Orta Çağ Coğrafyacıları Ve Eserleri

Dünyanın bugün bilinen şeklini almasında Yeni Çağ coğrafyacılarının rolü büyüktür. Bu çağda Avrupa'da Dünya'nın geleceğini şekillendirecek coğrafi keşiflere imza atılmıştır. Osmanlı Devleti'nde de yaptıkları çalışmalarla iz bırakan coğrafyacıların birçoğu Yeni Çağ'da yaşamıştır.

Yeni Çağ Coğrafyacıları

Yeni Çağ, coğrafya alanında Avrupalı coğrafyacılar için şahlanış dönemidir. Durgun Orta Çağ'ın ardından bu çağda dünyayı etkileyecek çalışmalara imza atarlar. Coğrafyanın teme sembollerinden biri olan pusula, bu çağda Avrupalılara ulaşır. Pusula vasıtasıyla coğrafyacılar uzak deniz yolculuklarına çıkarak keşif yapma fırsatı elde ederler. Ağırlıklı olarak ticaret amaçlı yapılan bu keşifler, dünya üzerinde yeni yerlerin keşfedilmesinin önünü açar.

Bartelmi Diaz, Vasco da Gama ve Macellan bu çağda iz bırakmış Portekizli coğrafyacılardır. Americo Vespucci ve John Cabot dönemin İtalyan coğrafyacılarıdır. Cenovalı Kristof Kolomb ve Anversli Abraham Ortelius da dönemin öne çıkan coğrafyacıları arasında yer alır. Osmanlı Devleti'nde öne çıkan coğrafyacılar ise Pîrî Reis, Kâtip Çelebi ve Evliya Çelebi olmuştur.

Yeni Çağda Yaşamış Coğrafyacıların Eserleri

Yeni Çağ coğrafyacılarının çok sayıda eseri bugüne ulaşmayı başarmıştır. Kristof Kolomb'un yazılarından oluşan Seyir Defterleri döneme ışık tutan kaynaklardan biridir. Dört keşif yolculuğunun anlatıldığı eser; notlar ve mektuplarla bugüne ulaşmıştır. Ortelius'un kaleme aldığı dünyanın ilk modern yeryüzü alarak kabul edilen Epitome Theatri Orteliani dönemin öne çıkan bir diğer eseridir.

Pîrî Reis'in kaleme aldığı Kitabı Bahriye, Yeni Çağ'da yazılan eserler arasındadır. Kitapta Akdeniz kıyıları ile ilgili detaylı harita yer alır. Kâtip Çelebi'nin kaleme aldığı Cihannüma batıdan doğuya doğru birçok yeryüzü şekli üzerinde bilgi içeren bir diğer eserdir. Evliya Çelebi'nin gezip gördüğü yerler hakkında kaleme aldığı 10 ciltlik Seyahatnamesi de Yeni Çağ eserleri arasında yer almaktadır.

Yeni Çağda Coğrafya Bilimine Katkı Sağlayan Bilim İnsanları

Yeni Çağ coğrafyacıları yaptıkları keşiflerle kıta ve medeniyetlerin dünyada tanınmasını sağlamışlardır. Bartelmi Diaz bu çağda Ümit Burnu'na ilk olarak ayak basan coğrafyacı olmuştur. Vasco do Gama ise Ümit Burnu'nu aşan ilk coğrafyacı olmuştur. Aynı zamanda Avrupa'ya uzak bir nokta olan Hindistan'a doğrudan ulaşmayı başarmıştır.

Kristof Kolomb ve Amerigo Vespucci Amerika kıtasını keşfini sağlamışlardır. Macellan dünya etrafında turunu tamamlayarak tüm meridyenlerden geçmeyi başaran ilk coğrafyacı olmuştur. Bu gelişmeler ışığında bilim adamları; Amerika, Okyanusya, Avustralya ve kutupları keşfederek bugün coğrafyada kabul edilen yeryüzü düzenine katkı sağlamışlardır.

Roma İmparatorluğu’nun yıkılması ve İlk Çağ kültürünün çökmesiyle beraber Orta Çağ’ın başından XIV. yüzyıla kadar diğer pek çok bilim gibi coğrafya da Batı dünyasında duraklama dönemine girmiştir. Bu duruma kilisenin baskısı da sebep olmuştur.

Orta Çağ’da coğrafya biliminin gelişmesinde Müslüman coğrafyacıların katkıları büyük olmuştur. Bu dönemde Müslüman coğrafyacılar, Herodot, Aristo, Strabon ve Batlamyus gibi Eski Çağ filozoflarının fikir ve düşüncelerinden yararlanırken diğer taraftan bu filozoflardan kalma fikir ve görüşlere kendi gezi ve gözlem sonuçlarını ekleyerek coğrafyanın gelişmesini sağlamışlardır.

Mekke ve Medine’ye yapılacak dinî ziyaretler için çeşitli bilgileri sağlama amacı, Müslüman coğrafyacıların eserleri üzerinde etkili olan temel faktör olmuştur. Bu sayede yapılacak yolculuklar ve kutsal yerler hakkında ayrıntılı bilgilerin olduğu çok sayıda rehber hazırlayabilmişlerdir. Diğer yandan İpek Yolu ile Baharat Yolu’nun büyük ölçüde Türk ve İslam ülkelerinden geçmesi Hristiyanlarla hem ticari ilişkilerin hem de bilimsel ilişkilerin gelişmesini sağlamıştır.

Kıblenin tespit edilmesi, namaz vakitleri ve dinî günleri doğru bilme çabası Güneş’in ve Ay’ın değişen durumlarını belirlemeye yarayacak gözlemleri gerektirmiştir. Bu nedenle Müslüman coğrafyacılar, matematik coğrafya ve haritacılıkla ilgilenirken aynı zamanda astronomi çalışmaları da yapmışlardır.

