturmak - çok üzmek; yere bakan yürek yakan - uysal ve uslu göründüğü hâlde sinsice kötülük yapan; yüreği çarpmak - 1) kalbi çarpmak veya çalışmak; 2) coşku sebebiyle kalp hızlı hızlı çarpmak veya çalışmak; 3) merak, kaygı, korku, heyecan vb. duygularla tedirgin olmak, huzursuz olmak; yüreği bozulmak - bunalmak, sıkılmak; yüreği daralmak - sıkılmak, bunalmak, içi daralmak; yüreği açılmak - güzel bir şey karşısında sıkıntılı dağılmak yüreği ağzına gelmek - karşılaştığı bir olay nedeniyle çok korkmak yüreği bayılmak - yüreği burkulmak yüreği cız etmek - ansızın içi sızlamak yüreği dayanmamak - yüreğinde katılmayacak kadar çok acı duymak yüreği delinmek - dertlenmek yüreği dolu - aşık, sevdalı yüreği dolup taşmak - sabır tükenip öfkesi taşacak duruma gelmek yüreği kararmak - içine karamsarlık çokmek, sıkılmak

52 52 SPARTAK KADIU yüreği parça parça olmak (parçalanmak) - birinin acıklı durumunu gorup çok üzülmek, ona acımak yüreği rahat etmek (olmak, rahatlamak) - kaygısı, üzüntüsü kalmamak yüreği soğumak - düşmanının bir felakete uğraması dolayısıyla içi ferahlamak yüreği yanmak - 1. çok susamak, 2. Büyük bir üzüntü ve acı duymak yüreği yerinden oynamak (kopmak) - çok korkmak ya da çok heyecanlanmak yürek çarpıntısı 1.(mec.) merak korku, heyecan gibi duygulardan dolayı duyulan tedirginlik, yüreğin hızlı bir biçinde vurması 3. Ciğer sözcügu somutlaştırma yolu ile oluşturulan Türkçede birçok deyim var. ciğer kebap olmak büyük bir acıya uğraman, ciğeri yanmak ciğerimin köşesi - ciğer köşem - 1. Sevgili çocuğum, evladım, 2. Sevgilim, sevdiğim, canım ciğeri sızlamak - bir şey ya da kimse için çok acı duymak, üzülmek, içi sızlamak ciğeri yanmak - 1. çok acı çekmek, çok üzülmek, 2. çok susamış olmak ciğerine oturmak - uygun olmak ciğeri parçalanmak - ciğeri (yüreği) parçalanmak - birinin üzücü durumuna pek çok acımak ciğerini okumak bir kimsenin içini, ne düşündüğünü, nasıl davranacağını çok iyi bilmek ciğerinin içini bilmek bkz. Ciğerini okumak - bir kimsenin içini, ne düşündüğünü, nasıl davranacağını çok iyi bilmek ciğerleri bayram etmek cigarasızlıktan sonra cigara bulup içmek gönlü açılmak rahatlamak, huzur bulmak 4. gönlü akmak birine karşı güçlü bir sevgi duymak, gönlü ona meyletmek gönlü bol (ya da gani) - cömert, elı acık (kımse) gönlü bulanmak 1. Kusacak gibi olmak, 2. Kuşkulanmak gönlü büyük olmak - onurlu, gururlu olmak gönlü çekmek (bir şeyi) - canı istemek gönlü çekinmek (birine) - ona gönül kaptırmak gönlü daralmak - çok sıkılmak, bunalmak gönlü dışına dönmek - kusmak gönlü düşmek - aşık olmak gönlü ferahlamak - sıkıntılı, tasası dağılmak, rahatlamak gönlü kara - başkalarının iyi durumda olmasını istemeyen

53 SOMUTLAŞTIRMA YOLUYLA İNSANA ÖZGÜ KAVRAMLAR İLE İLGİLİ ARNAVUTÇA VE TÜRKÇE gönlü kararmak - yaşamdan bezmek, bıkmak, hiçbir şeyden tat almaz olmak gönlü razı olmamak - içi istememek gönlü takılmak - aşık olmak, çok ilgi duymak gönlüne doğmak - içine doğmak, sezinlemek Arnavutçada deyim yapısı ögeleri, birimin sınırları, ögelerin varyantı ve birimin yapısal şeklinden içermektedir. Önemli olan birimin dizisel şekli, birimin temsil şekli, biçimbilgisel varyantları, leksik varyantları ve frazeolojik eşanlamlarıdır. Arnavutçada yapısal kriterleri aşağıdaki gibidir: ögelerin sayısı, yapısal ögelerin sıralanışı, birimin sınırları (eylem, ögelerin türü ve başka sözdizimsel ilişkileri). Semantik anlamsal kriterleri ise kök, (semantik, biçimbilgisel, duygusal), mecaz anlamı, ideomatik ve birimin kategorik anlamını içermektedir. (Thomai 2006: 36) Arnavutçada deyimin yapısal modeli 1. bir ögeli (edat + isim) në tym (flet) 2. iki ögeli, (isim + isim) (kockë e lëkurë), 3. isim + sıfat (daulle e shpuar), isim + belirteç (me krahe hapur), fiil + isim (peshoj pe, i hap syte, ia ka marre doren), fiil + belirteç (pret holle, i vjen rrotull), fiil + sayı sıfatı (e ndau katërsh) fiil + onomatope (ia beri bam), sayı sıfatı + belirteç (mbarë e prapa), sayı sıfatı + sayı sıfatı (pa një pa dy), 3. üç ögeli (i kanë rënë në qafë), fiil + isim + isim (s'ka sy e faqe), fiil + isim + sıfat (e bën veshin të shurdhër), isim + sıfat + isim (vrima e fundit e kavallit), sifat + isim + isim (i rrahur me vaj e me uthull), sıfat + isim + sıfat (i qepur me pe të bardhë), fiil + isim + belirteç (e mban kokën mënjanë), isim + sayı sıfatı + isim/sayı sıfatı + isim + isim (për pesë para spec), fiil + isim + sayı sıfatı (i bën sytë katër), fiil + sayı sıfatı + sayı sıfatı (ia bëri tetë me dy), zamir + fiil + belirteç (me ç'i vjen ndoresh) 4. üc ögeden fazla (ha bukën e përmbys kupën); 5. cümle yapısı ile birimler (për ta pirë në kupë / ku rafsha mos u vrafsha) şeklinde oluşturmaktadır. Semantik modeli biçimsel-sözcüksel anlamı, motivasyon derecesi, semantik değeri ve dizisel ilişkilerine göre oluşturmaktadır. Arnavutçada da bu sözcükler eşanlamlı sözcükler olarak görünmekteler. Can sözcügü Turkçeden alıntı olarak bulunmaktadır. Bu sözcük Arnavutça sözlüğünde bulunmaktadır. Arnavutça Deyimler Sözlüğüne göre: (zemer / shpirt / xhan sözlüğü ile deyimler) 1. shpirt m u copëtua shpirti = m u copëtua zemr(gönlüm parçalanmak) ma copëtoi shpirtin = ma copëtoi (thërrmoi) zemrën (gönlüm yakmak) i doli shpirti (canı çıkmak) m u dogj shpirti = m u përvëlua shpirti = m u dogj m u përvëlua zemra (canı yanmak)

54canını burnuna gelmek, 2. canını boğazıma gelmek) e kam shpirt, e kam në (për) zemër, e kam xhan (yüreğimde taşımak) 2. zemër s më bën zemra (canım istememek) më doli nga zemra (yürekten çıkmak) m u copëtua zemra (kalbi kırılmak) më goditi në zemër (candan vurmak) ka zemër të dobët (zayıf kalbli) ka zemër të fortë (güçlü kalp) ka zemër të gjerë (geniş yürek) ka zemër të madhe (büyük kalp)

55 SOMUTLAŞTIRMA YOLUYLA İNSANA ÖZGÜ KAVRAMLAR İLE İLGİLİ ARNAVUTÇA VE TÜRKÇE ka zemër të artë (altın yürekli) e nxjerr nga zemra (candan çıkarmak) më pikon në zemër (canım acımak) ma plasi zemrën = më hëngri shpirtin = më plasi shpirtin(canımdan bezmek) m u zgjerua zemra (canım genişletmek) me zemër të plotë = me gjithë shpirt, me trup e me zemer (bütün kalbimle) M'u lehtësua zemra, (kalbim hafifletmek) M'u lëndua zemra, (canı incitmek) më lëndoi në zemër, (canı yaralamak) më lëshoi (më la) zemra (canı gitmek) Me shpirt plot = me zemrën plot. (dolu kalp) Ma nxiu zemrën (yüreğimi karartmak) e nxjerr nga zemra (yüreğimden çıkarmak) me plagosi ne zemër = ma plasi zemrën = më preku në zemër ((yüreğimi incitmek) (s ) 3. xhan Arnavutçada Deyimler Sözlüğünde can sözcüğü ile sadece 4 deyim bulunmaktadır. xhan (s. 1113) 1. I doli xhani (dikujt) vjet. I doli shpirti. - (Canı çıkmak) S'e leshoj nga dora derisa të më dalë xhani. (edeb.) 2. më dhembxhani (për dikë, a për diçka) Më dhemb (më therr) shpirti / në shpirt (për dikë a për diçka), (birisi icin canı acımak) 3. e kam xhan (dikë) - e dua shume, e kam shpirt (canımın koşesi) Po s'e mbarova tërë tasin, nuk të kam xhan (edeb.) 4. më plasi xhanin (dikush a diçka) vjet. - më plasi shpirtin (dikush a diçka) (candan bıkmak) Më plasi xhanin edhe kjo kohë e keqe. (edeb.) Bu örneklerde görüldüğü gibi deyimlerin yapısı fiil + isimdir. Bu örneklerde eşanlamlı sözcükler shpirt, zemër, xhan bulunmaktalar. Xhan sözcüğü konuşma dilinde kullanılmasına rağmen, deyimler sözlüğünde sadece dört örnek de yer almıştır. Türkçe sözlüğünde can, gönül ve yürek anlamları ile örnekler vardır. Bu deyimlerin yapısı da fiil + isimdir. Burada yapı benzerliği de görülmektedir. Arnavutça Sözlügunde shpirt sözcüğü ile 94 deyim, zemer sözcüğüyle 182 deyim, xhan sözcüğü ile sadece 4 deyim bulunmaktadır. Çeşitli aktarma olaylarına dayanan deyimleştirme ürünü bu deyimlerin yanı sıra, her dilde olduğu gibi Türkçede de yalnızca temel anlamlarla kurulmuş, deyimler gibi kalıplaşmış, ancak kimi zaman yeni bir anlamı yansıtan örnekler de vardır. Türkçe Sözlügunde can, ciger, yürek ve gönül sözcüklerle birçok örnek vardır. Bunlar ciğer ve yürek Arnavutçanın zemër anlamlarıyla, gönül sözcüğü ise Arnavutçada shpirt sözcüğü ile eşdeğerdir. Deyimler kalıplaşmış sözler oldukları için gerek biçim gerek anlam açısından uzun bir sürecin sonunda gerçekleşir. Bu süreç içinde toplumun dil değerlen-

