Pazı Içi Nasıl Hazırlanır

ÖN KAPAKTAKİ at ve arka kapağın yüzeyi, Caminin Heft Evreng'inin 1556'da Sultan İbrahim Mirza tarafından yaptırılmış yazmasının, Marianna Shreve Simpson tarafından Sultan İbrahim Mirza's Haft Awrang adlı kitabında yayımlanmış fotoğraflarından- yorgan altındaki sevgililer, mavi topraktaki çiçek, parmağı ağzında Safevi genci ve Çin-Türkmen tarzı bulutlar, Firdevsi'nin Şehnamesinin 1522'de Safevi Şahı Tahmasp tarafından yaptırılmasına başlanmış yazmasının Stuart Cary Welch'in A King’s Book of Kings adlı kitabında yayımlanmış ayrıntı fotoğraflarından; kapağın üst ve alt çerçeveleri Şükrü Bitlisi'nin Selimnamesi'nin 1597'de yapılmış bir yazmasının cildinin ve ön kapaktaki kadının gözleri, 1360 yıllarında Tebriz'de hazırlanmış bir Miraçname nüshasının, Filiz Çağman, Zeren Tanındı ve J.M. Rogers'ın The Topkapı Saray Museum, The Albuıns and Illustrated Manııscripts adlı kitabındaki fotoğraflarından alındı.

İletişim Yayınları 510 • Çağdaş Türkçe Edebiyat 74 ISBN 975-470-71.1-1 © 1998 İletişim Yayıncılık A. Ş. 1. BASKI İstanbul, Aralık 1998 (50.000 adet)

KAPAK VE SAYFA TASARIMI Hakkı Mısırlıoğlu DİZGİ ve UYGULAMA Hüsnü Abbas KAPAK, K BASKI ve CİLT Mart Matbaacılık

İletişim Yayınları Klodfarer Cad. iletişim Han No. 7 Cağaloglu 34400 istanbul Tel: 212.516 22 60-61-62 • Fax: 212.516 12 58 e-mail: [email protected] • web: www.iletisim.com.tr

Rüya'ya

Bir adam öldürdüler ve aralarında tartıştılar. Kuran, Bakara, 72

Körle gören bir olmaz. Kuran, Fâtır, 19

Doğu da Batı da Allah'ındır Kuran, Bakara, 115

İÇİNDEKİLER

1. B e n Ö l ü y ü m ................................................................................................................. 6 2. B e n i m A d ı m K a r a ................................................................................................... 8 3. B e n , K ö p e k ................................................................................................................. 10 4. K a t i l D i y e c e k l e r B a n a ..................................................................................... 12 5. B e n E n i ş t e n i z i m .................................................................................................... 16 6. B e n , O r h a n ................................................................................................................. 19 7. B e n i m A d ı m K a r a ................................................................................................. 22 8. B e n i m A d ı m E s t e r ................................................................................................ 24 9. B e n , Ş e k ü r e ............................................................................................................... 26 10. B e n B i r A ğ a c ı m .................................................................................................... 30 11. B e n i m A d ı m K a r a ............................................................................................... 32 12. B a n a K e l e b e k D e r l e r ....................................................................................... 37 13. B a n a L e y l e k D e r l e r .......................................................................................... 41 14. B a n a Z e y t i n D e r l e r ........................................................................................... 44 15. B e n i m A d ı m E s t e r .............................................................................................. 47 16. B e n , Ş e k ü r e ............................................................................................................. 50 17. B e n E n i ş t e n i z i m .................................................................................................. 53 18. K a t i l D i y e c e k l e r B a n a ................................................................................... 56 19. B e n , P a r a ................................................................................................................... 59 20. B e n i m A d ı m K a r a ............................................................................................... 62 21. B e n E n i ş t e n i z i m .................................................................................................. 64 22. B e n i m A d ı m K a r a ............................................................................................... 67 23. K a t i l D i y e c e k l e r B a n a ................................................................................... 70 24. B e n i m A d ı m Ö l ü m .............................................................................................. 73 25. B e n i m A d ı m E s t e r .............................................................................................. 75 26. B e n , Ş e k ü r e ............................................................................................................. 79 27. B e n i m A d ı m K a r a ............................................................................................... 86 28. K a t i l D i y e c e k l e r B a n a ................................................................................... 89 29. B e n E n i ş t e n i z i m .................................................................................................. 95 30. B e n , Ş e k ü r e ........................................................................................................... 101 31. B e n i m A d ı m K ı r m ı z ı ...................................................................................... 105 32. B e n , Ş e k ü r e ........................................................................................................... 107 33. B e n i m A d ı m K a r a ............................................................................................. 110 34. B e n , Ş e k ü r e ........................................................................................................... 116 35. B e n , A t ...................................................................................................................... 123 36. B e n i m A d ı m K a r a ............................................................................................. 125 37. B e n E n i ş t e n i z i m ................................................................................................ 130 38. Ü s t a t O s m a n , B e n ............................................................................................. 133 39. B e n i m A d ı m E s t e r ............................................................................................ 137 40. B e n i m A d ı m K a r a ............................................................................................. 140 41. Ü s t a t O s m a n , B e n ............................................................................................. 142 42. B e n i m A d ı m K a r a ............................................................................................. 149 43. B a n a Z e y t i n D e r l e r ......................................................................................... 154 44. B a n a K e l e b e k D e r l e r ..................................................................................... 155 45. B a n a L e y l e k D e r l e r ........................................................................................ 156

46. K a t i l D i y e c e k l e r B a n a ................................................................................. 157 47. B e n , Ş e y t a n ............................................................................................................ 161 48. B e n , Ş e k ü r e ........................................................................................................... 163 49. B e n i m A d ı m K a r a ............................................................................................. 165 50. B i z , İ k i A b d a l ..................................................................................................... 171 51. Ü s t a t O s m a n , B e n ............................................................................................. 173 52. B e n i m A d ı m K a r a ............................................................................................. 180 53. B e n i m A d ı m E s t e r ............................................................................................ 188 54. B e n , K a d ı n .............................................................................................................. 195 55. B a n a K e l e b e k D e r l e r ..................................................................................... 198 56. B a n a L e y l e k D e r l e r ........................................................................................ 204 57. B a n a Z e y t i n D e r l e r ......................................................................................... 208 58. K a t i l D i y e c e k l e r B a n a ................................................................................. 213 59. B e n , Ş e k ü r e ........................................................................................................... 224

1

1. B e n Ö l ü y ü m

Şimdi bir ölüyüm ben, bir ceset, bir kuyunun dibinde. Son nefesimi vereli çok oldu, kalbim çoktan durdu, ama alçak katilim hariç kimse başıma gelenleri bilmiyor. O ise, iğrenç rezil, beni öldürdüğünden iyice emin olmak için nefesimi dinledi, nabzıma baktı, sonra böğrüme bir tekme attı, beni kuyuya taşıdı, kaldırıp aşağı bıraktı. Taşla önceden kırdığı kafatasım kuyuya düşerken parça parça oldu, yüzüm, alnım, yanaklarım ezildi yok oldu; kemiklerim kırıldı, ağzım kanla doldu. Dört gün oldu eve dönmeyeli: Karım, çocuklarım beni arıyorlardır. Kızım ağlaya ağlaya tükenmiş, bahçe kapısına bakıyordur; hepsinin gözü yolda, kapıdadır. Gerçekten kapıda mıdır, onu da bilmiyorum. Belki de alışmışlardır, ne kötü! Çünkü insana buradayken, arkada bıraktığı hayatın eskiden olduğu gibi sürüp gitmekte olduğu duygusu geliyor. Ben doğmadan önce arkamda sınırsız bir zaman vardı. Ben öldükten sonra da, bitip tükenmeyecek bir zaman! Yaşarken hiç düşünmezdim bunları; ışıklar içinde yaşayıp giderdim, iki karanlık zamanın arasında. Mutluydum, mutluymuşum; şimdi anlıyorum: Padişahımızın nakkaşhanesinde en iyi tezhipleri ben yapardım ve ustalığı bana yaklaşabilecek başka bir müzehhip de yoktu. Dışarıda yaptığım işlerle elime ayda dokuz yüz akçe geçerdi. Bunlar da tabii, ölümümü daha da dayanılmaz kılıyor. Yalnızca nakış ve tezhip yapardım; sayfa kenarlarını süsler, çerçeve içine renkler, renkli yapraklar, dallar, güller, çiçekler, kuşlar çizerdim: Kıvrım kıvrım Çin usûlü bulutlar, birbirinin içine geçen yapraklar, renk ormanları ve içlerinde gizlenmiş ceylanlar, kadırgalar, padişahlar, ağaçlar, saraylar, atlar, avcılar... Eskiden bazen bir tabak içine nakış yapardım; bazen bir aynanın arkasına, bir kaşığın içine, bazen Boğaziçi'nde bir yalının, bir konağın tavanına, bazen bir sandığın üzerine... Son yıllarda ise yalnızca kitap sayfaları üzerinde çalışıyordum, çünkü Padişahımız çok para veriyordu nakışlı kitaplara. Ölümle karşılaşınca paranın hayatta hiç önemli olmadığım anladım, diyecek değilim. İnsan hayatta değilken bile paranın önemini biliyor. Şimdi bu durumumda benim sesimi işitiyor olmanıza, bu mucizeye bakıp şöyle düşüneceğinizi biliyorum: Bırak şimdi yaşarken kaç para kazandığını. Bize orada gördüklerini anlat. Ölümden sonra ne var, ruhun nerede, Cennet ve Cehennem nasıl, orada neler görüyorsun? Ölüm nasıl bir şey, canın yanıyor mu? Haklısınız. Yaşarken insanın öte tarafta neler olup bittiğini çok merak ettiğim biliyorum. Sırf bu merakı yüzünden kanlı savaş meydanlarında cesetler arasında gezmen birinin hikâyesini anlatmışlardı... Can çekişmekte olan yaralı cengâverler arasında ölüp de dirilen birine rastlarım da, o da bana öbür dünyanın sırlarını verir diye aranan bu adamı Timur'un askerleri düşman sanıp bir kılıç darbesiyle ikiye biçmişler de, o da, öte dünyada insanın ikiye bölündüğünü sanmış. Böyle bir şey yok. Hatta dünyada ikiye bölünen ruhların burada birleştiğini bile söyleyebilirim. Ama, dinsiz kâfirlerin, zındıkların ve Şeytan'a uyan küfürbazların iddialarının tersine bir öbür dünya da, şükür var. Oradan size sesleniyor olmam bunun kanıtı. Öldüm, ama gördüğünüz gibi yok olmadım. Öte yandan, Kuran-ı Kerim'de sözü edilen ve altlarından ırmaklar akan altından, gümüşten Cennet köşklerine, dolgun meyvalı iri yapraklı ağaçlara, bakire güzellere rastlayamadığımı söylemek zorundayım. Oysa Vakıa suresinde anlatılan Cennetteki o iri gözlü hurileri pek çok kereler nasıl da keyiflenerek resmettiğimi şimdi çok iyi hatırlıyorum. Kuran-ı Kerim'in değil de, İbni Arabi gibi geniş hayallilerin ballandırarak anlattıkları sütten, şaraptan, tatlı sudan ve baldan yapılmış o dört ırmağa da tabii hiç rastlayamadım. Haklı olarak öte dünyanın umut ve hayalleriyle yaşayan pek çok kişiyi inançsızlığa sürüklemek istemediğim için bütün bunların kendi özel durumumla ilgili olduğunu hemen belirtmem gerekir: Ölümden sonraki hayat konusunda biraz olsun malumatı olan her mümin, benim durumumdaki bir huzursuzun Cennet'in ırmaklarını görmekte zorlanacağını kabul eder. Kısaca: Nakkaşlar bölüğünde ve üstatlar arasında Zarif Efendi diye bilinen ben öldüm, ama gömülmedim. Bu yüzden de, ruhum gövdemi bütünüyle terk edemedi. Cennet, Cehennem, neresiyse kaderim, ruhumun oralara

yaklaşabilmesi için gövdemin pisliğinden çıkabilmesi gerekir. Başkalarının başına da gelen bu istisnai durumum, ruhuma korkunç acılar veriyor. Kafatasımın paramparça olmasını, gövdemin yarısının buz gibi bir suda kırıklar ve yaralar içinde çürümesini duymuyorum da, gövdemi terk etmek için çırpman ruhumun derin azabını hissediyorum. Sanki bütün âlem benim içimde bir yerde sıkışarak daralmaya başlıyor. Bu daralma hissini, o eşsiz ölüm anımda hissettiğim şaşırtıcı genişlik hissiyle karşılaştırabilirim ancak. O hiç beklemediğim taş darbesiyle kafatasım kenarından kırıldığında, o alçağın beni öldürmek istediğini hemen anladım da, öldürebileceğine inanamadım. Umutla dopdoluymuşum, ama nakkaşhane ile evim arasındaki solgun hayatımı yaşarken hiç farketmezmişim bunu. Hayata parmaklarım, tırnaklarım ve onu ısırdığım dişlerimle tutkuyla sarıldım. Başıma yediğim diğer darbelerin acısıyla sizlerin canını sıkmayayım. Öleceğimi kederle anladığım zaman, içimi inanılmaz bir genişlik hissi sardı. Geçiş anım, bu genişlik hissiyle yaşadım: Bu yana varmam, insanın kendi rüyasında kendini uyur gibi görmesi gibi yumuşacık oldu. En son, alçak katilimin karlı, çamurlu ayakkabılarını gördüm. Gözlerimi uyur gibi kapadım ve tatlı bir geçişle bu yana vardım. Şimdiki şikâyetim, dişlerimin kanlı ağzıma leblebi gibi dökülmesinden, yüzümün tanınmayacak kadar ezilmesinden, ya da bir kuyunun dibine sıkışıp kalmış olmaktan değil; hâlâ yaşıyor sanılmaktan. Beni sevenlerin sık sık beni düşünüp, İstanbul'un bir kösesinde aptalca bir meşgaleyle hâlâ oyalanıyor olduğumu, hatta başka bir kadının peşinden gittiğimi hayal etmeleri huzursuz ruhuma büsbütün azap veriyor. Bir an önce cesedimi bulsunlar, namazımı kılıp, cenazemi kaldırıp beni gömsünler artık! Daha önemlisi, katilim bulunsun! O alçak bulunmadıkça, istiyorlarsa en muhteşem mezara gömsünler beni, huzursuzluk içinde mezarımda döne döne bekleyeceğimi, hepinize inançsızlık aşılayacağımı bilmenizi isterim. Katilim olacak orospu çocuğunu bulun, ben de size öte dünyada göreceklerimi tek tek anlatayım! Ama katilimi bulduktan sonra ona mengene aletiyle işkence edip kemiklerinden sekiz onunu, tercihan göğüs kemiklerini, yavaş yavaş çıtırdatarak kırmanız, sonra da o iğrenç ve yağlı saçlarım, işkencecilerin bu iş için yapılmış şişleriyle kafatasının derisini delerek, tek tek ve bağırtarak yolmanız gerekir. Onca öfke duyduğum katilim kim, hiç beklenmedik bir şekilde beni niye öldürdü? Merak edin bunları. Âlem beş para etmez alçak katillerle dolu, ha biri, ha diğeri mi diyorsunuz? O zaman sizi şimdiden uyarıyorum: Ölümümün arkasında dinimize, geleneklerimize, âlemi görüş şeklimize karşı iğrenç bir kumpas var. Açın gözlerinizi, inandığınız ve yaşadığınız hayatın, İslam'ın düşmanları beni neden öldürdü, bir gün sizi neden öldürebilir öğrenin. Bütün sözlerini gözyaşlarıyla dinlediğim büyük vaiz Erzurumlu Nusret Hoca'nın dedikleri bir bir çıkıyor. Başımıza gelenlerin, hikâye edilip bir kitapta yazılsa bile, en usta nakkaşlârca bile asla resimlen enleyeceğini de söyleyeyim size. Tıpkı Kuran-ı Kerim gibi, -yanlış anlaşılmasın, hâşa!- bu kitabın sarsıcı gücü asla resimlenemez oluşundan da gelir. Bunu anlayabildiğinizden kuşkuluyum. Bakın, ben de çıraklığımda derinlerdeki gerçekten, ötelerden gelen seslen korkar da dikkatimi vermez, alay ederdim böyle şeylerle. Sonum bu rezil kuyunun dibi oldu! Sizin de başınıza gelebilir bu; gözünüzü dört açın. Şimdi iyice çürürsem, iğrenç kokumdan beni belki bulurlar diye umutlanmaktan başka yapacak hiçbir şeyim yok. Bir de rezil katilime, bulunduğunda, hayırsever birinin edeceği işkenceleri hayal etmekten başka.

2

2. B e n i m A d ı m K a r a

İstanbul'a, doğup büyüdüğüm şehre, on iki yıl sonra bir uyurgezer gibi girdim. Ölecekler için toprak çekti derler, beni de ölüm çekmişti. İlk başta şehre girdiğimde yalnızca ölüm var sanmıştım, sonra aşk ile de karşılaştım. Ama aşk, o ara, İstanbul'a ilk girdiğimde, şehirdeki hatıralarım kadar uzak ve unutulmuş bir şeydi. On iki yıl önce İstanbul'da teyzemin çocuk yaştaki kızına âşık olmuştum. İstanbul'u terk ettikten yalnızca dört yıl sonra, Acem ülkesinin bitip tükenmez bozkırında, karlı dağlarında ve kederli şehirlerinde gezer, mektup taşır, vergi toplarken, İstanbul'da kalan çocuk sevgilimin yüzünü yavaş yavaş unuttuğumu farkettim. Telaşa kapılıp bu yüzü hatırlamaya çok gayret ettim ama, ne kadar çok severseniz sevin, insanın hiç görmediği bir yüzü yavaş yavaş unutacağını da anladım. Doğu'da kâtiplikler ve yolculuklarla paşaların hizmetinde geçirdiğim yılların altıncısında hayalimde canlandırdığım yüzün İstanbul'daki sevgilimin yüzü olmadığım biliyordum artık. Altıncı yılda yanlış hatırladığım yüzü, daha sonra, sekizinci yılda bir kere daha unutup, yine bambaşka bir şey olarak hatırladığımı da biliyordum. On iki yıl sonra, otuz altı yaşımda şehrime geri döndüğümde, sevgilimin yüzünü böyle böyle çoktan unutmuş olduğumun acıyla farkındaydım. Dostlarımın, akrabalarımın, mahallemdeki tanıdıkların çoğu bu on iki yılda ölmüşlerdi. Haliç'e bakan mezarlığa gittim, annem ve yokluğumda ölen amcalarım için dua ettim. Çamurlu toprağın kokusu hatıralarımla karıştı; birisi annemin mezarının kenarında bir testi kırmıştı, nedense kırık parçalara bakarken ağlamaya başladım. Ölülere mi, onca yıldan sonra tuhaf bir şekilde hâlâ hayatımın başında olmama mı, yoksa tam tersini sezdiğim, hayat yolculuğumun sonuna geldiğimi hissettiğim için mi ağlıyordum, bilmiyorum. Belli belirsiz bir kar atıştırmaya başlamıştı. Oradan oraya savrulan tek tük tanelere dalıp gitmiştim, kendi hayatımın belirsizlikleri içinde yolumu kaybetmiştim ki, baktım mezarlığın karanlık bir köşesinde karanlık bir köpek bana bakıyor. Gözyaşlarım dindi. Burnumu sildim. Kara köpeğin bana dostlukla kuyruğunu salladığını görüp mezarlıktan çıktım. Daha sonra, baba tarafından akrabalarımdan birinin eskiden oturduğu evlerden birini kiralayıp mahalleye yerleştim. Ev sahibesi kadın, savaşta Safevi askerlerinin öldürdüğü oğluna benzetti beni. Eve çekidüzen verecek, yemeklerimi yapacaktı. İstanbul'a değil de, dünyanın öbür ucundaki Arap şehirlerinden birine geçici olarak yerleşmişim de şehir nasıl bir yerdir diye meraklanıyormuşum gibi sokaklara çıktım, uzun uzun, doya doya yürüdüm. Sokaklar mı darlaşmıştı, yoksa bana mı öyle geliyordu? Kimi yerlerde, birbirlerine karşılıklı uzanmış evler arasına sıkışmış sokaklarda, üzerleri yüklü atlara çarpmamak için duvarlara, kapılara sürüne sürüne yürümek zorunda kaldım. Zenginler de artmış mıydı, yoksa bana mı öyle geliyordu. Gösterişli bir araba gördüm, böylesi ne Arabistan'da, ne Acem ülkesinde vardır; mağrur atların çektiği bir kale gibiydi. Çemberlitaş'ın orada, Tavukpazarı'ndan gelen pis kokunun içinde birbirlerine sokulmuş, paçavralar içinde arsız dilenciler gördüm. Biri kördü ve yağan kara bakıp gülümsüyordu. Eskiden İstanbul daha fakir, daha küçük, daha mutluydu deseler inanmazdım belki, ama kalbim böyle diyordu. Çünkü arkamda bıraktığım sevgilimin evi yerli yerinde ıhlamur ve kestane ağaçlarının içindeydi, ama kapıdan sordum bir başkası oturuyordu artık orada. Sevgilimin annesi, teyzem, ölmüş, Eniştem ile kızı taşınmışlar ve böyle durumlarda kalbinizi ve hayallerinizi nasıl da acımasızca kırdıklarını hiç farketmeyen kapıdaki adamların söylediği gibi, başlarından bazı felaketler geçmişti. Size şimdi bunları anlatmayayım da eski bahçedeki ıhlamur ağacının dallarından küçük parmağım büyüklüğünde buz parçacıkları sarktığını, sıcak, yemyeşil ve güneşli yaz günlerini hatırladığım bahçenin kederden, kardan ve bakımsızlıktan insanın aklına ölümü getirdiğini söyleyeyim. Akrabalarımın başlarına gelenlerin bir kısmını Eniştemin bana, Tebriz'e yolladığı mektuptan biliyordum zaten. O mektupta, Eniştem beni İstanbul'a çağırmış, Padişahımız için gizli bir kitap hazırladığını, benim ona yardım etmemi istediğim yazmıştı. Benim, bir dönem Tebriz'de Osmanlı paşaları, valiler, İstanbul'daki ricacılar için kitaplar hazırlattığımı Eniştem işitmişti. Tebriz'de yaptığım, kitap sipariş eden ricacılardan peşin para alıp, savaşlardan ve Osmanlı askerinden şikâyetçi nakkaşlardan ve hattatlardan hâlâ şehri terk edip Kazvin'e ve diğer

Acem şehirlerine gitmemiş olanları bulmak ve parasızlık ve ilgisizlikten şikâyetçi bu büyük üstatlara sayfaları yazdırtıp, nakşettirip, ciltlettirip kitabı İstanbul'a yollamaktı. Gençliğimde Eniştemin bana geçirdiği nakış ve güzel kitap aşkı olmasaydı hiç giremezdim bu işlere. Eniştemin bir zamanlar oturduğu sokağın çarşıya açılan ucundaki berber ustası, hâlâ dükkânında, aynı aynalar, usturalar, ibrikler, sabun telleri arasındaydı. Göz göze geldik, ama beni tanıdı mı bilemiyorum. İçine sıcak su doldurduğu baş yıkama kabının, tavandan sarkan zincirin ucunda hâlâ aynı yayı çizerek ileri geri sallandığım görmek neşelendirdi beni. Gençliğimde yürüdüğüm kimi mahalleler, kimi sokaklar, on iki yılda yanıp, kül ve duman olup uçmuştu da yerlerinde köpeklerin yol kestiği, meczupların çocukları korkuttuğu yangın yerleri açılmış, kimine de benim gibi uzaklardan geleni şaşırtan zengin konakları yapılmıştı. Bunların bazılarının pencerelerine en pahalısından, renkli Venedik camları takmışlardı. Yüksek duvarların üzerinden sarkan cumbalardan, yokluğumda İstanbul'da iki katlı pek çok zengin evi yapıldığını gördüm. Başka pek çok şehirde olduğu gibi İstanbul'da da paranın hiç mi hiç değeri kalmamıştı artık. Benim Doğu'ya gittiğim yıllarda bir akçeye dört yüz dirhemlik kocaman bir ekmek çıkaran fırınlar şimdi aynı paraya bunun yarısı ve üstelik tadı tuzu insanın çocukluğunu hiç mi hiç hatırlatmayan bir ekmek veriyorlardı. Rahmetli annem on iki yumurta için üç akçe saymak gerektiğini görseydi tavuklar şımarıp kafamıza sıçmadan başka bir diyara kaçalım, derdi, ama biliyordum bu düşük para her yeri sarmıştı. Felemenk'ten, Venedik'ten gelen tüccar gemilerinin sandık sandık bu kalp paralarla dolu olduğu söyleniyordu. Darphanede eskiden yüz dirhem gümüşten beş yüz akçe kesilirken şimdi Safeviler ile bitip tükenmeyen savaşlar yüzünden sekiz yüz akçe kesilmeye başlanmış, Yeniçeriler, aldıkları akçenin Haliç'e düştüğünde, sebze iskelesinden denize dökülen kuru fasulyeler misali suda yüzdüğünü görüp isyan etmişler ve düşman kalesiymiş gibi Padişahımızın sarayını muhasara etmişlerdi. Beyazıt Camii'nde vaaz veren ve Hazreti Muhammed soyundan bir seyyid olduğunu ilan eden Nusret adlı bir vaiz de işte bütün bu ahlaksızlık, pahalılık, cinayetler, soygunlar sırasında nam salmıştı. Erzurumi denen vaiz, son on yıl içerisinde İstanbul'u kasıp kavuran bütün felaketleri, Bahçekapı ve Kazancılar Mahallesi yangınlarını, şehre her girişinde on binlerce ölü alan vebayı, Safevilere karşı savaşta onca can verilmesine karşın bir sonuç almamasını, Batı'da Hıristiyanların isyanlar çıkarıp küçük Osmanlı kalelerini geri almalarını, Hazreti Muhammed'in yolundan sapılmasıyla, Kuran-ı Kerim'in emirlerinden uzaklaşılması, Hıristiyanların hoş görülüp, serbestçe şarap satılıp tekkelerde çalgı çalınmasıyla açıklıyordu. Bana Erzurumlu vaizden heyecanla bahsedip bu haberleri veren turşucu, çarşı pazarı saran kalp paranın, yeni dukaların, aslanlı sahte Florinlerin, gümüşü gittikçe azalan akçelerin tıpkı sokakları dolduran Çerkezler, Abazalar, Mingeryahlar, Boşnaklar, Gürcüler, Ermeniler gibi insanı kesin ve geri dönüşü zor bir ahlaksızlığa sürüklediğini söyledi. Ahlaksızlar, isyankârlar kahvehanelerde toplanıyorlarmış, sabahlara kadar dedikodu ediyorlarmış. Ne idüğü belirsiz cascavlaklar, afyonkeş meczuplar, Kalenderi kalıntıları Allah'ın yolu budur diye tekkelerde sabahlara kadar musikiyle oynayıp, oralarına buralarına şişler sokup, her türlü edepsizliği yaptıktan sonra birbirlerini ve küçük oğlanları beceriyorlarmış. Tatlı bir ud sesi duydum da onu mu arayıp izledim, yoksa anılarım ve isteklerim dediğim akıl karışıklığı zehir turşucuya daha fazla dayanamayıp bana bir çıkış yolu mu sezdirdi, bilmiyorum. Bildiğim, bir şehri severseniz, orada çok gezerseniz, yıllar sonra o şehrin sokaklarını yalnız ruhunuz değil, gövdeniz de kendiliğinden öyle bir tanır ki, karın kederli kederli serpiştirdiği bir keder anında bacaklarınız sizi kendiliğinden sevdiğiniz bir tepeye çıkarır. Böylece Nalbant Çarşısı'ndan ayrılıp Süleymaniye Camii'nin hemen yanından Haliç'e yağan karı seyrettim: Kuzeye bakan damlarda, kubbelerin poyraz alan köşelerinde kar şimdiden tutmuştu. Şehre giren bir geminin bana pır pır selam yollayarak indirilen yelkenleri Haliç'in yüzeyiyle aynı kurşuni sis rengindeydi. Servi ve çınar ağaçları, damların görünüşü, akşamüstünün hüznü, aşağı mahallelerin iç sesleri, satıcıların bağırışları ve cami avlusunda oynayan çocukların çığlıkları kafamda birleşip, bana hiç şaşmayacak bir şekilde bundan sonra hayatınım şehrinden başka bir yerde yaşayamayacağımı duyuruyordu. Bir an, sevgilimin yıllardır unuttuğum yüzü gözlerimin önünde beliriverecek sandım. Yokuştan aşağı indim. Kalabalıkların içine girdim. Akşam ezanından sonra bir ciğerci dükkanında karnımı doyurdum. Boş dükkanın kedi besler gibi şefkatle lokmalarımı izleyerek beni besleyen sahibinin anlattıklarını dikkatle dinledim. Ondan aldığım ilham ve tarifle, sokakların iyice kararmasından sonra Esir Pazarı'nın arkalarındaki dar sokaklardan birine saptım, burada kahvehaneyi buldum. İçerisi kalabalık ve sıcaktı. Tebriz'de, Acem şehirlerinde pek çok benzerlerini gördüğüm ve orada meddah değil de perdedar denen hikayeci arkada ocağın yanında bir yükseltiye yerleşmiş, tek bir resim, kaba kâğıda aceleyle, ama hünerle yapılmış bir köpek resmi açıp asmış, arada bir resimdeki köpeği işaret ede ede hikâyesini o köpeğin ağzından anlatıyordu.

3

3. B e n , K ö p e k

Gördüğünüz gibi, azı dişlerim o kadar sivri ve uzundur ki ağzıma zorlukla sığarlar. Bunun bana korkutucu bir görüntü verdiğini biliyorum, ama hoşuma gidiyor. Bir keresinde bir kasap azı dişlerimin büyüklüğüne bakıp: "Ayol bu köpek değil domuz" demişti. Bacağından öyle bir ısırdım ki onu, dişlerimin ucunda, yağlı etinin bittiği yerde uyluk kemiğinin sertliğini hissettim. Bir köpek için hiçbir şey, içten gelen bir öfke ve hırsla berbat bir düşmanın etine dişlerini daldırmak kadar zevkli olamaz. Böyle bir fırsat önümde belirdiğinde, ısırılmayı hak eden kurbanım salak salak önümden geçerken zevkten gözlerim kararır, dişlerim sanki sızlayarak kamaşır ve farkına varmadan gırtlağımdan sizleri korkutan hırlamalar çıkarmaya başlarım. Bir köpeğim ben ve sizler benim kadar makul yaratıklar olmadığınız için hiç köpek konuşur mu diyorsunuz. Ama öte yandan da ölülerin konuştuğu, kahramanların bilmedikleri kelimeleri kullandığı bir hikâyeye inanır gözüküyorsunuz. Köpekler konuşur, ama dinlemesini bilene. Evvel zaman içinde, kalbur saman içinde, bir zamanlar bir payitahtın en büyük camilerinden birine, hadi diyelim ki adı Beyazıt Camii olsun, bir taşra şehrinden bir görgüsüz vaiz gelmiş. Adını belki saklamalı, mesela Husret Hoca demeli ona, ama başka ne yalan söylemeli, kalın kafalı bir vaizmiş bu adam. Ama kafasında ne kadar az çekirdek varsa dilinde de, maşallah, o kadar kudret varmış. Her cuma cemaati öyle bir coşturur, öyle bir ağlatırmış ki gözleri kuruyup bayılanlar, fenalık geçirenler olurmuş. Aman, sakin yanlış anlaşılmasın; dili kuvvetli öteki vaizler gibi ağlamazmış o hiç; tam tersi, herkes ağlarken onun kirpiği bile oynamaz, cemaati azarlar gibi konuşmaya daha da kuvvet verirmiş. Azarlanmayı sevdiklerinden olsa gerek, bütün bostancılar, hassa gılmanları, helvacılar, ayak takımından kalabalıklar ve kendi gibi pek çok vaiz bu adama kul köle olmuşlar. Eh, o da köpek değil ya, çiğ süt emmiş insanoğluymuş; bu hayran kalabalığı karşısında kendinden iyice geçmiş ve bakmış ki cemaati ağlatmak kadar korkutmanın da bir tadı var, üstelik bu işte de daha çok ekmek var, kantarın topunu iyice kaçırıp demeğe getirmiş ki: Pahalılığın, vebanın, yenilgilerin tek sebebi, Hazreti Peygamberimiz zamanındaki İslam'ı unutup, Müslümanlık diye başka kitaplara ve yalanlara kanıp inanmamızdır. Hazreti Muhammed zamanında mevlit okutmak mı vardı? Ölüye kırk töreni yapmak, ruhu için helva ve lokma döktürmek mi vardı? Hazreti Muhammed zamanında Kuran-ı Kerim'i şarkı gibi makamla okumak mı vardı? Minareye çıkıp sesim ne kadar güzel, Arapçam nasıl da Arap gibi deyip kibir kibir kibirlenerek, zenne gibi kırıta kırı ta makamla ezan okumak mı vardı? Mezarlara gidip yakarıyorlar, ölülerden medet umuyorlar, türbelere gidip putperestler gibi taşa tapıyorlar, bez bağlıyorlar, adak adıyorlar. Bu akılları veren tarikatçılar mı vardı Hazreti Muhammed zamanında? Tarikatçıların akıl hocası İbni Arabi, Firavun'un imanla öldüğüne yemin edip günahkâr olmuştur. Tarikatçılar, Mevleviler, Halvetiler, Kalenderiler, çalgı çalarak Kuran-ı Kerim okuyup, çocuk oğlan hep birlikte, dua ediyoruz diye raks edip oynayanlar, bunlar kâfirdir. Tekkeler yıkılmalı, temelleri yedi arşın kazılmalı, çıkan toprak denize dökülmeli ki ancak oralarda namaz kılınabilinsin. Daha da azıtıp ağzından salyalar saçarak bu Husret Hoca, ey müminler, kahve içmek haramdır, demekteymiş. Peygamberimiz Hazretleri bunun zihni uyuşturduğunu, mideyi deldiğini, bel fıtığı ve kısırlık yaptığını bildikleri ve kahvenin Şeytan'ın oyunu olduğunu anladıkları için içmemişlerdir. Ayrıca, şimdi kahvehaneler keyif ehlinin, zevk düşkünü zenginlerin, dizdize oturup her türlü edepsizliği yaptığı yerlerdir ve hatta tekkelerden önce kahvehaneler kapatılmalıdır. Fukaranın kahve içecek parası mı var? Kahvelere gidiyor, kahveyle kafayı buluyor, ipin ucunu öyle bir kaçırıyorlar ki, orada itin köpeğin konuştuklarını sahi zannedip dinliyorlar; köpektir işte bana ve dinimize küfreder, diyormuş bu Husret Hoca. Müsaadenizle, bu vaiz efendinin son sözünü cevaplamak istiyorum. Hacı-hoca-vaiz-imam takımının, biz köpekleri hiç sevmemeleri malumunuzdur elbette. Bana kalırsa, mesele Hazreti Muhammed'in üzerinde uyuyakalan bir kediyi uyandırmamak için eteğini kesmesiyle ilgili. Kediye gösterilen bu zarafetin bizlere

gösterilmediği hatırlanarak ve nankör olduğu en aptal âdemoğlu tarafından bile bilinen bu mahlukla ezeli savaşımız yüzünden Rusulullah'ın köpeklere bir düşmanlığı vardı, denmek isteniyor. Abdest bozar diye camilere sokulmayışımız, yüzyıllardır cami avlularında kayyımların sırıklı süpürgelerinden yediğimiz dayaklar, kötü niyetlerle yapılmış bu yanlış tefsirin sonucudur. Sizlere Kuran-ı Kerim'in en güzel surelerinden Kehf suresini hatırlatmak isterim. Bu güzel kahvede, aramızda Kuran-ı Kerim okumaz kitapsızlar bulunduğundan değil, şöyle hafızaları tazeleyelim diye: Bu surede putperestler arasında yaşamaktan bıkmış yedi genç hikâye edilir. Bunlar bir mağaraya sığınırlar ve uyurlar. Allah bunların kulaklarına birer mühür vurur ve onları tam üç yüz dokuz sene uyutur. Uyandıklarında aradan şu kadar sene geçtiğini bu yedi gençten birisi insanlar arasına karıştığında, elindeki geçer olmayan sikkeden anlar; çok şaşırırlar. İnsanoğlunun Allah'a bağlılığını, onun mucizelerini, zamanın geçiciliğini, derin bir uykunun tatlılığını anlatan surenin haddim olmayarak sizlere hatırlatacağım on sekizinci ayetinde bu yedi gencin uyuduğu Eshabı Kehf nam mağaranın girişinde yatan köpekten bahis vardır. Tabii ki, herkes Kuran-ı Kerim'de kendi adının geçmesiyle gururlanabilir. Bir köpek olarak bu sureyle övünüyor ve düşmanlarına it kopuk, diyen Erzurumilerin akıllarını inşallah başlarına getirir diyorum. O zaman köpeklere karşı bu düşmanlığın aslı esası nedir? Köpek murdardır niye dersiniz, evinize köpek girerse niye her yeri baştan aşağı yıkar, şartlarsınız? Bize dokunanın niye abdesti bozulur, kaftanınızın ucu bir köpeğin nemli tüylerine şöyle bir dokunsa niye o kaftanı kafadan çatlak asabi karılar gibi yedi kere yıkamayı şart koşarsınız? Bir köpek tencereyi yaladı diye o tencerenin ya atılması ya kalaylanması gerektiği yalanını ancak kalaycılar çıkarabilir. Belki de kediler. Ne zaman ki köyden, kırdan, göçebelikten vazgeçilip şehire oturuldu, çoban köpekleri köyde kaldı, o zaman biz köpekler murdar olduk. İslamiyet'ten önce on iki aydan biri it ayı idi. Şimdi ise it oldu bir uğursuz. Kendi dertlerimle şu akşam vakti biraz kıssa, biraz hisse almak isteyen siz dostlarımı üzmek istemem, benim kızgınlığım vaiz efendinin kahvehanelerimize atıp tutmasına. Bu Erzurumlu Husret'in babasının belirsiz olduğunu söylesem ne buyurulur? Bana da demişlerdir ki, sen ne biçim köpeksin, ustan bir kahvede resim asmış hikâye anlatır bir meddahtır diye sen onu korumak için, hoşt, vaiz efendiye dil uzatıyorsun. Hâşâ, dil uzatmıyorum. Ben kahvehanelerimizi çok severim. Bilir misiniz ki resmim böyle ucuz bir kâğıt üzerine nakşolunduğu için ya da bir köpek olduğum için üzülmüyorum da, ben sizlerle birlikte adam gibi oturup kahve içemediğime hayıflanıyorum. Bizler kahvemiz ve kahvehanelerimiz için ölürüz... Ama o da ne... Ustam, bak bana cezveden kahve veriyor. Hiç resim kahve içer mi? demeyin; bakın bakın, köpek lıkır lıkır kahve içiyor. Ooh, aman çok iyi geldi, içimi ısıttı, gözlerimi keskinleştirdi, zihnimi açtı ve bakın aklıma ne geldi. Venedik Doçu, Padişahımız Hazretleri'nin kızları Nurhayat Sultan'a hediye olarak Çin ipeğinden top top kumaşlardan, üzeri mavi çiçekli Çin çömleklerinden başka ne yollamış biliyor musunuz? Tüyleri ipekten, samurdan yumuşak işveli bir Frenk köpeği. Bu köpek öyle nazlıymış ki, bir de kırmızı ipekten elbisesi varmış. Bizim arkadaşlardan biri onu becermiş de ondan biliyorum: Bu köpek cima ederken bile elbisesiz yapamıyormuş. Bu Frenk ülkesinde zaten köpeklerin hepsi böyle elbise giyermiş. Orada sözümona kibarlar kibarı bir Frenk karısı çıplak bir köpek mi görmüş, yoksa köpeğinkini mi görmüş bilemiyorum artık, "Ayy hayvan çıplak!" diye düşüp bayılmış, diye hikâye ederler. Frenk gâvurlarının ülkesinde zaten her köpeğin bir sahibi varmış. Zavallı köpekler boyunlarında zincir, en sefil köleler gibi zincirlenmiş olarak tek tek sürüklene sürüklene sokaklarda gezdirilirlermiş. Bu adamlar sonra bu zavallı köpekleri zorla evlerine sokarlar, hatta yataklarına da alırlarmış onları. Bir köpek diğeriyle değil koklaşıp sevişsin, çift bile gezemezmiş. Zincirler içinde o zavallı halleriyle sokakta rastlaşırlarsa hüzünlü gözlerle birbirlerini uzaktan süzerlermiş, o kadar. Bizim İstanbul sokaklarında sürüler, cemaatler halinde serbestçe gezen köpekler olmamız, efendi sahip tanımadan icabında yol kesmemiz, keyfimizin çektiği sıcak köşeye kıvrılıp, gölgeye yatıp mışıl mışıl uyumamız, istediğimiz yere sıçıp istediğimizi ısırmamız, gâvurların akıllarının alacağı şeyler değil. Acaba bu yüzden mi Erzurumlu'nun hayranları İstanbul sokaklarında sadaka için dualarla köpeklere et atılmasına, bunun için vakıflar kurulmasına karşılar, diye düşünmedim değil. Eğer bunların niyeti köpeklere düşmanlıktan başka ayrıca gâvurluk etmekse, köpek milletine düşmanlığın zaten gâvurluğun ta kendisi olduğunu hatırlatırım. Bu rezillerin umarım uzak olmayan idamlarında, bazen ibret olsun diye yaptıkları gibi cellat arkadaşlar bizleri de parça yiyelim diye çağırırlar. Şunu anlatayım son olarak: Bundan önceki efendim çok adil bir insandı. Gece soyguna çıktığımızda işi bölüşürdük: Ben havlamaya başlayınca, o kurbanın gırtlağını keser, böylece herifin çığlığı duyulmazdı. Karşılığında da cezalandırdığı suçluları keser, kaynatır, bana verirdi de yerdim. Ben çiğ et sevmem. Erzurumlu vaizin celladı bunu da artık inşallah düşünür de o pisin etini çiğ çiğ yeyip midemi bozmam.

