eğitim öğretim ile ilgili belgeler>konu anlatımlı dersler >Türkçe dersi ile ilgili konu anlatımlar >cümlenin öğeleri ile ilgili konu anlatımlar
ÖZNE YÜKLEM UYUMU, ÖZNE YÜKLEM İLİŞKİSİ ÖZELLİKLERİ (2) (TÜRKÇE DERSİ KONU ANLATIM)
Özne tekilse yüklem tekildir.
Özne çoğulsa ve İnsansa yüklem çoğul
İnsan dışıysa tekil olur.
Topluluk adları özne olunca yüklem tekil olur.
Örn:
Ahmet ve Hasan geldiler.
Kedi ve köpek arkadaş oldu.
Ordu güneye yürüdü.
Özne ile Yüklem arasında iki yönden uygunluk vardır:
1. Tekillik-Çoğulluk Yönünden Uygunluk:
-Cansız varlıklar, soyut kavramlar insan dışındaki canlı varlıklar, organ ve zaman adlarının çoğul şekilleri özne olduğunda bunların yüklemleri tekil olur.
Örnek:
Bütün eşyalar kapının önünde duruyor(lar).
Bu düşünceler çoktan eskidi(ler).
Kuzular uzaktan uzağa bağrıştı(lar).
Ağaçlar sonbaharda yapraklarını döker(ler).
Günler gittikçe uzuyor(lar).
Ellerim tutmuyor(lar).
-Özne birden çok sıfatın oluşturduğu sıfat tamlaması biçimindeyse yüklem genellikle tekil olur.
Örnek:
Bu iki kafadar yine yola koyuldu(lar).
-Sayı sıfatıyla kurulan tamlamalar özne olduklarında yüklem tekil olur.
Örnek:
İki adam seni arıyor(lar).
Sınıftan on kişi dışarı çıktı(lar).
-Belgisiz zamirler özne olduklarında yüklem tekil olur.
Örnek:
Hepsi seni sormaya gelmiş(ler).
Bazıları balık sevmez(ler).
-Mecaz-ı mürsel yoluyla oluşan topluluk adları, özne olduklarında yüklem tekil olur.
Örnek:
Gol atılınca stad ayağa kalktı(lar).
Kasaba yollara döküldü(ler).
-İnsanlar için özne çoğul olduğunda yüklem tekil de çoğul da olabilir.
Örnek:
Öğrenciler sınıfta ders dinliyorlar.
Öğrenciler, ders bitince evlerine gitti.
-Cümlede birden çok özne varsa yüklem de çoğul olur.
Örnek:
seafoodplus.info Dranas da Cahit Sıtkı da Fransız şiirini örnek aldıklarını kabul etmezler.
UYARI: Belgisiz sıfatların tamlayan olarak kullanıldığı sıfat tamlamaları özne olduğunda yüklem tekil de çoğul a olabilir.
Örnek:
Kimi insanlar böyle düşünmez.
Kimi insanlar böyle düşünmezler.
-Cansız varlıklar kişileştirilip (bilgi seafoodplus.info) özne görevinde kullanıldıklarında ve çoğul olduklarında yüklem tekil de çoğul da olabilir.
Örnek:
Dağlar, doğan güne karşı hatalarını düşünüyorlar.
Nehirler burada şarkılar söylüyordu.
2. Kişi Yönünden Uygunluk:
-İkinci ve üçüncü kişiler özne olursa bunların yüklemleri ikinci çoğul kişi olur.
Örnek:
Sen ve Ahmet beni dışarıda bekleyin.
-Özne birinci ve ikinci kişi ya da birinci ve üçüncü kişiyse yüklem birinci çoğul olur.
Örnek:
O da ben de seni bekledik.
O konuya sen ve ben çalışacağız.
-Özne birinci, ikinci ve üçüncü kişiyse yüklem birinci çoğul olur.
Örnek:
Oraya ben, sen ve Ahmet gideceğiz.
CÜMLENİN ÖĞELERİ, ARA SÖZ, ARA CÜMLE, CÜMLE VURGUSU (ÖZET ANLATIM)
Bir duygu, düşünce veya durumu tam olarak anlatan sözcük ya da söz öbeklerine cümle denir. Şimdi birbirini tamamlayan öğeleri inceleyeceğiz.