56 56 SPARTAK KADIU dirmesinden geçen deyimler oldukları gibi kullanmakta. Örneklerde de görüldüğü gibi hem Türkçe hem de Arnavutça analiz etmeye çalıştığımız deyimler, anlatılması güç durum ya da duyguları somutlaştırma yoluyla çarpıcı bir biçimde canlandırılmakta. KAYNAKÇA 1. Akadamia e Shkencave të Shqipërisë, Instituti i Gjuhësisë dhe Letërsisë, Jani Thomai, Fjalor Frazeologjik i Gjuhës Shqipe, Shtëpia Botuese Shkencë Tirane Aksoy Ömer Asim (1971) Atasözleri ve Deyim Sözlüğü, Atasözleri Sözlüğü I, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 3. Dil Kurumu Yayınları, Deyim Sözlüğü, I-II, Ankara. 4. Doğan, A. (2006) Anlambilim Konuları ve Türkçenin Anlambilimi, Ankara. 5. Doğan, A. (2006) Türkçenin sözvarlığı, Ankara. 6. Tahir Dizdari (2005) Fjalori i Orientalizmave ne Gjuhën Shqipe, Tiranë, ISESCO) Instituti Shqip i Mendimit dhe Qytetërimit İslam (AIITC) 7. TDK yayınları (1998) Türkçe Sözlük I, II, İstanbul. 8. TDK yayınları (2005) Türkçe Sözlük, Ankara 9. Bilgin, M. (2006) Anlamdan Anlatıma Türkçemiz, Ankara. 10. Üstünova Kerime (2011) Dil Yazıları, Ankara: Akçağ Yayınları. 11. Thomai, J. (2006) Leksikologjia e gjuhes shqipe, Gjuhesi, Tiranë. Спартак Кадиу (Албания) Об общих элементах фразеологизмов, номинирующих особенности человека путем конкретизации, в албанском и турецком языках Резюме Как известно, в каждом языке фразеологизмы выражают определенную ситуацию, поведение и положение человека, его черты характера, физические и духовные особенности. Как и в пословицах, они не выражают суждения, путем различных уподоблений и переносов осуществляют экспрессивное описание. Если изучить стадии, пройденные могучим нормированным турецким языком на протяжении истории, то обнаружится, что он обладает и богатым словарным запасом. Этот словарный запас повлиял в числе других балканских языков и на албанский, в особенности, на его лексический состав. Как известно, в албанском языке имеется много турецких слов, которые составляют часть его словарного состава. В то же время эти слова используются и во фразеологизмах. Известно, что в каждом языке существуют фразы и выражения, являющиеся образцами конкретизации. В турецком языке посредством таких понятий, как can, ciğer, yürek, образованы совершенные по форме фразеологизмы. И

57 SOMUTLAŞTIRMA YOLUYLA İNSANA ÖZGÜ KAVRAMLAR İLE İLGİLİ ARNAVUTÇA VE TÜRKÇE в албанском языке существуют образцы фраз и выражений, образованных из таких же элементов. Наряду с тем, что турецкий язык имеет стройную и продуктивную структуру, еще одной его сильной стороной с точки зрения выражения является то, что он в процессе конкретизации, наименования опирается на явления природы, на понятия, характеризующие человека, а также конкретизирует абстрактные понятия. В каждом языке есть идиомы, соответствующие форме конкретизации. Турецкий язык благодаря конкретизации и путем тонкого сравнения как бы инсценирует, передает сложные на первый взгляд для выражения ситуации и события. И в албанском языке имеется немало идиом и фраз, образованных именно этим путем. Турецкие слова в данных фразах являются основным элементом. Попытаемся установить в двух языках несколько фразеологизмов с одинаковым значением. Цель данной работы показать общие элементы фразеологизмов, связанных с характеристикой человека путем конкретизации, в албанском и турецком языках. Наряду с данными фразеологизмами в турецком языке, как и во всех языках, существуют также образцы фраз-клише, которые со временем приобрели новый смысл. Попытаемся найти эти образцы во фразеологических словарях турецкого и албанского языков и показать их смысловые различия. Ключевые слова: конкретизация, фразеологизм, общий элемент, передача, сходство. Spartak