4

4. K a t i l D i y e c e k l e r B a n a

O budalayı öldürmeden az önce bile, herhangi birinin canını alacağını bana söylense inanmazdım. Bu yüzden yapmış olduğum şey bazen ufukta kaybolan yabancı bir kalyon gibi benden gittikçe uzaklaşıyor. Bazen hiçbir cinayet işlememişim gibi de hissediyorum. Zavallı Zarif kardeşimi hiç de istemeden gebertmemin üzerinden dört gün geçti, ve şimdiden duruma biraz alıştım. Önüme çıkı veren berbat meseleyi adam öldürmeden çözebilmeyi çok isterdim, ama hemen de anladım başka bir yol olmadığını. İşi hemen orada bitirdim; bütün sorumluluğu yüklendim. Bir akılsızın iftirası yüzünden bütün nakkaşlar camiasının tehlikeye atılmasına izin vermedim. Yine de ama katilliğe alışmak zor. Evde duramıyorum, sokağa çıkıyorum, sokakta duramıyorum, öteki sokağa yürüyorum, sonra o sokaktan sonrakine yürüyorum ve insanların yüzlerine baktıkça görüyorum ki ellerine daha cinayet işleme fırsatı geçilmemiş oldukları için pek çok kişi masum zannediyor kendini. Bu küçük talih ve kader meselesi yüzünden, insanların çoğunun benden daha ahlaklı ya da iyi olduğuna inanmak zor. Olsa olsa henüz cinayet işlemedikleri için biraz daha aptal suratlı oluyorlar ve bütün aptallar gibi iyi niyetli gözüküyorlar. Gözünde bir zekâ ışıltısı, yüzünde ruhundan yansıyan bir gölge gördüğüm herkesin gizli bir katil olduğunu anlamam için o zavallıyı öldürdükten sonra, İstanbul sokaklarında dört gün yürümem yetti. Yalnızca aptallar masumdur. Bu akşam mesela, Esir Pazarı'nın arkalarındaki kahvehanede sıcak kahvem ile ısınır, arkadaki köpek resmine bakıp köpeğin anlattıklarına herkesle birlikte kendimi koyuvererek gülerken, yanımda oturan bir herifin de benim gibi katilin teki olduğu duygusuna kapıldım. O da benim gibi meddaha gülebiliyordu, ama kolunun benim kolumun yanıbaşında kardeş kardeş durmasından mı, fincanı tutan kıpır kıpır parmaklarının huzursuzluğundan mı neden bilmiyorum, onun da benim soyumdan olduğuna hükmediverdim ve birden dönüp suratına dik dik baktım. Hemen korktu, yüzü allak bullak oldu. Kahve dağılırken bir tanıdığı onun koluna girmiş: "Artık Nusret Hocacılar burayı basar," diyordu. Ötekini kaş göz işaretiyle susturdu. Onların korkuları bana da bulaştı. Kimse kimseye güvenmiyor, her an karşısındakinden bir alçaklık bekliyor herkes. Hava daha da soğumuş ve sokakların köşelerinde, duvar diplerinde kar iyice tutmuş, yükselmiş. Kör karanlıkta gövdem yolunu dar sokakları ancak hissederek buluyor. Bazen de, kepenkleri iyice çekili, pencereleri kapkara tahtayla kaplı evlerin bir yerinden içerde hâlâ yanan bir kandilin soluk ışığı dışarı sızıp karda yansıyor, çoğu zaman ise hiçbir ışık, hiçbir şey göremiyorum da bekçilerin sopalarının taşlara vuruşuna, çılgın köpek sürülerinin ulumalarına, evlerin içlerinden gelen iniltilere kulak verip yolumu buluyorum. Bazen, gece yarıları şehrin dar ve korkutucu sokakları karın sanki kendi içinden sızan harika bir ışıkla aydınlanıyor ve karanlıkta, yıkıntılar ve ağaçlar arasında yüzlerce yıldır İstanbul'u tekinsiz kılan hayaletleri gördüğümü sanıyorum. Bazen de, evlerin içinden mutsuzların uğultusu geliyor; ya harıl harıl öksürüyor, ya burunlarını çekiyor, ya rüyalarında ağlayarak çığlık atıyor, ya da karı kocalar, yanıbaşlarında çocukları ağlarken birbirlerini boğazlamaya girişiyorlar. Katil olmadan önceki mutlu hayatımı hatırlamak, neşelenmek için bir iki akşam bu kahvede meddahı dinlemeye geldim. Bütün ömrümü birlikte geçirdiğim nakkaş kardeşlerimin çoğu her akşam gelirler. Tâ çocukluktan beri birlikte nakşettiğimiz bir budalaya kıydım kıyalı hiçbirini görmek istemiyorum artık. Birbirlerini görüp dedikodu etmeden yapamayan kardeşlerimin hayatında, buradaki rezil eğlence havasında beni utandıran çok şey var. Beni burnu büyük bulup iğnelemesinler diye bir iki resim de ben yaptım meddah için, ama bunun kıskançlığı durduracağını da sanmam. Ama kıskanmakta çok da haklılar.. Renk karıştırmakta, cetvel çekmekte, sayfa istifinde, konu seçiminde, yüz çizmekte, kalabalık savaş ve av meclislerini yerleştirmekte, hayvanları, padişahları, gemileri, atları, savaşçıları, âşıkları resmetmekte, nakşın içine ruhun şiirini dökmekte, hatta, tezhipte de en usta benim. Bunu size

övünmek için değil beni anlayın diye söylüyorum. Kıskançlık, zamanla usta nakkaşın hayatında boya kadar vazgeçilmez bir malzeme olur. Huzursuzluktan gittikçe uzayan yürüyüşlerimin ortasında bazen saf mı saf, masum mu masum din kardeşlerimden birisiyle gözgöze geliyorum ve birden şu tuhaf düşünce beliriyor içimde: Şimdi katil olduğumu düşünürsem, karşımdaki bunu yüzümden anlayacak. Böylece hemen kendimi başka şeyler düşünmeye zorluyorum; tıpkı ilk gençlik yıllarımda namaz kılarken kadınları düşünmemek için utanç içinde kıvranarak kendimi zorladığım gibi. Ama çiftleşmeyi aklımdan bir türlü çıkaramadığım o gençlik buhranlarının tersine, işlediğim cinayeti unutabiliyorum. Bütün bunları durumumla ilişkili olduğu için anlattığımı anlıyorsunuzdur. Bir şeyi aklımdan bile geçirirsem her şeyi anlarsınız. Bu da aranızda bir hayalet gibi gezinen adsız, hüviyetsiz bir katil olmaktan çıkarır da beni, yakayı ele vermiş, yüzü belirgin, kafası vurulacak sıradan bir suçlu durumuna düşürür. İzin verin de her şeyi düşünmeyeyim; kendime bir şeyler saklayayım: Sizin gibi ince kişiler de ayak izlerine bakarak hırsızı bulur gibi, kelimelerimden ve renklerimden benim kim olduğumu keşfe çalışsınlar. Bu da bizi şimdi çok revaçta olan üslup konusuna getiriyor: Nakkaşın kendi şahsi usûlü, kendine mahsus bir rengi, sesi, var mıdır, olmalı mıdır? Ustalar ustası, nakşın piri Behzat'ın bir resmini ele alalım. Bir cinayet resmi olduğu için, benim durumuma da iyi uyan bu harika şeye, acımasız bir taht kavgasında öldürülmüş bir Acem şehzadesinin kütüphanesinden çıkmış Herat işi doksan yıllık bir kusursuz kitabın Hüsrev ile Şirin'in hikâyesini anlatır sayfalarında rastlamıştım. Hüsrev ile Şirin'in sonunu bilirsiniz; Firdevsi'nin değil de Nizami'nin anlattığını diyorum: İki âşık ne maceralar ve fırtınalardan sonra evlenirler, ama Hüsrev'in önceki karısından olan çocuğu genç Şiruye Şeytan gibidir, onları rahat bırakmaz. Babasının tahtında ve genç karısı Şirin'de gözü vardır bu şehzadenin. Nizami'nin "Ağzı aslanlar gibi pis kokardı," dediği Şiruye, bir yolunu bulup babasını esir alır ve tahtına oturur. Bir gece, babasının Şirinle yattığı odaya girer, karanlıkta dokuna dokuna onları yatakta bulur ve hançeriyle babasını ciğerinden bıçaklar. Babanın kanı sabaha kadar akacak ve yanında huzurla uyuyan güzel Şirin ile paylaştıkları yatakta ölecektir. Büyük üstat Behzat'ın resmi, bu hikâye kadar yıllardır içinde taşıdığım gerçek bir korkuyu da işliyordu: Gece yarısı karanlıkta uyanıp, göz gözü görmez odada tıkırtılar çıkaran başka birisi olduğunu farketmenin dehşeti! O başka birisinin bir elinde bir hançer olduğunu, öbür eliyle de sizin boğazınıza sarıldığını düşünün. Odadaki ince ince işlenmiş duvar, pencere ve çerçeve süslerinin, sıkılmış gırtlağınızdan çıkan sessiz çığlığın rengindeki kızıl halının kıvrım ve yuvarlaklarının ve katilinizin sizi öldürürken çıplak ve iğrenç ayağıyla acımasızca bastığı harika yorgana inanılmaz bir incelikle ve neşeyle işlenmiş sarı ve mor çiçeklerin hepsi, aynı amaca hizmet ederler: Bir yandan bakmakta olduğunuz resmin güzelliğini vurgularken, bir yandan da içinde ölmekte olduğunuz odanın, terketmekte olduğunuz dünyanın ne de güzel bir yer olduğunu hatırlatırlar. Resmin ve dünyanın güzelliğinin sizin ölümünüze kayıtsızlığı, ölürken yanınızda karınız da olsa yapayalnız oluşunuz resme bakarken kafanıza dank eden asıl manadır. "Behzat'ın," demişti yirmi yıl önce benimle birlikte titreyen ellerimdeki kitaba bakan ihtiyar usta. Yüzü yanı başımızdaki mumdan değil, görme zevkinden aydınlanmıştı. "O kadar Behzat'ın ki, imzaya gerek yok." Behzat da bunu bildiği için imzasını resmin gizli bir köşesine bile atmamıştı. İhtiyar ustaya göre Behzat'ın bu tutumunda bir utanç ve sıkılma vardı. Gerçek hüner ve ustalık hem erişilmez bir harika resmetmek, hem de bu harikada nakkaşın kimliğini ele veren hiçbir iz bırakmamaktır. Zavallı kurbanımı can havliyle bulduğum sıradan ve kaba bir usûlle öldürdüm. Eserimden geriye beni ele verecek kişisel herhangi bir iz kalıp kalmadığını araştırmak için geceleri bu yangın verine geldikçe üslup sorunları kafama daha da çok üşüşmeye başladı. Üslup diye tutturdukları şey, kişisel bir iz bırakmamıza yol açan bir hatadır yalnızca. Yağan karın aydınlığı olmasaydı da burayı bulurdum: Burası, yirmi beş yıllık arkadaşımı katlettiğim yangın yeri. Kar, benim imzam olarak görülebilecek bütün izleri örtüp yok etmiş. Bu, Allah'ın da üslup ve imza konusunda benimle ve Behzat'la aynı fikirde olduğunu kanıtlıyor. Dört gece önce, o akılsızın ileri sürdüğü gibi bağışlanmaz bir günahı, farkında olmadan bile olsa, kitabı nakşederken işlemiş olsaydık, Allah biz nakkaşlara bu sevgiyi göstermezdi. O gece, Zarif Efendi'yle bu yangın yerine girdiğimizde kar yağmıyordu daha. Uzaklardan yankılanarak gelen köpek ulumalarını işitiyorduk. "Niye buraya geldik?" diye soruyordu zavallı. "Bu vakitte bana burada ne göstereceksin?" "İleride bir kuyu, ondan on iki adım ötede de yıllardır biriktirdiğim gömülü param var," dedim. "Bu anlattıklarımı kimseye söylemezsen Enişte Efendi de, ben de seni sevindiririz."

"Demek baştan beri ne yaptığını bildiğini kabul ediyorsun..." dedi hevesle. "Ediyorum," diye çaresizlikle yalan söyledim. "Yaptığınız resim çok büyük bir günahtır biliyor musun?" dedi saflıkla. "Kimsenin cüret edemediği bir küfür, bir zındıklık. Cehennem'in en dibinde yanacaksınız. Azabınız, acılarınız hiç dinmeyecek. Beni de ortak ettiniz." Bu sözleri işitirken dehşetle anlıyordum ki, pek çok kişi ona inanacaktı. Niye? Çünkü bu sözlerin öyle bir gücü, öyle bir çekimi vardı ki, ister istemez insan ilgi duyuyor, başka alçaklar hakkında gerçek çıksın istiyordu. Yaptırdığı kitabın gizliliği ve verdiği paralar yüzünden Enişte Efendi hakkında bu tür dedikodular zaten çok çıkıyordu; Ayrıca Başnakkaş Üstat Osman da ondan nefret ediyordu. Müzebhip biraderimin iftirasını bile bile bu gerçeklerin üzerine kurnazca oturttuğunu da düşünmüştüm. Ne kadar samimiydi? Bizi birbirimize düşüren iddialarını ona tekrarlattım. Lafı evirip çevirerek gevelemedi. Sanki, birlikte geçirdiğimiz çıraklık yıllarımızda kendimizi Üstat Osman'ın dayağından korumak için bir kabahati örtmeye çağırıyordu beni. İçtenliğini o sırada inanılır buluyordum. Çıraklığında da gözlerini böyle kocaman açardı, ama o zamanlar tezhipten küçülmemişti daha onlar. Ama ona sevgi duymak istemedim hiç, çünkü her şeyi başkalarına anlatmaya hazırdı. "Bak," dedim zorlama-bir pişkinlikle. "Tezhip yaparız, kenar süsü buluruz, cetvel çeker, sayfaları renkli altınla parıl parıl süsler, en güzel resimleri biz yapar, dolapları, kutuları şenlendiririz. Yıllardır bunları yapıyoruz. Bu bizim işimiz. Bize resim sipariş ederler, şu çerçevenin içine bir gemi, bir ceylan, bir padişah oturt, şöyle kuşlar, bunun gibi adamlar olsun, hikâyenin şu meclisi, filanca şöyle dursun, derler, biz de yaparız. Bak, bu sefer 'içinden gelen bir at çiz şuraya,' dedi Enişte Efendi. Üç gün içimden gelen at resminin ne olduğunu anlamak için eski büyük üstatlar gibi yüzlerce kere at çizdim." Elimi alıştırmak için kaba Semerkand kâğıda çizdiğim bir dizi atı çıkarıp gösterdim ona. İlgilenip kâğıdı aldı ve solgun ay ışığında gözlerini yaklaştırıp siyah beyaz atları seyretmeye başladı. "Şirazlı, Heratlı eski üstatlar," dedim, "Allah'ın istediği ve gördüğü hakiki bir at resmi çizebilmek için nakkaşın elli yıl,biç durmadan at çizmesi gerektiğini söyler ve zaten en iyi at resminin karanlıkta çizileceğini eklerlerdi. Çünkü elli yılda gerçek nakkaş çalışa çalışa kör olur ve eli çizdiği atı ezberler." Yüzünde tâ çocukluk yıllarımızda onda gördüğüm masum bakış benim çizdiğim atlara dalıp gitmişti. "Bize sipariş ederler, biz de en gizli, en erişilmez atı eski üstatların çizdiği gibi çizmeye çalışırız, o kadar. Sipariş ettikleri şeyden sonra bizi sorumlu tutmaları haksızlık." "Bilmiyorum bu doğru mu?" dedi. "Bizim de sorumluluklarımız, irademiz var. Ben Allah hariç kimseden korkmuyorum. O da bize, iyiyle kötüyü ayırdedelim diye bir akıl vermiş." Yerinde bir cevaptı. "Allah her şeyi görür, bilir..." dedim Arapça olarak. "Senin, benim, bizlerin bu işi bilmeden yaptığımızı da anlayacaktır. Enişte Efendi'yi kime ihbar edeceksin? Bu işin arkasında Padişahımız Hazretleri'nin iradesi olduğuna inanmıyor musun?" Sustu. Düşündüm: Gerçekten bu kadar kuş beyinli miydi, yoksa içten bir Allah korkusundan soğukkanlılığını kaybetmiş de saçmalıyor muydu? Kuyunun yanında durduk. Karanlıkta bir an gözlerini görür gibi oldum da anladım korktuğunu. Ona acıdım. Ok yaydan çıkmıştı bir kere. Karşımdakinin yalnızca akılsız bir korkak değil, bir rezil olduğunu bir kere daha kanıtlaması için Allah'a dua ettim. "Buradan on iki adım sayıp kazacaksın," dedim. "Sonra siz ne yapacaksınız?" "Söylerim Enişte Efendi'ye, resimleri yakar. Başka ne yapabiliriz ki? Erzurumlu Nusret Hoca'nın cemaatinden böyle bir laf olduğunu duyarlarsa ne bizi sağ koyarlar, ne de nakkaşhane kalır. Onlardan hiç tanıdığın var mı? Bu parayı şimdi sen kabul et ki bizi onlara, ihbar etmeyeceğini anlayalım." "Para neyin içinde?" "Eski bir turşu küpünün içinde yetmiş beş tane Venedik altını var." Venedik dukalarım anladım da bu turşu küpü niye gelmişti aklıma? O kadar saçmaydı ki, inandırıcı oldu. Böylece, Allah'ın benim yanımda olduğunu bir kere daha anladım, çünkü her yıl daha da paragöz olan çıraklık arkadaşım gösterdiğim yönde on iki adımı saymaya hevesle başlamıştı bile.

Aklımda o an iki şey vardı. Toprağın altında Venedik altını maltını yok hiç! Para veremezsem bu alçak budala bizi mahvedecek! Bir an, o alçak budalaya çıraklığımızda bazen yaptığım gibi sarılıp öpmek geldi içimden, ama yıllar bizi birbirimizden o kadar uzaklaştırmıştı ki! Aklım toprağın nasıl kazıtacağına takılmıştı. Tırnaklarımızla mı? Bütün bunları düşünmem, buna düşünmek denebilirse bir göz kırpması kadar sürdü, sürmedi. Kuyunun yanı başında duran kayayı telaşla iki elimle kavradım. O daha yedinci sekizinci adımındayken yetişip başının arka kısmına bütün gücümle indirdim. Taş kafasına öyle hızla ve sert bir şekilde indi ki bir an sanki kendi kafama inmiş gibi irkildim, acıdım hatta. Ama yaptığım şeye dertleneceğime, başladığım işi bir an önce bitirmek istiyordum. Çünkü yerde öyle bir şekilde debelenmeye başlamıştı ki, insan ister istemez daha da telaşlanıyordu. Onu kuyudan aşağıya attıktan çok sonradır ki, yaptığım işte bir nakkaşın inceliğine hiç mi hiç yakışmayacak kaba bir yan olduğunu düşünebildim.

5

5. B e n E n i ş t e n i z i m

Ben Kara'nın Enişte Efendisiyim, ama başkaları da Enişte der bana. Bir zamanlar, annesi bana Kara'nın öyle seslenmesini isterdi, sonra bunu yalnız Kara değil, herkes kullanır oldu. Kara, evimize gidip gelmeye bundan otuz yıl önce, Aksaray'ın arkalarında kestane ve ıhlamur ağaçlarının gölgelediği o karanlık ve nemli sokağa yerleşmemizden sonra başladı. O bundan önceki evimizdi. Yazları ben Mahmut Paşa ile sefere çıkarsam, sonbaharda İstanbul'a döndüğümde Kara'yı annesiyle bizim eve sığınmış bulurdum. Rahmetli anası, benim rahmetli hanımın ablasıydı. Bazen de, kış akşamları eve döndüğümde anasıyla benimkini birbirlerine sarılmış gözleri yaşlı dertleşirlerken görürdüm. Hiçbirinde tutunamadığı küçük ve ücra medreselerde müderrislik eden babası huysuzdu, öfkeliydi ve iyice de içerdi. Kara, o zamanlar altı yaşındaydı, annesi ağlıyor diye ağlar, annesi sustu diye susar, bana, Eniştesine korkuyla bakardı. Şimdi onu karşımda kararlı, kemale ermiş ve saygılı bir yeğen olarak görmekten memnunum. Bana gösterdiği saygı, elimi öpüşündeki dikkat, hediye getirdiği Moğol hokkasını verirken "yalnızca kırmızı mürekkep için," deyişi, karşımda dizlerini dikkatlice birleştirmiş olarak derli toplu oturuşu, bütün bunlar, yalnız onun olmak istediği aklı başında, yetişkin adam olduğunu değil, benim de olmak istediğim ihtiyar adam olduğumu bana bir kere daha hatırlatıyor. Bir iki kere gördüğüm babasına benziyor: Uzun boylu, ince, biraz asabice el kol hareketleri var, ama bu ona yakışıyor. Ellerini dizlerine koyuşu, ben önemli bir şey söylerken "anlıyorum, hürmetle dinliyorum", diyen bakışlarla gözlerimin içine içine istekle bakışı ve sözlerimin veznine uygun gizli bir makamla başını sallayışı çok yerinde. Bu yaşıma geldim, gerçek saygının yürekten değil, küçük kurallardan ve boyun eğmekten kaynaklandığını bilirim. Anasının, bizim evimizde oğluna bir gelecek gördüğü için her bahaneyle onu buraya sık sık getirdiği yıllarda kitaplardan hoşlandığını keşfetmem bizi birbirimize bağladı ve ev halkının yakıştırdığı sözle, bana çıraklık etti. Ona Şirazlı nakkaşların ufuk çizgisini resmin tâ yukarısına çekmekle Şiraz'da yeni bir usûlü ortaya çıkarttıklarını anlatırdım. Leylasının aşkından deliren Mecnun'u herkes çöllerde perişan resmederken, büyük usta Behzat'ın nasıl onu yemek pişiren, üfleyerek odunları tutuşturmaya çalışan, çadırlar arasında yürüyen kadınların kalabalığı içinde, ama daha da yalnız gösterebildiğini anlatırdım. Hüsrev'in gece yarısı gölde yıkanan Şirin'i çırılçıplak seyrettiği anı resimleyen nakkaşların çoğunun Nizami'nin şiirini okumayıp âşıkların atlarını ve elbiselerini akıllarına esen renklerle boyamalarının ne kadar gülünç olduğunu söyler, resimlediği metni şöyle dikkatle ve akıllıca okuyamayacak kadar ilgisizse o nakkaşın eline kalemi fırçayı almasının paradan başka hiçbir nedeni olmayacağını anlatırdım. Şimdi Kara'nın başka bir temel bilgiyi de edinmiş olduğunu sevinçle görüyorum: Nakış ve sanatta hayâl kırıklığına uğramak istemiyorsan eğer, sakın onu mesleğin olarak görme. Ne kadar hünerin ve yeteneğin olursa olsun parayı ve iktidarı başka yerlerde ara ki, hüner ve emeğinin karşılığını alamayınca sanata küsmeyesin. İstanbul'daki ve taşradaki paşalara ve zenginlere kitaplar yaptırdığı için tek tek tanıdığı Tebriz'in üstat nakkaş ve hattatlarının yoksulluk ve umutsuzluk içinde olduğunu anlattı. Yalnız Tebriz'de değil, Meşhed'de, Halep'te parasızlık ve ilgisizlikten pek çok nakkaş kitap nakşetmeyi bırakmış ve tek yapraklık resimler yapmaya, Frenk seyyahlarını eğlendirecek acayiplikleri resmetmeye ve açık saçık resimler çizmeye başlamışlar. Şah Abbas'ın, Tebriz'de barış antlaşması sırasında Padişahımıza hediye verdiği kitabın şimdiden parçalanıp sayfalarının başka bir kitap için kullanılmaya başlandığını işitmiş. Hint Padişahı Ekber yeni bir büyük kitap için öyle paralar saçmaya başlamış ki, Tebriz ve Kazvin'in en parlak nakkaşları ellerindeki işi bırakıp onun sarayına koşmuşlar. Bütün bunları bana anlatırken arada tatlılıkla başka hikâyeler sıkıştırıyor: Mesela düzmece bir Mehdi'nin eğlenceli hikâyesini, ya da Safevilerin barış olsun diye Özbeklere rehin verdiği aptal şehzadenin üç gün içinde ateşlenerek ölüvermesi üzerine o tarafta çıkan telaşı tarif ediyor ve bana gülümsüyor. Ama gözlerine düşen bir gölgeden anlıyorum ki, ikimizi de korkutan o bahsedilmesi zor mesele hâlâ bitmemiş.

Evimize girip çıkan, bizim hakkımızda anlatılanları işiten, uzaktan da olsa onun varlığından haberdar her genç erkek gibi Kara da tabii ki tek ve güzel kızım Şeküre'ye âşık olmuştu. Güzeller güzeli kızıma o zamanlar, çoğu onu hiç mi hiç görmeden, herkes âşık olduğu için bu benim gözümde üzerinde durulacak tehlikeli bir şey değildi belki. Ama Kara'nınki eve girip çıkan, evde kabul ve sevgi gören ve Şeküre'yi görme fırsatı bulan bir gencin kara sevdasıydı. Umduğum gibi sevdasını içine gömmeyi başaramadı ve içindeki şiddetli yangını doğrudan kızıma açmak gibi yanlış bir iş yaptı. Bunun üzerine evimizden ayağını kesmek zorunda kaldı. İstanbul'u terk etmesinden üç yıl sonra kızımın en güzel yaşında, bir sipahi ile evlendiğini, bu aklı bir karış havada savaşçının kızıma iki oğlan çocuk doğurttuktan sonra sefere çıkıp bir daha dönmediğini ve dört yıldır ondan kimsenin haber dahi almadığını şimdi Kara'nın da bildiğini sanıyorum. Böyle dedikodu ve havadisler İstanbul'da çabuk yayıldığı için değil, aramızdaki sessizlik anlarında gözümün içine bakışından her şeyi çoktan öğrendiğini seziyorum. Hatta şu anda, rahlenin üzerinde açık duran Kitab-ur Ruh'a göz atarken, evin içinde gezen çocukların seslerine kulak kesildiğini, çünkü iki yıldır kızımın iki oğluyla birlikte baba evine geri dönmüş olduğunu bildiğini de anlıyorum. Kara'nın yokluğunda yaptırdığım bu yeni evden önce hiç söz etmedik. Büyük bir ihtimalle, servet ve itibar sahibi olmayı aklına koymuş istekli bir gencin hissedebileceği gibi Kara, bu konulardan söz açmayı çok ayıp bir şey olarak görüyor. Ama yine de daha eve girer girmez merdivenlerde ikinci katın her zaman daha kuru olduğunu, kemiklerimdeki ağrılara ikinci kata taşınmanın iyi geldiğini söyledim. İkinci kat, derken tuhaf bir utanç duyuyordum, ama şunu bilmenizi de isterim: Benden çok az serveti olanlar, küçük bir tımarı olan basit sipahiler bile yakında iki katlı ev yaptırabiliyor olacaklar. Biz kışları nakış odası olarak kullandığım odadaydık. Bitişikteki odadaki Şeküre'nin varlığını Kara'nın hissettiğini sezdim. Onu İstanbul'a çağırmak için Tebriz'e yolladığım mektupta anlattığım asıl konuya girdim hemen. "Tıpkı senin Tebriz'deki hattatlar ve nakkaşlarla yaptığın gibi ben de bir kitap hazırlatıyordum," dedim. "Benim siparişçim Âlemin Temeli Padişahımız Hazretleri'dir. Kitap gizli olduğundan, Padişahımız benim için Hazinedarbaşı'ndan gizli bir para çıkarttı. Padişahımızın nakkaşhanesinin en usta nakkaşlarıyla tek tek anlaştım. Onların kimine bir köpeği, kimine bir ağacı, kimine kenar süsleriyle ufuktaki bulutları, kimine atları resimlettiriyordum. Resmettirdiğim şeyler, tıpkı Venedikli üstatların resimlerindeki gibi, Padişahımızın bütün âlemini temsil etsin istiyordum. Ama bunlar Venediklilerin yaptığı gibi malın mülkün değil, tabii ki iç zenginliğinin ve Padişahımızın âleminin sevinçlerinin ve korkularının resimleri olacaktı. Para'yı resmettirdiysem küçümsemek içindir, Şeytan'ı ve Ölüm'ü korkuyoruz diye koydum. Bilmiyorum dedikodular ne diyor. Ağaçlarının ölümsüzlüğü, atlarının yorgunluğu, köpeklerinin arsızlığı Padişahımız Hazretleri'ni ve âlemini temsil etsin istedim. Leylek, Zeytin, Zarif ve Kelebek takma adlı nakkaşlarım da keyiflerince konu seçsin istedim. En soğuk, en uğursuz kış geceleri bile Padişahımın nakkaşlarından biri kitap için resmettiği şeyi göstermeye gizlice bana gelirdi." "Nasıl resimler yapıyorduk ve neden öyle yapıyorduk, onu şimdi tam söyleyemem. Senden sakladığım, söyleyemeyeceğim için değil. Resimlerin neyi anlattığım sanki tam ben de bilmediğim için. Ama onların nasıl resimler olması gerektiğini biliyorum." Kara'nın benim mektubumdan dört ay sonra İstanbul'a döndüğünü eski evimizin sokağındaki berberden işitmiş, onu eve ben çağırmıştım. Hikâyemde bizi birbirimize bağlayacak bir dert ve bir mutluluk vaadi olduğunu biliyordum. "Her resim bir hikâye anlatır," dedim. "Okuduğumuz kitabı güzelleştirmek için nakkaş, hikâyenin en güzel meclisini resmeder. Âşıkların birbirini ilk defa görüşü; kahraman Rüstem'in şeytani canavarın kafasını kesişi; öldürdüğü yabancının kendi oğlu olduğunu anlayan Rüstem'in kederi; aşkından aklını kaçıran Mecnun ıssız ve vahşi tabiatın içinde aslanlar, kaplanlar, geyikler, çakallar arasında; İskender savaştan önce kuşlardan geleceği okumak için gittiği ormanda kendi çulluğunun koca bir kartal tarafından paralandığını görünce dertleniyor... Bu hikâyeleri okurken yorulan gözümüz resme bakarak dinlenir. Eğer hikâyede aklımızın ve hayal gücümüzün canlandırmakta zorlandığı bir şey varsa, resim hemen imdada yetişir. Resim hikâyenin renklerle çiçeklenişidir. Kimse hikâyesi olmayan bir resim düşünemez." "Düşünemez sanırdım," diye ekledim sanki bir pişmanlıkla. "Ama bu yapılabiliyormuş. İki yıl önce Padişahımızın elçisi olarak bir kere daha Venedik'e gitmiştim. Hep İtalyan üstatlarının yaptığı yüz resimlerine bakıyordum. Resmedilenin hangi hikâyenin hangi meclisi olduğunu bilmeden, ama anlamaya ve hikâyeyi çıkarmaya çalışarak. Günün birinde, bir saray duvarında bir resimle karşılaşınca tutulup kaldım." "Resim her şeyden çok, birinin, benim gibi birinin resmiydi. Bir kâfir elbette, bizim gibi biri değil. Ama ona baktıkça ona benzediğimi hissediyordum. Üstelik, bana hiç mi hiç de benzemiyordu. Kemiksiz, yuvarlak bir yüz,

elmacık kemikleri hiç yok, buna karşılık, benim masallardık çeneden onda hiç iz yok. Bana hiç benzemiyor, ama nedense baktıkça sanki benim resmimmiş gibi yüreğimi oynatıyor." "Bana sarayını gezdiren Venedikli beyden, duvardaki resmin bir dostunun, kendi gibi bir soylu beyin resmi olduğunu öğrendim. Hayatında kendi için önemli ne varsa, hepsini kendi resmine koydurtmuştu: Arkadaki açık pencereden gözüken manzaradaki çiftlik, köy ve renkleri birbirine karışarak hakiki gibi gözüken orman. Önündeki masada, saat, kitaplar, zaman, kötülük, hayat, kalem, harita, pusula, kutular, içlerinde altın paralar, başka şeyler, ıvır zıvır, kimbilir pek çok resimde olduğu gibi anlamadığım ve sezdiğim şeyler... Cinin, Şeytan'ın gölgesi ve sonra babasının yanında güzeller güzeli rüya gibi kızı." "Hangi hikâyeyi süslemek ve tamamlamak için bu resim yapılmıştı? Resme bakarken anlıyordum ki bu resmin hikâyesi kendisiydi. Bir hikâyenin uzantısı değildi de resim, kendisi için bir şeydi." "Karşısında öyle şaşakaldığım resim hiç aklımdan çıkmadı. Saraydan çıktım, misafir kaldığım eve döndüm ve bütün gece o resmi düşündüm. Ben de öyle resmedilebilmek isterdim. Hayır, benim haddim değil, Padişahımız öyle resmedilmeli! Padişahımızı sahip olduğu şeylerle, âlemini gösteren ve kuşatan her şeyle birlikte resmetmeli. Bu fikirle bir kitap resmedilebilir, diye düşündüm." "Venedikli beyin resmini öyle bir şekilde yapmıştı ki İtalyan üstadı, o resmin o beyin resmi olduğunu hemen anlıyordun. O adamı hiç görmemişsen ve kalabalık içinde o adamı bul deseler, binlerce adam içinden o resim sayesinde onu bulup çıkarabilirdin, İtalyan üstatları herhangi bir adamı, bir diğerinden kıyafetleri ve nişanlarıyla değil, yüzünün şekliyle ayırabilecek gibi resmetmenin usûllerini ve hünerini bulmuşlar. Portre dedikleri şey bu." "Yüzün bir kere olsun böyle resmedilmişse artık hiç kimse unutturamaz seni. Sen çok uzaklardayken bile, resmine bir bakan, seni yakınındaymış gibi içinde hisseder. Yaşarken seni hiç görmemiş olanlar bile, senin ölümünden yıllar sonra, sanki sen karşılarındaymışsın gibi seninle göz göze gelebilirler." Uzun bir süre sustuk. Sofadan sokağa bakan ve aşağı kısmındaki kepenklerini hiç açmadığımız küçük pencerenin balmumlu kumaşla yeni kapladığım üst kısmından içeriye dışarının soğuğu renginde ürpertici bir ışık geliyordu. "Bir nakkaşım vardı," dedim. "Padişahımın bu gizli kitabı için, öteki nakkaşlar gibi, gizlice bana gelir, sabahlara kadar çalışırdık. En iyi tezhibi o yapardı. Zavallı Zarif Efendi bir gece buradan çıktı, ama evine hiç dönmemiş. Öldürmüşlerdir usta müzehhibimi diye korkuyorum."