Mesudi, Biruni (Görsel ), İdrisi, İbni Batuta, İbni Haldun ve Uluğ Bey Orta Çağ’a damgasını vuran ünlü Müslüman coğrafyacılar arasındadır. İbni Haldun, çevresel faktörlerin insan toplulukları üzerindeki etkilerini incelemiş, beşerî coğrafya ve jeopolitik-siyasi coğrafya alanlarında görüşler ortaya koymuş; Biruni ise Dünya’nın çevresel uzunluğunu, yarıçapını ve 1 meridyen yayının uzunluğunu hesaplamıştır.

BİRUNİ ()

İbn-i Sina’nın çağdaşı Biruni; astronomi, fizik ve coğrafyaya orijinal katkılarda bulundu. Biruni, Dünya’nın şekli ve kâinattaki yeri konusunda doğru fikirlere sahipti. Dünya’nın küre şeklinde olduğunu, ancak bu kürenin üstündeki dağlarla çukurlar sebebiyle engebeli bir yüzeye sahip olduğunu fakat büyüklüğü karşısında bunların fark edilmediğini kaydetti.

Biruni’ye göre yeryüzündeki kara parçaları her taraftan okyanusla çevrili idi. Ancak okyanusun bazı kesimleri bilinmiyordu. Güney yarım küre su ile kaplanmıştı fakat bu denizlerde adalar bulunmaktaydı. Yaptığı tortul gözlemleriyle Biruni, şu anda Hindistan’ın olduğu yerde geçmişte denizin bulunduğunu ileri sürerek modern

jeoloji kavramı olan ‘Tethys’i (Tetis) önceden tanımlamış oluyordu. Ayrıca Biruni Dünya’nın çapı, çevresi, yüz ölçümü, hacmi gibi konularda ölçümler yapmış, ekliptik eğiminin değerini doğru olarak hesaplamıştır.

Biruni, küre şeklinde olduğunu kabul ettiği Dünya üzerindeki bilgileri, düzlem üzerine aktarırken ilk defa küresel trigonometriyi kullanmış ve yine ilk defa “ufuk derinliği” kavramını ortaya atmıştır. Biruni, yaptığı çalışmalar ile küre şeklindeki dünyanın çevresini de hesaplamış ve km olarak bulmuştur.

(Kaynak: MEB Coğrafya 9 Ders Kitabı &#; Tarihî Coğrafya Prof. Dr. Osman GÜMÜŞÇÜ)

Copy For Citation

Balcıoğulları A.

XII. Uluslararası G&#;ncel Araştırmalarla Sosyal Bilimler Kongresi, Antalya, Turkey, 05 June , vol.1, pp

• Publication Type:Conference Paper / Summary Text
• Volume:1
• City:Antalya
• Country:Turkey
• Page Numbers:pp
• &#;ukurova University Affiliated:Yes

Abstract

İnsanlığın ortak mirası olan bilimsel çalışmalar, İslam dünyasının önderliğinde Ortaçağ'da gerçekleştirildiği bilinmektedir. Antik çağın mirasını devralan Müslüman bilim adamları, bilimin her alanında çeşitli araştırmalar yapmışlardır. Bu çalışmaların günümüzde ulaşılan bilimsel başarı ve seviyede katkısı çok önemlidir. Müslümanlar diğer bilim dallarında olduğu gibi coğrafya bilimiyle de çok yakından ilgilenmiş ve çeşitli eserler ortaya koymuşlardır. İslam coğrafyacılarının, ilgisi sadece Endülüs, Kuzey Afrika, Güney Avrupa, Asya topraklarını değil, bununla beraber okyanusları ve denizleri de kapsamaktaydı. Usturlapların mükemmelliği sayesinde ticaret, bilgi ve diğer amaçlar için dünyayı dolaşmak için haritacılığa ihtiyaç duyuldu ve bu alanda gelişmeler oldu. Müslüman dünyasında, coğrafya ile birlikte astronomi konusu da oldukça ilgilenilen bir alan olmuştu. Enlemleri ve boylamları,

koordinatların derecesini belirlemek gibi birçok gözlem için kullanılan çeşitli yöntemler vardı. Örneğin Biruni, Yeryüzünün ölçümleri hakkında ayrıntılı çalışmalar yapmıştır ve bu yüzden “jeodezinin babası” olarak kabul edilmiştir. yüzyıl İslam coğrafyacısı Yakut el-Hamavi, Muʿcemü’l-büldân (Coğrafi Sözlük) adlı kitabı İslâm âlimleri tarafından kaleme alınıp günümüze ulaşan en büyük coğrafya ansiklopedisidir. Orta Çağ'da dünyanın birçok yerinde, dünya hakkındaki mitolojik ve teolojik inançlar tartışılamazken dahi, İslam coğrafyacıları Dünya'nın şekli, hareketleri ve özellikleri hakkında düzinelerce eser kaleme almışlardır. Bu çalışmada, Orta Çağ'da İslam coğrafyacılarının eserlerinden yola çıkarak Dünya’nın şekli, boyutları ve Dünya’yı tanımlamaları ortaya konmuştur. Bu amacı gerçekleştirmek için 9. ve yüzyıllar arasında yazılmış Arap coğrafya kitapları incelenmiştir.

Çalışmada Orta Çağ’da İslam coğrafyacılarının Dünya’nın şekli konusunda hiçbir tereddüt yaşamadan her zaman küre olarak bahsettikleri ve koordinat sistemini kullandıkları anlaşılmıştır.