Kadiu (Albania) On Common Features of Expressions in the Turkish and Albani an Languages, Nominating Human Characteristics by Means of Concrete Definitions Abstract As it is well-known in every language expressions explain a certain situation, behaviour or state of a man, his trait and his physical and spiritual features. As in proverbs, they don t express condemnation, but by means of different imitations and citations they realize description. Being strong enough and according to the appropriate rules, the Turkish language certainly has a rich word stock, although it has undergone very many changes in alt the periods throughout history. This word stock influenced most of the Balkan languages, as well as, Albanian, in particular, its word stock. As it is known, there are many Turkish words in the Albanian language, which occupy a considerable part of its vocabulary. At the same time, these words are used in sayings, too. As we know, there are phrases and expressions which are considered to be the patterns of concrete definition in every language. In Turkish many expressions and phrases were formed from the words can, ciğer, yürek. And in Albanian there are identical patterns of such kind of phrases and expressions, formed from the same kind of elements. Alongside with the fact that the Turkish language

58 58 SPARTAK KADIU has a rather strong structure, its another important side from the viewpoint of reproducing is that in the process of sistematization and categorizatioies it bases on the natural phenomenon and the qualites, peculiar to human beings. There are idioms corresponding to the form of concrete difinition in every language. Once more it can be seen that Turkish is the language that owing to the concretization and by means of slight comparison how to say, stages and reproduces complicated expressions of situations and events at first side. There are mamy idioms and phrases in Albanian, which were formed in this way. Turkish words in these phrases are considered to be the most important element. We ll try to define several idioms, phrases, and expressions with similar meanings in the two languages. The aim of this work is to explain and show the common elements of notions relating to the human beings by means of concretization in Albanian and Turkish. Besides the given expressions based on different ways, there are also patterns of phrase-cliches, which had gradually gained new meanings. We ll try to find them in the Dictionaries of Turkish and Albanian idioms and show their differences in meanings. Key words: concretization, expressions, common elements, transfer, imitation.

59 TÜRKOLOGİYA ƏDƏBİYYAT VƏ FOLKLOR ЛИТЕРАТУРА И ФОЛЬКЛОР LITERATURE AND FOLKLORE KAMİL VELİ NERİMANOĞLU (Türkiye) * TÜRK LANGUAFOLKLORİSTİĞİ ÜZERİNE Özet Dil, sadece söylemek istediklerimizi aktarmakla kalmayıp, aynı zamanda kim olduğumuz ve nereden geldiğimiz konusunda bize bilgi verir. Folklor ile dil arasındaki ilişki aranırken günlük dil, kültür dili, ilim dili ve medeniyet dili gibi kavramlar düşünülmüştür. Folklorun işlevlerinden birisi, bireylerin toplumda kabul edilmiş kültürel değerlere uyumunu sağlamasıdır. Folklor dili nedir sorusunu cevaplandırmak için bir sıra meselelere açıklık getirmek gerekmektedir. Anlatılarda, diyalog ve formüllerde, tekrar biçimlerinde poetik sıralanma örneklerinde, psikolojik paralelizm numunelerinde biz folklor dilinin edebi-estetik değerliliğini açık şekilde görmekteyiz. Folklor ve dil yüzyıllarca toplumun haberciliğini üstlenmiş, ezgiyle desteklenmiş şekil ve tür özellikleriyle de günümüze taşınmıştır. Folklor dili veya sözlü Halk Edebiyatı, edebi dili yazıya almaya kadar ki edebi dilin, başka bir deyişle; seçilmiş dilin, normlaşma sürecine girmiş dilin ta kendisidir. Bu anlamda yazılı edebi dilin iki temeli vardır: 1. Sözlü edebi dil veya folklor dili, 2. Canlı konuşma dili. Maalesef Türkiye deki dilbilgisi