6

6. B e n , O r h a n

"Öldürmüşler midir?" dedi Kara. Uzun boylu, ince ve biraz da korkutucuydu bu Kara. Onlara doğru gidiyordum ki, "Öldürmüşlerdir," dedi dedem ve beni gördü. "Ne yapıyorsun sen burada?" Ama öyle bir bakıyordu ki bana, hiç çekinmeden gidip kucağına çıkıp oturdum, ama hemen beni indirdi. "Kara'nın elini öp," dedi. Elini öptüm. Kokusuzdu. "Çok sevimli," dedi Kara beni yanağımdan öptü. "İleride aslan gibi olacak." "Bu Orhan, altı yaşında. Bir de büyüğü var, Şevket, yedi yaşında. İnatçıdır o çok." "Aksaray'daki sokağa gittim," dedi Kara. "Soğuktu, her yer kar ve buz içindeydi, ama sanki hiçbir şey değişmemişti." "Her şey değişti, bozuldu her şey," dedi dedem. "Hem de çok." Bana döndü. "Ağabeyin nerede?" "Ustanın yanında." "Sen niye buradasın?" "Ustam bana, aferin, sen artık git." dedi. "Yolu tek başına mı geldin?" dedi dedem. "Seni ağabeyin getirmeli." Sonra Kara'ya dedi ki: "Haftada iki kere Kuran mektebinden sonra gittikleri bir ciltçi dostum var, çıraklık ediyor, ciltçilik öğreniyorlar." "Deden gibi nakış yapmayı da seviyor musun?" dedi Kara. Sustum. "Peki," dedi dedem. "Hadi bakalım sen şimdi." Mangaldan yayılan sıcaklık o kadar tatlıydı ki yanlarından hiç ayrılmak istemedim. Boya ve zamk kokusunu koklayarak bir an durdum. Kahve de kokuyordu. "Başka türlü nakşetmek, başka türlü görmek midir?" dedi dedem. "Zavallı müzehhibi bu yüzden öldürdüler. Üstelik o eski usul tezhip yapardı. Öldürüldüğünü bile bilmiyorum, yalnıza kayıp. Padişahımız için Üstat Başnakkaş Osman'ın emrinde bunlar bir surname resimliyorlar. Hepsi evlerinde çalışır. Üstat Osman nakkaşhanededir. Önce oraya gitmeni ve her şeyi kendi gözünle görmeni istiyorum. Ötekiler, aralarında tartışıp birbirlerini öldürmüşlerdir diye de korkuyorum. Yıllar önce ustaları Başnakkaş Osman'ın verdiği takma adlarla: Kelebek, Zeytin, Leylek.. Onları gider evlerinde görürsün..." Merdivenlerden ineceğime gerisin geri döndüm. Hayriye'nin geceleri uyuduğu gömme dolaplı odadan bir tıkırtı geliyordu, oraya girdim. İçeride Hayriye değil, annem vardı. Beni görünce utandı. Gövdesinin yarısı dolabın içindeydi. "Neredeydin sen?" dedi. Ama biliyordu nerede olduğumu. Dolabın içinde bir delik vardır, oradan dedemin nakış odası, onun kapısı açıksa sofa, sonra sofanın öbür tarafında dedemin yattığı odanın içi gözükür, tabi onun da kapısı açıksa. "Dedemin yanındaydım," dedim. "Anne sen ne yapıyorsun burada?"

"Sana misafir var, yanına girilmeyecek, demedim mi?" Bağırıyordu, ama çok yüksek sesle değil, çünkü misafir duymasın istiyordu. "Ne yapıyorlardı?" diye sordu sonra, tatlı sesiyle. "Oturmuşlardı. Boyalarla değil ama. Dedem anlatıyordu, öbürü dinliyordu." "Nasıl oturmuştu?" Birden hop yere oturdum, misafiri taklit ettim: Ben şimdi çok ciddi bir adamım bak anne; ben şimdi kaşlarımı çatmış dedemi dinliyorum, ve mevlit dinler gibi kafamı makamla ciddi ciddi misafir gibi sallıyorum. "Git aşağı," dedi annem. "Hayriye'yi çağır bana. Hemen." Oturdu, kucağına aldığı yazı tahtasının üzerindeki bir küçük kâğıda yazmaya başladı. "Anne ne yazıyorsun sen?" "Çabuk aşağı git Hayriye'yi çağır demedim mi sana." Mutfağa gittim. Ağabeyim gelmiş. Hayriye, önüne misafirin pilavından bir sahan koymuş. "Kalleş," dedi ağabeyim. "Bırakıp beni ustayla, gittin. Bütün kıvırmayı ben yaptım. Parmaklarım mosmor oldu." "Hayriye, annem çağırıyor." "Yemeğim bitince seni dövücem," dedi ağabeyim. "Tembelliğinin, kalleşliğinin cezasını çekeceksin." Hayriye çıkınca ağabeyim pilavını bile bitirmeden kalkıp üzerime geldi. Kaçamadım. Kolumu yakaladı bileğimden, bükmeye başladı. "Yapma Şevket yapma, canım çok acıyor." "Bir daha işi yıkıp kaçacak mısın?" "Kaçmayacağım." "Yemin et." "Yemin ederim." "Kuran üzerine et." "Kuran üzerine ederim." Ama bırakmadı. Beni sininin yanına çekti, çökertti. Bir yandan pilavını kaşıklıyor, bir yandan, benden o kadar kuvvetli ki, kolumu daha da büküyor. "Yine kardeşine işkence etme zalim," dedi Hayriye. Örtünmüş sokağa çıkıyordu. "Bırak onu." "Sen karışma esir kızı," dedi ağabeyim. Kolumu hâlâ büküyordu. "Nereye gidiyorsun sen?" "Limon alacağım," dedi Hayriye. "Yalancı," dedi ağabeyim, "dolap limon dolu." Kolumu gevşettiği için birden kendimi kurtardım, tekme attım, Şamdanı sapından tuttum, ama üzerime atılıp beni altına aldı. Şamdana vurdu, sini devrildi. "Allahın belaları!" dedi annem. Misafir duymasın diye bağırmıyordu. Kara'ya gözükmeden sofayı geçip merdivenden aşağı nasıl inmişti? Bizi ayırdı. "Siz insanı rezil edersiniz, piç kuruları." "Orhan yalan söyledi bugün," dedi Şevket. "Beni ustamın yanında bütün işle bırakıp kaçtı." "Sus," dedi annem, ona bir tokat attı. Hafifçe vurmuştu, ağabeyim de ağlamadı. "Ben babamı istiyorum," dedi. "Babam dönünce Hasan Amca'nın kırmızı kılıcını çekecek ve biz bu evden Hasan Amca'nın yanına döneceğiz." "Sus," dedi annem. Birden öyle öfkelendi ki Şevket'i kolundan tuttuğu gibi çekti sürükleyerek, taşlığın ucundaki karanlığa götürdü. Ben de peşlerinden gitmiştim. Annem kapıyı açtı, beni de görünce: "Girin ikiniz de içeri," dedi. "Ama anne ben bir şey yapmadım," dedim, ama girdim içeri Annem kapıyı üzerimize kapadı, içerisi kör karanlık değildi, nar ağacına bakan kepenklerin aralığından içeriye hafif bir ışık vuruyordu, ama korktum.

"Anne kapıyı aç," dedim. "Üşüyorum." "Ağlama korkak," dedi Şevket, "Açar şimdi." Annem kapıyı açtı. "Misafir gidene kadar uslu duracak mısınız?" dedi. "Peki o zaman, Kara gidene kadar mutfakta ocağın başında oturursunuz, yukarı çıkmayacaksınız." "Orada sıkılırız," dedi Şevket. "Hayriye nereye gitti?" "Her şeye karışıyorsun, çok oluyorsun sen," dedi annem. Ahırda bir atın hafifçe kişnediğini duyduk. Sonra bir daha duyduk. Dedenin atı değil, Kara'nın atıydı bu. Bir panayır günü ya dîni bir bayram sabahı başlıyormuş gibi bir neşe geçti aramızdan. Annem gülümsedi, sanki bizim de gülümsememizi isteyerek. İki adım atıp ahırın bu yana bakan kapısını açtı. "Drrsss," diye seslendi içeri doğru. Döndü, bizi Hayriye'nin yağ kokan fareli mutfağına sokup oturttu. "Sakın misafir gidene kadar buradan çıkayım demeyin Kavga da etmeyin aranızda ki kimse sizin şımarık, huysuz çocuklar olduğunuzu düşünmesin." "Anne," dedim kapıyı kapamadan önce. "Anne, bir şey söyleyeceğim. Dedemin zavallı müzehhibini öldürmüşler."

7

7. B e n i m A d ı m K a r a

Çocuğunu ilk gördüğümde, yıllardır Şeküre'nin yüzünün nesini yanlış hatırladığımı hemen anladım. Orhan'ın yüzü gibi Şeküre'ninki de inceydi, çenesi de hatırladığımdan daha uzundu. Bu yüzden sevgilimin ağzı, tabii ki yıllar boyunca düşündüğümden daha küçük ve dar olmalıydı. On iki yıl boyunca, o şehir senin bu şehir benim gezerken hayalimde Şeküre'nin ağzım istekle genişletmiş, dudaklarını daha derli toplu, ama iri ve parlak bir vişne gibi daha etli ve dayanılmaz hayal etmiştim. Şeküre'nin yüzünün İtalyan üstatlarının usulleriyle yapılmış bir resmi olsaydı yanımda, demek ki, on iki yıl süren yolculuğumun ortalarında bir yerde geride bıraktığım sevgilimin yüzünü artık hiç mi hiç hatırlayamıyorum diye kendimi yersiz yurtsuz hissetmeyecektim hiç. Çünkü içinizde kalbinize nakşeylediğiniz bir sevgilinin yüzü yaşıyorsa eğer, dünya hâlâ sizin evinizdir. Şeküre'nin oğlunu görmek, onunla konuşmak ve yüzüne yakından bakıp öpmek içimde uğursuzlara, katillere, günahkârlara özgü bir huzursuzluk başlattı hemen. İçimden bir ses, "Haydi, şimdi Şeküre'yi git gör." diyordu bana. Bir ara, Eniştemin yanından hiçbir şey demeden çıkayım, sofaya açılan kapıları -göz ucuyla saymıştım, biri merdivenlerinki beş karanlık kapı- hepsini Şeküre'yi bulana kadar tek tek açayım diye düşündüm. Ama yüreğimden geçenleri zamansız ve hesapsızca açıverdiğim için sevgilimden on iki yıl uzak kalmıştım ben. Sessizce ve sinsice bekledim ve Şeküre'nin kimbilir ne kadar sık oturduğu minderlere, dokunduğu eşyalara bakıp Eniştemi dinledim. Sultan'ın bu kitabı Hicret'in bininci yıldönümüne yetiştirmek istediğini anlattı bana. Cihanpenah Padişahımız takvimin bininci yılında, kendisinin ve devletinin Frenklerin usûllerini de onlar kadar kullanabileceğini göstermek istiyordu. Padişah ayrıca bir de surname yaptırttığı için çok meşgul olduğunu bildiği usta nakkaşların evlerinden çıkmamalarını, nakkaşhanenin kalabalığında değil, evlerinde çalışmalarını buyurmuştu. Onların gizlice Enişteme geldiklerinden de haberdardı tabii. "Başnakkaş Üstat Osman'ı görürsün," dedi Eniştem. "Kör olmuş diyorlar, bunamış diyorlar: Bence hem kör hem bunaktır." Usta bir nakkaş olmamasına, aslında bu onun zanaatı hiç olmamasına rağmen Eniştemin Padişah'ın izni ve teşvikiyle bir kitap yaptırıp denetlemesi elbette yaşlı Üstat Başnakkaş Osman ile arasını açacaktı. Çocukluğumu hatırlayarak evin içindeki eşyalara verdim, dikkatimi. Yerdeki Kula işi mavi kilimi, bakır sürahiyi, kahve tepsisini ve bakracı, tâ Çin'den Portekiz üzerinden geldiğini rahmetli teyzemin kaç kere iftiharla söylediği kahve fincanlarını on iki yıl önceden de hatırlıyordum. Bu eşyalar, tıpkı kenardaki sedef kakmalı rahle, duvardaki kavukluk, yumuşaklığını hatırlayarak dokunduğum kırmızı kadife yastık gibi Şeküre'yle çocukluğumuzu geçirdiğimiz Aksaray'daki evden kalmaydı ve o evdeki mutlululuk ve resim günlerimin ışıltısından hâlâ birşeyler taşıyorlardı. Mutluluk ve resim. Bunları hikâyeme ve kederime dikkat gösterecek sevgili okurlarımın benim âlemimin başlangıç noktası olarak hep akıllarında tutmalarını isterim. Bir zamanlar burada kitaplar, kalemler ve resimler arasında çok mutluydum. Sonra âşık oldum da bu Cennet'ten kovuldum. Gençliğimde hayatı ve dünyayı iyimserlikle benimsememe yol açtığı için Şeküre'ye ve ona olan aşkıma çok şey borçlu olduğumu aşk sürgünlüğü çektiğim yıllarda çok düşünmüşümdür. Bir çocuk saflığıyla, aşkıma karşılık alacağımdan kuşkum olmadığı için, aşırı iyimserdim ve dünyayı da iyimserlikle kabul edip iyi bir yer olarak görüyordum. Kitapları, Eniştemin o zamanlar bana oku dediği şeyleri, medresede öğretilenleri, nakşı ve resmetmeyi işte bu iyimserlikle benimseyerek sevdim. Eğitimimin güneşli ve şenlikli bu ilk ve en zengin yarısını Şeküre'ye duyduğum aşka borçlu olduğum kadar, onu berbat eden karanlık bilgilerimi de reddedilmeye borçluyum: Buz gibi gecelerde, han odalarında ocağın sönen aleviyle birlikte yok olup gitme isteği, seviştikten sonra rüyalarımda sık sık yanımdaki

kadınla birlikte ıssız bir uçuruma düştüğümü görmem ve "beş para etmez herifin tekiyim" fikri Şeküre'den bana mirastır. "Ölümden sonra," dedi Eniştem çok sonra, "ruhlarımızın bu dünyada yataklarında mışıl mışıl uyumakta olanların ruhlarıyla buluşabileceğini biliyor muydun?" "Bilmiyordum." "Ölümden sonra bir uzun yolculuk var, bu yüzden ölmekten korkmuyorum. Korktuğum Padişahımızın kitabını bitiremeden ölmek." Aklımın bir yanı kendimi Enişteme göre daha güçlü, daha aklı başında ve sağlam bulurken, diğer yanı da on iki yıl önce kızının benimle evlenmesine izin vermeyen bu adama gelirken aldığım kaftanın pahalılığına, merdivenden şimdi inip ahırdan çıkarıp bineceğim atın gümüş koşumlarına ve işlemeli eğer takımına takılmıştı. Nakkaşlar arasında öğrendiğim her.şeyi ona yetiştireceğimi söyledim. Elini öptüm, merdivenleri indim, avluya çıktım, kar soğuğunu üzerimde hissettim de ne bir çocuk ne de yaşlı bir adam olduğumu hatırladım: Dünyayı mutlulukla tenimde hissediyordum. Ahırın kapısını kaparken bir rüzgâr esti. Taşlıktan avluya geçerken geminden tutup çektiğim beyaz atım benimle birlikte ürperdi: Onun geniş damarlı güçlü bacaklarım, sabırsızlığını, o zor zaptedilir halini kendimin bildim. Sokağa çıkar çıkmaz, tam bir hamlede atımın üzerine atlamak üzereydim ki, tam bir daha hiç dönmem diyen masalsı atlı gibi dar sokaklardan kaybolacaktım ki, nereden çıktığını hiç anlayamadığım koskocaman bir kadın, baştan aşağı pembeler giyen bir Yahudi, elinde bohçası üzerime geldi. O kadar büyük ve genişti ki, dolap gibiydi. Ama hareketli, canlı, hatta işveliydi de. "Aslanım, delikanlım, hakikaten dedikleri kadar yakışıklıymışsın sen," dedi. "Evli misin, bekâr mısın, gizli sevgilin için İstanbul'un en başta gelen bohçacısı Ester'den ipek mendil alır mısın?" "Yok." "Atlastan bir kızıl kuşak?" "Yok." "Yok, yok, deme bakayım! Senin gibi bir aslanın nişanlısı, gizli sevgilisi olmaz mı hiç? Kaç gözü yaşlı kız senin için cayır cayır yanıyordur kimbilir?" Bir anda gövdesi bir cambazın narin gövdesi gibi uzadı ve şaşırtıcı bir zarafetle bana sokuldu. Aynı anda yoktan var eden hokkabazın hüneriyle, elinde bir mektup belirdi. Mektubu kaşla göz arasında kaptım ve sanki yıllardır bu an için terbiye edilmişim gibi hünerle kuşağımın içine soktum. Koca bir mektuptu ve kuşağımın içinde belimle göbeğimin arasında buz gibi tenimin üzerinde şimdiden ateş gibi hissediyordum onu. "Atına bin, rahvan sür onu," dedi bohçacı Ester. "Bu duvarla birlikte sağa sokağa dön, istifini hiç bozmadan git, ama nar ağacının yanına gelince dön ve çıktığın eve bak, karşındaki penceresine." Yoluna devam edip bir anda kayboldu. Ata bindim, ama hayatında ilk defa ata binen acemi gibi. Kalbim koşar gibi atıyordu, aklım telaşa kapılmıştı, ellerim atın koşumlarını nasıl tutacağım şaşırmıştı, ama bacaklarım atın gövdesini sıkı sıkıya sarınca sağlam bir akıl ve hüner hakim oldu atıma ve bana ve Ester'in dediği gibi, tamı tamına rahvan yürüdü akıllı atım ve sağa sokağa da döndük ne güzel! O zaman hissettim belki de gerçekten yakışıklı olduğumu. Masallardaki gibi her kepengin, her kafesin arkasından mahalleli bir kadın beni seyrediyordu ve ben yeniden aynı yangınla yanmak üzere olduğumu hissediyordum. Bu muydu istediğim? Onca yıllık hastalığa geri mi dönüyordum? Birden güneş açılıverdi de şaşırdım. Nar ağacı nerede? İşte bu kederli, cılız ağaç mı? Evet o! Atımın üzerinde hafifçe yan döndüm: Tam karşımda bir pencere vardı, ama kimse yoktu orada. Cadaloz Ester beni aldattı! Diyordum ki, birden, buzla kaplı kepenk patlar gibi açıldı ve orada güneşte ışıl ışıl parlayan pencerenin çerçevesi içinde gördüm on iki yıl sonra, güzel yüzü karlı dallar arasından. Kara gözlüm bana mı bakıyordu, benden ötede başka bir hayata mı? Hüzünlü müydü, gülümsüyor muydu, yoksa hüzünle mi gülümsüyordu anlayamadım. Ahmak atım, yüreğime uyma sen, yavaşlasana! Yine de eğerimin üzerinde pervasızca geri döndüm, sonuna kadar özlemle baktım, beyaz dalların arkasındaki zarif ve ince yüzü kayboluncaya kadar. Benim atımın üzerinde, onun da pencerede duruşumuzun Hüsrev'in Şirin'in penceresinin altına geldiği o binlerce kere resmedilmiş meclise -aramızda ama biraz arkada kederli bir ağaç da vardı- ne kadar da çok benzediğini çok sonra, bana verdiği mektubu açtıktan, içindeki resmi gördükten sonra anladığımda sevdiğimiz bayıldığımız o kitaplarda resmedildiği gibi aşktan cayır cayır yanmaktaydım.

8

8. B e n i m A d ı m E s t e r

Kara'ya verdiğim mektupta neler yazdığım hepinizin merak ettiğini biliyorum. Bu bende de bir merak olduğu için hepsini öğrendim. İstiyorsanız hikâyenizin sayfalarını geri geri çeviriyormuş gibi yapın da bakın ben ona o mektubu vermeden daha önce neler oldu, bir anlatayım. Şimdi, akşamüstündeyiz, Haliç'in çıkışındaki bizim Yahudi mahalleciğimizdeki evimizde kocam Nesim'le oturuyoruz da ocağa of-puf iki ihtiyar, odun atarak ısınmaya çalışıyoruz. Bakmayın şimdi kendime ihtiyar deyivermeme, ipek mendillerin, eldivenlerin, çarşafların, Portekiz gemisinden çıkma renkli gömlekliklerin arasına yüzüktü, küpeydi, gerdanlıktı gibi hem pahalısından hem ucuzundan karıları heyecanlandıracak incikboncuk da koydum mu, takarım bohçamı koluma İstanbul kazan Ester kepçe, girmediğim sokak kalmaz. Kapıdan kapıya taşımadığım mektup, dedikodu yoktur ve bu İstanbul'un kızlarının yarısını ben evlendirdim, ama şimdi bu sözü övünmek için açmamıştım. Diyordum ki, akşamüstü oturuyorduk, tık tık, kapı çaldı, gittim açtım, karşımda bu salak cariye Hayriye. Elinde de mektup. Soğuktan mı, heyecandan mı anlayamadım titreye titreye bana Şeküremin ne istediğini anlatıyor. Önce bu mektup Hasan'a götürülecek sandım da şaşırdım. Güzel Şeküre'nin savaştan bir türlü dönmeyen kocası -bana kalırsa postu çoktan deldirtmiştir o bahtsız- var ya. İşte evine dönmez savaşçı kocanın bir de gözü dönmüş kardeşi var; Hasan'dır adı. Ama anladım ki Şeküre'nin mektubu Hasan'a değil, bir başkasınaymış. Ne yazıyor mektupta, Ester meraktan kuduracak. Sonunda mektubu okumayı başardım. Sizlerle de öyle fazla tanışmıyoruz. Açıkçası, birden bir utanma sıkılma geldi üzerime. Mektubu nasıl okudum size söylemeyeceğim Belki benim merakımı -siz de en azından berberler kadar meraklı değil misiniz sanki- ayıplar, bor görürsünüz beni. Ben size yalnızca mektubu bana okurlarken işittiğimi söyleyivereyim. Şöyle yazmıştı şeker Şeküre: "Kara Efendi, babamla olan yakınlığına dayanarak evime geliyorsun. Ama zannetme ki benden herhangi bir işaret alacaksın. Sen gittiğinden beri çok şey oldu. Evlendim, aslan gibi iki çocuğum var. Bir tanesi Orhan, demin içeri girmiş de görmüşsün. Ben dört yıldır kocamı bekliyorum ve başka da bir şey düşünmüyorum. Kendimi iki çocuk ve ihtiyar bir babayla kimsesiz, çaresiz ve güçsüz hissedebilirim, bir erkeğin gücüne ve koruyuculuğuna ihtiyacım olabilir, ama kimse bu durumumdan yararlanabileceğini sanmasın. Bu yüzden lütfen bir daha kapımızı çalma. Bir kere zaten mahcup etmiştin ve o zaman benim, babamın gözünde kendimi temize çıkarmam için ne kadar çile çekmem gerekmişti! Sana bu mektupla birlikte, aklı bir karış havada bir gençken nakşedip bana yolladığın resmi de geri gönderiyorum. Hiçbir umut beslemeyesin, hiçbir yanlış işaret almayasın diye. İnsanların bir resme bakıp âşık olabileceklerini sanmak yalanmış. Ayağın evimizden kesilsin, en iyisi budur" Zavallı Şeküreciğim, bir erkek, bey, paşa değil ki altına gösterişli mührünü vursun! Kâğıdın dibine adının ilk harfini, küçük, ürkek bir kuş gibi atmış, o kadar. Mühür, dedim. Ben bu mühürlü mektupları nasıl açıp kapıyorum diye merak ediyorsunuzdur. Mühürlü değil ki mektuplar. Bu Ester cahil bir Yahudidir, bizim yazımızı sökemez diye düşünüyor canım Şekürem. Doğru, ben sizin yazınızı okuyamam, ama başkasına okuturum. Mektubunuzu ise pekâlâ kendim okurum. Aklınız mı karıştı? Şöyle izah edeyim ki en kalın kafalınız da anlasın. Bir mektup diyeceğini yalnız yazıyla demez. Mektup tıpkı kitap gibi, koklayarak, dokunarak, elleyerek de okunur. Bu yüzden akıllı olanlar, oku bakalım, mektup ne diyor, derler. Aptallar da; oku bakalım, ne yazıyor, derler. Hüner yalnız yazıyı değil, mektubun tümünü okumakta. Dinleyin bakalım Şeküre başka ne demiş, 1. Mektubu gizlice yolluyorsam da, mektup taşımayı iş ve huy edinmiş Ester ile yollamakla öyle fazla bir gizlilik maksadım yoktur, diyor.

2. Kâğıdın muska böreği gibi fazla fazla katlanması da gizlilik ve sır anlamına geliyor. Oysa mektup açık. Üstelik yanında koca bir resim var. Maksat sırrımızı aman herkesten saklayalım, gibi yapmak. Bu da, aşkı geri çevirme mektubundan çok, aşka davet mektubuna yakışır. 3. Ki mektubun kokusu da bunu doğruluyor. Eline alanın kararsız kalacağı kadar belirsiz (acaba bilerek mi koku sürülmüş?) ama kayıtsız kalamayacağı kadar çekici (bu bir ıtır kokusu mu yoksa onun elinin kokusu mu?) bu koku, mektubu bana okuyan zavallının aklını başından almaya yetti. Sanırım Kara'nın da aynı şekilde aklını başından alacaktır. 4. Okumaz yazmaz bir Ester'im ben, ama hattın akışından, bu kalemin, aman acele ediyorum, önemsemeden dikkatsizce yazıveriyorum demesine rağmen, harflerin hep birlikte tatlı bir rüzgâra kapılmış gibi zarifane titreyişlerinden, içinden içinden tam tersini söylediği anlaşılıyor. Orhan'dan söz ederken "demin" diyerek şimdi yazıldığını ima etmesine rağmen, belli ki bir müsvette yapılmış, çünkü dikkat seziliyor her satırda. 5. Mektupla yollanan resim, ben Yahudi Ester'in bile bildiği masaldaki güzel Şirin'in yakışıklı Hüsrev'in resmine bakıp âşık olmasını anlatıyor. İstanbul'un hülyalı kadınlarının hepsi bayılırlar bu hikâyeye, ama ilk defa resminin yollandığını görüyorum. Siz okuryazar talihlilerin sık sık başına gelir: Okuması olmayan biri yalvarır da ona gelmiş bir mektubu okursunuz. Yazılanlar el kadar sarsıcı, heyecan verici, huzursuz edicidir ki, mektup sahibi kendi mahremiyetine ortak olmanızdan da mahcup, utana sıkıla yazıyı bir daha okumanızı rica eder. Yine okursunuz. Sonunda mektup o kadar çok okunur ki ikiniz de ezberlersiniz. Bundan sonra mektubu ellerine alır, bu lafı şurada mı ediyor, şunu burada mı demiş, diye size sorar ve parmağınızın ucuyla sizin gösterdiğiniz noktaya oradaki harfleri anlamadan bakarlar. Okuyamadıkları ama ezberledikleri sözlerin harflerin kıvrılışına bakarken bazen, bazen öyle içlenirim ki ben, kendimin de okuma yazma bilmediğini unutur da mektuplara gözyaşı döken bu okumasız yazmasız kızları öpmek gelir içimden. Bir de şu uğursuzlar vardır, sakın benzemeyin onlara: Kız mektubunu eline alıp ona yeniden dokunmak, nerede hangi sözün dendiğini anlamadan bakmak istediğinde ona, "Ne yapacaksın, okuman yok, daha neye bakacaksın," diyen bu hayvanların, kimisi sanki kendisinmiş gibi kızın mektubunu geri bile vermezler de onlarla kavga edip mektubu geri almak bazen bana, Ester'e düşer. Böyle iyi bir karıyımdır işte ben Ester, seversem sizi, size de yardım ederim

9

9. B e n , Ş e k ü r e

Kara, beyaz atının üzerinde, tam karşımdan geçerken ben niye! orada penceredeydim? Tam o anda, bir sezgiyle niye kepengi açmıştım da karlı nar dallarının arasından onu görünce öyle uzun uzun bakmıştım? Bunları size tam söyleyemem. Hayriye ile Ester'e ben haber saldım; Kara'nın oradan geçeceğini biliyordum elbette. Nar ağacına bakan gömme dolaplı odaya, o ara, ben tek başıma sandıklardaki çarşaflara bakmak için çıkmıştım. İçimden öyle geldiği için kepengi o an coşkuyla bütün gücümle itince önce odaya güneş doldu: Pencerede durdum ve Kara ile güneşten gözlerim kamaşır gibi göz göze geldim; çok güzeldi. Büyümüş, olgunlaşmış, gençliğindeki o sarsak sallantılı halini üzerinden atmış da yakışıklı olmuş. Bak Şeküre, dedi yüreğim bana, Kara yalnızca yakışıklı değil, gözlerinin içine bak, yüreği çocuk gibi, ne kadar temiz, ne kadar yalnız. Evlen onunla. Ama ben ona tam tersini yazdığım bir mektup gönderdim. Benden on iki yaş büyük olmasına rağmen, ben on ikisindeyken, ondan daha yetişkin olduğumu bilirdim. O zamanlar karşımda bir erkek gibi dimdik durup, şunu yapacağım, bunu yapacağım, şuradan atlayıp, buraya tırmanacağım diyeceğine, her şeyden utanmış olarak önündeki kitabın ve resmin içine gömülür, gizlenirdi. Sonra o da bana âşık oldu. Bir resim çizip aşkını ifade etti. İkimiz de büyümüştük artık. On iki yaşıma geldiğimde Kara'nın benim gözlerimin içine bakamadığını, sanki göz göze gelirsek bana âşık olduğunu anlayacağımdan korktuğunu sezdim. "Şu fildişi saplı bıçağı verir misin?" derdi mesela, ama bıçağa bakardı da sonra gözünü kaldırıp benim gözümün içine bakamazdı. "Vişne şerbeti güzel mi?" diye sorarsam mesela, bani hepimizin ağzımız doluyken yaptığı gibi tatlı bir gülümseme, bir yüz ifadesiyle güzel olduğunu ifade edemezdi. Bir sağırla konuşur gibi bütün gücüyle "Evet," diye bağırırdı. Çünkü korkudan suratıma bakamazdı. Çok güzeldim o zamanlar. Bütün erkekler, uzaktan, perdeler, kapılar ve kumaşların kalabalığı arasından da olsa, bir kere beni görebilmiş olanlar hemen âşık olurlardı bana. Bunları övünmek için değil, hikâyemi anlayın da kederimi paylaşın diye söylüyorum. Herkesin bildiği Hüsrev ile Şirin'in hikâyesinde bir an vardır, Kara ile ben çok konuşmuştuk bunu. Hüsrev ile Şirin'i birbirlerine âşık etmeye niyetlidir Şapur. Bir gün, Şirin.nedimeleriyle birlikte kır gezintisine çıktığında, altlarında oturup dinlendikleri ağaçlardan birinin dalma Şapur gizlice Hüsrev'in resmini asar. Şirin yakışıklı Hüsrev'in o güzel bahçenin bir ağacına asılı resmim görünce âşık olur ona. Bu ânı, nakkaşların dediği gibi bu meclisi, Şirin'in Hüsrev'in dala asılı resmine hayranlık ve şaşkınlıkla bakışını gösterir çok resim yapılmıştır. Kara babamla çalışırken pek çok kere görüp bir iki kere de baka baka istinsah etmişti bu resmi tam aynısı gibi. Sonra bana âşık olunca bir kere de kendi için yeniden yapmış. Ama resimdeki Hüsrev ile Şirin'in yerine kendisiyle beni, Kara ile Şeküre'yi resmetmiş. Resimdeki kız ile erkeğin bizler olduğunu altındaki yazı olmasaydı bir tek ben anlayabilirdim, çünkü bazen şakalaşırken beni ve kendini aynı hatlarla, renklerle resmederdi: Ben maviler içinde; kendisi de kırmızı olurdu. Bu yetmiyormuş gibi, bir de Hüsrev'in ve Şirin'in resimlerinin altına adlarımızı yazmıştı. Resmi bir suç gibi, benim görebileceğim bir yere bırakmış kaçmıştı. Resme bakışımı, ondan sonra ne yapacağımı seyrettiğini hatırlıyorum. Şirin gibi ona âşık olamayacağımı çok iyi bildiğim için önce hiç renk vermedim. Tâ Uludağ'dan getirildiği söylenen buzlarla soğutulan vişne şuruplarıyla serinlemeye çalıştığımız o yaz gününün akşamı, Kara evine döndükten sonra, onun bana ilam aşk ettiğini babama söyledim. Kara o zamanlar medreseden yeni çıkmıştı. Kenar mahallelerde müderrislik ediyor, kendi isteğinden çok babamın zorlamasıyla pek güçlü, pek itibarlı olan Naim Paşa'ya intisap etmeye çalışıyordu. Babama göre aklı bir karış havadaydı. Naim Paşa'nın yanına girebilmesi, en azından bir katiplikle işe başlayabilmesi için dertlenen ve Kara'nın da bunun için pek bir şey yapmadığını, yani akılsızlık ettiğini söyleyen babam, o akşam bizi kastederek, "Gözü çok daha yukarılardaymış meğer fakir yeğenin," demişti. Anneme aldırmayarak, şöyle de demişti: "Sandığımızdan da akıllıymış meğer." Ondan sonraki günlerde babam neler yaptı, ben Kara'dan nasıl uzak durdum, önce evimizden, sonra bütün bütün semtimizden; ayağı nasıl kesildi, bütün bunları kederle hatırlıyorum, ama size anlatmak istemiyorum: Babamı ve beni sevmezsiniz diye. İnanın bana, başka çaremiz yoktu. Umutsuz aşk umutsuz olduğunu anlar,