Bir cümlenin oluşması için en önemli şart, kip ve şahıs bildiren bir unsurun bulunmasıdır. Yani eğer cümle içinde herhangi bir söz, haber veya dilek kiplerinden herhangi biriyle çekimli halde bulunuyorsa o, bir yargı bildiriyor demektir. Yargı bildirmek ise cümle olmanın en önemli koşuludur. Şahıs bildirmek, cümle olmak için her zaman gerekli değildir.
Cümlede bulunabilecek öğeler, yüklem, özne, nesne ve tümleçlerdir. Bunların özelliklerinin neler olduğunu şimdi ayrı ayrı görelim.
YÜKLEM
Cümlede kip ve zaman bildirerek yargıyı ortaya koyan temel unsurdur. Tek başına cümle özelliği gösterir. Diğer öğeler yüklemin tamamlayıcı öğeleridir.
Cümlede yüklemi bulmak için herhangi bir öğeye soru soramayız. Onu çekimli durumda bulunan sözcüklerden anlarız.
Örnek:
Biliyorum sözü bilmek eyleminin şimdiki zamanla çekimlendiğini gösteriyor. Öyleyse yargı bildiriyor demektir. Dolayısıyla bir cümledir.
Biraz önce gelen çocuk, kapıcının kızıydı. cümlesindeki isim tamlaması yüklemdir.
O, eskiden, yaramaz bir çocuktu. cümlesindeki sıfat tamlaması yüklemdir.
ÖZNE
Cümlede yüklemin bildirdiği işi, hareketi yapan ya da oluş içinde bulunan öğedir. Cümlenin temel öğesidir. Ancak her cümlede bulunmak zorunda değildir.
Cümlede özneyi bulmak için yükleme kim ve ne sorularını sorarız. Ancak özellikle ne sorusu, nesneyi bulmak için de sorulduğundan, biz özne sorusunu yükleme değişik biçimde sorarız.
Örnek:
Öğretmen soruyu bana sordu.
cümlesinde sordu yüklemdir. Özneyi bulmak için yükleme Soran kim? diye soruyoruz. Cevap olarak Öğretmen geliyor. Öyleyse cümlenin öznesi bu sözcüktür.
Cümlede özne yukarıdaki örneklerde görüldüğü gibi, açık olarak verilebileceği gibi, yüklemin çekiminden de çıkarılabilir. Cümlede olmayan, yüklemdeki şahıs eklerinden anlaşılan bu tür öznelere gizli özne adı verilir.
Sana bu kitabı iki günlüğüne verebilirim.
cümlesinin yüklemi verebilirim sözüdür. Özneyi bulmak için Veren kim? diye soruyoruz, Ben cevabı geliyor; ancak bu söz cümlede yok, biz bunu yüklemin bildirdiği şahıstan çıkarıyoruz. Öyleyse bu cümlenin öznesi gizli öznedir. Bu özne cümlede var olan öğelerden biri sayılmaz. Yani Geldim. cümlesinde öznenin ben olduğu görülse bile bu cümle sadece yüklemden oluşmuş sayılır.
Her cümlede özne bulunmaz. Yani eylemi yapan bazen belli değildir.
Kasabaya bu yoldan gidilmez.
cümlesinde Gidilmeyen ne, gidilmeyen kim? gibi sorulara cevap alınmaz. Öyleyse cümlenin öznesi yoktur.
Bazı cümlelerde özne bulunmaz, bazılarında da sözde özne dediğimiz belirtisiz nesne olur. Edilgen eylemle kurulu tümcelerde "ne, kim" sorularına yanıt verecek özneymişcesine görünen, gerçekte eylemden etkilenen öğe.
Sözde Özne Örnekleri:
Sokakta yüksek sesle konuşulmaz. (Özne yok)
Bütün işler yapıldı. (Sözde özne var.)
Atlar arabaya koşuldu. (atlar/sözde özne)
Çiçekler sulanıyor. (çiçekler/sözde özne)
NESNE
Cümlede yüklemin bildirdiği işten etkilenen öğedir. Yükleme sorulan kimi, neyi, ne sorularına cevap verir.
Nesneler hal ekini alıp almamalarına göre iki grupta incelenir.
1. Belirtili Nesne
Nesne görevinde bulunan söz, -i hal ekini almışsa, nesneye belirtili nesne denir.
Çiçekleri annesine verdi.
cümlesinde Çiçekleri nesnesi -i hal eki aldığından belirtili nesnedir.
2. Belirtisiz Nesne
Nesne görevinde bulunan söz -i hal ekini almamışsa nesne, belirtisiz nesnedir.