çalışmalarında folklor dili derin ve kapsamlı araştırmaların objesi olmamıştır. Avrupa ve Rus dil biliminde ise folklor dilini irdeleyen, inceleyen değerli araştırmalar yapılmıştır. Türkiye de halk bilimi ve halk edebiyatı çalışmalarında dil meseleleri zaman zaman konu olmuş ve değerli dil incelemeleri, tespitleri yapıldığı görülmüştür. Anahtar kelimeler: Folklor, dil, kültür, dilbilimi, sözlü edebi dil. Makaleye özellikle folklor alanında büyük hizmetleri olan bilgelerin kelamı ile başlamak istedim. F. De Saussure dilin sistemliliğini bilime getirmekle modern dilbilimin temelini atanmış, dil hakkında serinkanlı matematiksel tespitler yapmış- * Türkiye, İstanbul Aydın Üniversitesi, Orta Doğu ve Kafkasya Uygulama ve Araştırma Merkezi, Prof.Dr.. [email protected]

60 60 KAMİL VELİ NERİMANOĞLU tır. Bu bakımdan çağdaş dilbilim, bilimsel olarak ona minnettardır. Felsefeden dile gelip dilin felsefesine dayanan L. Wittgenstein in dilin sınırı dünyanın sınırıdır kelamı, bize göre dil felsefesinde bir başlangıçtır. Nihayet dilbilimci olarak takdir ettiğim R. Jakobson folklorun çözümlemesi için yeni ufuklar açarak bir ömre nasıl sığdığına hayret ettiğim çok kıymetli dil, poetika, edebiyat araştırmaları ile büyük ve güçlü ekol yaratmıştır. Görünüşte ilişkisi belirgin olmasa da işleyeceğimiz konuyu onların bakışlar sistemi doğrultusunda gördüm, algılamaya çalıştım ve fikirlerimi belirttim. Antik Yunan ve Roma edebiyatı için eski Yunan ve eski Roma mitleri, eski Çin ve Hint edebiyatı için destanları ve Kelile ve Dimne masalları, eski Arap edebiyatı için Binbir Gece Masalları, Germen dilli halklar için Nebelung Nağmeleri, Robin Hood Maceraları, Roman halkları için Ronald Nağmeleri Manasçılar, Oğuznameler, destanlar söyleyen ozanlar, âşıklar, meddahlar, dervişler, trubadurlar, minezingerler, bilgeler mensubu oldukları milletin manevi değerlerini, söz hazinesini kuşaktan kuşağa taşımış, o manevi servetlere yeni yeni zenginlikler kazandırmışlardır. Hint, Mısır, Arap, Türk menşei folklor zenginliği yalnız özgü oldukları halklar için değil, bütün insanlık için ortak rol oynamıştır. Evrensel bağlamda Türk folklor dil ve poetika verilerinin Türk yazılı edebiyatının verilerine dönüşmesi süreci sadece alıntı olmamış, Türk folklorunun kodları ve şifreleri temelinde yazılı edebiyatın zenginliği olarak da oluşmuştur. Bu süreçte bizim vurgulamak istediğimiz yalnızca motifler, süjeler, tipler, olaylar değil, onlarla beraber önem taşıyan dildir. Folklor dili nedir sorusunu cevaplandırmak için bir sıra meselelere açıklık getirmek gerekmektedir. Anlatılarda, diyalog ve formüllerde, tekrar biçimlerinde poetik sıralanma örneklerinde, psikolojik paralelizm numunelerinde biz folklor dilinin edebi-estetik değerliliğini açık şekilde görmekteyiz. Türk folklor dili sadece Türk iletişim dili değil, özel üslup tipolojisi, poetik renkleri ve tutarlılığı ile seçilen edebiyat dilidir. Lengüapoetik araştırma gerektiren bu dil ayrı ayrı türlerde ayrı ayrı özellikler taşımakla özel bir dil- poetika zenginliğini yaşayan ve yaşatan kaynaktır. İnsan kendi anadilinin güzelliği hakkında edindiği bütün bilgi ve duygular için edebiyata, halk edebiyatına ve yazılı edebiyata minnettardır. Burada halk edebiyatının rolü bir başkadır. İletişim dilin, sıra dışı özelliklerini ortaya koymaz. Dünyada öyle bir insan yoktur ki, annesinin ninnisini, dedesinin masallarını, ninesinin efsane ve hikâyelerini unutsun. İlk defa âşık atışmasını dinleyen ve onlardan âşık ya da kahramanlık destanı dinleyen herkes hayatı boyu bu güzelliği unutmaz. Ana dilinin sırrı veya masalın esrarengizliği vurgulanırken ilk akla gelen çocukken dinlediğimiz o anlatılardır. İnsan büyük dil dünyasının ilk etkileşimlerini oradan alır ve onunla ana dilinin zenginliğini öğrenmiş olur. Folklor dili bu anlam ve bağlamda anlaşılmalı, anlatılıp araştırılmalıdır ve elbette ki konumuz dil-insan, dil-toplum, dil-felsefe, dil-yaratıcılık ilişkilerinden; metadil arayışlarını da kapsayan yaklaşımlardan hareket etmelidir. Belleğin hâlâ

