kaynağı değiştir]
Arapça kökenli sözcüklerin içerisinde bulunan s harfinden sonra gelen b harfi p harfine dönüşür.
Bazı sözcüklerde bu durum görülmez:
Ünsüz yumuşaması, Türkçemizde yer alan önemli ses olaylarından biridir. Ünsüz yumuşamasının bilinmesi günlük konuşma dilinde ve yazın alanında doğru kullanımlar için gerekli. Ünsüz yumuşaması, süreksiz sert ünsüzlerle biten kelimelerin ünlü ile başlayan bir ek alması ile yumuşaması durumudur.
Ünsüz Yumuşaması Nedir?
P, ç, t, k seslerinden biri ile biten Türkçe ya da yabancı kelimelere ünlü ile başlayan ekler; yapım veya çekim ekleri getirildiğinde kelime sonundaki sert ünsüz yumuşar. Bu yumuşama ile b, c, d, g, ğ' ye dönüşür. Bu duruma ünsüz yumuşaması denir. Hatta g'nin ğ'ye dönüştürüldüğü de görülür.
Örnekler:
ağaç-ağaca, saçak-saçağı, poşet-poşedin, biftek-bifteği, almak-almağa, gardolap-gardolabın, ekmek-ekmeği, kitap-kitabı, diyalog-diyaloğu
- Sert ünsüzün iki ünlü arasında kalması sonucu, kelime sonunda iki ünsüz bulunduğunda da yumuşama görülmektedir.
Ünsüz Yumuşaması Konu Anlatımı ve Örnekleri
Ünsüz yumuşamasında;
p ünsüzü b ünsüzüne
ç ünsüzü c ünsüzüne
t ünsüzü d ünsüzüne
k ünsüzü g veya ğ ünsüzüne dönüşerek yumuşar.
Örnekler:
kitap-kitabı
ağaçı- ağacı
kağıtı-kağıdı
çocuk-çocuğu
- Çocuğunuz benim kitabımı yırttı.
- Evimizin bahçesindeki ağacı düzenli olarak budardı.
- Defter sayfalarını dikkatli kullanırdı çünkü kağıdın değerini bilirdi.
- Bazı tek heceli kelimelerde yumuşama olmaz.
Örnekler :
top-u - topu
et-i - eti
saç-ı - saçı
süt-e - süte
Dolaptaki süte dokunma, son kullanım tarihi geçmiş.
Sarı saçını topla lütfen, çok dökülüyor.
Ali topu attı ama dışarıya.
Poşetteki eti çıkar ve dolaba koy lütfen.
- Yabancı sözcüklerde yumuşama görülmez.
Örnekler:
hukuk-u - hukuku
tabiat-ı - tabiatı
devlet-e - devlete
tahakkuk- tahakkuku
şöbiyet-i - şöbiyeti
- Sanat, millet, ahlak, cumhuriyet, evrak, sepet, hukuk, devlet gibi yabancı kökenli kelimelerde yumuşama olmaz.
Örnekler:
tazyiki (doğru) - tazyiği (yanlış) ; hukukun (doğru) - hukuğun (yanlış) ; ahlakım (doğru) - ahlagım veya ahlağım (yanlış) ; anketin (doğru) - ankedin (yanlış); millete (doğru) - millede (yanlış) ; merakımı (doğru) - meragımı veya merağımı (yanlış) ; sanatı (doğru) - sanadı (yanlış) ; devletin (doğru) - devledin (yanlış).
- Özel isimlerin sonunda bulunan sert ünsüzler yazarken yumuşamaz ama okunurken yumuşar.
Örnekler:
Ahmet-e (yazılışı)
Ahmede (okunuşu)
Çardak-a (yazılışı)
Çardağa (okunuşu)
Sinop-a (yazılışı)
Sinoba (okunuşu)
- Dilimizde Arapçadan gelen ve son hecesindeki ünlünün uzun okunduğu kelimelerde ünsüz değişimi yapılmaz.
Örnek:
Sınavda hukukun sorularını yapmaya çalışacakmış.