kural tanımaz gönül dünyanın kaç bucak olduğunu kavrar da böyle zamanlarda makul insanlar kibarca "bizi birbirimize uygun bulmadılar" diyerek kısa keserler ya haklı olarak: Öyleydi işte. Annemin birkaç kere "Bari çocuğun kalbini kırmayın," dediğini hatırlatayım. Annemin çocuk dediği Kara yirmi dört, ben ise onun yarı yaşındaydım. Babam Kara'nın aşk ilanını küstahça bulduğu için annemin ricasını kasten yerine getirmemiş de olabilir. İstanbul'dan gittiği haberini aldığımızda onu büsbütün unutmadıysak bile gönlümüzden tamamen çıkarmıştık. Yıllarca hiçbir şehirden haberini de almadığımız için, yapıp da bana gösterdiği resmi çocukluk hatıralarımızın ve çocukça arkadaşlığımızın bir nişanesi olarak saklamamın yerinde olduğunu düşünmüşümdür. Önceleri babam, sonraları da savaşçı kocam resmi bulup huzursuz olmasın, kıskanmasın diye altındaki Şeküre ile Kara kelimelerinin üstünü babamın Hasan Paşa mürekkebi sanki damlamış da damladan çiçekler yapılmış gibi ustaca örtmüştüm. Bugün ona o resmi geri yolladığıma göre, aranızda pencerede onun karşısına çıkıvermiş olmamı benim aleyhime yorumlamaya çalışanlar varsa, belki biraz utanır, belki biraz düşünürler. Onun karşısına on iki yıl sonra birdenbire çıktıktan sonra orada, pencerenin önünde, akşam güneşinin kızıl ışıkları içinde bir süre kaldım da, bahçenin bu ışıkta hafifçe kırmızımsı bir renge, turunç rengine bürünüşüne, iyice üşüyene kadar hayranlıkla baktım Hiç rüzgâr yoktu. Sokaktan geçen biri ya da babam beni açık pencerede görseydi, ya da Kara atıyla geri dönüp önümden geçseydi ne derlerdi umurumda değildi. Haftada bir güle oynaya hamama gittiğim Ziver Paşa'nın kızlarından o hem sürekli gülen, eğlenen, hem de en olmadık zamanda en şaşırtıcı lafı eden Mesrure bir keresinde, hiçbir zaman tam ne düşündüğünü insanın kendisinin bile bilemeyeceğini söylemişti bana. Ben şöyle düşünürüm: Bazen bir şey söylüyorum, onu düşünmüş olduğumu söylerken anlıyorum, ama anladığını vakit tam tersim inançla düşünüyorum. Babamın eve çağırdığı ve hepsini tek tek dikizlediğimi sizden saklamayacağım nakkaşlardan zavallı Zarif Efendi'nin kocam gibi kayıp olmasına üzüldüm. En çirkin ve fakir ruhluları da oydu. Kepengi kapadım, odadan çıktım, aşağıya mutfağa indim. "Anne, Şevket seni dinlemedi," dedi Orhan. "Kara ahırdan atını alırken mutfaktan çıktı da delikten onu seyretti." "Ne var!" dedi Şevket elinde havanın eli. "Annem de dolabın içindeki delikten seyrediyordu onu." "Hayriye," dedim. "Akşama bunlara badem ezmeli, şekerli ekmek kızartırsın az yağda." Orhan tepinerek sevindi de, Şevket hiç ses etmedi. Yukarı merdivenleri çıkarken ikisi de bağıra bağıra arkamdan yetişip, paldır küldür, bir neşeyle itişerek yanımdan geçerlerken: "Yavaş, yavaş," dedim ben de kahkahalar atarak. "Kör olasıcalar." Birer tatlı yumruk indirdim narin sırtlarına. Ne kadar güzeldir akşamüstü evde çocuklarla birlikte olmak! Babam sessizce kitabına vermişti kendini. "Misafiriniz gitti," dedim. "Umarım sıkmamıştır sizi." "Yok," dedi. "Eğlendirdi beni. Eskisi gibi Eniştesine saygılı." "İyi." "Ama ihtiyatlı ve hesaplı da." Bunu, benim tepkimi ölçmekten çok Kara'yı küçümser bir havayla, konuyu kapatmak için söylemişti. Başka zaman olsaydı sivri dilimle bir cevap yetiştirirdim. Bu sefer, hâlâ beyaz atı üzerinde ilerlediğini hissettiğim o adamı düşündüm de ürperdim. Sonra, dolaplı odada nasıl oldu bilmiyorum Orhan ile birbirimize sarılmış bulduk kendimizi. Şevket de sokuldu; bir an aralarında itiştiler. Kavgaya tutuştular zannediyordum ki sedire yuvarlanmış bulduk kendimizi. Köpek yavruları gibi onları sevdim; başlarının arkasından, saçlarından öptüm, göğsüme bastırdım onları, ağırlıklarım memelerimin üzerinde hissettim. "Hımmn" dedim. "Saçlarınız kokuyor sizin. Hayriye ile hamama gidersiniz yarın." "Ben artık Hayriye ile hamama gitmek istemiyorum," dedi Şevket. "Çok mu büyüdün sen," dedim. "Anne niye bu güzel mor gömleğini giydin?" dedi Şevket. İçeri odaya gittim, mor gömleği çıkardım. Hep giydiğim soluk yeşili geçirdim üzerime. Giyinirken üşüdüm, ürperdim, ama tenimin ateş gibi olduğunu, dahası gövdemin canlılığını, diriliğini hissettim. Yanaklarımda bir parça allık vardı, çocuklarla itişir, öpüşürken silinip dağılmıştır, ama onu da tükürüp avucumun içiyle iyice yaydım. Biliyor musunuz, hısım akrabalar, hamamda gördüğüm kadınlar, beni gören herkes yirmi dört yaşında

iki çocuklu geçkin bir kadın değil de. on altı yaşında bir genç kız gibi olduğumu söylerler. Onlara inanmanızı, sizin de inanmanızı istiyorum, anladınız mı, yoksa hiç anlatmayacağım. Sizinle konuşmamı yadırgamayın. Babamın kitaplarındaki resimlere yıllardır bakar, içlerinde hep kadınları, güzelleri ararım. Seyrek de olsa vardırlar ve hep mahcup, utangaç, önlerine, en fazla özür diler gibi birbirlerine bakarlar. Erkekler, savaşçılar ve padişahlar gibi başlarını kaldırıp dimdik dünyaya baktıkları hiç olmaz. Ama aceleyle nakışlanmış ucuz kitaplarda, ressamın dikkatsizliği yüzünden bazı kadınların gözleri yere, hatta resmin içinde başka bir şeye, ne bileyim bir kadehe ya da sevgiliye bakmaz da, doğrudan okuyucuya bakar. Kimdir baktıkları o okuyucu, diye düşünürüm hep. Tâ Timur zamanından kalma iki yüz yıllık kitaplarla, meraklı gâvurların altınları verip tâ memleketlerine götürdükleri ciltler aklıma gelince ürperirim: Belki de benim şu hikâyemi öyle tâ uzaklardan biri, bir gün dinleyecektir. Kitaplara geçme isteği bu değil mı, bütün padişahlar, vezirler, kendilerini anlatan, kendilerine adanmış kitapları yazanlara keseler dolusu altını bu ürperti için vermiyorlar mı? Bu ürpertiyi içimde duyduğumda, ben de, tıpkı bir gözü kitabın içindeki hayata, bir gözü de kitabın dışına bakan o güzel kadınlar gibi, beni kimbilir tâ hangi yerden ve zamandan seyretmekte olan sizlerle de konuşmak isterim. Ben güzelim, akıllıyım ve beni seyrediyor olmanız da hoşuma gidiyor. Arada bir bir iki yalan söylesem de, bu benim hakkımda yanlış bir fikir edinmeyesiniz diyedir. Belki sezmişsinizdir, babam beni çok sever. Benden önce üç oğlu olmuş, ama Allah onların canını teker teker almış da ben kıza dokunmamış. Babam üzerime titrer, ama onun seçtiği bir adamla evlenmedim ben; kendi görüp beğendiğim bir sipahiye vardım. Babama kalsa beni vereceği adam hem en büyük âlim olacak, hem nakıştan, sanattan anlayacak, hem güç iktidar sahibi olacak, hem de Karun gibi zengin olacaktı ki, böyle bir şey onun kitaplarında bile olmayacağı için ben yıllarca evde oturup bekleyecektim. Kocamın yakışıklılığı dillere destandı, kendim de aracılarla haber salıp bir fırsatını bulup hamam dönüşü karşıma çıkıverince gördüm, gözlerinden ateş çıkıyordu, hemen âşık oldum. Esmerdi, bembeyaz tenli, yeşil gözlü bir güzeldi; güçlü kolları vardı, ama aslında uyuyakalmış çocuk gibi hep masum ve sessizdi. Belki de, bütün gücünü savaşlarda adam öldürerek, ganimet toplayarak tükettiği için, bana belli belirsiz kan kokar gibi gelirdi, ama evde hamın gibi yumuşacık ve sakin dururdu. Babamın yoksul bir savaşçı diye önce istemediği ve ben kendimi öldürürüm dediğim için beni vermeye razı olduğu bu adam, savaştan savaşa kahramanca koşarak en büyük yiğitlikleri yaparak on bin akçelik bir tımar sahibi oldu ki herkes bizi kıskanırdı. Dört yıl önce Safevilerle savaştan dönen orduyla birlikte geri gelmemesine önceleri aldırmadım. Çünkü savaştıkça ustalaşıyor, kendi başına işler çeviriyor, daha büyük ganimetler getiriyor, daha büyük tımarlara çıkıyor, daha çok asker yetiştiriyordu. Ordunun yürüyüş kolundan ayrılıp kendi adamlarıyla birlikte dağlara doğru gittiğini söyleyen şahitler de vardı. Önceleri hep şimdi dönecek diye umdum, ama iki yılda yavaş yavaş yokluğuna alıştım, İstanbul'da benim gibi kocası kayıp ne kadar çok savaşçı karısı olduğunu anlayınca durumumu kabullendim. Geceleri yataklarımızda çocuklarla birlikte birbirimize sarılır ağlaşırdık. Ağlaşmasınlar diye onlara bir yalan atar, mesela filanca söylemiş, kanıtı var, babanız bahar gelmeden dönüyor der, daha sonra benim yalanım onların ağzından, başkalarının kulağına değişe dolaşa, dönüp bana "Müjde" diye geri gelince herkesten önce ben inanırdım. Kocamın gün görmemiş, ama çelebi ruhlu Abaza babası ve onun gibi yeşil gözlü kardeşiyle birlikte Çarşıkapı'da bir kira evinde oturuyorduk. Evin orta direği kocam kaybolunca sıkıntılar; başladı. Kayınpeder büyük oğlunun savaşa savaşa zenginleşmesi üzerine bıraktığı aynacılık işine o yaştan sonra geri döndü. Kocamın gümrükte çalışan bekâr kardeşi Hasan, eve getirip bıraktığı para çoğaldıkça erkeklik taslamaya başladı. Ev işlerini gören cariye kızı, kirayı verememekten korktukları bir kış, alelacele esir pazarına götürüp sattılar ve benden onun gördüğü mutfak işlerini görmemi, çamaşırı yıkamamı, hatta çarşı pazara çıkıp alışveriş etmemi istediler. Ben bu işleri görecek kadın mıyım, demedim, yüreğime taş basıp hepsini yaptım. Ama artık geceleri odasına alacak bir cariyesi olmayan kayınbirader Hasan, benim kapımı zorlamaya başlayınca ne yapacağımı şaşırdım. Elbette hemen buraya, baba evine dönebilirdim, ama kadıya göre kocam hukuken yaşadığına göre, onları öfkelendirirsem beni çocuklarla birlikte zorla kayınpederimin yanına, yani kocamın evine geri götürmekle kalmaz, bunu yaparken beni ve beni alıkoyan babamı cezalandırıp aşağılayabilirlerdi. Aslına bakılırsa, kocamdan daha insancıl ve makul bulduğum ve tabii ki bana çok fena âşık olduğunu bildiğim Hasan ile sevişebilirdim. Ama bunu düşüncesizce yapmak beni sonunda onun karısı değil, Allah korusun, cariyesi olmaya götürürdü. Çünkü, mirastan payımı istemeye kalkarım, hatta belki de, onları terk eder, çocuklarla babamın yanına dönerim diye korktukları için, kocamın kadı gözünde öldüğünü onlar da kabul etmeye razı değillerdi hiç. Kocam kadıya göre ölmemişse, Hasan ile evlenemezdim tabii, ama başka birisiyle de evlenemeyeceğini için ve bu durum da o eve ve evliliğe beni bağladığı için kocamın "kayıp" olması, sürüp gitmekte olan o belirsiz durum, onlara göre

tercih edilebilir bir şeydi. Çünkü unutmayın ki, onların ev işlerini görüyor, yemeklerinden çamaşırlarına her işlerini yapıyordum ve biri de bana deli gibi âşıktı. Kayınpederim ve Hasan için en iyi çözüm, benim Hasan ile evlenmemdi, ama bunun için önce şahitleri ayarlamak, sonra kadıyı ikna etmek şarttı. O zaman kayıp kocamın en yakınları, babası ve kardeşi de rıza gösterdiğine göre, kocamın artık ölüden sayılmasına karşı çıkan biri olmayacağına göre, kadı da, biz bu adamın savaşta ölüsünü gördük, diyen yalancı şahitlere üç beş akçeye inanır gözükecekti. En büyük sorun, dul düştükten sonra evi terketmeyeceğime, miras hakkı, ya da evlenmek için para istemeyeceğime, daha önemlisi kendi seçimim ile Hasan ile evleneceğime onu inandırabilmemdi. Bu konuda ona güven vermek için onunla sevişmem ve bunu boşanabilmek için değil -inandırıcı olacak bir şekilde- ona âşık olduğum için yapmam gerektiğini elbette anlamıştım. Gayret etsem Hasan'a âşık olabilirdim. Hasan kayıp kocamdan sekiz yaş küçüktü, kocam evdeyken kardeşim gibiydi ve bu duygu beni ona yaklaştırmıştı. İddiasız, ama tutkulu oluşunu, çocuklarımla oynamayı sevişini ve bana bazen sanki o susuzluktan ölen birisi, ben de bir bardak soğuk vişne şerbetiymişim gibi özlemle bakışını seviyordum. Ama bana çamaşır yıkatan, cariyeler, köleler gibi çarşı pazar gezip alışveriş etmemden gocunmayan birine âşık olabilmem için çok gayret etmem gerektiğini de biliyordum. Babamın evine gidip gidip tencerelere, kap kaçağa, fincanlara bakıp uzun uzun ağladığım ve geceleri birbirimize destek olmak için çocuklarla koyun koyuna uyuduğumuz o günlerde Hasan bana o fırsatı vermedi. Benim de ona âşık olabileceğime, evlenebilmemiz için gerekli bu tek yolun gerçekleşebileceğine inanamadığı, kendine güveni olmadığı için edepsizlikler etti. Bir iki kere beni sıkıştırmaya, öpmeye, ellemeye kalktı, kocamın hiç dönmeyeceğini beni öldüreceğini söyledi, tehditler savurdu, çocuk gibi ağladı ve aceleciliği ve telaşıyla efsanelerde anlatılan gerçek ve soylu aşka vakit tanımadığı için onunla evlenemeyeceğimi anladım. Bir gece çocuklarla birlikte yattığımız odanın kapısını zorlayınca hemen kalktım, çocukların korkmasına aldırmadan avazım çıktığı kadar bağırıp eve kötü cinlerin girdiğini söyledim. Kayınpederi uyandırdım ve daha hevesinin şiddeti geçmemiş olan Hasan'ı cin korkuları ve çığlıklarım arasında babasına teşhir ettim. Benim abuk sabuk ulumalarım, ipe sapa gelmez cin laflarım arasında, aklı başında ihtiyar, berbat gerçeği, oğlunun sarhoş olduğunu ve diğer oğlunun iki çocuklu karısına edepsizce yaklaştığını utançla farketti. Sabaha kadar uyumayacağımı, cine karşı oğullarımı kapının önünde oturup bekleyeceğimi söyleyince ses etmedi. Sabah hasta babama bakmak için uzun bir zamanlığına, çocuklarla birlikte baba evine döneceğimi ilan edince yenilgiyi kabullendi. Kocamın satmayıp savaşlardan bana getirdiği Macar'dan ganimeti zilli saati, en asabi Arap atının sinirinden yapılmış kamçıyı, çocukların taşlarını savaş oyunları oynarken kullandıkları Tebriz yapımı fildişinden satranç takımını ve satılmasın diye ne kavgalar ettiğim Nahcivan savaşından ganimet gümüş şamdanları evlilik hayatımın nişaneleri olarak alıp baba evine geri döndüm. Gaib kocamın evini terk etmem, beklediğim gibi, Hasan'ın bana olan saplantılı, saygısız aşkını, çaresiz, ama saygıdeğer bir yangına dönüştürdü. Babasının kendisini desteklemeyeceğini bildiği için, beni tehdit etmek yerine, köşelerinde kuşların, gözü yaşlı aslanların ve mahzun ceylanların oturduğu aşk mektupları yollamaya başladı. Bir nakkaş ve şair ruhlu dostu yazıp resimlemiyorsa eğer, Hasanla aynı çatı altında yaşarken farkedemediğim zengin hayal âlemini gösteren bu mektupları son zamanlarda yeniden yeniden okumaya başladığımı sizden saklamayacağım. Son mektuplarında Hasan’ın beni ev işlerine köle etmeyeceğini, çünkü çok para kazandığını anlatması, saygılı, tatlı ve şakacı dili ve çocukların bitip tükenmez kavgalarıyla istekleri ve babamın şikayetleri kafamı kazan gibi yaptığı için penceremin kepengini sanki dünyaya bir "oh" diyebilmek için de açmıştım. Hayriye akşam sofrasını kurmadan önce babama Arabistan'dan gelen en iyi hurma çiçeğinden ılık bir kavi yaptım, içine bir kaşık bal koyup azıcık limon suyuyla karıştırdım, sessizce yanına girdim ve Kitab-ur Ruh'u okurken, tam da istediği gibi, kendimi hiç farkettirmeden, bir ruh gibi önüne koydum. Öyle kederli ve cılız bir sesle, "Kar yağıyor mu?" diye sordu ki bana, bunun zavallı babamın hayatında göreceği son kar olduğunu hemen anladım.

10

10. B e n B i r A ğ a c ı m

Ben bir ağacım, çok yalnızım. Yağmur yağdıkça ağlıyorum. Allah rızası için kulak verin şu anlatacaklarıma. Kahvelerinizi için, uykunuz kaçsın, gözleriniz açılsın, bana cin gibi bakın da size niye bu kadar yalnız olduğumu anlatayım. 1. Üstat meddahın arkasında bir ağaç resmi olsun diye aharsız kaba kâğıda alelacele resmedildiğimi söylüyorlardır. Doğru. Şimdi yanımda ne başka narin ağaçlar, ne yedi yapraklı bozkır otları, ne kimi zaman Şeytan'a ve insana benzeyen lüle lüle karanlık kayalar, ne de gökte kıvrım kıvrım Çin bulutları var. Bir yer, bir gök, bir ben, bir de ufuk çizgisi. Ama hikâyem daha karışık. 2. Bir ağaç olarak illaki bir kitabın parçası olmam şart değil. Ama bir ağaç resmi olarak herhangi bir kitabın sayfası değilim diye huzurum kaçıyor. Bir kitapta bir şey göstermiyorsam putataparlar ve kâfirler gibi resmimin duvara asılıp bana secde edilip tapılacağı geliyor aklıma. Erzurumi Hocacılar duymasın, bundan gizlice övünüyorum ve sonra utançla çok korkuyorum. 3. Yalnızlığımın asıl sebebi ise hangi hikâyenin parçası olduğumu benim de bilmemem. Bir hikâyenin parçası olacaktım, ama bir yaprak gibi düştüm oradan. Onu anlatayım:

AĞAÇTAN DÜŞEN YAPRAK GİBİ HİKÂYEMDEN DÜŞÜŞÜMÜN HİKÂYESİ Acem Şahı Tahmasp, ki hem Osmanlı'nın baş düşmanıydı, hem de cihanın en nakışsever padişahıydı, bundan kırk yıl önce bunamaya başlayınca ilk iş eğlenceydi, şaraptı, musikiydi, şiirdi, nakıştı, bunlardan soğudu. Kahveyi de bırakınca kafası durdu; asık suratlı, karanlık ihtiyarların evhamlarıyla Osmanlı'nın askerinden uzak olsun diye payitahtını o zaman Acem mülkü olan Tebriz'de Kazvin'e taşıdı. Daha da yaşlanınca bir gün cin çarpmasıyla buhrana kapılıp, şaraba, oğlancılığa ve nakşetmeye tövbeler tövbesi dedi ki bu yüce şahın kahve zevkinden sonra aklıselimini de kaybettiğinin iyi bir ispatıdır. Böylece, Tebriz'de yirmi yıldır cihanın en büyük harikaların yapan mucize elli ciltçiler, hattatlar, müzehhipler, nakkaşlar çil yavrusu gibi şehir şehir dağıldılar. Bunların en parlaklarını, Şal Tahmasp'ın yeğeni ve damadı, Sultan İbrahim Mirza, vali olduğu Meşhed'e çağırdı ve onları nakkaşhanesine yerleştirip Timur zamanında Herat'ta en büyük şair olan Câmi'nin Heft Evreng'in yedi mesnevisini yazdırıp nakışlı, resimli harika bir kitap yaptırmaya başladı. Akıllı ve hoş yeğenini hem seven hem kıskanan, kızını ona verdiği için pişmanlık duyan Şah Tahmasp bu harika kitabı işitince haset etti ve öfkeyle yeğenini Meşhed valiliğinden Kain şehrine, sonra yine bir öfkeyle daha küçük Sebzivar şehrine sürdü. Meşhed'deki hattatlar ve nakkaşlar da böylece başka şehirlere, başka memleketlere, başka sultanların, şehzadelerin nakkaşhanelerine dağıldılar. Ama bir mucizeyle Sultan İbrahim Mirza'nın harika kitabı yarıda kalmadı; çünkü hakikatli bir kitapdarı vardı. Bu adam atına atlar, hüner, en iyi tezhibi yapan usta oradadır diye ta Şiraz'a gider, oradan en zarif nestalik hattı yazan hattat için iki sayfayı alır Isfahan'a götürür, sonra dağları geçip ta Buhara'ya çıkıp Özbek Han'ının yanında nakşeden büyük üstat nakkaşa resmin istifini yaptırır, insanlarını çizdirir; Herat'a inip bu sefer yarı kör eski üstatlardan birine otların ve yaprakların kıvrım kıvrım kıvrılışını ezberden nakşettirir; Herat'ta başka bir hattata uğrayıp resmin içindeki kapının üstündeki levhadaki yazıyı altın rika ile yazdırıp hadi yine güneye, Kain'e gider ve altı ay yolculuk ederek yarılayabildiği sayfayı Sultan İbrahim Mirza'ya gösterip aferini alırdı. Bu gidişle kitabın hiç bitmeyeceğini anladılar ve Tatar ulaklar tuttular. Her birinin eline üzerine işlenip yazılacak sayfayla birlikle sanatçıya istenilen şeyi tarif eden birer mektup verdiler. Böylece bütün Acem ülkesinin, Horasan'ın, Özbek memleketinin, Mavaünnehir'in yanından kitap sayfalarını taşıyan ulaklar geçti.

Ulaklar gibi kitabın yapımı da hızlandı. Bazen elli dokuzuncu yaprakla yüz altmış ikinci yaprak karlı bir gece kurt ulumalarının işitildiği bir kervansarayda karşılaşır, yarenlik ederken aynı kitap için çalıştıklarını anlayıp, odalarından çıkarıp getirdikleri sayfaların hangi mesnevinin neresine düştüğünü, birbirlerine göre yerlerini anlamaya çalışırlardı. Bugün bitirildiğini kederle işittiğim bu kitabın bir sayfasında da ben olacaktım. Ne yazık ki soğuk bir kış günü beni taşıyarak kayalık geçitlerden geçen Tatar ulağın yolunu haramiler kesti. Önce dövdüler zavallı Tatar'ı, sonra harami usulünce soydular, ırzına geçip imansızca öldürdüler. Bu yüzden ben de bilmiyorum hangi sahifeden düştüğümü. Sizden ricam bana bakıp bunu söylemeniz: Acaba Leyla'yı çadırında çoban kılığında ziyaret eden Mecnun'a gölge mi olacaktım? Umutsuz inançsızın ruhundaki karanlığı anlatayım diye gecenin içine mi karışacaktım? Bütün cihandan kaçıp denizler aşıp, kuşlar, meyvelerle dolu bir adada huzur bulan iki sevgilinin mutluluğuna eşlik etmek isterdim! Diyar-ı Hind'i fethederken basma güneş geçip günlerce burnu kanaya kanaya ölen İskender'in son anlarına gölge olmak isterdim. Yoksa oğluna aşk ve hayat nasihatları veren babanın gücünü ve yaşını ima etmeye mi yarayacaktım? Hangi hikâyeye mana ve zarafet katacaktım? Ulağı öldürüp, beni yanlarına alıp dağ şehir demeden gezdiren haramilerden biri, arada bir kıymetimi biliyor, bir ağaç resmine bakmanın, bir ağaca bakmaktan daha hoş olduğunu anlayacak kadar incelik gösteriyordu, ama bu ağacın hangi hikâyenin parçası olduğunu bilmediği için çabuk sıkılıyordu benden. Beni şehir şehir gezdirdikten sonra korktuğum gibi yırtıp atmadı bu haydut, bir handa ince bir adama bir testi şaraba sattı. Geceleri bazen ağır bir mum ışığında bana bakardı bu zavallı ince adam. Kederden ölünce mallarını sattılar. Beni alan üstat meddah sayesinde tâ İstanbul'a kadar geldim. Şimdi çok mutluyum, bu gece burada Osmanlı Padişahı'nın siz mucize elli, kartal gözlü, çelik iradeli, zarif bilekli, hassas ruhlu nakkaşları ve hattatları arasında olmakta şeref duyuyorum ve Allah aşkına, bir üstat nakkaşın duvara assın diye beni kötü kâğıda alelacele çizdiğini söyleyenlere inanmayın diye yalvarıyorum. Bakın ne yalanlar, ne iftiralar, ne pervasız yakıştırmalar daha var: Dün gece hani buraya duvara bir köpek resmini asıp bu edepsiz köpeğin serüvenlerini hikâye etmişti ya üstadım, bu arada, Erzurumlu bir Husret Hoca'nın serüvenlerini anlatmıştı ya! Şimdi Erzurumlu Nusret Hoca Hazretleri'ni sevenler bunu yanlış anlamış; sözümona biz ona laf dokunduruyormuşuz. Biz büyük vaiz Efendimiz Hazretleri'ne babası belirsiz diyebilir miyiz? Hâşa! Hiç aklımızdan geçer mi? Bu nasıl bir fitne sokmak, ne pervasız bir yakıştırmadır! Madem Erzurumlu Husret, Erzurumlu Nusret ile karışıyor, ben size Sivaslı Şaşı Nedret Hoca'nın ağaç hikâyesini anlatayım. Bu Sivaslı Şaşı Nedret Hoca da güzel oğlanları sevmekle nakşetmeyi lanetlemekten başka, kahvenin Şeytan işi olduğunu, içenin Cehennem'e gideceğim söylüyormuş. E Sivaslı, sen benim şu koca dalımın nasıl eğildiğini unuttun mu? Size anlatayım, ama kimseye söylemeyeceğinize yemin edin, çünkü Allah kuru iftiradan saklasın. Bir sabah bir baktım, maşallahı var, minare boylu, aslan pençe dev gibi bir adam ile yukarıda adı geçen benim bu dala çıkıp gül yapraklarımın arasına gizlenmiş, afedersiniz takır takır iş görüyorlar. Sonradan Şeytan olduğunu anladığım dev bizimkini becerirken güzel kulağını hem şefkatle öpüyor, hem de içine fısıldıyor: "Kahve haramdır; kahve günahtır..." diye. Kahvenin zararına inanan, güz dinimizin buyruklarına değil Şeytan'a inanır ona göre. Bir de son olarak Frenk nakkaşlarından söz edeceğim ki, onlara özenen soysuz varsa ibret alsın. Şimdi bu Frenk nakkaşları, kralların, papazların, beylerin, hatta hanımların yüzlerini öyle bir nakşediyorlar ki, o kişiyi resmine bakıp sokakta tanıyabiliyorsun. Bunların karıları zaten sokakta serbest gezer, artık gerisini siz düşünün. Ama bu da yetmemiş, işleri daha ileri götürmüşler. Pezevenklikte değil, nakışta diyorum... Bir büyük üstat Frenk nakkaşı ile başka büyük bir nakkaş ustası bir Frenk çayırında yürürler ve ustalık ve sanat üzerine konuşurlarmış. Karşılarına bir orman çıkmış. Daha usta olanı, ötekine şöyle demiş: "Yeni usûllerle resmetmek öyle bir hüner gerektirir ki" demiş, "bu ormandaki ağaçlardan birini resmettin mi, resme bakan meraklı buraya gelip, isterse o ağacı diğerlerinden ayırt edip bulur." Ben fakir, gördüğünüz ağaç resmi, böyle bir akılla resmedilmediğim için Allahıma şükrediyorum. Frenk usullerince resmedilseydim beni sahici bir ağaç sanan İstanbul'un bütün köpekleri üzerime işer diye korktuğumdan değil. Ben bir ağacın kendisi değil, manası olmak istiyorum.

11

11. B e n i m A d ı m K a r a

Geç vakit başlayan kar sabaha kadar yağdı. Şeküre'nin mektubunu bütün gece yeniden yeniden okudum. Boş evin boş odasında aşağı yukarı sinirli sinirli yürürken şamdana sokuluyor, soluk mumun titreyen ışığında sevgilimin öfkeli harflerinin asabi titreyişlerini, bana yalan söylemek için attıkları taklaları, sağdan sola kıvırta kıvırta ilerleyişlerini seyrediyordum. Derken gözümü önünde kepengin birden açılışı ve sevgilimin karşıma çıkıveren yüzü ve kederli gülümseyişi beliriyordu. Son altı yedi yıldır aklımın içinde Şeküre'dir diye değiştire değiştire taşıdığım ve vişne rengindeki ağızları gittikçe genişleyen yüzlerin hepsini, onun gerçek yüzünü görünce unutmuştum. Gece vakti bir ara evlilik düşlerine kaptırdım kendimi. Hayalimde aşkımdan hiç şüphem yoktu, aşkımın karşılık gördüğünden de. Böylece büyük bir mutluluk içinde evleniyorduk biz, ama merdivenli bir evde hayallerimdeki mutluluk tuzla buz oluyordu. Doğru dürüst bir iş bulamıyor, karımla kavga edip söz geçiremiyordum. Bu karanlık hayalleri Arabistan'daki bekâr gecelerim sırasına okuduğum Gazzali'nin Ihya-ı Ulum'unun evliliğin zararları kısmından apardığımı anlayınca, gecenin ortasında, aynı sayfalara evliliğin yararları konusunda daha fazla laf olduğu geldi aklıma Ama kendimi onca zorlamama rağmen kaç kere okuduğum bu faydaların yalnızca ikisini hatırlayabildim. Erkek evlenince evini birisi düzene sokuyordu, ama hayalimdeki merdivenli evde hiç düzen yoktu. İkincisi, suçlu suçlu otuz bir çekmekten ve daha da suçlulukla karanlık arka sokaklarda pezevenklerin arkasından orospu peşinde sürüklenmekten kurtuluyordum. Bu kurtuluş düşüncesi, gecenin ilerlemiş bir saatinde aklıma yine otuz bir çekmeyi getirdi. Bir saflık isteğiyle, takıntıyı bir an önce kafamdan çıkarmak için her zamanki alışkanlıkla odanın bir köşesine çekildim, ama bir süre sonra otuz bir çekemediğimi anladım. On iki yıldan sonra ben yine âşık olmuştum! Bu şaşmaz kanıt yüreğime öyle bir heyecan ve korku saldı ki mumun ışığı gibi neredeyse titreye titreye yürüdüm odada. Pencereye çıkıp kendini gösterecekse Şeküre, bir de tam tersi mantığı harekete geçirdiği o mektuba ne gerek vardı ki? Kızı beni o kadar istemiyorsa, babası niye çağırıyor, bunlar, baba kız bana oyun mu oynuyorlardı? Odada aşağı yukarı yürüyor, kapının, duvarın, gıcırdayan döşemenin her soruma gacır gucur bir cevap vermeye çalışarak benim gibi kekelediğini hissediyordum. Yıllar önce yaptığım o resme, Şirin'in bir ağacın dalına asılı Hüsrev'in resmini görüp ona tutuluşunu anlatır resme baktım. Tebriz'den gelip Eniştemin eline yeni geçmiş vasat bir kitaptaki aynı resimden aldığım ilhamla yapmıştım onu. Resme bakmak, ne sonraki yıllarda her hatırlayışımda olduğu gibi utandırdı beni (resmin ve aşk ilanının basitliği yüzünden) ne de mutlu gençlik hatıralarıma geri götürdü. Sabaha doğru aklım duruma hakim oldu da, resmi bana geri yollamasını, Şeküre'nin benim için ustaca kurmakta olduğu bir aşk satrancının bir hamlesi olarak gördüm. Oturdum, şamdanın ışığında Şeküre'ye bir cevap mektubu yazdım. Biraz uyuduktan sonra sabah mektubu göğsümün üzerine koydum ve sokaklara çıktım, uzun uzun yürüdüm. Kar İstanbul'un dar sokaklarını genişletmiş, şehri de kalabalığından arındırmıştı. Her şey çocukluğumda olduğu gibi daha sessiz ve hareketsizdi. Çocukluğumun karlı kış günlerinde zannettiğim gibi, İstanbul'un anılarını, kubbelerini, bahçelerini kargalar sarmış gibi geldi bana. Karın üzerindeki ayak seslerimi dinleyerek ağzımdan çıkan buhara bakarak hızla yürüyor, Eniştemin gitmemi istediği saray nakkaşhanesinin de sokaklar gibi sessiz olduğunu düşünerek heyecanlanıyordum. Yahudi mahallesine girmeden mektubumu Şeküre'ye ulaştıracak Ester'e bir çocukla haber saldım, öğle namazından önce buluşmak için yer söyledim. Ayasofya'nın arkasındaki nakkaşhane binasına erkenden gittim. Çocukluğumda bir ara çıraklık ettiğim, Enişte'nin aracılığıyla girip çıktığım nakkaşhane binasının görünüşünde, saçaklardan sarkan buzlar hariç hiçbir değişiklik yoktu. Genç ve yakışıklı bir çırak önde, ben arkada, zamk ve çiriş kokuları içerisinde başları dönmüş yaşlı cilt ustalarının, erken yaşta kamburu çıkmış usta nakkaşların, gözleri ocağın alevlerine kederle takıldığı için

dizlerinin üzerindeki kâselere bakmadan boya karıştıran gençlerin arasından geçtik. Bir köşede kucağındaki devekuşu yumurtasını özenle boyayan bir ihtiyar, bir çekmeceyi neşeyle nakşeden bir amca, onları saygıyla izleyen genç bir çırağı gördüm. Açık bir kapıdan, ustalarının azarladığı genç öğrencilerin yaptıkları yanlışı anlamak için kıpkırmızı yüzlerini önlerindeki kâğıtlara değdirircesine yaklaştırdıklarını gördüm. Bir başka hücrede kederli ve hüzünlü bir çırak renkleri, kâğıtları, nakşı unutmuş, benim az önce heyecanla yürüdüğüm sokağa bakıyordu. Açık hücre kapılarının önünde nakış istinsah eden, kalıp boya hazırlayan, kalemlerini sivrilten nakkaşlar ben yabancıya yan gözle düşmanca baktılar. Buzlu merdivenleri çıktık. Nakkaşhane binasının ikinci katlı dört yanından dolanan revakının altından yürüdük. Aşağıda kat kaplı iç avluda çocuk yaşta iki öğrenci, kalın aba kumaştan cübbelerine rağmen belli ki soğuktan tir tir titreyerek bir şeyi, belki verilecek bir cezayı bekliyorlardı. İlk gençliğimizde tembellik eden ya da pahalı boyaları ziyan eden öğrencilere atılan dayakları, ayaklarını kanatıncaya kadar tabanlarına vurulan sopaları hatırladım. Sıcak bir odaya girdik. Dizlerinin üzerine rahatça oturmuş nakkaşlar gördüm, ama hayallerimin ustaları değil, çıraklıktan yeni çıkmış gençlerdi bunlar. Bir zamanlar bende fazlasıyla saygı heyecan uyandıran bu oda, Üstat Osman'ın takma adlar verdiği büyük ustalar artık evlerinde çalıştıkları için bir büyük zengin padişahın nakkaşhanesi değil de, Doğu'da ıssız dağlar içinde yitip gitmiş bir kervansarayın büyükçe bir odasına benziyordu şimdi. Hemen kenarda, bir piştahtanın başında on beş yıl sonra ilk defa gördüğüm Başnakkaş Üstat Osman, bir gölgeden çok bir hortlakmış gibi geldi bana. Yolculuklarım sırasında ne zaman nakşetmeyi, resmetmeyi düşlesem, Behzat gibi hayallerim içinde hayranlıkla beliren büyük usta, Ayasofya tarafına bakan pencereden gelen kar beyazı ışığın içinde beyaz kıyafetleriyle sanki çoktan öteki dünyanın hayaletlerine karışmıştı bile. Üzerinin benlerle kaplanmış olduğunu gördüğüm elini öptüm, kendimi hatırlattım. Eniştemin beni buraya çocukluğumda soktuğunu, ama benim kalemi tercih edip çıktığımı, yıllarımı yollarda, Doğu şehirlerinde paşalara katiplik, defterdar katipliği ederek geçirdiğimi, Serhat Paşa ve öteki paşalarla birlikte Tebriz'de hattat ve nakkaşları tanıyıp kitaplar hazırlattığımı, Bağdat ve Halep'te, Van'da ve Tiflis'te bulunduğumu, savaşlar gördüğümü söyledim. "Ah, Tiflis!" dedi büyük üstat penceredeki muşambadan süzülüp karlı bahçeden içeri vuran ışığa bakarak. "Orada şimdi kar mı yağıyor?" Sanatında ustalaşa ustalaşa körleşen ve bir yaştan sonra yarı evliya yarı bunak hayatı süren ve bitip tükenmez efsaneleri anlatılan eski Acem üstatları gibi davranıyordu, ama cin gibi gözlerinden Eniştemden şiddetle nefret ettiğini, benden şüphelendiğini görebildim hemen. Yine de ona Arap çöllerinde karın, burada olduğu gibi yalnızca Ayasofya Camii'ne değil, hatıralara da yağdığım anlattım. Tiflis kalesine kar yağdığı zaman çamaşır yıkayan kadınların çiçek renginde şarkılar söylediğini, çocukların da yastıklarının altında yaz için dondurma sakladıklarını hikâye ettim. "Gittiğin ülkelerde nakkaşlar, ressamlar ne nakşediyor, ne resmediyorlar anlat," dedi. Bir köşede sayfalara cetvel çekerken hayaller içinde dalıp gitmiş hülyalı genç nakkaş rahlesinden başını kaldırıp, bana, en gerçek masalı şimdi anlat, dercesine ötekilerle birlikte baktı. Çoğu mahallesinde bakkal kimdir, komşu manavla niye kavgalıdır, ekmeğin okkası kaçadır bilmeyen bu insanların Tebriz'de, Kazvin'de, Şiraz ve Bağdat'ta kimin nasıl nakış yaptığından, hangi hanların, şahların, padişahların, şehzadelerin kitap için kaç para döktüğünden haberdar olduklarından, en azından bu çevrelerde veba gibi hızla yayılan en son dedikodu ve söylentileri fazla fazla işitmiş olduklarından hiç kuşkum yoktu, ama yine de anlattım. Çünkü ben oradan, Doğu'dan, orduların savaştığı, şehzadelerin birbirini boğazlayıp şehirleri yağmalayıp yaktığı, savaş ve barışın her gün konuşulduğu ve asırlardır en iyi şiirlerin yazılıp, nakşın ve resmin yapıldığı Acem ülkesinden geliyordum. "Elli iki yıldır tahtta oturan Şah Tahmaşp son yıllarında, bildiğiniz gibi kitap, nakış, resim aşkını unutup şairlere, nakkaşlara, hattatlara sırtını dönüp kendini ibadete vererek ölmüş, yerine de oğlu İsmail oturmuştu," dedim. "Huysuzluğunu ve kavgacılığını bildiği için babasının yirmi yıl hapiste tuttuğu yeni şah tahta geçer geçmez kudurup kardeşlerini boğazlattı, kimini de kör edip başından attı. Ama düşmanları sonunda afyonlayıp zehirleyip ondan kurtuldu da tahta yarım akıllı ağabeyi Muhammet Hüdabende'yi geçirdik Onun zamanında bütün şehzadeler, kardeşler, valiler, Özbekler, herkes ayaklandı, birbirleriyle ve bizim Serhat Paşamızla öyle bir savaşa tutuştular ki Acem ülkesi toz duman içinde kaldı, taruman oldu. Parasız, pulsuz, akılsız ve yarı kör şimdiki Şahın ne kitap yazdıracak hali var, ne resimletecek. Böylece, Kazvin'in ve Herat'ın efsanevi nakkaşları, Şah Tahmasp'ın nakkaşhanesinde harikalar yaratan bütün o yaşlı ustalar ve çırakları, fırçaları atları dörtnala koşturan, kelebekleri sayfadan çıkarıp uçuran ressamlar, renkbazlar, bütün o usta ciltçiler, hattatlar, hepsi işsiz güçsüz, parasız pulsuz hatta yersiz yurtsuz kaldılar. Kimi kuzeye Şeybaniler arasına, kimi Hindistan'a, kimi buraya İstanbul'a göç etti. Kimi başka işlere girip, orada kendini ve şerefini tüketti. Kimi de her biri birbirine düşmüş küçük şehzadelerin, valilerin yanına girip en fazla üç beş yaprak resmi olan avuç içi kadar kitaplar için