Annesi için çiçek topladı.
cümlesinde çiçek nesnesi bu eki almamış ve belirtisiz nesne olmuştur.
DOLAYLI TÜMLEÇ
Yüklemin yöneldiği, bulunduğu, çıktığı yeri gösteren öğedir. Yükleme sorulan -e, -de ve -den hal eklerini alan sorulara aynı ekleri alarak cevap veren sözcük ya da söz öbekleri dolaylı tümleç görevinde bulunur.
Yükleme kime, nereye, nerede, nereden, neyden soruları sorulur.
Soruların ve cevapların aynı ekleri alması zorunluluğu bunun diğer öğelerle karışmasına engel olur. Aşağıdaki örneklere bakayarak konuyu kayrayalım:
Örnekler:
Elindeki kitap ve defterleri bana verdi.
Dolaylı tümleci bulabilmek için yükleme kime sorusunu soruyoruz. Soru da cevap da aynı eki almış. Öyleyse bana sözü dolaylı tümleçtir.
Sizinle ancak yaza görüşürüz.
cümlesinde altı çizili sözcük de -e hal ekini almıştır. Ancak bu öğeyi bulmak için yükleme ne zaman sorusunu soruyoruz. Görüldüğü gibi soru hal eki almadan soruluyor. Öyleyse bu, -e hal eki almış olmasına rağmen dolaylı tümleç değildir.
Kimseye sormadan dışarı çıktı.
cümlesinde ise altı çizili öğeyi bulmak için yükleme nereye sorusunu soruyoruz. Bu durumda soru, -e hal eki almış, ancak dışarı sözü aynı eki almamış. Öyleyse buna da dolaylı tümleç diyemeyiz.
Görüldüğü gibi sorular ve cevapların aynı ekleri alması koşulu, birbiriyle karışan öğeleri ayırt etmemizi sağlıyor.
Aynı durumu -de ve -den eklerinde de görebiliriz.
Beni sınıfta iki saattir bekliyormuş.
cümlesindeki altı çizili öğeyi cevap olarak almak için, yükleme nerede sorusunu soruyoruz. Öyleyse bu öğe dolaylı tümleçtir.
Hepimiz iki saattir ayakta bekliyoruz.
cümlesinde ise altı çizili öğeyi bulabilmek için yükleme nasıl sorusunu sormamız gerekiyor. Görüldüğü (bilgi seafoodplus.info) gibi soru -de ekiyle sorulmamış. Demek ki öğe dolaylı tümleç değil.
O, iki gün önce buradan ayrıldı.
cümlesinde altı çizili öğe nereden sorusuna cevap vererek dolaylı tümleç olmuş.
Senin de gelmeni yürekten isterdim.
cümlesinde altı çizili öğe nasıl sorusuna cevap verdiğinden dolaylı tümleç değildir.
Şu elmadan üç kilo verir misin?
cümlesinde altı çizili öğeyi bulmak için neyden sorusunu yükleme soruyoruz. Cevap geldiğinden öğe dolaylı tümleçtir.
Hastalandığından gelmedi.
cümlesinde altı çizili öğeyi ise niçin sorusuyla buluyoruz. Öyleyse bu, dolaylı tümleç değildir.
Örnekleri daha da çoğaltabiliriz. Burada unutmamamız gereken, soruyla cevabın aynı ekleri (-e, -de, -den) almasıdır. Dolaylı tümleci bulduran soruları ezberlemek yerine, bunu kavramak daha avantajlı bir yoldur.
ZARF TÜMLECİ
Yüklemin zamanını, durumunu, miktarını, yönünü, koşulunu vb. bildiren öğelerdir.
Yükleme ne zaman, nasıl, ne kadar vb sorular sorulur.
Örnekler:
Hava kararmadan köye inmeliyiz.
cümlesindeki altı çizili zarf ne zaman;
Dosta düşmana muhtaç olmadan yaşamalıyız.
cümlesinde altı çizili zarf nasıl;
"Aldığı notlar şaşılacak kadar yüksekti.
cümlesindeki altı çizili zarf ne kadar;
Tek bir söz bile söylemeden içeri girdi.
cümlesindeki altı çizili zarf nasıl; sorularına cevap vermişlerdir.
Yükleme sorulan bu sorulara cevap veren öğeler daima zarftır.