- Ünsüz sertleşmesi de yumuşaması da doğrudan Türkçe'nin telaffuzu ile ilgilidir. Bunlar, sonradan kurallara bağlanmıştır. Eğer bir ünsüz yumuşatıldığında ve sertleştirildiğinde kulağa hoş geliyor ise olacak; hoş gelmiyor ise olmayacak anlamına gelir.
- Yumuşama, tek heceli kelimelerde bazen görülse de genellikle yoktur.
Örnekler:
ip-e / ipe
suç-u / suçu
et-e / ete
ak-ı / akı
tok-a /toka
acık-an / acıkan
alt-ında / altında
lig-in / ligin
ok-u / oku
birik-en / biriken
aç-ı / açı
süt-ü / sütü
- Sert ünsüzle biten bazı sözcüklerde, ünsüz yumuşaması görülmemektedir.
tahakkuk-un / tahakkukun
saç-ın / saçın
devlet-im / devletim
çöp-ü / çöpü
- Sert ünsüzün iki ünlü arasında kalmasının sonucu ünsüz yumuşaması görülse de, iki ünsüzün bulunmasında da yumuşama görülür. Ünsüz yumuşaması tamamen sert ünsüzden sonra gelen ünlü ile alakalı bir husustur.
Örnekler :
borç / borcun ; kalp / kalbin ; kurt / kurdun ; denk / dengin ; renk / rengi ; kepenk / kepengi
Türkçede sert ünsüzlerden “p – ç – t – k” biten bir sözcüğe ünlü ile başlayan bir ek getirildiğinde, bu sözcüğün sonundaki ünsüz yumuşayarak “b – c – d – g”ye dönüşür. Bu kurala ünsüz değişimi ya da ünsüz yumuşaması denir.
Ünsüz yumuşamasında;
p ünsüzü → b ünsüzüne,
ç ünsüzü → c ünsüzüne,
t ünsüzü → d ünsüzüne,
k ünsüzü → g veya ğ ünsüzüne dönüşerek yumuşar.
Örnek(ler)
» dolap | – | ı | → | dolabı |
↓ sert ünsüz | ↓ yumuşak ünsüz |
» ağaç – ı → ağacı
» kağıt– ı → kağıdı
» çocuk – u → çocuğu
» Çocuğumuz kitabını dolabına koydu.
> Bazı tek heceli kelimelerde yumuşama olmaz.
Örnek(ler)
» top – u → topu
» et – i → eti
» süt – e → süte
» saç – ın → şaçın
> Yabancı sözcüklerde yumuşama görülmez.
Örnek(ler)
» hukuk – u → hukuku
» tabiat – ı → tabiatı
» devlet – e → devlete
> Özel isimlerin sonunda bulunan sert ünsüzler yazarken yumuşamaz, okunurken yumuşar.
YAZILIŞI | OKUNUŞU | |
---|---|---|
Mehmet‘e | → | Mehmede |
Zonguldak‘a | → | Zonguldağa |
Sinop‘a | → | Sinoba |
Örnek Soru
Çözüm
Ünsüz yumuşaması, “p, ç, t, k” sert sessizlerinin, çoğunlukla kendilerinden sonra ünlü ile başlayan bir ek gelmesi ile “b, c, d, g, ğ” ye dönüşmesi sonucu oluşur. A’da “kilit” sözcüğü, “kilidi” olmuş; “t” sesi “d” ye dönüşmüştür. B’de “kızamık” sözcüğü, “kızamığa” olmuş; “k” sesi “ğ” ye dönüşmüştür. D’de “kitap” sözcüğü, “kitabı” olmuş; “p” sesi “b” ye dönüşmüştür. C’deki “aracı” sözcüğü “ara” sözcüğüne gelen “-cı” ekiyle oluşmuştur. Dolayısıyla bu seçenekte ünsüz yumuşamasına uğramış bir sözcük yoktur.