çalışmaya başladılar. Sıradan askerlerin, görgüsüz paşaların, şımarık şehzadelerin zevki için alacele yazılıp şıpınişi nakışlanmış ucuz kitaplar sardı her yeri." "Ne kadardan gidiyor?" diye sordu Üstat Osman. "Koskoca Sadıki Bey'in bir Özbek sipahisi için yalnızca kırk altına bir Acaip-ül Mahlukat resmettiği söyleniyor. Doğu seferinden Erzurum'a geri dönen görgüsüz bir paşanın çadırında, araların üstat Siyavuş'un elinden çıkma resimler de olan, açık saçık resimlerle dolu bir murakka gördüm. Resmetmekten cayamayan büyük ustalar bir kitabın, bir.hikâyenin parçası olmayan tek tek resimler yapıp satıyorlar. O tek resme bakarken bu hangi hikâyenin hangi meclisidir demiyorsun da, yalnızca resmin kendisi için, görme zevki için bakıp, mesela tam bir at olmuş bu, ne güzel diyor, ressama parayı bu yüzden veriyorsun. Savaş resimleri de, sikiş resimleri de pek isteniyor. Kalabalık bir savaş meclisi üç yüz akçeye kadar düşmüş ve sipariş eden yok gibi. Bazıları ucuz olsun alıcı çıksın diye aharsız, cilasız kâğıda, boya bile sürmeden siyah beyaz resimler yapıyorlar." "Mutlu mu mutlu, hünerli mi hünerli bir müzehhibim vardı," dedi Üstat Osman. "Öyle bir zarafetle iş görürdü ki, biz ona Zarif Efendi derdik. Ama o da bizi bıraktı gitti. Altı gün oluyor, ortalıkta yok. Sırra kadem bastı." "İnsan bu nakkaşhaneyi, bu mutlu baba evini nasıl bırakır da gidebilir?" dedim. "Çıraklıklarından beri yetiştirdiğim benim dört genç üstadım, Kelebek, Zeytin, Leylek ve Zarif, Padişahımızın iradesiyle artık evlerinde nakşediyorlar," dedi Üstat Osman. Görünüşte bütün nakkaşhanenin ilgilendiği Surname için daha rahat çalışabilsinler diyeydi bu. Sultan bu sefer usta nakkaşlarına özel bir kitap için saray avlusunda bir özel köşe açtırmamış, onlara evlerinde çalışmalarını buyurmuştu. Bu buyruğun Eniştemin kitabı için verilmiş olabileceği aklıma gelince sustum. Üstat Osman ne kadar imalı konuşuyordu? "Nuri Efendi," diye seslendi, kambur ve solgun bir nakkaşa, "Kara Çelebi'ye bir vaziyet ver!" "Vaziyet," nakkaşhanede olup bitenleri çok yakından takip ettiği o heyecanlı zamanlarda, Padişahımızın her iki ayda bir nakkaşhane binasını ziyaretleri sırasında yapılan bir törendi. Hazinedarbaşı Hazım, Şehnamecibaşı Lokman ve Başnakkaş Üstat Osman'ın eşliğinde Padişahımıza nakkaşhanenin üstatlarının, hangi kitapların hangi sahifeleri üzerinde çalıştığı, kimin hangi tezhibi yaptığı, kimin hangi resmi renklendirdiği, renkbazların, cetvelkeşlerin, müzehhiplerin, ellerinden her iş gelir on parmağında on marifet usta nakkaşların tek tek hangi işlerin üzerinde oldukları anlatılırdı. Nakşedilen kitapların çoğunun yazarı Şehnamecibaşı Lokman Efendi elden ayaktan düşüp evinden çıkmaz olduğu, Bâşnakkaş Osman sürekli bir kırgınlık ve öfkenin dumanları içinde kaybolduğu ve Kelebek, Zeytin, Leylek ve Zarif takma adlı dört üstat evlerinde çalıştığı ve Padişahımız da artık nakkaşhanede çocuk gibi heyecanlanamadığı için artık hiç yapılmayan bu tören yerine onun bir taklidinin yapılması beni kederlendirdi. Pek çok nakkaşa olduğu gibi, hayatı hiç yaşayamadan ve zanaatında hiç ustalaşamadan boşu boşuna ihtiyarlamıştı Nuri Efendi, ama iş tahtasına yıllarca eğilip boşu boşuna kambur olmuş değildi: Nakkaşhanede olup bitenlere, kimin hangi güzel sayfayı yaptığına dikkat etmişti hep. Böylece, Padişahımızın şehzadelerinin sünnet düğünü törenlerini anlatan Surname'nin efsane sayfalarını ilk defa heyecanla seyrettim. Her meslekten, her loncadan bütün İstanbul'un katıldığı bu elli iki gün süren sünnet düğününün hikâyelerini tâ Acemistan'da duymuş, töreni anlatan kitabı daha yapılırken işitmiştim. Önüme konan ilk resimde, Cihanpenah Padişahımız merhum' İbrahim Paşa'nın sarayının şehnişinine kurulmuş, aşağıda At Meydanı'nda yapılan şenlikleri hoşgörülü bir bakışla seyrediyorlardı. Yüzü, onu başkalarından ayırabilecek kadar ayrıntılı olmasa da, iyi ve saygıyla çizilmişti. Padişahımızın solunda yerleştiği iki sayfalık resmin sağ yanında ise pencerelerde, kemerler içinde vezirler, paşalar, Acem, Tatar, Frenk ve Venedik elçileri vardı. Padişah olmadıkları için acele ve dikkatsizce çizilen ve hedefe odaklanmayan gözlerini meydandaki harekete dikmişlerdi hepsi. Daha sonra diğer resimlerde de aynı yerleştirme ve istifin, duvar işlemeleri, ağaçlar, kiremitler başka türlü ve başka renklerle çizilse tekrarlandığını gördüm. Yazılar hattatlarca yazılıp resimleri bitirilip Surname ciltlendiğinde, sayfaları çeviren okur, böylece hep aynı duruşla hep aynı meydana bakan Padişah'ın ve davetli kalabalığının bakışları altındaki At Meydanı'nda her seferinde bambaşka renkler içinde bambaşka bir hareketi görecekti. Ben de gördüm: Oraya, At Meydanı'na konmuş yüzlerce kâse pilavı kapışanları ve kızarmış sığırı yağmalarken içinden çıkan tavşanlardan, kuşlardan korkanları gördüm. Tekerlekli bir arabaya binip lonca halinde Padişahımızın önünden geçerken aralarından birini arabaya yatırıp çıplak göğsü üzerindeki köşeli bir örste bakır döverken çekiçleri çıplak adama isabet ettirmeden vuran usta bakırcıları gördüm. Padişahının önünden araba içinde geçerken camların üzerine karanfiller, serviler işleyen camcıları ve develere inildenmiş çuvallar dolusu şeker ile kafesler içinde şekerden papağanlarla geçerken tatlı şiirler okuyan şekercileri ve araba

içinde çeşit çeşit askılı, zarflı, sürmeli, dişli kilitlerini sergileyerek ve yeni zamanların ve yeni kapıların kötülüklerinden şikâyet ederek geçen ihtiyar kilitçileri gördüm. Hokkabazları gösterir resme usta nakkaşlardan hem Kelebek, hem Leylek, hem de Zeytin dokunmuştu: Bir hokkabaz bir sırığın üzerinde yumurtaları sanki geniş bir mermerin üzerinde yürütür gibi hiç düşürmeden yürütüyor, bir başkası da ona tef çalıyordu. Kaptanıderya Kılıç Ali Paşa denizlerde yakalayıp esir ettiği kâfirlere çamurdan bir kefere dağı yaptırmış, hepsini arabaya bindirmiş ve Padişah'ın tam önündeyken dağın içindeki barutu patlatarak kâfirin memleketini toplarıyla nasıl inim inim inlettiğini göstermişti, resimde aynen gördüm. Ellerinde satırları gül ve patlıcan renkli elbiseler giyen sakalsız, bıyıksız kadın yüzlü kasapların çengelden sarkan derisi yüzülmüş pembe koyunlara gülümsediklerini gördüm. Zincirler ile Padişahımızın huzuruna getirilmiş aslan kızdırılıp alay edilince gözleri kan içinde kalıp öfkelenmiş, seyirciler bakıcıları alkışlamışlar ve İslam'ı temsil eden aslan, öbür sayfada domuz gâvuru temsil eden boz ve pembeye boyanmış domuzu kovalamıştı. Padişah'ın huzurundan geçerken arabanın üzerine yerleştirilmiş dükkânının tavanından baş aşağı sarkıp müşterisini tıraş eden berberin ve o müşteriye gümüş kap içinde kokulu sabunla ayna tutup bahşiş bekleyen kırmızılar içindeki berber çırağının resmine de doya doya baktıktan sonra harika nakkaşın kim olduğunu sordum. "Resmin, güzelliğiyle insanı hayatın zenginliğine, sevgiye, Allah'ın yarattığı âlemin renklerine saygıya, iç düşünceye ve imana çağırması önemlidir. Nakkaşın kimliği değil." Eniştemin beni buraya soruşturmaya yolladığını anlayıp da ihtiyatlı mı davranıyordu sandığımdan çok daha incelikli olan nakkaş Nuri yoksa Başnakkaş Üstat Osman'ın sözlerini mi tekrarlıyordu? "Bütün bu tezhipleri Zarif Efendi mi yapmıştı?" diye sordum. "Onun yerine tezhipleri kim yapıyor şimdi?" Açık kapının iç avluya bakan aralığından çocuk çığlıkları, haykırışlar gelmeye başladı. Aşağıda serbölüklerden biri, büyük iri mal, ceplerinde lal tozu, ya da kâğıt içinde altın varak saklayan şakirtleri, herhalde az önce soğukta titreyerek bekleyen ikisini falakaya yatırtmıştı. Dalga geçmek için fırsat kollayan genç nakkaşlar seyir için kapıya koşuştular. "Çıraklar, meydanın zeminini, bu resimde Osman ustamız buyurduğu gibi gülgûni bir pembeye boyayıp bitirene kadar," dedi Nuri Efendi ihtiyatla, "Zarif Efendi kardeşimiz de gittiği yerden dönüp bu iki sayfanın tezhibini yapar bitirir inşallah. Nakkaş Osman üstadımız, Zarif Efendi'den At Meydanı'nın toprak zemin her seferinde başka bir renge boyanmasını istedi. Gülgûni pembe, hint yeşili, safran sarısı ya da kaz boku rengine. Çünkü resme bakan göz oranın meydan olduğunu, toprak rengi olacağını ilk resimde anlar da, ikinci, üçüncü resimde oyalanmak için başka renkler ister. Nakış, sayfayı şenlendirmek için yapılır." Bir köşede bir kalfanın bıraktığı, üzeri, resmedilmiş bir kitap gördük. Bir zafername için donanmanın savaşa gidişini gösteren bir tek sayfalık resim üzerinde çalışıyormuş, ama belli ki ayak tabanları sopalarla parçalanan arkadaşlarının çığlıklarını duyup seyretmeye koşmuştu. Bir kalıbın üzerinden geçe geçe çizdiği bir örnek gemilerle yaptığı donanma sanki denizin üzerine hiç oturmuyordu bile, ama bu iğretilik, yelkenlerin rüzgârsızlığı kalıptan değil, genç nakkaşın yeteneksizliğindendi. Kalıbın ne olduğu çıkaramadığım eski bir kitaptan, belki bir murakkadan vahşi kesilip çıkarıldığını kederle gördüm. Üstat Osman belli ki aldırmıyordu artık pek çok şeye. Sıra kendi iş tahtasına gelince Nuri Efendi üç haftadır üzerinde çalıştığı tuğra tezhibinin bittiğini gururlanarak söyledi. Kime, hangi amaçla yollanacağı anlaşılmasın diye boş kâğıda çizim tuğraya ve tezhibine saygıyla baktım. Doğu'da pek çok huysuz paşanın, Padişah'ın tuğrasının bu soylu ve güç dolu güzelliği görüp isyandan vazgeçtiğini bilirim. Sonra hattat Cemal'in yazıp bitirip bıraktığı en son harikaları gördük de, asıl sanatın hat, nakşın hattı öne çıkarmak için bir bahane olduğunu söyleyen renk ve nakış düşmanlarına hak vermemek için çabuk geçtik. Cetvelkeş Nasır, Timur'un oğulları zamanından kalma bir Nizami Hamse'sinden bir sayfayı, Hüsrev'in Şirin'i yıkanırken çıplak görüşünü tasvir eden bir resmi, tamir ediyorum diye bozuyordu. Altmış yıl önce Tebriz'de Üstat Behzat'ın elini öptüğünü ve o sırada efsane büyük üstadın kör ve sarhoş olduğunu iddia etmekten başka bir hikâyesi olmayan doksan iki yaşındaki yarı kör bir eski usta Padişahımıza üç ay sonra bitirip vereceği bayram hediyesi kalem kutusunun işlemelerini kendi titreyen elleriyle gösterdi. Alt kat odalarındaki dar hücrelerinde, seksene yakın nakkaş, öğrenci ve çırağın çalıştığı bütün nakkaşhaneyi bir sessizlik sarmıştı. Benzerlerini çok dinlediğim dayak sonrası sessizliğiydi bu; bazen sinir bozucu bir kahkaha ya da bir şaka, bazen de çıraklık yıllarını hatırlatan bir iki hıçkırık ve bastırılmış bir ağlama öncesi iniltisiyle kesilir, usta nakkaşlar da kendi çıraklık yıllarında yedikleri dayakları hatırlarlardı. Doksan iki yaşındaki yarı kör usta bana bir an daha derin bir şeyi, burada bütün savaşlardan ve alt üst oluşlardan uzakta her şeyin sona ermekte olduğunu hissettirdi. Kıyamet kopmadan hemen önce de böyle bir sessizlik olacaktır. Nakış aklın sessizliği, gözün musikisidir.

Veda etmek için Üstat Osman'ın elini öperken yalnız büyük bir saygı değil, ruhumu altüst eden bambaşka bir şey de duydum: Bir evliyaya duyacağınız cinsten hayranlıkla karışık bir acıma: Tuhaf bir suçluluk duygusu. Belki de Frenk üstatlarının usûlleri gizlice açıkça taklit edilsin isteyen Eniştem ona bir rakip olduğu için. Aynı anda büyük üstadı hayatta son kere gördüğüme karar veriverdim ve hoşuna gitmek, onu sevindirmek telaşıyla bir soru sordum. "Büyük üstadım, efendim, has bir nakkaşı, sıradan bir nakkaştan ne ayırır?" Biraz dalkavukça olan bu tür sorulara alışık Başnakkaş baştan savma bir cevap vereceğini, zaten şu anda beni bütünüyle unutmakta olduğunu sanıyordum. "Has nakkaşı hünersiz, imansız nakkaştan ayıracak tek bir kıstas yoktur," dedi ciddiyetle. "Zamana göre değişir bu. Sanatıma tehdit eden kötülüklere karşı nakkaşın ahlakının ve hünerinin ne olduğu önemli. Bugün bir genç nakkaş ne kadar has, anlamak için üç şeyi sorardım ona." "Nedir bunlar?" "Yeni âdete uyup Çinlilerin ve Frenklerin etkisiyle aman beni şahsi bir nakış usûlüm, bir üslubum olsun diye tutturuyor mu? Nakkaş olarak herkesten ayrı bir edası, bir havası olsun istiyor, bunu da nakşının bir yerine Frenk üstatları gibi imza koyarak kanıtlamaya çalışıyor mu? İşte bunu anlamak için ben ona üslup ve imzayı sorardım ilk." "Sonra?" diye sordum saygıyla. "Sonra kitaplarımızı ısmarlayan şahlar ve padişahlar ölüp, ciltler el değiştirip parçalanıp yaptığımız resimler başka kitaplarda, başka zamanlarda kullanılınca bu nakkaş ne hissediyor onu öğrenmek isterdim. Üzülmekle de, sevinmekle de üstesinden gelinmeyecek bir hassas şeydir. Bu yüzden nakkaşa zamanı sorardım. Nakşın zamanını ve Allah'ın zamanını. Anlıyor musun oğlum?" Hayır. Ama öyle demedim de, "Üçüncüsü?" diye sordum. "Üçüncüsü körlüktür!" dedi büyük üstat Başnakkaş Osman ve bu söylediği yorum gerektirmez aşikâr bir şeymiş gibi sustu. "Körlüğün nesidir?" dedim ezile büzüle. "Körlük sessizdir. Demin dediğim birinciyle ikinciyi birleştirsen körlük belirir. Nakşın en derin yeri, Allah'ın karanlığında belireni görmektir." Sustum, dışarı çıktım. Buzlu merdivenleri acele etmeden indim. Büyük üstadın üç büyük sorusunu Kelebek'e, Zeytin'e, Leylek'e yalnız lafı açmak için değil, yaşarken efsane olan bu yaşıtlarımı anlamak için de soracağımı biliyordum. Ama hemen usta nakkaşların evlerine gitmedim. Yahudi mahallesine yakın, Haliç'in Boğaziçi'ne açıldığı yeri tepeden görür yeni bir pazar yerinde Ester ile buluştum. Alışveriş eden köle kadınlar, yoksul mahallelerin soluk ve bol kaftanlar giyen kadınları ve havuçlara, ayvalara, soğan ve turp demetlerine dalıp gitmiş kalabalık içinde giymek zorunda olduğu pembe Yahudi elbisesi, hareketli koca gövdesi, hiç durmayan çenesi ve fıldır fıldır oynayarak bana işaretler yollayan kaşları ve gözleriyle Ester cıvıl cıvıldı. Ona verdiğim mektubu sanki bütün çarşı bizi dikizliyormuş gibi pek esrarlı ve pek işbilir hareketlerle şalvarından içeri soktu. Şeküre'nin beni düşündüğünü söyledi. Bahşişini aldı ve "Aman acele acele doğru götür," demem üzerine, daha pek çok işi olduğunu bohçasını işaretle gösterdi ve mektubu ancak öğleye doğru Şeküre'ye ulaştıracağını söyledi. Ondan, Şeküre'ye üç büyük genç üstadı görmeye gittiğimi söylemesini istedim.

12

12. B a n a K e l e b e k D e r l e r

Öğle namazından önceydi. Kapı vuruldu, açtım baktım: Kara Çelebi. Çıraklık yıllarımızda bir ara aramızdaydı. Sarılıp öpüştük. Şimdi Eniştesinden bir haber mi getirmiş, diye merak ediyordum ki nakşettiğim sayfalara, resimlerime bakacağını, dostluk için geldiğini ve beni Padişahımız adına bir soruyla sınayacağını söyledi: Peki, dedim. Bana düşen soru nedir? Söyledi! Peki!

ÜSLUP VE İMZA Nakşı göz zevki ve imanı için değil de parası ve namı için yapan soysuzlar çoğaldıkça, dedim, üslup ve imza merakı gibi daha pek çok çirkinlik ve tamahkârlık göreceğiz demektir. İnanarak değil, usûldendir diye yapıyordum bu girişi: Çünkü hakiki yetenek ve hüner, altın ve ün sevgisiyle bile bozulmaz. Hatta, doğrusunu söylemek gerekirse, bana olduğu gibi, para ve ün hüner sabibinin hakkıdır ve onu aşka getirir. Ama bunu söylersem, nâkkaşlar bölüğünün kıskançlıktan kuduran sıradan nakkaşları, açık verecek bir söz ettim diye üzerime gelirler de bu işi onlardan daha çok sevdiğimi kanıtlamak için pirinç üzerine ağaç resmederim. Frenk etkisiyle Batı'dan ve cizvit papazlarının götürdüğü resimlere kanıp yoldan çıkmış bazı zavallı Çinli üstatların etkisiyle Doğu'dan bu üslup, imza ve şahsiyet heveslerinin tâ yakınımıza kadar geldiğini bildiğim için sizlere bu konuda kıssa olacak üç hikâye anlatayım.

ÜÇ ÜSLUP VE İMZA MESELİ Elif Bir zamanlar Herat'ın kuzeyindeki dağlardaki kalesinde nakşa ve resme meraklı bir genç han yaşamış. Haremindeki kadınlardan yalnızca birini severmiş bu han. Deli gibi sevdiği bu güzeller güzeli Tatar kızı da hana aşıkmış. Sabahlara kadar terleye terleye öyle çok sevişirlermiş ve öyle mutluymuşlar ki hayatları hep böyle sürsün isterlermiş. Bu dileklerini gerçekleştirmenin en iyi yolunun da kitapları açıp eski üstatların yaptığı harika ve kusursuz resimlere saatlerce, günlerce bakmak, hiç durmamacasına bakmak olduğunu keşfetmişler. Aynı hikâyelerin hiç şaşmadan, hep birbirini tekrar eden kusursuz resimlerine baktıkça, zamanın durduğunu ve hikâyede anlatılan altın devrin mutlu zamanına kendi mutluluklarının karıştığını hissederlermiş. Hanın nakkaşhanesinde aynı resimleri aynı kitapların sayfaları için yeniden aynı kusursuzlukla yapan ustalar ustası bir de nakkaş varmış. Âdet olduğu üzere usta nakkaş, Ferhat'ın Şirin'e olan aşkından acı çekişinin, Mecnun ile Leyla'nın birbirlerini görüp hayranlık ve özlemle bakışmalarını ya da Hüsrev ile Şirin'in Cennet misali masal bahçesinde birbirlerini çift anlamlı, manidar bakışlarla süzmelerini bir kitap sahifesinde resmederken âşıkların yerine Han ile Tatar güzelinin resmini çizermiş. Han ile sevgilisi bu sayfalara bakınca kendi mutluluklarının hiç bitmeyeceğine iyice inanır, usta nakkaşı övgüye ve altına boğarlarmış. İltifat ve altının çokluğu usta nakkaşı sonunda yoldan çıkarmış ve Şeytan'ın da dürtmesiyle resimlerinin kusursuzluğunu eski üstatlara borçlu olduğunu unutmuş ve kendi şahsiyetinden de bir parça koyarsa resimleri daha da beğenilir sanmış gururla. Oysa, usta nakkaşın yaptığı bu yenilikleri, kişisel üslup izlerini, han ile sevgilisi birer kusur olarak görüp huzursuz olmuşlar. Uzun uzun baktığı resimlerde eski mutluluklarının şurasından burasından bozulduğunu hissedince Han, önce sahifelerde o resmediliyor diye Tatar güzelini kıskanmış. Sonra o güzel Tatarı kıskandırmak için başka bir cariye ile sevişmiş. Harem dedikoducularından bunu öğrenmek o kadar kederlendirmiş ki Tatar güzelini, kendini

Harem avlusundaki sedir ağacına sessizce asmış. Yaptığı yanlışı farkeden ve bunun arkasında nakkaşın kendi üslup merakı olduğunu gören Han da Şeytan'ın kandırdığı ustayı aynı gün kör ettirmiş.

Be Doğu memleketlerinin birinde nakışsever mutlu ve yaşlı bir padişah varmış, yeni evlendiği güzeller güzeli Çinli karısıyla çok mutlu yaşarmış. Derken padişahın önceki karısından yakışıklı oğluyla genç karısının gönülleri birbirine kaymış. Babasına ihanetten ödü kopan oğul, yasak aşkından utanıp kendini nakkaşhaneye kapatıp resme vermiş. Aşkının kederi ve gücüyle resmettiği için resimlerinin her biri o kadar güzel olurmuş ki, bakanlar eski üstatlarınkinden ayıramazlar, padişah baba da oğluyla çok gururlanırmış. Çinli genç karısı ise resimlere bakıp, "Evet, çok güzel" dermiş. "Ama yıllar geçecek, bu güzelliği onun yaptığını imza atmazsa kimse bilmeyecek." "Oğlum resme imza atarsa eski ustaları, taklitle yaptığı bu resmi haksız olarak kendi üzerine almış olamaz mı?" dermiş padişah. "Üstelik imza atarsa resmim benim kusurumu taşıyor demiş olmaz mı?" Yaşlı kocasını ikna edemeyeceğini anlayan Çinli karısı, bu imza lakırdılarını, nakkaşhaneye kendini kapatmış olan genç oğula duyurmayı sonunda başarmış; Dahası, aşkını içine gömmek zorunda kaldığı için gururu kırık olan oğul, güzel ve genç üvey anasının verdiği bu akıla, Şeytan'ın da teşvikiyle kanıp bir resmin köşesine, duvarla otların arasında, hiç görülmez sandığı bir köşeye imzasını atmış. İmzaladığı ilk resim ise Hüsrev ile Şirin'den bir meclismiş. Hani bilirsiniz: Hüsrev, Şirinle evlendikten sonra ilk evliliğinden olan oğlu Şiruye, Şirin'e âşık olur ve bir gece camdan girip hançerini Şirin'in yanında yatan babasının ciğerine daldırıverir. İşte, ihtiyar padişah oğlunun yaptığı bu meclisi gösteren resme bakarken, birden resimde bir kusur sezmiş; imzayı gördüğü, ama pek çoğumuzun yaptığı gibi, gördüğünü farketmediği için resimden ona yalnızca "bu bir kusurlu resim," duygusu geçmiş. Bu eski üstatların yapacağı bir şey olmadığı için ihtiyar padişah telaşa kapılmış. Çünkü bu, okuduğu cilt bir hikâyeyi, bir efsaneyi değil, bir kitaba en yakışmaz şeyi, bir hakikati anlatıyor demekmiş. İhtiyar bunu sezince korkmuş. Aynı anda da, nakkaş oğlu tıpkı yaptığı resimdeki gibi, pencereden içeri girmiş ve resimdeki kadar iri hançerini babasının korkudan büyüyen gözlerine bakmadan göğsüne daldırmış.

Cim Bundan iki yüz elli yıl önce Kazvin'de kitap süslemenin, hattın ve nakşın en itibarlı, en sevilen .sanatlar olduğunu Raşidüddini Kazvini tarihinde keyifle yazar. Kazvin'de o sırada tahtında oturan, Bizans'tan Çin'e kırk memlekete hükmeden (nakış sevgisi bu büyük gücün sırrı olabilir) zamanın şahının, ne yazık ki, erkek evladı yokmuş. Ölümünden sonra fethettiği memleketler bölünmesin diye şah, güzel kızına akıllı bir nakkaş koca bulmaya karar verince, nakkaşhanesindeki üçü de bekâr üç büyük genç üstat arasında bir yarışma açmış. Raşidüddin'in tarihine göre, yarışmanın çok basit bir konusu varmış: Kim en güzel resmi yapacak! Tıpkı Raşidüddin gibi, genç nakkaşlar da bunun eski üstatlar gibi resmetmek olduğunu bildikleri için, üçü de, en sevilen bir meclisi çizmişler. Cennet misali bir bahçede, servi ve sedir ağaçları, ürkek tavşanlar ve telaşlı kırlangıçlar arasında aşktan kedere boğulmuş, gözü yerde bir güzel kız. Birbirlerinden habersiz aynı resmi, tıpkı eski üstatlar gibi çizen üç nakkaştan en çok farkedilmek isteyeni ise, resmin güzelliğini sahiplenmek için bahçenin en kuytu yerine nergis çiçekleri arasına imzasını gizlemiş. Ama kendisinin eski üstatların alçakgönüllülüğünden uzaklaştıran bu küstahlığı yüzünden derhal Kazvin'den Çin'e sürülmüş. Böylece öteki iki nakkaş arasında yeniden bir yarışma açılmış. Bu sefer ikisi de güzel bir kızı harika bahçede at üzerinde gösterir şiir kadar güzel birer resim çizmişler. Nakkaşlardan biri, fırçasının sürçmesi yüzünden mi, yoksa mahsus mu, bilinmez, Çinli gibi çekik gözlü, çıkık elmacık kemikli kızın beyaz atının burnunu biraz tuhaf çizmiş: Bu hemen, baba kız tarafından bir kusur olarak görülmüş. Gerçi imza atmamışmış bu nakkaş, ama harika resminde atın burnuna ustaca bir kusur yerleştirmişmiş ki farkedilsin. Kusur üslubun anasıdır, demiş Şah ve bu nakkaşı da Bizans'a sürmüş. Hiçbir imzasız, hiçbir kusursuz, tıpkı eski üstatlar gibi çizen hünerbaz nakkaşın, şahın kızı ile düğününün hazırlıkları yapılırken, Raşidüddini Kazvini'nin o kalın tarihine göre, son bir gelişme daha olmuş: Düğünden bir gün önce, şahın kızı, ertesi gün kocası genç ve yakışıklı büyük üstadın yaptığı resme bütün gün kederle bakmış. Akşam karanlığı çökerken babasının yanına çıkmış: "Eski üstatlar, harika resimlerinde güzel kızları Çinliler gibi çizerlerdi ve bu Doğu'dan gelen şaşmaz bir kuraldır, evet doğru," demiş. "Ama birini sevdiklerinde bu güzelin kaşına, gözüne, dudağını saçına, gülüşüne, hatta kirpiğine sevdikleri güzelden bir iz, bir şey koyarlardı. Resimlerine yerleştirdikleri bu gizli kusur, onların aşklarının ancak kendilerinin ve sevgililerinin bilebileceği işaret olurdu. Ata binen güzel kızın resmine bütün gün baktım, babacığım, benden hiç iz yok onda! Bu nakkaş belki bir büyük usta, hem de genç ve yakışıklı, ama beni sevmiyor." Böylece Şah düğünü hemen iptal etmiş ve baba kız ömürlerinin sonuna kadar birlikte yaşamışlar.