Uyarı: nereye sorusuna dikkat etmeliyiz. Çünkü bu soru dolaylı tümleci de buldurur. Ancak cevabın da aynı eki alması gerekir. Örneğin içeri, geri, aşağı, yukarı gibi yer yön zarfları Zarf Tamlayıcısıyken içeriye, geriye, aşağıya, yukarıya gibi kelimeler Dolaylı Tümleçtirler.
Uyarı: Cümleyi öğelerine ayırırken dikkat edilmesi gereken bir özellik de azlık - çokluk zarflarının kullanımıdır.
O, çok çalışkan bir öğrencidir.
cümlesinde yüklem, koyu renkli sözün tamamıdır. Çünkü öğrenci isimdir, çalışkan öğrencinin sıfatıdır. çok da çalışkan sıfatının zarfıdır. Dolayısıyla, çok çalışkan bir öğrenci sıfat tamlaması olduğundan bunlar birbirinden ayrılmaz. Oysa biz aynı cümleyi;
O, çok çalışkandır.
şeklinde kullansak, çalışkandır yüklem çok zarf tümleci olacaktır. Kısaca adlaşmış sıfatlar yüklem olduğunda, onun derecesini bildiren zarflar zarf tümleci olur. Çıkmış soruların birinde,
Kafesteki kuşların tüyleri, şaşılacak kadar parlaktı.
cümlesi verilmiş ve şaşılacak kadar öğesi ne kadar parlak sorusuna cevap verdiği için zarf tümleci olmuştur.
EDAT TÜMLECİ
Çıkmış sorularda, seçeneklerde bile olsa, edat tümleci adının geçtiği görülmemiştir. Ancak bazı soruların çözümünde yardımcı olduğu söylenebilir.
Dikkat: Eğer seçeneklerde edat tümleci adı geçmiyorsa, siz edat tümleci olarak gördüğünüz söz öbeklerine zarf tümleci de diyebilirsiniz.
Yüklemin ne ile, kimin ile, hangi amaçla, niçin yapıldığını gösteren söz öbeklerine edat tümleci denir.
Yükleme ne ile, kimin ile, hangi amaçla, niçin vb soruları sorulur.
O, bütün yazılarını, dolma kalemle yazar.
Bu araştırmayı arkadaşlarıyla yapmış.
Bu yemekleri sizin için hazırladım.
cümlelerindeki koyu renkli söz öbekleri edat tümleci sayılır.
CÜMLE DIŞI UNSUR:
Cümle içinde her söz, cümlenin bir öğesi durumunda değildir. Yükleme sorulan sorulara cevap vermeyen söz veya söz öbekleri cümle dışı unsur sayılır. Örneğin aşağıdaki cümleyi öğelerine ayıralım.
Ahmet, sana defalarca geç kalmamanı söylemedim mi?
Görüldüğü gibi Ahmet sözü cümlede yükleme sorulan herhangi bir soruya cevap vermiyor yani cümle dışı unsurdur.
CÜMLE VURGUSU
Cümlede asıl anlatılmak istenen öğe vurgulanır. Biz konuşurken, önemsediğimiz öğeyi cümlenin herhangi bir yerinde ses tonumuzu yükselterek vurgulayabiliriz.
Ancak yazıda bunu yapamayacağımızdan, vurgulamak istediğimiz öğeyi yükleme yaklaştırırız. Yani cümlede yükleme en yakın öğe, en çok vurgulanan öğedir.
Yüklemden hemen önceki, yüklemin solundaki öge vurgulanan ögedir.
Örnek:
O, beni, hep burada bekler.
cümlesinde yükleme en yakın öğe dolaylı tümleç olduğundan, vurgulanan öğe de dolaylı tümleçtir odur.
ARA SÖZ, ARA CÜMLE
Cümleyi söylerken söz arasına sıkıştırılan, bazen bir öğenin açıklayıcısı, bazen cümle dışı unsur olan söz veya söz öbeklerine arasöz denir.
Eğer bu söz bir cümle ise aracümle diye de adlandırılır.
Arasöz daima açıkladığı öğeden sonra gelir.
Arasöz ve aracümleler iki virgül arasında ya da iki kısa çizgi arasında verilir.
Örnekler:
O kasabayı, doğduğum yeri, bu kitapta tanıttım.
cümlesinde doğduğum yeri sözü, kasaba hakkında söylenmiştir ve kasabayı açıklamaktadır. Öyleyse bu öğe nesneyi açıklayan bir arasözdür.