Cevap C
SES BİLGİSİ KONUSUNUN TÜM BAŞLIKLARI
⇒Harfler Konu Anlatımı
⇒Büyük Ünlü Uyumu Konu Anlatımı
⇒Ünsüz Benzeşmesi (Sertleşmesi) Konu Anlatımı
⇒ Ünsüz Yumuşaması Konu Anlatımı
⇒ Ses Düşmesi (Ünlü Düşmesi – Ünsüz Düşmesi) Konu Anlatımı
⇒ Ses Türemesi (Ünlü Türemesi – Ünsüz Türemesi) Konu Anlatımı
⇒ Ünlü Daralması Konu Anlatımı
⇒ Ulama Konu Anlatımı
⇒ Kaynaşma Konu Anlatımı
⇒ Vurgu Konu Anlatımı
Ses yolunda bir engele çarparak çıkan seslere ünsüz denir.
Dilimizde yirmi bir ünsüz vardır: b, c, ç, d, f, g, ğ, h, j, k, l, m, n, p, r, s, ş, t, v, y, z
Ünsüzler ses tellerinin titreşime uğrayıp uğramamasına göre iki gruba ayrılır:
1. Ses tellerinin titreşmesiyle oluşan ünsüzlere yumuşak (ötümlü, tonlu) ünsüzler adı verilir: b, c, d, g, ğ, j, l, m, n, r, v, y, z
2. Ses telleri titreşmeden oluşan ünsüzlere sert (ötümsüz, tonsuz) ünsüzler denir: ç, f, h, k, p, s, ş, t
Kökeni Türkçe olan kelimelerin sonunda b, c, d, g ünsüzleri bulunmaz. Ancak anlam farkını belirtmek üzere ad, od, sac gibi birkaç kelimenin yazılışında bu kurala uyulmaz: ad (isim), at (binek hayvanı); od (ateş), ot (bitki); sac (yassı demir), saç (kıl).
Dilimizdeki hac, şad, yâd gibi birkaç örnek dışında, alıntı kelimelerin özgün biçimlerinin sonlarında bulunan yumuşak ünsüzler sertleşir: kitap (<kitab), sebep(<sebeb); bant (<band), bent (<bend), cilt (<cild), etüt (<etüd), metot (<metod), standart (<standard); ahenk (<aheng), hevenk (<aveng), renk (<reng) vb.Bu gibi alıntılar ünlü ile başlayan bir ek aldıklarında kelime sonlarındaki sert ünsüzler yumuşar: kitap / kitabı, sebep / sebebi; bant / bandı, bent / bendi, cilt / cildi, etüt / etüdü, metot / metodu, standart / standardı; ahenk / ahengi, hevenk / hevengi, renk / rengi vb.
UYARI: Bazı alıntı kelimelerde yumuşama olmaz: ahlak / ahlakın, cumhuriyet / cumhuriyete, evrak / evrakı, hukuk / hukuku, ittifak / ittifaka, sepet / sepeti, tank / tankı vb.
Çok heceli kelimeler ünlüyle başlayan bir ek aldıklarında sonlarında bulunan p, ç, t, k ünsüzleri yumuşayarak b, c, d, ğ’ye dönüşür: kelep / kelebi; ağaç / ağacı, kazanç / kazancı; geçit / geçidi, kanat / kanadı; başak / başağı, bıçak / bıçağı vb. Ancak birden fazla heceli olduğu hâlde sonlarındaki ünsüzleri yumuşamayan kelimeler de vardır: anıt / anıtı, bulut / bulutu, kanıt / kanıtı, ölçüt / ölçütü vb.
Tek heceli kelimelerin sonunda bulunan p, ç, t, k ünsüzleri ise iki ünlü arasında korunur: ak / akı, at / atı, bük / bükü, ek / eki, et / eti, göç / göçü, ip / ipi, kaç / kaçıncı, kök / kökü, ok / oku, ot / otu, saç / saçı, sap / sapı, suç / suçu, süt / sütü vb.Buna karşılık tek heceli olduğu hâlde sonlarındaki ünsüzleri yumuşayan kelimeler de vardır: but / budu, dip / dibi, gök / göğü, kap / kabı, kurt / kurdu, uç / ucu, yurt / yurdu vb.