"Üslup denen şeyi başlatan kusur, o zaman, bu üçüncü hikâyeye göre," dedi Kara pek kibar, pek saygılı bir edayla. "Nakkaş âşık olduğu güzelin yüzünün, gözünün, gülüşünün gizli işaretinden mi çıkıyor?" "Hayır," dedim kendimden emin ve mağrur bir edayla. "Üst nakkaşın sevdiği kızdan resmine geçen şey, kusur değil kural olur sonunda. Çünkü bir süre sonra, herkes üstadı taklitle kızların yüzünü o güzel kızınki gibi resmetmeye başlar." Biraz sustuk. Anlattığım üç hikâyeyi pür dikkat dinleyen Kara'nın, sofada, yan odada gezinen güzel karımın tıkırtılarına dikkat kesildiğini görünce gözlerimi gözlerinin içine diktim. "Birinci hikâye üslubun bir kusur olduğunu gösterir," dedim. "İkinci hikâye kusursuz resmin imza istemediğini gösterir. Üçüncü hikâye de, birinciyle ikincinin aklını birleştirir ve o halde imza ve üslup kusurla küstahça ve aptalca böbürlenmekten başka bir şey değildir, bunu gösterir." Ders verdiğim bu adam nakıştan ne kadar anlıyordu? Dedim ki: "Hikâyelerimden benim kim olduğumu anladın mı?" "Anladım," dedi ama inandırıcı değildi hiç. Onun bakışı ve idraki ile sınırlanarak beni anlamaya çalışmayın ve size doğrudan ben söyleyivereyim kim olduğumu. Elimden her şey gelir. Eğlenerek ve gülerek, Kazvinli eski üstatlar gibi çizer, renklendiririm. Gülümseyerek söylüyorum: Herkesten iyiyim Ve sezgilerim doğruysa eğer, Kara'nın buraya geliş nedeni olan müzehhip Zarif Efendi'nin kaybolmasıyla benim hiç mi hiç alakam yoktur. Kara bana evlilik ile sanat birlikte nasıl oluyor diye sordu. Çok çalışırım ve severek çalışırım. Mahallenin en güzel kızıyla yeni evlendim. Nakşetmiyorsam onunla deliler gibi sevişiriz. Sonra yine çalışırım. Demedim bunları. Büyük bir meseledir, dedim. Eğer nakkaşın fırçası kâğıdın üzerinde harikalar döktürüyorsa, karısına girince aynı şenliği kopartamaz, dedim. Tam tersi de doğru olup, karıyı mutlu ediyorsa nakkaşın kamışı, kâğıdın üzerinde öteki kamış sönük kalır, diye ekledim. Nakkaşın hünerini kıskanan herkes gibi, Kara da bu yalanlara inanıp sevindi. En son nakşettiğim sayfaları görmek istediğini söyledi. Onu iş tahtamın başına, boyaların, hokkaların, mührelerin, fırça ve kalem ve maktaların araşma oturttum. Şehzademizin sünnet düğünü törenlerini gösterir Surname için yapmakta olduğum iki sayfalık resmi Kara seyrederken, yanındaki kırmızı mindere oturdum ve minderin sıcaklığından, az önce orada güzel kalçalı güzel karımın oturmakta olduğunu hatırladım. Ben kamış kalemimle Padişahımızın önündeki bahtsız mahkûmların kederini çizerken, akıllı karım benim kamışımı tutardı. Resmetmekte olduğum iki sayfalık meclis, borç alıp ödeyemedikleri için hapse düşen mahkûmların ve ailelerinin Padişah'ın ihsanıyla kurtulmalarını gösteriyordu. Hünkârı, tıpkı tören sırasında gördüğüm gibi, üzeri torba torba gümüş akçeler dolu bir halının kenarına oturtmuş, az arkasına Defterdarbaşı'nı oturtup onun eline borç kayıtlarını okumakta olduğu defteri vermiş, birbirlerine boyunlarındaki bukağı ve zincirlerle bağlanmış borç mahkûmlarını, Padişah'ın huzurunda elem ve acı içinde, kaşlar çatık, yüzler asık, kimini gözü yaşlı göstermiş, Padişah'ın onları hapisten kurtaracak ihsanı keseden verivermesi üzerine hepsinin mutlulukla söylediği dualara, şiirlere eşlik eden udi ve tamburiyi kırmızılar içinde ve güzel yüzlü çizmiş, borca batmanın acı utancını iyi anlatsın diye de, hiç hesapta olmadığı halde, mutsuz mahkûmların sonuncusunun yanına, perişanlıktan çirkinleşmiş mor elbiseli karısıyla, kızıl feraceli, uzun saçlı ve kederli, güzelim kızını çizmiştim. Zincirler içinde sıra sıra borçluların iki sayfayı nasıl yayıldıklarını, resmin içindeki kırmızının gizli mantığını, eski üstatların hiç yapmadığı bir şeyi, aşkla nakşediverdiğim kenardaki köpekle Padişah'ın atlastan kaftanını aynı renge boyamam gibi bakıp bakıp karımla gülüşe gülüşe konuştuklarımızı, bu çatık kaşlı Kara'ya da anlatacaktım ki, nakşetmenin hayatı sevmek demek olduğunu anlasın, ama o çok ayıp bir şey sordu bana. Zavallı Zarif Efendi'nin nerede olabileceğini biliyor muymuşum acaba? Ne zavallısı! Beş para etmez bir taklitçi, tezhibi yalnızca parası için yapan, ilhamı kıt bir budaladır, demedim. "Hayır," dedin "Bilmiyorum." Erzurumlu vaizin çevresindeki saldırganların Zarif Efendi'ye bir kötülük yapmış olabileceğini düşünmüş müydüm hiç? Kendimi tuttum ve, o da onlardandır, demedim. "Hayır," dedim. "Niye?" Şu İstanbul şehrinde esiri olduğumuz yoksulluk, veba, ahlaksızlık, rezillik Peygamberimiz Resulullah zamanındaki İslamiyetten uzaklaşıp yeni, çirkin âdetler edinmemizden ve Frenk usullerinin aramıza sızmış olmasından başka hiçbir şeyle açıklanamaz. Vaiz Erzurumi de böyle diyor yalnızca, ama düşmanları, Erzurumilerin musiki çalan tekkelere saldırdıklarını, evliya mezarlarını bozduklarını ileri sürüp Padişah'ı

kandırmak istiyorlar. Şimdi benim Erzurumi Hazretleri'ne onlar gibi düşmanlık beslemediğini bildikleri için, demek ki, kibarca, Zarif Efendi'yi sen mi öldürdün, demek istiyorlar. Bu söylentilerin nakkaşlar arasında çoktan yayıldığı bir anda kafama dank etti. İlhamsız, hünersiz yeteneksizler takımı şimdi büyük bir keyifle, benim alçak katilin teki olduğumu yayıyorlardır. Bu kıskanç nakkaşlar kalabalığının iftiralarını, sırf ciddiye aldığı için, bu budala Kara'nın, o Çerkez kafasına hokkayı indirmek geldi içimden. Kara gördüğü her şeyi aklında tutarak nakış odamı seyrediyor; uzun kâğıt makaslarıma, zırnık dolu çanaklara, boya kâselerine, çalışırken ara ara dişlediğim elmaya, arkadaki ocağın kenarında duran cezveme, kahve fincanlarıma, minderlere, pencerenin yarı aralığından sızan ışığa, sayfanın endamını denetlemek için kullandığım aynaya, mintanlarıma ve orada, kapı vurulduktan sonra alelacele odadan çıkarken düşürdüğü için kenarda bir günah gibi duran karımın kırmızı kuşağına dikkatle bakıyor Ondan düşüncelerimi saklamama rağmen, yaptığım resimleri ve içinde yaşadığım bu odayı pervasız ve saldırgan bakışlarına teslim ediyorum. Biliyorum, hepinizi şaşırtacak bu gurur, ama en çok parayı kazanan ve demek ki en iyi olan nakkaş benim! Çünkü Allah nakşın bir şenlik olmasını istemiştir ki, âlemin de bir şenlik olduğunu bakmasını bilene göstersin.

13

13. B a n a L e y l e k D e r l e r

Öğle namazı vaktiydi. Kapı vuruldu, baktım tâ çocukluğumuzda Kara. Sarıldık birbirimize. Üşümüş, içeri aldım, evin yolunu nasıl bulduğunu bile sormadım. Eniştesi onu bana, Zarif Efendi neden kayıp, nerede, ağzımı aramak için yollamıştır. Ama yalnız o değil, Üstat Osman'dan da haber getirdi; ve bir sorum var, dedi; has nakkaşı ötekilerden ayıracak şey, demiş Üstat Osman, zamandır: Nakşın zamanı. Ne mi düşünüyorum? Dinleyin.

NAKIŞ VE ZAMAN Herkesin bildiği gibi eskiden bizim âlemimizin nakkaşları, mesela eski Arap ustaları da dünyaya Frenk kâfirinin bugün baktığı gibi bakar ve sokaktaki serseriyle itin, dükkândaki tezgâhtarla kerevizlerin durduğu yerden seyredip resmederlerdi her şeyi. Bugün Frenk üstatlarının mağrurca övündüğü perspektif usûlünden de habersiz oldukları için, bu onların âlemini itin ve kerevizin görebileceği kadar sınırlı ve sıkıcı yapardı. Sonra bir şey oldu ve bütün nakış âlemimiz değişiverdi. Oradan başlayarak size anlatıvereyim.

ÜÇ NAKIŞ VE ZAMAN HİKÂYESİ Elif Bundan üç yüz elli yıl önce, Bağdat'ın Moğolların eline düştüğü ve acımasızca yağmalandığı soğuk şubat günü İbni Şakir, yalnız bütün Arap âleminin değil, bütün İslam'ın en namlı ve en usta hattatıydı ve genç yaşına rağmen, Bağdat'ın dünyaca meşhur kütüphanelerinde onun yazdığı, çoğu Kuran-ı Kerim, yirmi iki cilt vardı. Bu kitapların kıyamete kadar yaşayacağına inandığı için İbni Şakir, derin ve sonsuz bir zaman fikriyle yaşardı. Birkaç içinde Moğol Hakanı Hülagü'nün askerlerince hepsi teker teker yırtılıp, parçalanıp, yakılıp, Dicle'nin sularına atılan ve bugün bilinmeyen bu efsane kitaplardan sonuncusu için, bütün bir gece şamdanların titrek ışığında kahramanca çalışmıştı. Güneşin doğuşuna sırtını dönüp, batıya, ufka bakmak, geleneğe ve kitapların ölümsüzlüğü fikrine bağlı üstat Arap hattatlarının, beş asırdır körlüğe karşı göz dinlendirmek için başvurdukları bir yol olduğu için, İbni Şakir, sabah serinliğinde Halife Camii'nin minaresine çıktı ve beş yüz yıldır sürüp gitmekte olan bütün bir yazı geleneğini sona erdirecek her şeyi şerefeden gördü. Hülagü'nün acımasız askerlerinin Bağdat'a girişini gördü ilk ve minarenin tepesinde kaldı. Bütün şehrin yağmalanışını ve yıkılışını, yüz binlerce insanın kılıçtan geçirilişini, beş yüz yıldır Bağdat'a hükmeden İslam halifelerinin sonuncusunun öldürülüşünü, kadınların ırzına geçilişini, kütüphanelerin yakılışını, on. binlerce cilt kitabın Dicle'ye atılışını gördü. İki gün sonra, ceset kokuları ve ölüm çığlıkları içerisinde, atılan kitaplardan çıkan mürekkebin rengiyle kırmızıya kesen Dicle'nin akışını seyrederken, güzel yazıyla yazdığı ve şimdi yok olmuş onca cildin bu korkunç katliam ve tahribatın durdurulmasına hiç yaramadığını düşündü ve bir daha yazı yazmamaya yemin etti. Dahası, o güne kadar Allah'a bir başkaldırı olarak gördüğü ve küçümsediği resim sanatıyla acısını ve gördüğü felaketi ifade etmek geldi içinden ve hiçbir zaman yanından ayırmadığı kâğıda minareden gördüklerini resmetti. Moğol istilası sonrası, İslam resminin üç yüz yıl süren gücünü ve onu puta tapanların ve Hıristiyanların resminden ayıran şeyi, âlemin Allah'ın gördüğü yerden, yukarıdan, ufuk çizgisi çizilerek ve içten bir acıyla resmedilmesini bu mutlu mucizeye borçluyuz. Bir de, İbni Şakir'in katliamdan sonra, elindeki resimler ve yüreğindeki nakış azmiyle, kuzeye, Moğol, ordularının geldiği yöne yürüyüp, Çinli ustaların resmini öğrenmesine... Böylece, beş yüz yıldır Arap hattatlarının gönlünde yatan sonsuz zaman fikrinin yazıda değil, resimde gerçekleşeceği

anlaşıldı. Bunun ispatı, kitapların, ciltlerin parçalanıp yok olması, ama içindeki resimli sayfaların, başka kitapların, başka ciltlerin içine girerek sonsuza kadar yaşayıp Allah'ın âlemini göstermeye devam etmesidir.

Be Her şeyin her şeyi tekrar ettiği ve bu yüzden yaşlanıp ölmek olmasa insanın zaman diye bir şeyin varolduğunu hiç farkedemediği ve âlemin de zaman hiç yokmuş gibi hep aynı hikâyeler ve resimlerle resmedildiği hem eski hem yeni bir zamanda, Fahir Şah'ın küçük ordusu, Selahattin Han'ın askerlerini, Semerkantlı Salim'in kısa tarihinde de anlattığı gibi, "perişan" etti. Muzaffer Fahir Şah, esir aldığı Selahattin Han'ı işkenceyle öldürttükten sonra, gelenek olduğu üzere, ilk iş olarak kendi mührünü vurmak için rahmetlinin kütüphanesini ve haremini ziyaret etti. Kütüphanede tecrübeli ciltçisi, ölü şahın kitaplarını parçalayıp, sayfalarını karıştırıp, yeni ciltler yapmaya, hattatları ketebelerdeki "her zaman galip" Selahattin Han'ın adını "Muzaffer" Fahir Şah'ın adıyla değiştirmeye ve nakkaşları kitapların en güzel resimlerine ustaca işlenmiş rahmeti Selahattin Han'ın şimdiden unutulmaya yüz tutmuş yüzünü silip yerine, Fahir Şah'ın daha genç yüzünü resmetmeye giriştiler. Hareme girince Fahir Şah, en güzel kadını hemen bulmakta hiç zorlanmadı, ama ona zorla sahip olmak yerine, kitaptan ve nakıştan anlayan ince biri olduğu için, gönlünü kazanmaya karar verdi ve konuştu onunla. Böylece, rahmetli Selahattin Han'ın güzeller güzeli ve gözü yaşlı karısı Neriman Sultan, yeni kocası olacak Fahir Şah'tan tek şey istedi. Leyla ile Mecnun'un aşkını anlatır bir kitapta, Leyla olarak çizilmiş Neriman Sultan'ın karşısına, Mecnun olarak yüzü çizilmiş rahmetli kocası Selahattin Han'ın yüzünün kazılıp silinmemesiydi isteği. Kocasının yıllardır yaptırdığı kitaplar aracılığıyla elde etmeye çalıştığı ölümsüzlük hakkı, hiç olmazsa bir sayfada, rahmetliden esirgenmemeliydi. Muzaffer Fahir Şah bu basit isteği cömertçe kabul etti ve bir tek o resme nakkaşlar dokunmadı. Böylece, Neriman ile Fahir hemen seviştiler ve kısa sürede birbirlerini sevip geçmişin korkunçluğunu unuttular. Ama Fahir Şah, Leyla ile Mecnun cildindeki o resmi unutamadı. Ona huzursuzluk veren karısının eski kocasıyla resmedilmesi ya da kıskançlık değildi, hayır. O harika kitapta, eski efsanelerin içinde resmedilmediği için, karısıyla birlikte sonsuz zamana, ölümsüzlerin arasına karışamamaktı içini kemiren. Bu şüphe kurdu beş yıl içini kemirdikten sonra, Fahir Şah, Neriman ile uzun uzun seviştiği mutlu bir gecenin sonunda, elinde şamdanı, kendi kütüphanesine gizlice hırsız gibi girdi, Leyla ile Mecnun cildini açtı ve Neriman'ın rahmetli kocasının yüzü yerine, Mecnun olarak kendi yüzünü işlemeğe girişti. Ama nakşı seven pek çok han gibi, acemi bir nakkaştı ve kendi yüzünü iyi çizemedi. Böylece, bir şüphe üzerine sabah kitabı açan kitapdârı, Neriman yüzlü Leyla'nın karşısında rahmetli Selahattin Han'ın yüzü yerine, yeni bir yüz belirdiğini, ama bu yüzün Fahir Şah'ın değil, baş düşmanı genç ve yakışıklı Abdullah Şah'ın resmi olduğunu ilan etti. Bu dedikodu Fahir Şah'ın askerlerinin maneviyatını bozduğu gibi, komşu memleketin genç ve saldırgan yeni hükümdarı Abdullah Şah'a da cesaret verdi. O da, ilk savaşta Fahir Şah'ı bozguna uğrattı, esir alıp öldürttü, haremine ve kütüphanesine kendi mührünü vurdu ve her zaman güzel Neriman Sultan'ın yeni kocası oldu.

Cim İstanbul'da nakkaş Uzun Mehmet, Acem ülkesinde Muhammed , Horasani diye bilinen nakkaşın hikâyesi çoğunlukla nakkaşlar arasında uzun ömür ve körlüğe misal olsun diye anlatılır, ama aslında nakış ve zaman konusunda bir meseldir. Dokuz yaşında bir çırak olarak mesleğe girişine bakılırsa, aşağı yukarı yüz on yıl kör olmadan nakış yapan bu üstadın en büyük özelliği, özelliksizliğidir. Ama burada kelime oyunu yapmıyor, içten bir övgü sözü söylüyorum. Her şeyi, herkes gibi, daha çok da eski büyük üstatların tarzında resmederdi ve bu yüzden en büyük üstattı. Alçakgönüllülüğü, Allah'a hizmet olarak gördüğü nakış işine bütünüyle bağlılığı, onu çalıştığı bütün nakkaşhanelerin içerisindeki kavgalardan ve yaşı uygun olmasına rağmen başnakkaş olma heveslerinden uzak tuttu hep. Bütün nakış hayatı boyunca, yüz on yıl kenarda köşede kalmış ayrıntıları, sayfanın köşesini doldurmak için çizilen otları, ağaçların binlerce yaprağını, bulutların kıvrımlarını, atların tek tek taranması gereken yelelerini, tuğla duvarları ve birbirini hep tekrar eden sayısız duvar süsünü ve çekik gözlü, ince çeneli, hepsi birbirinin aynı on binlerce yüzü sabırla nakşetti. Çok mesuttu ve çok sessizdi. Kendini hiç ortaya çıkarmaya, üslup ve kişilik taleplerinde bulunmaya kalkmadı. O ara hangi hanın ya da şehzadenin nakkaşhanesi için çalışıyorsa, orayı bir ev, kendini de o evin bir eşyası olarak gördü. Hanlar, şahlar birbirlerini boğazlayıp, nakkaşlar da harem kadınları gibi şehirden şehire yeni efendilere gidince, yeni nakkaşhanenin üslubu, onun çizdiği yapraklarda, çimende, eşyaların kıvrımında, onun sabrının gizli kıvrımlarında belirirdi ilk. Seksen yaşındayken onun ölümlü olduğu unutuldu da, resmettiği efsaneler içinde yaşadığına inanılmaya başlandı. Belki de bu yüzden, onun zamanın dışında varolduğunu, bu yüzden yaşlanıp da ölmeyeceğini söylerdi bazıları. Evsiz, yurtsuz hayatını nakkaşhane odalarında, çadırlarında geceleyerek ve vaktinin çoğunu kâğıda bakarak geçirmesine rağmen, sonunda kör olmamasını da, onun için zamanın durduğu mucizesiyle açıklayanlar

vardı. Bazıları da aslında kör olduğunu, ama her şeyi ezberden çizdiği için nakşetmek için artık görmesine gerek kalmadığını söylerdi. Hayatında hiç evlenmemiş, hiç sevişmemiş bu efsane üstat, yüz yıl çizdiği çekik gözlü, sivri çeneli ve ay yüzlü güzel erkek örneğine, Çinli ve Hırvat kırması kanlı canlı on altı yaşında bir çırak olarak Şah Tahmasp'ın nakkaşhanesinde yüz on dokuz yaşında rastlayınca, haklı olarak hemen ona âşık oldu ve inanılmaz güzellikteki oğlan çırağı elde etmek için, gerçek bir âşığın yapacağı gibi nakkaşlar arasında iktidar kavgalarına, dolap çevirmeye girişip, yalana, dolana, hileye verdi kendini. Yüz yıl boyunca uzak kalmayı başardığı gününün taleplerine yetişmeğe çalışmak, Horasanlı üstat nakkaşı önce canlandırdıysa da, eski efsane zamanların sonsuzluğundan da kopardı. Güzelim çırağı seyre daldığı bir ikindi vakti, açık pencere önünde Tebriz'in soğuk rüzgârıyla üşüttü, ertesi gün hapşırırken kör oldu ve iki gün sonra nakkaşhanenin yüksek taş merdivenlerinden düşüp öldü. "Horasanlı Uzun Mehmet'in adım duymuştum, ama bu hikâyeyi bilmiyordum," dedi Kara. Hikâyenin bittiğini anladığını, kafasının anlattıklarımla dolu olduğunu belirtmek için incelikle söylemişti bu sözleri. Biraz sustum ki beni doya doya seyretsin. Çünkü ellerimin boş durması beni huzursuz ettiği için, ikinci hikâyeyi anlatmaya başladıktan hemen sonra, kapı vurduğunda kaldığım yerden nakşetmeye devam etmiştim. Her zaman dizimin dibinde oturup boyalarımı karıştıran kalemlerimi yontup, kimi zaman hatalarımı silen güzel çırağım Mahmut, yanı başımda beni hem dinleyip hem seyrederek sessizce oturuyor, içeriden karımın çıkardığı tıkırtılar geliyordu. "Aa," dedi Kara, "Padişah ayağa kalkmış." Resme hayretle bakarken, ben onun hayret nedeni önemsizmiş gibi davrandım, ama size doğrudan söyleyivereyim: Surname kitabında tasvir ettiğimiz sünnet düğünü törenleri sırasında, kurulduğu şehnişinin penceresi dibinden, esnafın, loncaların, ahalinin, askerlerin ve haydutların geçişini elli iki gün boyunca izleyen yüce Padişahımız, iki yüz resmin hepsinde oturur gözükür. Bir tek bu yaptığım resimde, meydandaki kalabalığa florin dolu keselerden para atarken, onu ayakta çizdim. Paraları kapışmak için birbirlerini boğazlayan, yumruk yumruğa dövüşen, tekmeleşen, yerden para toplarken götleri göğe kalkan kalabalığın hayret ve neşesini resmedebilmek için yaptım bunu. "Bir resmin konusunda aşk varsa, resim de aşkla çizilmelidir," dedim. "Acı varsa resimden de acı akmalıdır. Ama acı, resimdeki kişilerden ya da onların gözyaşlarından değil, resmin ilk anda gözükmez, ama hissedilir iç ahenginden çıkmalıdır. Ben asırlardır hayretin resmini çizen yüzlerce üstat nakkaş gibi işaret parmağını ağzının yuvarlağına sokan birini çizmedim de, bütün resmi hayret ettirdim. Bu da hünkârı ayağa kaldırmakla olur." Bir iz arayarak eşyalarıma ve nakış malzememe, aslında bütün hayatıma bakışına aklım takıldı da, onun gözünden kendi evimi gördüm. Hani bir dönem Tebriz'de, Şiraz'da yapılmış saray, hamam, kale resimleri vardır; her şeyi gören ve anlayan ulu Allah'ın dikkatine resim de koşut olsun diye, nakkaş, resmettiği sarayı, sanki orta yerinden bir büyük mucize ustura ile kesivermişçesine, içindeki kap kacağa bardaklara, dışarıdan hiç görülmez duvar işlemelerine perdelerine, kafesteki papağana ve en mahrem köşelerine, yastıklarına ve yastığa oturan güneş yüzü görmemiş güzeller güzeline kadar nakşeder. O resme hayranlıkla bakan meraklı olduğu gibi, boyalarımı, kâğıtlarımı, kitaplarımı, güzel çırağımı, Freni gezginleri için yaptığım kıyafetname ve murakka sayfalarını, bir paşa için gizlice çırpıştırdığım sikiş resimlerini ve edepsiz sayfaları camdan, tunçtan, topraktan renk renk hokkalarımı, fildişinden kalemtıraşlarımı, altın saplı kalemlerimi ve güzel çırağımın bakışını seyrediyordu. "Eski ustaların aksine çok savaş gördüm ben, çok," dedim sessizliği kendi varlığımla doldurmak için. "Savaş makineleri, toplar, ordular, ölüler. Padişahımızın, paşalarımızın savaş çadırlarının tavanlarını hep ben nakşettim. Savaşlardan sonra İstanbul'a dönüldüğünde, herkesin unutacağı savaş manzaralarını, ikiye bölünmüş cesetleri birbirine karışmış orduları, kuşatılmış kalelerin burçlarından toplarımıza ve ordularımıza korkuyla bakan zavallı kâfirin askerini, kafaları kesilen isyancıları, dörtnala saldıran atların coşkusunu da ben resmettim. Gördüğüm her şey aklımda kalır: Yeni bir kahve değirmeni, hiç görmediğim cins bir pencere halkası, bir top, yeni cins bir Frenk tüfeğinin tetiği, bir ziyafet sırasında kimin ne renk giydiği, kimin ne yediği, kimin elini nereye nasıl koyduğu..." "Anlattığın o üç hikâyenin hissesi nedir?" diye sordu Kara her şeyi özetler ve biraz hesap sorar bu edayla. "Elif," dedim. "Minareli birinci hikâye, nakkaşın hüneri ne olursa olsun kusursuz resmi yapanın zaman olduğunu gösterir. Be: Haremli, kitaplı ikinci hikâye, zamanın dışına çıkmanın tek yolunun hüner ve nakış olduğunu gösterir. Üçüncüsünü de seni söyle o zaman." "Cim!" dedi Kara kendine güvenle. "Yüz on dokuz yaşındaki nakkaşın üçüncü hikâyesi de, elif ile beyi birleştirir ve kusursuz hayattan ve nakıştan ayrılanın zamanı biter ve ölür, işte bunu gösterir."

14

14. B a n a Z e y t i n D e r l e r

Öğle namazından sonraydı; acele acele ama keyifle tatlı oğlan yüzleri çiziyordum ki kapı vuruldu. Elim titredi heyecanla, kalemimi bıraktım. Kucağımdaki iş tahtasını zar zor dikkatle kenara koydum ve uçar gibi koştum ve kapıyı açmadan önce bir dua ettim: Allah'ım... Şu anlatacaklarımı kitabın içinden işiten sizler, Allah'a bizlerin şu kirli ve sefil dünyasından ve Padişahımızın alçak kullarından çok daha yakın olduğunuz için, sizden saklamayacağım: Hint Padişahı, cihanın en zengin şahı Ekber Han, dillere destan olacak bir kitap yaptırtıyormuş, İslam ülkesinin dört bir yanına haber salmış ki, cihanın en parlak nakkaşları yanına gelsinler. İstanbul'a yolladığı adamları dün bana geldiler, diyarı Hind'e davet ettiler. Kapıyı açtım, bu sefer, onlar değil, çocukluktan unuttuğum Kara. Eskiden aramıza giremez, kıskanırdı bizi. Evet? Konuşmaya, dostluk etmeye, nakşımı görmeye gelmiş. Buyur ettim ki her şeyimi görsün. Üstat Başnakkaş Osman'ın da yeni elini öpmüş. Büyük üstat, bir büyük laf söylemiş ona: Nakkaşın hası körlükten ve hafızadan söz ederken anlaşılır demiş. Anlayın o zaman:

KÖRLÜK VE HAFIZA Nakıştan önce bir karanlık vardı ve nakıştan sonra da bir karanlık olacak. Boyalarımızla, hünerimiz ve aşkımızla Allah'ın bize görün, dediğini hatırlarız. Hatırlamak gördüğünü bilmektir. Bilmek, gördüğünü hatırlamaktır. Görmek, hatırlamadan bilmektir. Demek ki nakşetmek karanlığı hatırlamaktır. Büyük üstatların resim aşkı, renklerin ve görmenin karanlıktan yapıldığını bilip, Allah'ın karanlığına renklerle dönmeyi ister. Hafızası olmayan ne Allah'ı hatırlar, ne de onun karanlığını. Bütün büyük üstatların resmi, renklerin içinde, zamanın dışındaki o derin karanlığı arar. Herat'ın eski büyük üstatlarının bulduğu bu karanlığı hatırlamak ne demektir, anlayın diye size anlatayım.

ÜÇ KÖRLÜK VE HAFIZA HÎKAYESİ Elif Şair Câmi'nin evliya menkıbelerini kaleme aldığı Nefehât-ül Üns'ünün Lâmii Çelebi tarafından çevrilmiş Türkçesinde, Karakoyunlu hükümdarı Cihan Şah'ın nakkaşhanesinde nam salmış üstat Şeyh Ali Tebrizi'nin, Hüsrev ile Şirin'in harika bir nüshasını nakşettiği yazılmış. Benim işittiğime göre, yapımı tam on bir yıl süren bu efsane kitapta üstatlar üstadı nakkaş Şeyh Ali, öyle bir hüner göstermiş ve ancak eski ustalardan en büyüğü Behzat'ın nakşedebileceği öyle harika sayfalar döktürmüş ki, Cihan Şah, dünyada bir eşi benzeri olmayan harika bir kitaba sahip olmak üzere olduğunu daha kitap yarılanmadan anlamış. Kendine baş düşman ilan ettiği Akkoyunlu hükümdarı genç Uzun Hasan'ın korkusu ve ona duyduğu kıskançlıkla yaşayan Karakoyunlu Cihan Şah'ın hemen aklına, harika kitap bittikten sonra kazanacağı itibar kadar, bu kitabın daha da iyisinin Akkoyunlu Uzun Hasan için resmedilebileceği gelmiş. Kendi mutluluklarını "ya başkaları da bu kadar mutlu olursa!" korkusuyla zehirleyen gerçek kıskançlardan olduğu için Cihan Şah, üstat nakkaşının bu kitaptan bir tanesini daha, hatta daha iyisini resmederse, bunu baş düşmanı Uzun Hasan için yapacağını hemen sezmiş. Böylece, bu harika kitaba kendinden başka kimse sahip olmasın diye, kitabı bitirdikten sonra, üstat nakkaş Şeyh Ali'yi öldürtmeye karar vermiş. Ama haremindeki iyi kalpli bir Çerkez güzeli, usta nakkaşı kör etmesinin yeterli olacağını hatırlatmış ona. Cihan Şah'ın hemen benimseyip çevresindeki dalkavuklara açtığı bu parlak karar, üstat nakkaş Şeyh Ali'nin kulağına da gitmiş, ama sıradan başka nakkaşların yapacağı gibi kitabı yarıda bırakıp

Tebriz'i terk etmemiş o. Hatta, körlüğünü geciktirmek için kitabı yavaşlatmak ya da kitap kusursuz olmasın diye kötü resmetmek gibi yollara da sapmamış. Her zamankinden daha da yoğun bir şevk ve inançla çalışmış. Tek başına oturduğu evinde, sabah namazından sonra çalışmaya başlar, gece yarısı şamdanların ışığında yorgun gözlerinden acı yaşları akana kadar hep aynı atları, servileri, âşıkları, ejderhaları ve yakışıklı şehzadeleri resmedermiş. Çoğu zaman Heratlı eski büyük üstatların yaptığı bir sayfaya günlerce bakar, bir yandan da hiç bakmadığı bir kâğıda aynı resmi olduğu gibi yaparmış. Sonunda, Karakoyunlu Cihan Şah için yaptığı kitap bitmiş, üstat nakkaş beklediği gibi önce övülüp altına boğulmuş, sonra ucu sivri bir sorguç iğnesiyle kör edilmiş. Şeyh Ali, daha acısı bile dinmeden hemen Herat'ı terk edip, Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan'ın yanına gitmiş. "Evet, körüm," demiş ona. "Ama son on bir yıldır nakşettiğim kitabın bütün güzellikleri, her kalem vuruşuna her fırçasına kadar hafızamda ve elim onları ben görmeden ezberden çizmeyi biliyor. Hakanım, sana gelmiş geçmiş en güzel kitabı nakşedebilirim. Çünkü gözlerim bu dünyanın pisliğine artık hiç takılıp oyalanmadığı için, Allah'ın bütün güzelliklerini hafızamdan en saf şekliyle çizebilirim." Uzun Hasan, büyük üstat nakkaşa hemen inanmış, üstat da sözünü tutup gelmiş geçmiş en harika kitabı Akkoyunlu hakanına ezberden çizmiş. Daha sonra, Akkoyunlu Uzun Hasan'ın Karakoyunlu Cihan Şahı Bingöl yakınlarında bir baskınla yenip öldürmesinin arkasında, muzaffer hakanın yeni kitabının verdiği manevi güç olduğunu herkes bilir. Bu harika kitap, üstat Şeyh Ali Tebrizi'nin rahmetli Cihan Şah'a yaptığı bir önceki kitapla birlikte, muzaffer Uzun Hasan, rahmetli Fatih Sultan Mehmet Han'a, Otlukbeli Savaşı'nda yenik düşünce, Padişahımızın hazinesine katılmıştır. Görenler bilir.

Be Cennetmekân Kanuni Sultan Süleyman Han hattatlara daha çok kıymet verdiği için, zamanın bahtsız nakkaşları, şu anlatacağım hikâyeyi nakşın hattan daha önemli olduğuna misal olsun diye söylerlermiş, ama dikkatle her dinleyenin farkedeceği gibi, bu kıssa körlük ve hafıza üzerinedir. Cihan hakimi Timur'un ölümünden sonra birbirlerine düşen ve aralarında acımasızca savaşan oğullarının ve torunlarının, birbirlerinin şehirlerini fethettiklerinde yaptıkları ilk iş, kendi adlarına para basıp, camide hutbe okutmak ise, ikinci işleri birbirlerinden ele geçirdikleri kitapları parçalayıp, başına kendilerini "cihan hakimi" diye öven yeni bir ithaf ve yeni bir ketebe koyup, yeniden ciltlemeleriydi ki, görenler bu hükümdarın kitabına bakıp cihan hakimi olduğuna inana. Bunlardan, Timur'un torunu Uluğ Bey'in oğlu Abdüllatif, Herat'ı ele geçirince babası adına hemen bir kitap yapılsın diye nakkaşlarını, hattatlarını ve ciltçilerini öyle bir hızla seferber edip, öyle bir acele ettirmiş ki onları, parçalanan ciltlerden çıkan resimler, yazılı sayfalar yırtılıp yakılırken birbirine karışmış. Hangi kitabın hikâyenin parçası olduğuna aldırmadan resimleri gelişigüzel ciltletip murakkalar yaptırmak, nakışsever Uluğ Bey'e yakışmayacağı için, oğlu, Herat'ın bütün nakkaşlarını toplayıp resimleri bir sıraya dizebilmek için hikâyelerini söylemelerini istemiş. Ama her kafadan başka bir hikâye çıkmış ve resimler daha da birbirine karışmış. O zaman, son elli dört yılda Herat'ta hüküm sürmüş bütün şahların, şehzadelerin kitaplarına göz nuru döktükten sonra unutulmuş son ihtiyar başnakkaş aranıp bulunmuş. Resimlere bakan eski üstadın kör olduğu anlaşılınca bir telaş olmuş, hatta gülenler çıkmış, ama ihtiyar üstat yedi yaşına varmamış, akıllı ama okuması yazması olmayan bir çocuk istemiş. Hemen bulup getirmişler. Çocuğun önüne bir resim koymuş, gördüğünü anlat, demiş ihtiyar nakkaş. Çocuk resimde gördüklerini anlatırken, ihtiyar nakkaş da görmez gözlerini gökyüzüne dikip dikkatle dinlemiş ve sonra şöyle deyivermiş: "Firdevsi'nin Şehname'sinden İskender'in ölen Dara'yı kucaklaması... Sadi'nin Gülistan'ından güzel öğrencisine âşık olan hocanın hikâyesi... Nizami'nin Mahze Esrar'ından hekimlerin yarışması..." İhtiyar ve kör nakkaşa öfkelenen öteki nakkaşlar, "Bunları biz de söylerdik," demişler, meşhur hikâyelerin en bilinen meclisleri bunlar." İhtiyar ve nakkaş, çocuğun önüne bu sefer en zor resimleri koydurmuş ve yine dikkatle dinlemiş onu. "Firdevsi'nin Şehname'sinden Hürmüz'ün hattatları zehirleyerek tek tek öldürmesi," demiş yine göğe bakarak. "Mevlana'nın Mesnevi'sinden, karısını ve karısının aşığını armut ağacının tepesinde yakalayan kocanın kötü hikâyesi ve ucuz resmi," demiş ve böyle böyle göremediği bütün resimleri çocuğun tarifinden tanıyıp, kitapların ciltlenmesini sağlamış. Uluğ Bey Herat'a ordusuyla girdiğinde, ihtiyar nakkaşa, usta nakkaşların görmekle anlayamadıkları hikâyeleri, kendisinin hiç görmeden çıkarabilmesinin sırrını sormuş. "Sanıldığı gibi kör olduğum için hafızamın kuvvetli olması değil bunun nedeni," demiş ihtiyar nakkaş. "Ben yalnızca hikâyelerin hayallerle değil, kelimelerle hatırlandığını unutmuyorum hiç." Uluğ Bey o kelimeleri ve hikâyeleri kendi nakkaşlarının da bildiklerini, ama resimleri sıraya dizemediklerini söylemiş. "Çünkü," demiş ihtiyar nakkaş. "Onlar kendi hüner ve sanatları olan nakşı çok iyi düşünüyorlar, ama eski üstatların bu resimleri Allah'ın hatıralarından yaptıklarını bilmiyorlar." Uluğ Bey bir çocuğun bunu nasıl bilebildiğini sormuş. "Çocuk bilmiyor," demiş ihtiyar nakkaş. "Yalnızca kör ve ihtiyar bir nakkaş olarak ben, Allah'ın âlemi yedi yaşındaki akıllı bir çocuğun görmek isteyeceği gibi yarattığını biliyorum. Çünkü Allah âlemi önce görülsün diye yarattı. Sonra da gördüğümüzü birbirimizle paylaşalım, konuşalım diye kelimeleri verdi bize, ama biz kelimelerden hikâyeler yaptık da nakşı bu hikâyeler için yapılır sandık. Oysa nakış doğrudan Allah'ın hatıralarını aramak, âlemi onun gördüğü gibi görmektir."