61 TÜRK LANGUAFOLKLORİSTİĞİ ÜZERİNE 61 yabancı kültürlerle ablukaya alınmadığı çağda başlanan bir dil- kültür mücadelesinin temel aşaması halk edebiyatı ile başlar diyebiliriz. Dünyada V. Dundes in, V. Malinovski nin, A. Veselovski nin; Azerbaycan da A. Acalov un, A. Hacıyev in, E. Aslanov un F. Bayat ın, Türkiye de Özkul Çobanoğlu nun, Öcal Oğuz un, Metin Ekici nin, Ali Duymaz ın, Rusya dan, V. Jirmunski nin, P. Grigoryev in; Türk Dünyasından B. Sarımsakov un, T. Mirzeyev in, M. Çimporeşin in, Ş. İbrayev in üzerinde durduğu ve açıkladıkları Halkbilimi kuramlarının Dilbilimiyle ilişkileri üzerinde yazılmış notları ve yöntem evrenselliğine değinmemek doğru olmaz. Bize göre, yapılan araştırmalar çok değerli olsa da ister Metin, ister Bağlam Merkezli Halkbilimi Kuramlarının daha derinden açıklığa kavuşturulması, Halkbiliminde yapısal teoriden ve yöntemden hareketle Ferdinand de Saussure un bakış sistemi ve onun doğrultusunda oluşan ekolleri (Prag İşlevsel Ekolü, Danimarka Glosematik Okulu, Amerikan Deskriptif Ekolü) Cenevre, Fransız, Rus ve İspanyol merkezli araştırmaların geniş şekilde açıklanmasına ihtiyaç vardır. Özellikle Saussure un karşıtlı-dikotomik ilişkiler, değerlik teorisi; göstergebilim açıklamaları folklor açısından birinci dereceden ehemmiyetlidir. Metin ya da Bağlam Merkezli Yöntemler direkt olarak teorik zeminde bu dil araştırmalarıyla ilişkilidir. Yerli Amerikan, Afrika ve Pasifik kültürlerin incelenmesi bu coğrafyalardaki dillerin incelenmesiyle ilişkilidir. Bu bakımdan Roland Barthes in ve Bronislaw Malinovski nin Halkbilimi ve folklor incelemeleri aynı zamanda V. Bascom un Halkbiliminin İşlevsel Çözümleme Modelleri, Sözlü Kompozisyon Teorisi (N. Perry in araştırmaları) yukarıda ismini zikrettiğimiz dilbilim ekollerinin yöntem ve denemeleriyle teorik şekilde birbirine bağlıdır. Rusya da, genellikle eski Sovyet mekânında I. Braginski nin, V. İvanov un, A. Losev in, Y. Meletinski nin, M. Bahtin in ve Y. Lotman ın vb. mitoloji başta olmakla Halkbilimi ve folklor alanlarındaki çalışmaları temelli şekilde dil araştırmalarıyla ilişkilidir ve dil yöntemlerinin geniş şekilde uygulanmasıyla zengindir. Bize göre, Türkiye de folklor çalışmalarının çok önemli başarılarıyla beraber bu istikamette çözümleme, irdeleme alanlarına ve somut inceleme örneklerine ihtiyacı olduğunu göstermeliyiz. Dünya bilim tecrübesinin yalnız sosyal bilimlerde değil aynı zamanda fen bilimlerinde de (fizik, matematik) yeni ufuklara çıkması bu araştırmaları zorunlu hale getirmektedir. Bizce Dede Korkut kitabının ve Manas ın ahenk yaratan dil unsurlarının yapısal- semantik formal biçim özelliklerinin sistemli şekilde araştırılması, Halkbiliminin ayrı ayrı türlerinin özellikle mitolojinin ve merasim folklorunun, aşık sanatında söz ve müzik ilişkilerinin, çok sesliliğin; fonetik, biçimsel ve dizgisel kuramlarla araştırılması, çok önemli olan bilimsel gerçekleri ortaya çıkarabilir. Folklorun gizemi, Halk edebiyatının sırrının, kavramlarının temellerinden birinin, belki de birincisinin dil olduğu kabul edilmelidir. Türk Dünyasında, Ankara merkezli folklor araştırmaları bünyesinde derinleştirilmiş dil ve folklor Dilbilimi ve Halkbilimi araştırmalarının daha da genişlemesi ve derinleştirilmesi günümüzün talebidir. Günümüzde dilin kullanımı olarak adlandırılmaktadır. Dikey paradigma ile yatay sentagma arasındaki ilişkinin bir adı da sözlük ve gramer belirteçleri, başka