Ahmet, siz de çok iyi bilirsiniz, derslerine pek çalışmaz.
cümlesinde siz de çok iyi bilirsiniz sözü cümlenin geneli üzerinde açıklama yapan, ancak herhangi bir öğeyle ilgili olmayan bir arasözdür. Cümle dışı unsur olarak kabul edilir.
Anneme - hayatını bana adayan kadına - saygıda kusur etmem.
Odaya girdiğimde, neden olduğunu bilmiyorum, içim garip bir hüzünle doldu.
cümlelerinde koyu renkle gösterilen sözler de arasözdür.
>>>TIKLAYIN<<<
TÜRKÇE DERSİ İLE İLGİLİ TEST SORULARI, SORULAR
SAYFASINI GÖRMEK İSTERSENİZ
>>>TIKLAYIN<<<
TÜRKÇE DERSİ İLE İLGİLİ YAZILI SORULARI
SAYFASINI GÖRMEK İSTERSENİZ
>>>TIKLAYIN<<<
|
Özneyi bulmak için yükleme yöneltilen bazı sorular vardır. Bu soruları yükleme sorarak özneye kolayca ulaşabilirsiniz. Özneyi bulmak için yükleme 'ne ve kim?' sorularını sormak yeterlidir. Bu soruları sorarak özneyi kolayca bulabilirsiniz.
Özne öğesi hal eklerini almaz. Eğer hal eki alıyorsa dolaylı tümleç, zart tümleci veya nesne olarak karşımıza çıkar. Bu durumda özne olarak görev yapmamış olur. Ayrıca, özne öğesinin çoğul ekleri ve iyelik eki alması normal bir durumdur. Bu gibi durumlarda eylemi yapanın görevi değişmez ve cümlede özne olarak kabul edilir.
- Ahmet, bahçede top oynadı.
Bu cümlenin öznesi Ahmet'tir.
Kim oynadı? Cevap: Ahmet.
- Sınıf, büyük bir özenle temizlenmişti.
Bu cümlenin öznesi sınıf kelimesidir.
Ne temizlenmişti? Cevap: Sınıf
Görüldüğü gibi özneyi bulmak oldukça kolaydır. Bunun için yükleme soru yöneltmeniz yeterli olmaktadır. Özne, canlı veya cansız bir varlık olabilir. Önemli olan özneyi bulmak için yükleme sorulan soruların cevabını bulmaktır.
Özne Çeşitleri, Örnekleri ve Yüklem İlişkisi Nelerdir?
Cümlenin temel öğesi olan özneyi bulmak oldukça kolaydır. Özneyi bulduktan sonra ise asıl önemli olan öznenin çeşididir. Bunun için özne bulunarak yapısı kontrol edilmelidir.
1-Gerçek Özne
Gerçek öznenin olduğu cümlelerde işi yapan açık bir şekilde bellidir. Yargıyı gerçekleştiren varlık gizli değildir ve açık bir şekilde cümlede yer almaktadır.
- Bu dersi bize Merve anlatacak.
Bu cümlenin öznesi Merve'dir.
Kim anlatacak? Cevap: Merve
* İşi yapan kişi Merve'dir. Özne, cümlede açıkça yer aldığından dolayı gerçek özne olarak kabul edilir.
- Ali, okulu başarılı bir şekilde bitirdi.
Bu cümlenin öznesi Ali'dir.
Kim bitirdi? Cevap: Ali
* Yükleme yöneltilen sorunun yanıtı bellidir ve cümlede açıkça yer alır. Bundan dolayı gerçek öznedir.
2- Sözde Özne
Öznenin diğer bir çeşidi ise sözde öznedir. Bu tip cümlelerde eylemi yapan belli değildir. Ancak, işten etkilenen özne olarak kabuk edilir.
- Bu film herkes tarafından iyi anlaşıldı.
Bu cümlenin öznesi 'bu film' dir.
* Yükleme ne anlaşıldı? diye sorulunca cevap olarak 'bu film' verildiği için eylemi yapan belli değildir. O yüzden bu cümledeki öznenin çeşidi sözde öznedir.
3- Gizli Özne
Gizli özne olan varlık cümle içerisinde yer almaz. Yükleme yöneltilen sorunun cevabı verildiği zaman bulunan özne cümlede açıkça yer almaz.
- Yarın, seni öğle vaktinde arayacak.
* Cümlenin öznesi 'o' olmasına rağmen cümlede yer almaz.
Kim arayacak? Cevap: 'O' arayacak. Görüldüğü üzere cümlede özne olsada gizli bir şekilde yer alır.