Cim Nakkaş soyunun haklı ve ezeli korkusu körlük endişesi yüzünden bir dönem Arap nakkaşların gün doğarken batıya, ufka uzun uzun baktıkları, bir asır sonra Şiraz'da çoğu nakkaşın sabahları aç karnına ceviz içiyle dövülmüş gül yaprağı ezmesi yediklerini bilinir. Yine aynı dönem, Isfahanlı yaşlı nakkaşların vebaya yakalanır gibi sırayla yakalandıkları körlüğün nedeni olarak gördükleri güneş ışığı doğrudan çalışma tahtalarına değmesin diye, odanın yarı karanlık bir köşesinde ve çoğu zaman şamdanların ışığında çalışırlar ve Buhara'daki Özbek nakkaşhanelerinde, üstatlar gün sonunda Şeyhlerce okunmuş bir suyla gözlerini yıkarlardı. Bütün bu usuller içinde körlüğe en saf yaklaşanı, tabii ki, Herat'ta, büyük üstat Behzat'ın hocası üstat nakkaş Seyyit Mirek tarafından bulunanıdır. Üstat nakkaş Mirek'e göre, körlük bir bela değil, bütün hayatını onun güzelliğine adayan nakkaşa Allah'ın vereceği son mutluluktur. Çünkü nakış, Allah'ın âlemi nasıl gördüğünü nakkaşın aramasıdır ve bu eşsiz görüntü, ancak yoğun bir çalışma hayatından sonra gözler yorulup, nakkaş iyice yıprandığında ulaşılan körlükten sonra hatırlanarak olur. Demek ki, Allah'ın âlemi nasıl gördüğü bir tek kör nakkaşların hafızalarından anlaşılır, ihtiyar nakkaş, bu hayal kendine geldiğinde, yani hatıralar ve körlüğün karanlığı içinde gözünün önünde Allah'ın manzarası belirdiğinde, harika resmi el kendiliğinden kâğıda geçirebilsin diye, bütün hayatı boyunca el alıştırması yapar. Dönemin Heratlı nakkaşları ve menkıbeleri üzerine de yazmış tarihçi Mirza Muhammet Haydar Duglat'a göre, üstat Seyyit Mirek, bu nakış anlayışına, bir at resmi çizmek isteyen nakkaştan misal de vermiş. Buna göre en yeteneksiz nakkaş bile, kafasının içi bomboş olduğu için, tıpkı bugünkü Frenk ressamları gibi, bir ata baka baka at resmi çizerken bile, resmi hafızadan yapar. Çünkü, aynı anda hem ata hem de üzerine atın resmini çizdiği kağıda kimse bakamaz. Önce ata bakar nakkaş, sonra aklındakini hemen kâğıda çizer. Aradan göz kırpacak kadar bir zaman bile geçse bile nakkaşın kâğıda geçirdiği, görmekte olduğu at değil, az önce gördüğü atın hatırasıdır ki, bu da en sefil nakkaş için bile, resmin ancak hafızayla mümkün olabileceğinin kanıtıdır. Nakkaşın faal meslek hayatını, daha sonra gelecek mutlu körlüğe ve körlerin hatıralarına bir hazırlık olarak gören bu anlayışın sonucu olarak, dönemin Heratlı üstatları, kitapsever şahlar ve şehzadeler için yaptıkları resimleri bir el alıştırması, bir temrin olarak görür, çalışmayı, durmadan çizmeyi ve günlerce dur durak bilmeden şamdanların ışığında sayfalara bakmayı nakkaşı körlüğe götüren mutlu bir iş olarak kabul ederlerdi. Üstat nakkaş Mirek, bütün hayatı boyunca kimi zaman tırnak, pirinç, hatta saç üzerine bütün yapraklarıyla ağaçlar çizip körlüğe kasten ve hızla yaklaşarak, kimi zaman da mutlu ve güneşli bahçeler çizip karanlığı ihtiyatla erteleyerek, bu en mutlu sona ulaşacağı en uygun zamanı aramıştır hep. Yetmiş yaşındayken Sultan Hüseyin Baykara kilit üzerine kilit sakladığı hazinesinde birikmiş binlerce kitabın sayfalarını, bu büyük üstadı ödüllendirmek için ona açtı. Üstat Mirek, silahlar, ipek ve kadife kumaşlar ve altın dolu hazine odasının altın şamdanlarının ışığında Heratlı eski ustaların her biri birer efsane kitaplarının harika sayfalarına üç gün üç gece hiç durmadan baktıktan sonra kör oldu. Allah'ın meleklerini karşılar gibi olgunluk ve tevekkülle karşıladığı bu yeni durumundan sonra, büyük üstat bir daha hiç konuşmamış ve hiç de resim yapmamıştı. Tarihi Raşidi yazarı Mirza Muhammet Haydar Duglat bunu, Allah'ın ölümsüz zamanının manzaralarına kavuşmuş bir nakkaşın, sıradan ölümlüler için yapılan kitap sayfalarına artık hiçbir zaman geri dönememesiyle açıklar ve der ki: Kör nakkaşın hatıralarının Allah'a ulaştığı yerde, mutlak bir sessizlik, mutlu bir karanlık ve boş sayfanın sonsuzluğu vardır. Üstat Osman'ın körlük ve hafıza üzerine sorusunu, Kara'nın bana gerçekten cevabımı öğrenmekten çok, eşyalarıma, odama, resimlerime bakarken rahat edebilmek için sorduğunu elbette biliyordum. Yine de ama, anlattığım hikâyelerin içine işlediğini görmekten mutlu oldum. "Körlük Şeytan'ın ve suçun giremeyeceği bir mutlu âlemdir," dedim ona. "Tebriz'de," dedi Kara, "Üstat Mirak'ın etkisiyle körlüğü Allah'ın ihsanı en büyük erdem olarak gören eski usûl nakkaşlardan bazıları, yaşları ilerlediği halde hâlâ kör olamamalarından utandıkları, bunun yeteneksizlik ve hünersizliklerinin bir kanıtı olarak görülmesinden korktukları için kör taklidi yapıyorlar hâlâ. Kazvinli Cemalettin'den de etkiler taşıyan bu ahlak yüzünden, bazıları gerçekten kör olmadıkları halde âleme bir kör gibi bakabilmeyi öğrenebilmek için karanlıkta aynalar arasına oturup, bir kandilin soluk alevinin ışığında, Heratlı eski ustaların sayfalarına haftalarca yemeden içmeden bakıyorlar. Kapı vuruldu. Açtım, baktım, nakkaşhaneden, güzel gözlerini kocaman açmış bir güzel çırak. Müzehhip Zarif Efendi kardeşimizin cesedinin bir kör kuyuda bulunduğunu, cenazenin Mihrimah Camii'nden ikindi vakti kaldırılacağını söyledi ve haberi başkalarına yetiştirmek için koştu gitti. Allahım sen bizi koru.

15

15. B e n i m A d ı m E s t e r

Aşk mı insanı budala yapıyor, yoksa yalnızca budalalar mı âşık oluyor? Yıllardır bohçacılık, çöpçatanlık yapıyorum, bunun cevabını bilemiyorum. Birbirlerine tutuldukça daha zekileşen, daha bir kurnaz olup akıllıca dolaplar çeviren bir çifti, hele bir erkeği tanımak isterdim çok. Bildiğim; kurnazlıklara, küçük tuzaklara, hilelere başvuruyorsa, bir erkeğin hiç mi hiç âşık olmadığıdır. Kara Efendimiz ise daha şimdiden soğukkanlılığını kaybettiğini, benimle Şeküre'den bahsederken bile bütün ölçüleri kaçırdığını gösteriyor. Pazar yerinde ona Şeküre'nin sürekli onu düşündüğünü, onun cevabını sorduğunu, onu hiç böyle görmediğimi ve bunun gibi, herkese söylediğim nakaratı ezberden söyledim. Öyle bir bakıyordu ki bana, acıdım ona. Bana verdiği mektubu acele doğru Şeküre'ye götürmemi söyledi. Bütün budalalar, aşklarında sanki çok özel bir acele gerektiren bir durum var sanıp, aşklarının şiddetini açığa vurup, âşıklarının eline silah verir; onlar da akıllıysalar cevabı geciktirirler. Sonuç: Aşkta acele işleri geciktirir. Bu yüzden, Kara Efendi, "acele acele" diye verdiği mektubu önce başka bir yere götürdüğümü bilseydi bana şükrederdi. Çârşı yerinde onu uzun uzun beklerken donmuştum. Isınmak içini önce yolumun üzerindeki evlatlarımdan birine uğrayayım dedim. Mektubunu taşıyıp, kendi elimle evlendirdiğim kızlarıma, evladım, derim ben. Bu kaknem kız öyle müteşekkirdir ki bana, peşimde çevremde pervane olmaktan başka, elime birkaç akçe de tutuşturur. Gebeymiş, sevinçliydi. Ihlamur kaynattı, tadım çıkararak içtim. Yalnız kaldığımda Kara Efendi'nin verdiği paraları da saydım. Yirmi akçe. Tekrar yola koyuldum. Ara sokaklardan, çamuru donup yürünmez hale gelmiş uğursuz geçitlerden geçtim. Evin kapısını vururken şakacılığım tuttu da bağırdım. "Bohçacı geldi, bohçacı," dedim. "Padişah'a layık en âlâsından raksbendi tülbentim var, Keşmir'den gelmiş harika şallarım, Bursa kadifesinden kuşaklığım, en iyisinden kenarı ipekli Mısır bezinden gömlekliğim, nakış nakış tülbentten örtülerim, döşek ve yatak çarşaflarım, rengârenk mendillerim var, bohçacı!" Kapı açıldı, içeri girdim. Her zamanki gibi ev, yatak, uyku, kızarmış yağ ve nem kokuyordu. Yaşlanmakta olan bekâr erkeklerin o korkunç kokusu. "Cadaloz," dedi. "Niye bağırıyorsun?" Hiçbir şey demeden çıkarıp mektubu verdim. Yarı karanlık odada gölge gibi yaklaşıp bir anda kaptı onu elimden. Yan odaya geçti, orada yanan bir lamba vardır hep. Kapının eşiğinde durdum. "Baban Efendi yok mu?" dedim. Cevap vermedi. Kendinden geçmiş, mektubu okuyordu. Bıraktım okusun. Lamba arkasında olduğu için yüzünü hiç göremiyordum. Mektubu bitirince, bir daha okumaya başladı. "Evet," dedim. "Ne yazmış?" Hasan okudu: "Sevgili Şeküre Hanım. Ben de, yıllarca bir tek kişinin hayaliyle yaşadığını için kocam beklemeni, ondan başka hiç kimseyi düşünmemeni takdirle anlıyorum. Senin gibi bir kadından dürüstlük ve iffetten başka ne beklenir ki. (Bir kahkaha attı Hasan!) Ama nakış için babanı görmeye gelmem seni taciz etmek değildir. Bu hiç aklımdan geçmez. Senden işaret, hele cesaret aldığımı öne sürecek hiç değilim. Yüzün pencerede bana nur gibi gözüktüğünde, bunun Allah'ın bana bir ihsanı olduğundan başka bir şey düşünmedim. Çünkü senin yüzünü görebilmek mutluluğu bana yeter. ("Burasını Nizami'den araklamış" diye araya girdi öfkeyle.) Ama madem bana yaklaşma diyorsun, söyle, bir melek misin ki sen yanına yaklaşmak korkunç olsun? Dinle beni, şunu dinle: Gece yarıları umutsuz bir hancı ile idam kaçkını haydutlardan baş kimseciklerin konaklamadığı ıssız ve lanetli kervansarayların pencerelerinden çıplak dağlara vuran ay ışığını seyrederek ve benden de bahtsız yalnız

kurtların ulumalarını dinleyerek uyumaya çalışırken, bir gün ansızın bana, işte o pencerede göründüğün gibi görüneceğini düşünürdüm. Dinle: Şimdi kitap için babana geri geldiğimde, çocukluğumda yaptığım resmi bana geri veriyorsun. Bu benim için seni bulduğumun işaretidir, biliyorum. Ölümün değil. Oğullarından birini, Orhan'ı gördüm. Zavallı yetim. Onun babası olacağım!" "Maşallah, iyi yazmış," dedim. "Şair olmuş bu." "Melek misin ki sen yanına yaklaşmak korkunç olsun," dedi. "İbni Zerhani'den çalmış o sözü. Ben daha iyi yazarım."'Cebinden kendi mektubunu da çıkardı. "Al götür bunu Şeküre'ye." Mektuplarla birlikte verdiği para ilk defa huzursuz etti beni. Bu adamın karşılık alamadığı aşkına çılgınca bağlanmasında tiksinti verici bir şey hissettim. Sanki sezgilerimi doğrulamak ister gibi Hasan, uzun zamandır ilk defa efendiliği bir yana bıraktı ve şöyle dedi kabadayıca: "Söyle ona, istersek onu kadı zoruyla eve getiririz." "Gerçekten söyleyeyim mi?" Bir sessizlik oldu. "Söyleme," dedi. Odadaki lambanın ışığı yüzüne vurdu da, suçunu bilen bir çocuk gibi önüne baktığını gördüm. Bu hallerini bildiğim için aşkına saygı duyar, mektupları taşırım. Sanıldığı gibi para için değil. Evden çıkıyordum, beni kapıda durdurdu Hasan. "Şeküre'ye onu ne kadar çok sevdiğimi söylüyor musun?" sordu heyecanla ve akılsızca. "Mektuplarında bunu sen yazmıyor musun?" "Söyle bana, onu, babasını nasıl ikna edebilirim onları?" "İyi bir insan olarak," dedim, kapıya yürüdüm. "Bu yaştan sonra çok geç..." dedi, içten bir acıyla. "Çok para kazanmaya başladın Hasan Çavuş. İnsanı iyi yapar bu..." dedim, çıktım. Evin içi o kadar karanlık ve kasvetliydi ki, dışarıda hava ısınmış gibi geldi bana. Yüzüme güneş vurdu. Şeküre'nin mutlu olmasını istediğimi düşündüm. Ama nemli, soğuk ve karanlık evi gördüğüm o zavallıyı da bir şekilde sayıyordum. Hiç hesaplarımda yokken, içimden geliverdiği için, Laleli'deki Baharatçılar Çarşısı'na saptım, tarçın, safran, biber kokuları arasında kendime gelirim sanıyordum, ama yanılmışım. Evinde, Şeküre, mektupları aldıktan sonra Kara'yı sordu ilk. Aşk yangınının her yerini acımasızca sardığını söyledim, hoşuna gitti. "Evlerinde örgü ören karılar dahil herkes zavallı Zarif Efendi'nin niye öldürüldüğünden söz ediyor," diye sözü değiştirdim sonra. "Hayriye, helva yap da zavallı Zarif Efendi'nin karısı Kalbiye'ye götür," dedi Şeküre. "Cenazesine bütün Erzurumiler, pek çok kalabalık gelecekmiş," dedim. "Akrabaları kanı yerde kalmayacak diyorlarmış." Ama Şeküre, Kara'nın mektubunu okumaya başlamıştı. Bütün dikkatimle ve öfkeyle yüzüne baktım. Bu kadının o kadar hayat deneyimi vardır ki tutkularının yüzüne yansıyış biçimini denetleyebilir. Mektubu okurken, susmamın hoşuna gittiğini, bunu Kara'nın mektubuna verdiği özel önemin benim tarafımdan da onaylanması olarak gördüğünü hissettim. Böylece, mektubu bitirip bana gülümseyince Şeküre'nin hoşuna gitsin diye, şu soruyu ona sormak zorunda kaldım: "Ne diyor?" "Çocukluğundaki gibi... Bana âşık." "Ne düşünüyorsun?" "Ben evliyim. Kocamı bekliyorum." Tahminlerinizin aksine, benim ilgilenmemi istedikten sonra, bu yalanı atıvermesine hiç kızmadım, hatta bunun beni rahatlattığını söylemeliyim. Mektup taşıyıp, hayat üzerine öğütler verdiğim pek çok genç kız ve kadın Şeküre'nin gösterdiği dikkati gösterseydiler hem benim işim, hem onların işi yarı yarıya kolaylaşır, hatta bazıları çok daha iyi kocalara varabilirlerdi. "Öteki ne diyor?" diye sordum yine de.

"Hasan'ın mektubunu şimdi okumak istemiyorum," diye cevap verdi. "Hasan'ın, Kara'nın İstanbul'a döndüğünden haberi var mı?" "Varlığından bile haberi yok." "Hasan'la konuşuyor musunuz?" diye sordu güzelim kara gözlerini açarak. "Sen istediğin için." "Evet?" "Acılar içinde. Seni çok seviyor. Gönlün bir başkasına meyletse bile, bundan sonra ondan kurtulman çok zor. Mektuplarını kabul etmen onda çok umutlar uyandırdı. Ondan kork. Çünkü değil seni eve geri getirmek, ağabeyinin öldüğünü kabul ettirip seninle evlenmeye hazırladı kendini." Son sözümün tehditkâr yanını dengelesin ve beni o mutsuzun sözcüsü durumuna düşürmesin diye gülümsedim. "Öteki ne diyor peki?" diye sordu, ama kimi sorduğunu biliyor muydu? "Nakkaş mı?" "Aklım karmakarışık," dedi birden, belki de düşüncelerinden korkarak. "Her şey daha karışacakmış gibi de geliyor bana. Yaşlanıyor artık babam. İleride bizlere, bu yetim çocuklara ne olacak? Hepimize bir kötülüğün yaklaştığını, Şeytan'ın bizler için kötülükler hazırladığını seziyorum. Ester, bana öyle bir şey söyle, mutlu olayım." "Sen hiç merak etme canım Şekürem," dedim içim titreyerek, "Gerçekten çok akıllısın, çok güzelsin sen. Bir gün yakışıklı kocanla aynı yatakta yatacak, ona sarılacak, bütün dertlerini unutup mutlu olacaksın. Bunu gözlerinin içinde okuyorum." Öyle bir sevgi yükseldi ki içimde gözüm nemlendi. "İyi de hangisi olacak o koca?" "Bunu senin o akıllı yüreğin sana söylemiyor mu?" "Yüreğimin ne dediğini anlayamadığım için mutsuzum beri Bir sessizlik oldu. Bir an Şeküre'nin bana hiç mi hiç güvenmediğini, ağzımdan laf almak için güvensizliğini ustalıkla gizlemekte olduğunu, kendini açındırdığını düşündüm. Mektuplara şu anda bir cevap vermeyeceğini anladığım zaman, bütün kızlara, şaşılara bile söylediğim şu sözü söyleyip bohçamı kapıp, çıkıp sıvıştım. "O güzel gözlerini dört açarsan başına kötü bir şey gelmez canım, merak etme sen."

16

16. B e n , Ş e k ü r e

Eskiden bohçacı Ester'in her gelişinde, benim gibi akıllı, güzel, iyi yetişmiş, dul ama namuslu bir kadının yüreğini küt küt attıracak âşığın, en sonunda harekete geçip, mektubunu yazıp gönderdiğini hayal ederdim. Gelen mektupların her zamanki taliplerimden olduğunu görünce de, hiç olmazsa kocamı beklemek için güç ve sabır kazanırdım. Şimdiyse, bohçacı Ester'in her gidişinden sonra aklım karışıyor ve kendimi daha da zavallı hissediyorum. Dünyanın seslerini dinledim. Mutfaktan kaynama fokurtusu ve limon ve soğan kokusu geliyor: Biliyorum Hayriye kabak kaynatıyor. Şevket ile Orhan avluda, nar ağacının orada itişerek kılıç oynuyor, bağırışlarını duyuyorum. Babam, sessiz, yan odada. Açıp Hasan'ın mektubunu okudum ve merak edilebilecek hiçbir şey olmadığını bir daha anladım. Yalnızca ondan biraz daha korktum ve onunla aynı evi paylaştığım zamanlar, koynuma girmek için gösterdiği çabalara direndiğim için kendimi kutladım. Sonra Kara'nın mektubunu sanki incinebilecek kırılgan bir şeymiş gibi dikkatle tutarak okudum ve aklım karıştı. Mektupları bir daha okumadım; güneş çıktı ve şöyle düşündüm: Gecelerin birinde Hasan'ın koynuna girseydim ve onunla sevişseydim hiç kimse farketmezdi bunu; Allah hariç. Kayıp kocamla benzeşiyor, aynı şey. Bazen böyle saçma ve tuhaf bir düşünce aklıma düşüveriyor. Güneş ve birden ısınınca sanki bir gövdem olduğunu, tenimi, göğüslerimin ucunu bile hissetmiştim. Güneş kapıdan üzerime öyle vururken birden Orhan giriverdi içeri. "Anne, ne okuyorsun?" dedi. Peki, demin Ester'in son getirdiği mektupları bir daha okumadım dedim ya, size yalan söylemiştim. Yine okuyordum. Ama sefer gerçekten mektupları katlayıp koynuma soktum ve Orhan'a dedim ki. "Gel bakayım buraya sen kucağıma." Geldi. "Ooff maşallah, ne kadar da ağırsın, kocaman olmuşsun," dedim ve öptüm. "Buz gibisin," derken ben: "Anne ne kadar sıcaksın," dedi, sırtını göğüslerime yasladı. Birbirimize sıkı sıkıya dayanmış, hiç konuşmadan oturmak ikimizin de hoşuna gidiyordu. Boynunu kokladım, öptüm. Daha da sıkı sarıldım. Sessizlik oldu, öylece durduk. "Gıdıklanıyorum," dedi çok sonra. "Söyle bakalım," dedim ciddi sesimle. "Cinler padişahı gelse dile benden ne dilersin dese, hayatta en çok neyi istersin?" "Şevket bizimle olmasın isterim." "Başka ne istersin? Bir baban olsun ister misin?" "Hayır. Büyüyünce seninle ben evleneceğim." Kötü olan şey yaşlanmak, çirkinleşmek, hatta kocasız ve yok kalmak değil, hayatta kimsenin sizi kıskanmaması, diye düşündüm. Orhan'ın ısınan gövdesini kucağımdan indirdim. Benim gibi kötü ruhlu biri, iyi bir insanla evlenmeli diye düşünerek babama yanına çıktım. "Padişahımız Hazretleri kitabın bittiğini kendi gözleriyle görüp, sizi ödüllendirecek," dedim. "Venedik'e gideceksiniz yine." "Bilemiyorum," dedi babam. "Bu cinayet beni korkuttu. Düşmanlarımız güçlü olmalı." "Benim bu durumumun da onları cesaretlendirdiğini, yanlış anlamalara, temelsiz umutlanmalara yol açtığını biliyorum." "Nasıl?"

"Artık bir an önce evlenmeliyim." "Ne?" dedi babam. "Kiminle?" dedi. "Ama sen evlisin," "Bu nereden çıktı?" diye sordu, "isteyenin kim? Çok makul ve dayanılmaz bir isteyenin olsa bile," dedi makul babam, "öyle birini kolay bulup beğeneceğimizi sanmıyorum ya," diye araya ekleyip, şöyle özetledi talihsiz durumumu: "Evlenebilmen için çözmemiz gereken çok büyük meseleler var biliyorsun." Uzun bir sessizlikten sonra da şöyle dedi: "Beni bırakıp gitmek mi istiyorsun canım?" "Kocamın öldüğünü dün rüyamda gördüm," dedim. Ama bu rüyayı gerçekten görmüş bir kadın gibi ağlamadım. "Nakşa bakıldığında onu okumayı bilenler gibi, rüyayı da okumayı bilmek gerek." "Gördüğüm rüyayı size anlatmamı uygun bulur musunuz?" Bir an bir durgunluk oldu ve konuştukları şeylerden çıkarılabilecek diğer bütün sonuçlan hızlı hızlı gözden geçiren akıllı insanların yapacağı gibi birbirimize gülümsedik. "Rüyanı yorumlayarak onun öldüğüne inanabilirim ama, kayınpederin, kayınbiraderin ve onlara kulak vermek zorunda olan kadı başka kanıtlar isteyecektir." "Çocukları alıp eve döneli iki yılı geçti, ama kayınpeder ile kayınbirader beni geri getiremiyorlar." "Çünkü bir kusurları olduğunu gayet iyi biliyorlar," dedi babam. "Ama bu senin boşanmana razı oldukları anlamına gelmez." "Mezhebimiz Maliki ya da Hanbeli olsaydı," dedim, "Aradan dört yıl geçtiğine bakıp kadı beni boşar, bir de üstüne nafaka bağlardı. Ama biz Allaha şükürler olsun Hanefi olduğumuz için bunu da yapamıyoruz." "Bana Üsküdar Kadısının Şafii naibinden bahsetme. Onlar çürük işler." "Savaşta kocası kayıp olan bütün İstanbullu kadınlar boşanmak için tanıklarıyla ona gidiyorlarmış. Şafii olduğu için, kocan kayıp mıdır, kaç zamandır kayıptır, geçim sıkıntısı mı çekiyorsun, bunlar da tanıkların mıdır, deyip hemen boşuyormuş." "Kim sokuyor bunları senin kafana benim canım kızım?" dedi. "Aklını başından alan kim?" "Bir kere boşandıktan sonra, aklımı başından alabilecek birisi varsa eğer, onu tabii ki siz bana söyleyeceksiniz ve ben kiminle evlenmem konusunda sizin kararınızdan asla çıkacak değilim." Benim kurnaz babam, kızının da kendisi kadar kurnaz olduğunu görüp gözlerini kırpıştırmaya başladı. Aslında babam, gözlerini böyle hızla üç sebepten kırpıştırır: 1. Sıkıştığı zamanlarda kurnazlık bulmak için acele acele kafasını çalıştırırken. 2. Sessizlik ve kederden içtenlikle ağlayacağı zamanlarda. 3. Sıkıştığı zamanlarda kurnazlık edip birinci ve ikinci nedeni karıştırarak sonra kederden ağlayabilirmiş izlenimi vermek için. "Çocukları alıp gidiyor, ihtiyar babam yalnız mı bırakıyorsun? Biliyor musun ki kitabımız -kitabımız dedi evet- yüzünden öldürülmekten korkuyordum, ama şimdi sen çocukları alıp gitmek isteyince ben zaten ölmeyi istiyorum." "Babacığım, o işe yaramaz kayınbiraderden kurtulabilmek için boşanmam gerektiğini her zaman siz söylemez miydiniz?" "Beni terketmeni istemiyorum. Kocan bir gün geri dönebilir. Dönmese de, evli olmanın bir zararı yok. Yeter ki bu evde babanla otur." "Bu evde sizinle oturmaktan başka hiçbir şey istemiyorum." "Canım, az önce bir an önce evlenmek istediğini de söylemiyor muydun?" İşte böyledir babayla tartışmak: Sonunda haksız olduğuma ben de inanırım. "Söylüyordum," dedim önüme bakarak. Sonra ağlamamak için kendimi tutarken aklıma geliveren şeyin haklılığından cesaretlenerek dedim ki: "Peki, ben bir daha hiç evlenmeyecek miyim?" "Seni benden alıp uzaklara götürmeyecek bir damadın başımın üzerinde yeri var. Talibin kim, bizimle birlikte bu evde oturur mu?" Sustum. Bizimle birlikte bu evde oturacak damada babamın saygı duymayıp onu yavaş yavaş ezeceğini elbette ikimiz de biliyorduk. Babam, içgüveysi diye o damadı öyle bir sinsice ve ustalıkla küçümseyecekti ki, ben o adama kendimi vermek bile istemeyecektim.

"Babanın onayı olmadan bu halinle evlenmenin neredeyse imkansız olduğunu biliyorsun değil mi? Evlenmeni istemiyorum! İzin vermiyorum." "Ben evlenmek değil, boşanmak istiyorum." "Çünkü kendi çıkarlarından başka hiçbir şeye aldırmayan düşüncesiz bir hayvan seni incitebilir. Seni ne kadar sevdiğimi biliyorsun, değil mi canım kızım. Bu kitabı da bitirmemiz lazım." Sustum. Çünkü konuşmaya başlasaydım, öfkemin farkına varmış olan Şeytan da dürtüyordu, babamın yüzüne, geceleri Hayriye'yi yatağına aldığını bildiğimi söyleyiverecektim, ama benim gibi bir kıza yaşlı babasına cariye ile yattığını bildiğini söylemek hiç yakışır mı? "Kim evlenmek istiyor seninle?" Önüme baktım ve sustum, ama utancımdan değil de öfkemden. Daha kötüsü, bu kadar öfkelendiğimi bilmeme rağmen bir türlü cevap verememek daha da öfkelendiriyordu beni. O zaman hayalimde babamla Hayriye'yi o gülünç ve iğrenç durumda yatakta düşünüyordum. Tam ağlayacaktım ki, önüme bakarak dedim ki: "Ocakta kabak var, yanmasın." Merdivenin yanında, hiç açılmayan penceresi kuyuya bakan odaya geçtim, karanlıkta el yordamıyla hızla yatağımı bulup serdim, kendimi üzerine attım: Ah ne kadar da güzeldir çocukken haksızlığa uğrayıp, yatağa yatıp ağlaya ağlaya uyuyakalmak! Bir tek ben seviyorum kendimi ve bu yalnızlık o kadar acıklı ki, kendi yalnızlığıma ağlarken benim hıçkırıklarımı ve çığlıklarımı duyan sizler yardımıma geliyorsunuz. Biraz sonra baktım, Orhan, benim yatağıma uzanmış. Başını göğüslerimin arasına soktu, baktım o da orada iç çekerek gözyaşı döküyor, iyice kendime çekip bastırdım onu. "Ağlama anne," dedi biraz sonra. "Babam savaştan dönecek." "Nereden biliyorsun?" Sustu. Ama o kadar sevdim, öyle bir göğsüme bastırdım ki onu, bütün sıkıntılarımı unuttum. İnce kemikli Orhanımın narin gövdesine sarılıp uyuyakalmadan önce, şimdi, bir tek derdim var, onu söyleyeyim size. Demin babam ve Hayriye hakkında öfkeyle size söylediğim şeyden şimdi pişmanım. Hayır, dediğim yalan değildi, ama yine de bunu söylemiş olmaktan öyle utanıyorum ki, Siz o dediğimi unutun, hiç söylenmemiş, babam da Hayriye ile öyle yapmıyormuş gibi bakın bizlere olmaz mı?

17

17. B e n E n i ş t e n i z i m

ISSN: 1302-6569 Sayı: 47 • Güz 2015 Yaygın Süreli Yayın, Üç ayda bir yayımlanır. İmtiyaz Sahibi ve Sorumlu Yazı İşleri Müdürü ULUSLARARASI TÜRK KÜLTÜRÜ TEŞKİLATI Adına Prof. Dr. Fırat PURTAŞ Yayına Hazırlayan: Salim EZER Yayın Kurulu: Elçin GAFARLI (Azerbaycan) Malik OTARBAYEV (Kazakistan) Hojogeldi KULUEV (Kırgızistan) Liliya SATTAROVA (RF, Tataristan) Güler FEDAİ (KKTC) Timur DAVLETOV (RF, Hakasya) Sancar MÜLAZIMOĞLU Arman NURMAKHAMATULY Volkan YEŞİLAY Şehnaz BURHANEDDİNOVA Laura ÇETİN Ayşe KAVUNCU Fotoğraflar: Güler FEDAİ Çeviri (Rusça-Türkçe): Liliya SATTAROVA Albina TUZLU

6 14 24 30 34 42

46 52 56 62 66 72

Çeviri ve Redaksiyon (Türkçe-İngilizce): Yasemin VAUDABLE Dergi Baskı: Orient Yayıncılık Salmat Basım Ltd. Şti Büyük Sanayi 1.Cadde No: 95/1 İskitler Altındağ - ANKARA Basım Tarihi: 01/11/2015 Dergi Yönetim Yeri ve Adresi: Uluslararası Türk Kültürü Teşkilatı Ferit Recai Ertuğrul Caddesi No. 8 Oran 06450, ANKARA / TÜRKİYE Telefon: +90 312 491 01 00 pbx Faks: +90 312 491 01 11 www.turksoy.org.tr

Tasarım - Baskı Hazırlık

Koordinatör Mehlika GİDER Görsel Yönetmen Mustafa CİNGÖZ

2

78 82 86 92

KISA KISA KOPOTKO EĞİTİM VE KÜLTÜR KÖPRÜSÜ: AHMET YESEVİ ÜNİVERSİTESİ УНИВЕРСИТЕТ ИМЕНИ АХМЕДА ЯСАВИ: МОСТ КУЛЬТУРЫ И ОБРАЗОВАНИЯ TÜRKSOY ULUSLARARASI GENÇLİK KOROSU МОЛОДЕЖНЫЙ КАМЕРНЫЙ ХОР ТЮРКСОЙ DOĞUMUNUN 200. YILINDA OZAN SÜYİNBAY ANILDI 200-ЛЕТИЕ КАЗАХСКОГО АКЫНА СУЮНБАЯ ICTM 43. DÜNYA KONFERANSINA KAZAKİSTAN EVSAHİPLİĞİ YAPTI 43-Й ВСЕМИРНЫЙ МУЗЫКАЛЬНЫЙ КОНГРЕСС ICTM ПРОШЕЛ В КАЗАХСТАНЕ KOSOVA’DA TÜRKÇENİN NÖBETİNDE BİR TİYATRO: NAFİZ GÜRCÜALİ TÜRK TİYATROSU ТЕАТР В КОСОВЕ НА СТРАЖЕ ТУРЕЦКОГО ЯЗЫКА: ТЕАТР ИМЕНИ НАФЫЗА ГЮРДЖУАЛИ UZAĞI YAKIN EDEN, YAKINI ENGİN KILAN HAKAS HALK OZANI SEMEN KADIŞEV ХАЙДЖИ СЕМЕН КАДЫШЕВ И ХАКАССКИЕ ГЕРОИЧЕСКИЕ СКАЗАНИЯ TÜRK DÜNYASININ ORTAK OYUNLARINDAN DOKUZ KUMALAK СТРАТЕГИЧЕСКАЯ ИГРА: ДОКУЗ KУМАЛАК (TОГУЗ KОРГООЛ, МАНГАЛА) TUVALLERDE BİRLEŞEN TÜRK DÜNYASI ВСЕ КРАСКИ ТЮРКСКОГО МИРА KAYYUM NASIRİ BİLİM ADAMI, PEDAGOG, ANSİKLOPEDİCİ КАЮМ НАСЫРИ - УЧЕНЫЙ, ПЕДАГОГ, ЭНЦИКЛОПЕДИСТ DEDE KORKUT DEDİĞİMİZ TONYUKUK ТОНЬЮКУК, ИЛИ ДЕДЕ КОРКУТ İKİ BÜYÜK ENVANTER ÇALIŞMASI: TÜRK DÜNYASI KÜLTÜREL MİRASI VE SOMUT OLMAYAN KÜLTÜREL MİRASLARI СОЗДАНИЕ СВОДА КУЛЬТУРНОГО НАСЛЕДИЯ ТЮРКСКОГО МИРА BAYANAY ALGIHA BAYANAY’IN DUASI БАЯНАЙ AЛГЫХА - МОЛИТВА БАЯНАЯ RÜYA GİBİ BİR KENT: ABAKAN ГОРОД СКАЗКА: АБАКАН KUZEY KIBRIS MUTFAĞININ DOYUMSUZ LEZZETLERİ... НЕЗАБЫВАЕМАЯ КУХНЯ СЕВЕРНОГО КИПРА İNGİLİZCE ÖZET ABSTRACT РЕЗЮМЕ НА АНГЛИЙСКОМ ЯЗЫКЕ

İÇİNDEKİLER Содержание / Contents

14

42

24

46

30

52

34

56

3

Editörden от редактора

Sevgili Okurlar, TÜRKSOY dergisinin kırkyedinci sayısıyla yeniden karşınızdayız. TÜRKSOY dergisi ekibi olarak, son sayımızdan buyana gerçekleştirdiğimiz faaliyetlerin öne çıkanlarını sizler için derledik. Bu sayımızda da tıpkı önceki sayılarda olduğu gibi ilginizi çekeceğini düşündüğümüz pek çok farklı konuya değinmeye çalıştık. Dergimizin ilk sayfalarında her zamanki gibi ‘’Kısa Kısa’’ ismini vermiş olduğumuz bölümümüz yer alıyor. Ardından bağımsızlıklarının ilanının üzerinden yaklaşık yirmi beş yıl geçen Türk cumhuriyetleri arasındaki ekonomik, kültürel ve sosyal işbirliğinin önemli bir meyvesi olan Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi’ni sizlere tanıtmak istedik. Ülkelerimiz arasında, özellikle eğitim ve kültür alanında köprü vazifesi gören üniversitenin geçmişten günümüze gelişimi, sunduğu fırsatlar ve daha pek çok ilginç konuyu, üniversite Mütevelli Heyet Başkanı Prof. Dr. Musa Yıldız ile yaptığımız ropörtajdan öğrenebilirsiniz. TÜRKSOY Gençlik Korosu, kendini sürekli geliştiren ve yeniliklere imza atan teşkilatımızın bu yılki en başarılı projelerden biri oldu. Türk dünyası orkestra ve koroları arasında repertuvar, şef, müzisyen değişimlerinin yapılabilmesi ve Türk müziğinin dünyaya tanıtılması amaçları doğrultusunda, Türk cumhuriyetlerinin önde gelen konservatuarlarından seçilen başarılı genç müzisyenlerin bir araya getirilmesiyle kurulan bu özel koro, kısa sürede dünya çapında önemli başarılara imza attı. Genç yeteneklerin bir araya geliş hikayesine ve başarı serüvenine ilerleyen sayfalarımızda sizlerde tanık olacaksınız. TÜRKSOY, Türk dünyası kültür ve sanat yaşamına ölümsüz eserler armağan eden saygın şahsiyetlerin eserlerinin yaşatılması ve gelecek nesillere aktarılması amacıyla yıl boyu pek çok anma etkinliği düzenlemektedir. Söz konusu etkinlikler kapsamında, Kazak ozanı, atışma sanatı ustası, akınlık ve jıraulık sanatının efsanesi Süyinbay Aronulı’yı bir dizi etkinlikle andık. Doğumunun 200. yılında Türkiye’de gerçekleştirdiğimiz etkinlikleri sizler için kaleme aldık. Keyifle okuyacağınızı umuyoruz. 4

Дорогие читатели, В очередном сорок седьмом выпуске журнала ТЮРКСОЙ, который Вы держите в руках, мы информируем о самых важных событиях в жизни Международной организации, а также новостях тюркских стран. Вниманию читателей предложен краткий обзор последних мероприятий и новостей, а также некоторые темы, которые мы сочли важными на данном этапе. Приближается двадцать пятая годовщина независимости тюркских стран, одним из важных результатов сотрудничества которых является Международный Турецко-Казахский Университет имени Ахмеда Ясави, который мы представляем на страницах журнала. Об университете, ставшем мостом в сфере образования и культуры между разными странами, его развитии и достижениях рассказывается в интервью с Президентом Полномочного совета Мусой Йылдызом. Одним из самых успешных проектов ТЮРКСОЙ в текущем году было создание Молодежного камерного хора. Созданный с целью популяризации музыки тюркских народов, обновления репертуара, обмена музыкантами и хормейстерами хор, состоящий из молодых музыкантов, вскоре добился успехов и получил награды на международных хоровых играх. На страницах журнала можно познакомиться с историей создания этого молодого коллектива и его достижениями. Небосклон тюркской культуры освещают плеяды выдающихся мастеров. Вспоминая о них, мы протягиваем нить из прошлого в будущее нашего искусства, осуществляем преемственность творческого опыта. Среди таких имен – Суюнбай Аронулы, великий казахский акын, 200-летие которого было отмечено ТЮРКСОЙ в Анкаре. О торжествах в честь мастера казахского айтыса мы рассказали в специальном материале.