62 62 KAMİL VELİ NERİMANOĞLU bir deyişle dil bilgisi, dikey dizim sırasında olsa da onlar bir bütündür. Onların arasındaki ters orantılı ilişki dilin kullanımı şartlandırmaktadır. Folklorda bu görüntü, onun doğası doğrultusunda çok daha belirgindir. Eylem ve her türlü mantıksal saptama üçüncü şahısla ilişkilidir. Olaylar dış dünyada dönüp dolaşır. Yazılı edebiyatta ayrı işlevi birinci şahıs yapar. İçtenlik, içkinlik yazılı edebiyatın temel kadrosudur. Folklorda Yaratanla yaratılan -Allah la insan- birbirinden ayrıdır. Yaratılan Yaratanı büsbütün algılamadığı için o korku (karşılığı korkusuzluk) ve sevgiyi (karşılığı nefret), kaos- düzensizlik ve kozmos- düzen arasında görür. Yazılı edebiyatla insan Allah ın zerresidir. Soyutlaşma sürecinin devamında insan Allah tan ayrılamaz. Söylenen bu manzara dil olgularıyla gerçekleşmektedir. Tarih boyunca görsel izlenimler, işitsel izlenimlerden daha açık ve süreklidir. Yazılı görsel biçimin, sözlü işitsel biçimin yerini almaya başlaması doğal bir süreçtir. Türk dünyası gramerlerinin ve sözlük biliminin Türk folkloruna büyük bir borcu vardır. Dil derken, çeşitlilik, iğretileme, ritim, tonlama üzerinde dururken; yalnız yazılı edebiyata istinat edilmesi, Türkçenin folklor katmanının bir şekilde kapalı kalmasına hak vermeyi zorlaştırır. Mirza Kazım Bey`in İngiltere Kraliyet Akademisinin ödülünü kazanan, Türk- Tatar Dilinin Grameri nin yıllarında St. Petersburg'da Rusça yayımlanmıştır. Rusça yazmasında verilen dil örnekleri canlı konuşma dilinden ve folklordandır. Bu geleneğin Türk gramerinin geliştiği sonraki çağlarda unutulması veya ikinci plana düşmesinin yarattığı boşluk göz önündedir. Bu boşluğun doldurulması çağdaş Türkoloji nin, belki gelecekteki Türkoloji nin önemli görevlerinden biri olması gerekmektedir. Yazı kültürü göreceli olarak gerekebileceği seviyeye ulaşmayan Irak, İran, Rusya içindeki Derbent Türklerinin ve aynı zamanda Sibirya, Kuzey Kafkasya Türklerinin ve başka Türk kavimlerinin folklor adına daha büyük misyon üstlenmesi gerekmektedir. Kuramsal olarak biz, folklor dili düzleminde R. Yakobson un ve P. Bogatiryev in araştırmalarının özellikle üzerinde durmanın çok faydalı olabileceğini düşünüyoruz. R. Yakobson un ayrı ayrı zamanlarda yaptığı (Moskova Dilbilim Çevresi, S. Petersburg da, OPOYAZ, Prag Dilbilim çevresi, ABD de) folklor biçemi ve poetika araştırmaları dikkat çekmektedir. Onun P. Bogatiryev le birlikte kaleme aldığı Yaratımın Özgül Biçimi Olarak Folklor makalesi son derece önem taşımaktadır. P. Bogatiryev in Folklorun Dili yazısı da bir o kadar kıymetlidir. Folkloru bazı araştırmacılar ve yazarlar bütün edebiyat için malzeme olarak görmektedir. Belki cevher, belki maya olarak algılanan efsane veya masalın, türkü veya maninin yazılı edebiyatla bir düzlemde olmadığı kuşku götürmez. Fakat bu poetik şartlanmanın veya temel rolünü oynayan kıvılcımı malzeme seviyesine indirmek de doğru bir yaklaşım sayılmaz. Doğayı resmeden ressam için çiçek, dağ, sema, güneş neyse; bir atasözü, bir folklor anlatısı da; roman, hikâye veya şiir için odur. Yani sanat olmasının ötesinde öyle bir mucize vardır ki, o büyü, o sihir; ekmek gibi, toprak gibi, anne gibi kutsallığı o kadar da kolay olmayan zenginlik ve

63 TÜRK LANGUAFOLKLORİSTİĞİ ÜZERİNE 63 mutluluktur. Anlamda folklor, sanat, edebiyat olmasının ötesinde aynı zaman da başka da bir şeydir. Tıpkı doğa ve ruh gibi. Bu yorum meselenin daha çok duygusal boyutudur. Bilim düzlemi açısından folklor sesin, biçimin, kelimenin, cümlenin tonalmanın, ritmin vurgunun, tekrarın, sıralamanın ortaya koyduğu olağanüstü basitlik, sıradan bir sıra dışılıktır. Araştırmanın lengüapoetik, lengüasosyolojik istikamet ve düzlemler için temel rolü oynamaktadır; Nasreddin Hoca fıkralarının bulanık mantığı, dil ifadesi veya Türk dili gerçekliğinin tespiti başka bir folklor açısı olarak dikkate alınması önem arz etmektedir; Türkülerin ritmik- melodik yapısının öğrenilmesi folklorun ilkin senkretizmin göstergesi bakımından ehemmiyet taşımaktadır; Folklor tekstolojisinin yeni ilkelerle araştırılması zaruridir. Folklor metni bir bütündür. Bu bütünün birimleri ve bu birimlerin bağlılığı, değerliliği, koherentliği de edebi dil içinde, yazılı edebiyatın bütün türleri ve şekilleri için örnek rolü oynayabilmiştir. Sonuçta, lengüafolkloristik ve folklor dil bilimi bu gösterilen ve gösterilmeyen ilke ve düzlemleri klasik ve modern yöntemlerle araştırmalı, kendisini yenilemeli, folklor potansiyelinin her bakımdan gerçekleşebilmesi olanaklarını ortaya çıkarmaya çalışmalıdır. Yazı dili gizler. O bir giysi değil, bir örtüdür (Saussure, 2001: 61) fikriyle Saussure dilbilimci olarak araştırmaya sorun yarattığını değil, yazının dilin doğasını tabii gelişme sürecini engellediğini vurgulamakla dilin durmaksızın evrim geçirmesine neden olan tarihsel süreci donduran yazıyı eleştirir. Yazı odaklı dilbilgisi, canlı dilbilgisi, dinamik dil olgusu değil, fotoğrafı alınmış yerine cansız adam heykeli konulmuş bir varlık olan yazı kültürü büyük bir sürecin sonu, başka büyük bir sürecinse miladıdır. Bu bağlamda folklor anlatısı ile edebi yazı metni bir kültür

64 64 KAMİL VELİ NERİMANOĞLU birbirinden ayrılmaktadır. Zariç e göre: Saussure semiyolojisi üzerinde dikkatler yoğunlaştırılınca nelerin gösterge, nelerin gösteren veya gösterilen olarak niteleneceğinin mutlak bir kaydının olamayacağı görülmektedir. Bu konuda bağlam, genelden özele ve özelden genele doğru yapılacak çözümleme, göstergenin unsurlarını değiştirebilmektedir (Zariç, 2014:756). Korunabilirlik, süreklilik, değişmezlik, normluluk, sabitlik vs. yazının ve buna paralel şekilde yazılı edebi dilin özelliğidir. Görsel izlenimler, işitsel izlenimlerden daha hassas ve açıktır. İşitsel biçimler folkloru, görsel biçimler yazıyı çağrıştırır. Tarih içinde sonraki olsa da yazı (görsel), folkorun; konuşmanın (işitsel) yerini alır ve temel rolü oynar. Biz bunun haklılık ya da haksızlığı tartışmasına girmek istemiyoruz. Çünkü...yazı hakkı olmadığı halde, önemli bir saygınlık ve üstünlük kazanmıştır. Böyle bir değerlendirmenin bilimselliğine hak kazandırmak zordur. Yazı medeniyettir gerçeği folklorun ilkinliğini yadsımaz, onun edebi- estetik rolünü de eksiltmez. Bizce bu iki fenomen ayrı ayrı tarihin ayrı ayrı misyonlu gerçekliğidir. Çünkü medeniyet yazı ile başlar. Atasözleri de yazının misyonunu belirler. Fakat yazının temelinin konuşma olduğunu, yazıl edebiyatın temelinin folklor olduğunu kimse inkâr edemez. Gramer, sözlük, dilbilimi çalışmalarında, folklor anlatılarına istinaden söylenmiş fikirler, analizler binlercedir. Folklor, Azerbaycan Türklerinin dediği sade dilli (dil basitliği, saflığı, samimiyeti) kelimesinde doğru ifade edilmiştir. Folklor dili ile olayların örgüsü, kelime ve cümle örgüsü ile birebir örtüşür. Kelime söyleyebileceğini söyler, cümle kapsayabileceğini kapsar. Folklor dili kurmacalıktan, yapmacıklıktan uzaktır. Uzun zaman içinde değişe değişe olgunlaşan ve cilalanan söz, yazılı edebiyatın bütün potansiyelini kendi üzerine almıştır. Dünyanın bütün dillerinin folklor tabanında böyle bir dil zenginliği saklıdır. Türk folklorunun dil kapasitesi, söylem tutarlılığı, üslup; anlam ve seslenme zenginliği araştırma yönteminden farklı olmayarak anlatıya sığdırılmıştır. Folklor yazılı edebiyat dilin derin katlarına inmek için ana dilinin şifrelerini verir. O şifreleri açmak yaratıcı bireyin yeteneğine bağlıdır. Dilbilimin folklor diline uygulanması, geleneksel olarak iki istikamette olmuştur: 1. Geleneksel fonetik-leksik-morfolojik ve sentaktik tasvir. 2. Poetika ve üslubiyat ağırlıklı çalışmalar. Bu çalışmalardan başka edebi dil, lehçe ve şive problemlerinin çözülmesinde de folklor dil malzemesi önemli yer tutmuştur. Sözlü edebi dili ve ağızlar üstü yazı dili, ağız ve şive ağırlıklı folklor örnekleri bu bakımdan dikkat çekmektedir. Biz bu araştırmaların önemini eksiltmeden modern dilbilimini F. de Saussure un göstergedeğer-yapı ve sistemlilik, ikili karşılaştırma, tanım, kıstas ve ilkeler doğrultusunda Türk folkloruna uygulanmasını gerekli görüyoruz. Mesela, temeli Saussure un Genel Dil Bilim Dersleri kitabı olan Prag Ekolü, işlevselliğe önem vermiştir ve işlevsellik, yapının vazgeçilmez argümanı olarak alınmıştır. Bizce destan dilinde, masal üslubunda; başka folklor türlerinin lengüa-poetik meselelerinin çözülme-

65