Müzik, TÜRKSOY’un çalışmalarında önemli bir yere sahiptir. Uluslararası Geleneksel Müzik Konseyi ve TÜRKSOY işbirliği ile geçtiğimiz yıllarda pek çok başarılı proje gerçekleştirme fırsatı yakaladık. Kültür hazinemizin değerli parçalarından biri olan geleneksel müziğimizin korunması ve gelecek nesillere aktarılması alanında büyük katkılar sunan işbirliğimiz, 43 ICTM Dünya Konferansı’nın Kazakistan’da gerçekleştirilmesi ile dahada güçlendi. Geleneksel müzik alanındaki en büyük etkinliklerden biri olan ICTM Dünya Konferansı’nın ilk kez Türk dünyası’nda gerçekleştilmesinden dolayı büyük mutluluk duyduk. Konferans süresince yaşananları ve TÜRKSOY, ICTM işbirliğini sizler için derledik. TÜRKSOY Dergisi’nin önemli başlıklarından olan “Portre” bölümünde bu kez sizlere ünlü Tatar dilbilimcisi Kayyum Nasıri’yi tanıtıyoruz. Ünlü bilim adamının hayatı, eserleri ve TÜRKSOY’un Kayyum Nasıri anısına düzenlediği sempozyum hakkında bilgilerin paylaşıldığı yazıyı Kazan Federal Üniversitesi’nden R. R. Zamaletdinova ve A.Ş. Yusupova, TÜRKSOY okurları için hazırladı. TÜRKSOY Kütüphanesinden yayınları tanıttığımız bölümde ise Ahmet Yesevi Üniversitesi ve TÜRKSOY işbirliği ile hazırlanan “Türk Dünyası Kültürel Mirası” ve “Türk Dünyası Somut olmayan Kültürel Mirasları” adlı iki envanter çalışmasına yer verdik. Bu eserlerle birlikte, Türk dünyasının somut ve somut olmayan kültürel miraslarının büyük kısmı arşivlenmiş ve kaydedilmiş oldu. Söz konusu eserleri keyifle okuyacağınızı düşünüyoruz. TÜRKSOY’un amacını ve varlık gerekçesini birkez daha hatırlatarak sizleri Türk coğrafyasında keyifli bir yolculuğa çıkaracağını umduğumuz dergimizin bu sayısında yer verdiğimiz içerikler yukarıda bahsettiklerimizle sınırlı değil. İlginizi çekecek pek çok farklı konuyu ilerleyen sayfalarımızda bulabilirsiniz. Dergimizi keyifle okumanızı diliyor ve yeni sayımızda buluşuncaya kadar hoşçakalın diyoruz.

Музыкальное искусство занимает особое место в деятельности ТЮРКСОЙ. В последние годы очень результативным было сотрудничество Международной организации тюркской культуры и ICTM – Международного совета по традиционной музыке, совместно с которым осуществлено несколько значимых проектов. Все они были посвящены проблемам сохранения и трансляции последующим поколениям традиционной музыки тюркского мира; не стал исключением 43-й Всемирный конгресс ICTM, прошедший в Астане. Этот крупнейший профессиональный форум музыковедов впервые прошел в одной из тюркских стран, что не может не радовать. Итоги конгресса рассмотрены в отдельном материале выпуска. В этом выпуске рубрика «Портрет» посвящена жизненному пути видного татарского просветителя и писателя Каюма Насыри. В материале профессоров Казанского Федерального Университета Р.Р.Замалетдинова и А.Ш.Юсуповой рассказывается о жизни и творчестве выдающегося ученого, а также Симпозиуме, организованном ТЮРКСОЙ в честь 190-летия Каюма Насыри. Библиотека ТЮРКСОЙ пополнилась изданиями, осуществленными совместно с Университетом имени Ахмеда Ясави. Это Реестр культурного наследия тюркского мира и Реестр нематериального культурного наследия тюркского мира, работе над которыми мы посвятили статью в отдельной рубрике. Материалы выпуска, посвященные разным сферам культуры и деятельности ТЮРКСОЙ, вновь пригласят вас к культурному путешествию по бескрайним просторам тюркского мира. Желаем вам интересного чтения, Редакция журнала ТЮРКСОЙ

5

KISA KISA // ƴƸƺƸƼƴƸ

T.C. Kültür ve Turizm Bakanı Yalçın Topçu Türk Dünyası Temsilcilerini Kabul Etti Uluslararası Türk Kültürü Teşkilatı heyeti, Türkiye Cumhuriyeti Kültür ve Turizm Bakanı Sayın Yalçın Topçu’ya kutlama ziyareti gerçekleştirdi. Ziyarete TÜRKSOY Genel Sekreter Yardımcısı Fırat Purtaş, TÜRKSOY Üye Ülkeleri Kültür Bakanlıkları Temsilcileri ve TÜRKSOY çalışanları katıldı. Sayın Topçu’ya yeni görevinde başarılar dileyen TÜRKSOY Genel Sekreter Yardımcısı Prof. Dr. Fırat Purtaş, günün anısına Türk dünyasının birlik ve beraberliğini sembolize eden üzerinde Türk Cumhuriyetlerinin bayraklarının yer aldığı tabloyu armağan etti. Bakan Topçu, Türk dünyasının temsilcilerini kabul etmekten dolayı büyük memnuniyet duyduğunu dile getirerek; ’’Her bir insanın olduğu gibi her bir milletin de karakteristik özellikleri vardır. Türk milletinin en bilindik karakteristik özelliği ahlaklı ve merhametli oluşudur. Savaşta da, barışta da, milletimiz bu özelliğini tüm dünyaya göstermiştir. Bu anlamlı tabloyu bakanlığımızın baş köşesine asacağız’’ dedi.

İşte Birlik İçin İlk Adımı Bakan Topçu Attı Ziyaret sırasında TÜRKSOY tarafından hediye edilen TÜRKSOY üyesi ülkelerin masa bayrakları, Bakan Topçu ve odada bulunan misafirler tarafından hazırlandı. Bakan Topçu’nun; ‘’bu bayraklar bizim kutsalımız, gelin hep beraber işte birlik ülküsünden yola çıkarak bu işi hep beraberce yapalım’ demesinin üzerine heyette bulunan temsilcilerin her biri kendi ülkelerinin bayraklarını hazırlayarak Bakan Topçu’ya takdim etti. Takdim edilen bayrakları makamına yerleştiren Bakan Topçu, TÜRKSOY heyetine ziyaretleri için teşekkürlerini sundu. 6

Министр культуры и туризма Турецкой Республики Ялчин Топчу встретился с представителями тюркских стран Делегация Международной организации ТЮРКСОЙ нанесла визит министру культуры и туризма Турции Ялчину Топчу и выразила поздравления в связи с вступлением в должность. Вместе с заместителем Генерального секретаря ТЮРКСОЙ Фыратом Пурташем свои поздравления выразили представители министерств культуры стран-участниц ТЮРКСОЙ и сотрудники Генерального секретариата. Профессор Фырат Пурташ от имени Международной организации ТЮРКСОЙ выразил министру пожелание успехов на новом посту и преподнес в память об этом событии картину, символизирующую единство и сотрудничество всех тюркских стран. В свою очередь министр выразил благодарность ТЮРКСОЙ и лично представителям тюркских стран. «У каждого народа, как и у отдельного человека, есть только ему свойственные черты характера. Турецкий народ известен своей высокой нравственностью и способностью сострадать. Наш народ продемонстрировал эти качества и на войне, и в мирное время».

Министр Ялчин Топчу показал пример сотрудничества В ходе визита представители стран ТЮРКСОЙ преподнесли министру настольные флаги своих государств, которые были тут же установлены в кабинете министра совместно всеми участниками встречи. «Эти флаги священны для всех нас», - сказал министр, выразивший также благодарность всей делегации ТЮРКСОЙ.

Подписано соглашение между ТЮРКСОЙ и Университетом Кемён TÜRKSOY’un Türk cumhuriyetleri arasında oluşturduğu kültür köprüsü sınırları aşarak genişliyor. Avrupa ve Amerika kıtasında başarılı işbirliklerine imza atan TÜRKSOY son olarak Kore’nin en büyük üniversitelerinden biri olan Keimyung Üniversitesi ile işbirliği anlaşması imzaladı. Üniversite’nin mütevelli heyeti başkanı Prof.Dr. Synn Ilhi başkanlığındaki heyetin TÜRKSOY’a gerçekleştirdikleri resmi ziyaret sırasında imzalanan anlaşma kapsamında müzik, el sanatları ve folklor alanında Türk cumhuriyetleri ve Kore arasında işbirliğine gidilmesi öngörülüyor. İmzalanan anlaşma kapsamında ayrıca sergiler ve çeşitli konser etkinlikleri düzenlenmesi planlanırken, üniversite ilk olarak tüm Türk cumhuriyetlerinden bilim adamları ve sanatçıların katılacağı uluslararası bir sempozyuma da ev sahipliği yapacak.

ТЮРКСОЙ расширяет культурные связи с тюркскими странами и другими регионами мира. Вслед за мероприятиями в Европе и Америке Международная организация подписала Соглашение о сотрудничестве с одним из крупнейших в Южной Корее университетом Кемён. Соглашение, подписанное в ходе визита в ТЮРКСОЙ делегации во главе с Президентом Полномочного Совета Университета Кемён профессором Синн Илхи, предполагает расширение сотрудничества в сфере музыкального искусства и фольклора, народного и прикладного искусства. В рамках данного сотрудничества Университет планирует проведение выставок и концертов, а также организацию международного симпозиума с участием деятелей науки и культуры из тюркских стран.

7

KISA KISA // ƴƸƺƸƼƴƸ

TÜRKSOY ve Keimyung Üniversitesi Arasında İşbirliği Anlaşması İmzalandı

Haldun Taner Kazakistan’da Anıldı

KISA KISA // ƴƸƺƸƼƴƸ

Вечер памяти Халдуна Танера в Казахстане

2015 Haldun Taner Yılı kapsamında Kazakistan’ın "Güney Başkenti” olarak bilinen Almatı şehrinde bir anma toplantısı gerçekleştirildi. Haldun Taner’in doğumunun 100. yıldönümü nedeniyle, 26 Mayıs 2015 tarihinde gerçekleşen anma etkinliği, Kazakistan Yazarlar Birliği’ne ait olan "Edebiyatçılar Evi” olarak bilinen mekanda yapıldı. Toplantı vesilesiyle 2015 Haldun Taner Yılı kapsamında gerçekleştirilen piyes yarışmasının lansmanı da gerçekleştirildi. Toplantının açılışında konuşan Kazakistan Yazarlar Birliği Başkan Yardımcısı Ğalım Jaylıbay: "Bu ana kadar Türk yazarlarından Aziz Nesin ile Nazım Hikmet’in eserleriyle tanışmıştık. Sonraki dönemlerde Haldun Taner’in birçok öykülerinin Rusçaya çevrildiğini gördük. Maalesef bizim coğrafyamızda bu değerli yazar pek tanınmıyor. Dönemin konjektürünü de düşünecek olursanız bu çok garip bir durum değil. Neyseki TÜRKSOY gibi bir kurum var. TÜRKSOY eksikliği tamamlayarak adeta bir altın köprü vazifesi görmektedir. Haldun Taner Yılı hepimiz için kutlu ve bereketli bir yıl olsun. Zira bu sadece bir kişinin değil, edebiyatın, söz denen mukaddes kavramın yılıdır,” diye konuştu.

8

Врамках Года Халдуна Танера в Алматы, «южной столице» Казахстана, был организован памятный вечер. Вечер, посвященный 100-летию турецкого драматурга, прошел в Доме литераторов и был организован Союзом писателей Казахстана. На мероприятии состоялась презентация Конкурса драматургов имени Халдуна Танера. С приветственым словом выступил заместитель председателя Союза писателей Казахстана Галым Жайлыбай, который сказал: «До сегодняшнего дня мы имели возможность познакомиться с творчеством таких турецких писателей, как Азиз Несин и Назым Хикмет. Что касается произведений Халдуна Танера, то они известны в переводе на русский язык. К сожалению, этот писатель не был широко известен у нас. Имея ввиду конъюнктуру того времени, это неудивительно. Хорошо, что есть такая организация, как ТЮРКСОЙ, она восполняет подобные пробелы и выполняет миссию золотого моста между культурами. Мы желаем успеха Году Халдуна Танера. Этот год посвящен не только памяти писателя, но и всей литературе тюркских стран».

TÜRKSOY, UNESCO, UNESCO Kulüpleri Kazak Ulusal Federasyonu ve A. Kasteev Almatı Sanat ve Teknik Tasarım Okulu tarafından hazırlanan "Çocuklar Dünyayı Çiziyor-TÜRKSOY” adlı albümü 2013 yılında sanatseverlerle buluşturan teşkilatımız, çocukların dünyayı nasıl gördükleri ve görmek istediklerini resmettikleri bu özel çalışmayı kuruluşunun 20. Yılı ve Uluslararası Kültürlerarası Yakınlaşma 10 Yılına (20132022) ithaf etmiştir. Türk cumhuriyetlerinde yaşayan çocukların yaptığı özenle seçilmiş çalışmaların yer aldığı albüm bölgede yaşayan çocukların hayata bakışı, önem verdikleri değerler ve hayalleri gibi pek çok farklı alanda bilgi sunmuştur. Barış, diyalog ve hoşgörü gibi temel kavramları başarıyla resmeden Türk dünyası çocukları, çalışmaları için ülkelerinde gerçekleştirilen törenlerle ödüllendirilmiştir. "Çocuklar Dünyayı Çiziyor” adlı albümde, Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, KKTC, Altay (RF), Başkurdistan (RF), Gagavuz Yeri (Moldova), Saha (Yakut) (RF) ve Tataristan’dan (RF) toplamda 500 resim yer almıştır. 5 Haziran 2015 tarihinde KKTC’de gerçekleştirilen törenle albümün içerisinde çalışmaları yer alan genç ressamlara katılım belgeleri ve ödülleri TÜRKSOY Genel Sekreteri Düsen Kaseinov, KKTC Başbakan Yardımcısı Ekonomi Turizm Kültür ve Spor Bakanı Menteş Gündüz ve Kültür Dairesi Müdürü Nilay Tunçalp tarafından sunulmuştur.

Призы ТЮРКСОЙ вручены детям, рисующим мир «Дети рисуют мир – ТЮРКСОЙ» - так назывался проект, задуманный и осуществленный совместно ТЮРКСОЙ, ЮНЕСКО, Казахской национальной федерацией Клубов ЮНЕСКО и Алматинским художественным училищем имени А.Кастеева. По завершении проекта в 2013 году ТЮРКСОЙ был издан альбом, в котором дети представили мир – каким они его видят и хотят видеть, посвященный 20-летию Международной организации и Международному десятилетию сближения культур (2013-2022). Альбом состоит из детских рисунков, отобранных комиссиями в тюркских странах. В них отражен мир детства, с его восприятием реальности и мечтаниями. Лучшие рисунки были отмечены наградами в каждой стране. В альбоме «Дети рисуют мир» представлено 500 рисунков детей из Азербайджана, Казахстана, Кыргызстана, Северного Кипра, Алтая (РФ), Башкортостана (РФ), Гагаузии (Молдова), Саха (Якутии) (РФ) и Татарстана (РФ). 5 июня 2015 года в Турецкой Республике Северного Кипра состоялась презентация альбома и вручение сертификатов юным художникам, принявшим участие в проекте. Сертификаты вручили Генеральный секретарь ТЮРКСОЙ Дюсен Касеинов, заместитель премьерминистра – министр экономики, туризма, культуры и спорта Северного Кипра Ментеш Гюндюз и директор департамента культуры Нилай Тунчалп. 9

KISA KISA // ƴƸƺƸƼƴƸ

Çocuklar Dünyayı Çizdi, TÜRKSOY Ödüllendirdi

KISA KISA // ƴƸƺƸƼƴƸ

70. Yılında Amaliya Panahova Юбилей Амалии Панаховой İlk kez 19 yaşında sahneye çıkan Azerbaycan’ın Devlet sanatçısı, ünlü tiyatro ve sinema oyuncusu Amaliya Panahova’nın, doğumunun 70 yıldönümü Azerbaycan Cumhuriyeti Kültür ve Turizm Bakanlığı’nın organize ettiği etkinlikle kutlandı. Sanatçının yaratıcılığından bahseden "Amaliya Panahovanın Sevgi İtirafı" adlı fotoğraf sergisi ile başlayan gecede konuşma yapan Azerbaycan Kültür ve Turizm Bakanı Ebülfes Garayev, Azerbaycan tiyatro ve sinema sanatında güzel kadın simalarından biri olan Amaliya Panahova’nın eşsiz yeteneğinden, kendine özgü yaratıcılık arayışlarından, ortaya çıkardığı birbirinden ilginç karakterlerden bahsederek, Azerbaycan kültürünün gelişmesine olan hizmetlerinden ötürü sanatçıya "Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı’nın Fahri Diploması"nı takdim etti. Gecede konuşan bir başka isim TÜRKSOY Genel Sekreteri adına törene katılan TÜRKSOY Azerbaycan Kültür Bakanlığı Temsilcisi Elçin Gafarlı oldu. Konuşmasına Genel Sekreter Düsen Kaseinov’un tebriklerini ileterek başlayan Gafarlı, özel hazırlanmış tebrik plaketini ve Türk dünyası kültürüne hizmetlerinden dolayı TÜRKSOY’un 2015 yılı için hazırladığı Haldun Taner madalyasını sanatçıya takdim etti. Gerçekleştirilen konuşmaların ardından sanatçının yer aldığı oyunlardan parçaların sunulmasıyla devam eden gece, unutulmaz bir konser ile son buldu.

10

Народная артистка Азербайджана, выдающаяся актриса театра и кино Амалия Панахова впервые вышла на сцену в 19 лет. 70-летний юбилей актрисы отмечался на вечере в Баку, организованном Министерством культуры и туризма Азербайджана. Вечер под названием "Признание в любви Амалии Панаховой" начал министр культуры и туризма Азербайджанской Республики Абульфас Гараев, который особо остановился на ярком таланте выдающейся актрисы, создавшей на сцене и в кино неповторимые образы. За вклад в развитие культуры Азербайджана актрисе вручена Почетная грамота Президента Азербайджанской Республики. От имени Генерального секретаря ТЮРКСОЙ актрису поздравил представитель министерства культуры и туризма Азербайджана в Международной организации Эльчин Гафарлы. Он вручил юбиляру плакетку с поздравлениями и медаль Халдуна Танера за вклад в развитие сценического искусства. Вечер продолжился демонстрацией отрывков из фильмов с участием Амалии Панаховой и завершился торжественным концертом.

В Стамбуле прошел международный праздник турецкого языка

60 ülkeden 500’e yakın öğrencinin katıldığı “1000 Yılın Sesi Türkçe Bayramı” 22 Ağustos 2015 tarihinde İstanbul’da gerçekleştirilen kapanış ile görkemli bir şekilde kutlandı.

22 августа 2015 года в Стамбуле состоялось торжественное закрытие международного праздника турецкого языка, в котором приняли участие около 500 учащихся из 60 стран. Иностранные студенты – участники театрализованного представления о 1000летней истории турецкого языка – обратились с посланиями мира, дружбы и согласия. Для участия в праздновании в Стамбул прибыли и молодые музыканты – участники Молодежного камерного хора ТЮРКСОЙ. Выступая с приветствием, президент Института Юнуса Эмре профессор Хайати Девели сказал: «Наше движение, начавшееся в Боснии, продолжилось в 42 странах. К 100-летию Турецкой Республики мы хотим распространить его по всему миру». В театрализованном представлении, вызвавшем большой интерес публики, иностранные студенты показали инсценировки сказаний о Деде Коркуте, Кутадгу Билиг и других.

Türkçenin 1000 yıllık serüveninin ortaya koyulduğu sahne gösterilerinde yabancı öğrenciler, dünyaya “Türkçe” barış, dostluk ve sevgi mesajları gönderdi. TÜRKSOY Gençlik Korosu’nun da sahne aldığı törende konuşan Yunus Emre Enstitüsü Başkanı Prof. Dr. Hayati Develi, Saraybosna’da başlayan faaliyetlerini 42 ülkeye ulaştırdıklarını belirterek, “Cumhuriyetimizin 100. yılında çalışmalarımızı dünyanın her noktasına yaymak istiyoruz.” diye konuştu. Türkçe öğrenen yabancı öğrenciler, Dede Korkut, Kuzguni Yağız, Kutadgu Bilig Zencerek, Türkçem Benim Bayrağım, Cenk Sanatı: Saf Bağlayarak Matrak, Muhibbi, Donanma, Ekmek Tuz Hakkı Türkçe DilerYunus Gibi oyunlarla Türkçenin 1000 yıllık serüvenini ortaya koydular. 10 sahneden oluşan oyunlar, ışık ve ses gösterileriyle birlikte izleyicilerin büyük beğenisini topladı.

11

KISA KISA // ƴƸƺƸƼƴƸ

1000 Yılın Sesi Türkçe Bayramı Coşkuyla Kutlandı

KISA KISA // ƴƸƺƸƼƴƸ

Türk Dünyası Mimar ve Heykeltraşları Bolu’da bir araya geldi Türk dünyası mimar ve heykeltıraşları, 21-23 Ağustos 2015 tarihlerinde Köroğlu Parkı Projesi çerçevesinde Bolu’da bir araya geldi. TÜRKSOY ve Bolu Belediyesi işbirliğinde gerçekleştirilen buluşmada ilk olarak Köroğlu Parkı için tahsis edilen alanı gezen sanatçılar Belediye Başkanı Alaaddin Yılmaz’ın öncülüğünde projeyi tartışarak, çeşitli değişiklikler ve eklemeler önerdi. Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan ve Türkiye’den sanatçıların katıldığı buluşmada parkın oluşturulması için bir yol haritası da oluşturuldu. TÜRKSOY Genel Sekreteri D. Kaseinov, Türk kültürünün gelişmesi ve tanıtılmasına üstün katkılarından ötürü Belediye Başkanı Alaaddin Yılmaz’a büyük Hakas haycı Semen P. Kadışev Yılı için hazırlanan TÜRKSOY Özel Madalyasını takdim etti. Türk dünyasından mimar ve heykeltıraşlarının buluştuğu etkinliğin yanı sıra aynı tarihlerde III. Uluslararası Köroğlu Sempozyumu da gerçekleşti. TÜRKSOY Sibirya Uzmanı Timur B. Davletov söz konusu bilgi şöleninin açılışında Köroğlu ve Ah Çibek Arığ Destanlarında Kadının Toplumsal Yeri konulu bir bildiri sundu.

12

Встреча зодчих и ваятелей тюркского мира в Болу 21-23 августа 2015 года в рамках работы над проектом «Парк Кёроглу» в Болу собрались архитекторы и скульпторы тюркских стран. Встреча, организованная ТЮРКСОЙ и Мэрией Болу, началась с осмотра территории предполагаемого парка. Приглашенные из разных стран (Азербайджан, Казахстана, Кыргызстан, Узбекистан и Турция) архитекторы и ваятели выдвинули ряд предложений на рассмотрение Мэра города Алааддина Йилмаза, совместно была разработана программа по реализации проекта. За большой вклад мэра Болу в пропаганду культуры тюркских народов Генеральный секретарь ТЮРКСОЙ Д.Касеинов вручил ему памятную медаль Года Семена Кадышева. На состоявшемся в те же дни в Болу 3-м Международном симпозиуме, посвященном Кёроглу, с докладом «Место женщины в обществе (на материале эпосов «Кёроглу» и «Ах Чибек Арыг»)» выступил сотрудник ТЮРКСОЙ Тимур Давлетов.

Eğitim ve Kültür Köprüsü:

Ahmet Yesevi

Üniversitesi Ahmet Yesevi Üniversitesi Mütevelli Heyet Başkanı Prof. Dr. Musa Yıldız ile Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi, Hoca Ahmet Yesevi, Kazak kültürü ve Türk cumhuriyetleri üzerine keyifli bir sohbet gerçekleştirdik. Sizlerle paylaşmaktan mutluluk duyuyoruz.

Университет имени

Ахмеда Ясави:

мост культуры и образования В редакции журнала ТЮРКСОЙ состоялся обстоятельный разговор с профессором Мусой Йылдызом, председателем Полномочного Совета Международного казахско-турецкого университета имени Ходжа Ахмеда Ясави, о самом университете, Ходжа Ахмеде Ясави, казахской культуре и тюркских странах.

15

Ahmet Yesevi Üniversitesi, iki ülke arasındaki eğitim iş birliğine verilen önemin en somut örneği olup “eğitim ve kültür köprüsü” misyonunu üstlenerek; Türk ve Kazak halklarının her zaman büyük bir gönül birliği içinde olduğunu göstermektedir. Salim Ezer: Geçmişten günümüze Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi’nin kuruluş sürecini ve bugünkü durumunu bizlerle paylaşır mısınız? Musa Yıldız: Ahmet Yesevi Üniversitesi’nin temelleri Kazakistan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Nursultan Nazarbayev tarafından 6 Haziran 1991’de Türkistan Devlet Üniversitesi olarak atılmış ve 31 Ekim 1992 tarihinde Türkiye ile Kazakistan arasında imzalanan uluslararası anlaşma doğrultusunda Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi adını almıştır. Üniversite, Türkiye’nin ve Kazakistan’ın özerk statüye sahip, ilk ortak devlet üniversitesidir. Üniversite bu anlamda, Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk sınır ötesi yüksek öğretim tecrübesi olması nedeniyle önemli bir misyon üstlenmiştir. Ahmet Yesevi Üniversitesi, iki ülke arasındaki eğitim iş birliğine verilen önemin en somut örneği olup “eğitim ve kültür köprüsü” misyo-

16

Университет Ахмеда Ясави, взявший на себя миссию «моста образования и культуры», является ярким свидетельством того, какое важное значение придается в Казахстане и Турции сотрудничеству в сфере образования.

nunu üstlenerek; Türk ve Kazak halklarının her zaman büyük bir gönül birliği içinde olduğunu göstermektedir. Üniversitenin 22 yıllık bir geçmişi olduğu için, sürekli bir ilerleme kaydedilmiş ve iki ülke tarafından da büyük destek görmüştür. Göreve atanmamın ardından kaliteli bir yaşam ve eğitim ortamı sağlanması için üniversite yerleşkesinin genel mimari projesinde yer alan bina ve tesislerin inşasının tamamlanması için

Салим Эзер: Не могли бы Вы кратко рассказать о прошлом и настоящем Международного казахскотурецкого университета имени Ходжа Ахмеда Ясави? Университет имени Ахмеда Ясави был первоначально основан указом Президента Казахстана Нурсултана Назарбаева от 6 июня 1991 года как Туркестанский государственный университет, 31 октября 1992 года в результате соглашения между Турцией и Казахстаном ему был присвоен международный статус и имя Ахмеда Ясави. Университет имеет автономный статус, это первый совместный государственный университет. В этом смысле университет, являясь первым опытом в сфере высшего образования за пределами Турецкой Республики, несет важную миссию. Университет Ахмеда Ясави, взявший на себя миссию «моста образования и культуры», является ярким свидетельством того значения, которое придается в Казахстане и в Турции сотрудничеству в сфере образования.

17

Ünversitemizde bugün, Türkiye ve Kazakistan başta olmak üzere 14 farklı ülke ve 33 farklı topluluktan yaklaşık 12.300 öğrenci öğrenim görmektedir. Сегодня в Университете обучаются 12300 студентов, представляющих 14 разных стран и 33 региона.

gerekli çalışmaların yürütülmesi faaliyetlerine hız verilmiştir. Şu anda altyapı çalışmaları tamamlanma aşamasına gelmiş, teknolojik donanımı ve modern fiziki alt yapısıyla Hoca Ahmet Yesevi Üniversitesi, Kazakistan’ın en iyi üniversiteleri arasında yer almaktadır. Eğitim-öğretim ve araştırma faaliyetleri açısından uluslararası saygınlıkta, örnek bir kurumdur.

18

Университет существует уже 22 года, постоянно развиваясь при огромной поддержке обеих стран. Вскоре после моего назначения мы ускорили необходимую работу по завершению строительства учебных и вспомогательных корпусов, чтобы обеспечить качество проживания и обучения на территории университета. В настоящее время эта работа по созданию инфраструктуры близится к завершению, и благодаря современной инфраструктуре и техническому оснащению Университет Ахмеда Ясави является одним из лучших университетов в Казахстане. В плане учебно-образовательной и исследовательской деятельности наш университет также пользуется заслуженным авторитетом в мире. В университетском комплексе есть все условия для организации свободного времени студентов. Культурный центр предоставляет возможности для выставок искусства и фотографии, концертов и лекций, залы для театральных постановок и кинозал; есть возможности для творческих занятий. Также имеется библиотека с коллекцией,

Üniversite yerleşkesinde öğrencilerin ilgi alanlarına göre boş zamanlarını değerlendirmek için yaşam alanları oluşturulmuştur. Kültür merkezimizde, resim, fotoğraf ve benzeri sergileri açmaya; konser ve konferans vermeye; tiyatro ve sinema alanlarında çalışma imkânlarını oluşturmaya elverişli hizmetler verilmektedir. Merkez Yerleşke içerisinde 400.000 kitap kapasiteli kütüphane binası 2015 yılı içinde hizmete açılmıştır. Sağlık konusunda Tıp Fakültesi Hastanemiz, en son teknolojik araç ve gereçlerle donatılarak öğrencilerimize hizmet vermektedir. Hastane, Kazakistan’da ilk üniversite hastanesi olmasının yanında, ülkenin en modern hastaneleri arasında yer almaktadır. Yerleşke içerisinde spor salonları, futbol sahaları, tenis kortları, açık hava voleybol, basketbol sahası ve kapalı yüzme havuzu gibi spor tesisleri öğrencilerimiz için hizmet vermeye devam etmektedir. Öğrencilerimize sağlıklı ve dengeli beslenme hizmeti veren ve 400 kişinin aynı anda yemek yiyebileceği, düşük ücretli öğrenci yemekhanesi bulunmaktadır. Ünversitemizde bugün, Türkiye ve Kazakistan başta olmak üzere 14 farklı ülke ve 33 farklı topluluktan yaklaşık 12.300 öğrenci öğrenim görmektedir. 2015-2016 eğitim-öğretim dönemi itibariyle 9 fakülte ve 1 yüksekokulda eğitim vermekteyiz. Ahmet Yesevi Üniversitesi’ne Türkiye’den öğrenci alımı, Ölçme, Seçme ve Yerleştirme Merkezi (ÖSYM) tarafından yapılan merkezi sınava göre gerçekleştirilmektedir. Üniversitede örgün eğitim, Türkiyeli öğrenciler için harçsız olarak yapılmaktadır. Türkiyeli öğrencilerden bu anlamda herhangi bir ücret alınmamaktadır. Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı öğrencilere, yılda bir defaya mahsus olmak üzere gidiş-dönüş uçak bileti ücreti desteği sağlanmaktadır. Ayrıca öğrencilerimize başarılı ortalamaları göz önüne alınarak aylık 120 dolar burs verilmektedir. Bunların yanı sıra üniversitemiz öğrencilerine düşük ücretli barınma imkânı sağlanmaktadır. Yurt ücreti yıllık yaklaşık 120 dolardır. Salim Ezer: Mütevelli Heyeti Başkanlığı göreviniz öncesinde Hoca Ahmet Yesevi Üniversitesi’nin Türkiye tarafı rektörü olarak görev aldınız. Bu süreçte Kazak kültürü üzerine gerçekleştirdiğiniz gözlemlerinizi bi-

составляющей 400000 томов, ее здание открылось в 2015 году. Медицинское обслуживание наших студентов осуществляет Больница Медицинского Факультета, оборудованная по последнему слову техники. Являясь первой в Казахстане университетской больницей, она в то же время стоит в ряду лучших в стране.

19

zimle paylaşır mısınız? Kazak kültürü ve Anadolu kültürünü karşılaştırdığınızda benzeşen ve farklılaşan hususlar neler oldu? Musa Yıldız: Kazakistan’da Türkiye tarafı rektörü olarak bir yıl görev yaptım. Daha önce Kazakistan’da bu kadar uzun süre bulunmamıştım. Biliyorsunuz ben Gazi Üniversitesi öğretim üyesiyim. Üniversiteye Türk dünyasından gelen çok sayıda öğrenciyle bu coğrafyaların kültürlerini yakından tanıma fırsatı yakalamıştım. Öğrencilerle kurduğum yakın ilişki, bana bu coğrafya ile Anadolu coğrafyasının benzerliklerini her zaman karşılaştırma olanağı sundu. Bu yüzden Kazakistan’a görevlendirildiğim zaman nasıl bir yere geldiğimi çok iyi biliyordum. Özellikle Türkistan şehri, kültürümüz açısından önemli izler taşımaktadır. Her iki coğrafyanın da benzer bir çok özelliği var. Kültürün yanı sıra dil benzerliği ve tarih benzerliği, bizleri Türkistan coğrafyasında sanki Anadoludaymışız gibi hissettirdi. Kültürlerimiz zaman zaman değişmeye yüz tutmuş olsa da, Kazakistan ve Anadolu kültürleri tek bir kültür olan Türk kültürünü özümseyerek hayatlarına yansıtmayı başarabilmişlerdir. Anadolu’da zamanla unuttuğumuz bazı kültürel değerlerin Kazakistan’da hâlâ canlı tutulduğunu, bulunduğum süre içerisinde defalarca gözlemleme şansım oldu. Benim için özellikle Hoca Ahmet Yesevi’nin yaşadığı bir şehirde bulunmak ve orada görev yapmak büyük bir onur oldu. Kazakistan’dan ve Türk dünyasının diğer coğrafyalarından birçok kişiyle tanışma fırsatı yakaladım ve onlarla dostluklar kurdum. Orta Asya coğrafyasında yaşayan halkların kültürlerini, inanışlarını, hayatlarını Ahmet Yesevi Üniversitesi bünyesinde eğitim alan öğrenciler sayesinde daha yakından tanıdım diyebilirim.

20

Спортивная жизнь студентов проходит в спортивных залах, на футбольных площадках и теннисных кортах, открытых волейбольных и баскетбольных площадках, закрытых плавательных бассейнах, которые имеются в университетском комплексе. У нас работает студенческая столовая, способная одновременно принять 400 студентов. Сегодня в Университете обучаются 12300 студентов, прежде всего из Турции и Казахстана, а также представители 14 разных стран и 33 регионов. В 2015-2016 учебном году образовательный процесс осуществляют девять факультетов и один институт. Поступление в Университет имени Ахмеда Ясави из Турции осуществляется через Центр ÖSYM. Турецкие студенты обучаются в университете на безвозмездной основе. Кроме того, студентам – гражданам Турции предоставляется один раз в год возможность воспользоваться бесплатным авиабилетом для поездки на родину, а также, исходя из полученных студентом баллов, предоставляется ежемесячная стипендия размером 120 долларов США. Наряду с этим, мы предоставляем студентам дешевое общежитие, стоимость которого составляет в год около 120 долларов. Салим Эзер: До Вашего назначения Председателем Полномочного совета Вы были ректором Университета с турецкой стороны. Полагаю, в этот период Вы имели возможность близко познакомиться с казахской культурой. Если провести сравнение между казахской культурой и

культурой Анатолии, что есть похожего и каковы отличия, на Ваш взгляд? Муса Йылдыз: В течение года я исполнял обязанности ректора, назначенного с турецкой стороны. До того времени мне не приходилось жить в Казахстане в течение столь длительного периода. В Университете Гази в Анкаре, преподавателем которого я являлся, обучалось много студентов из тюркских стран, через которых происходило наше знакомство с тюркским миром. Поступающая информация всегда порождала сравнения с культурой Анатолии. Поэтому для меня назначение в Казахстан не стало открытием чего-то незнаемого. Город Туркестан особенно важен в истории культуры.

Kültürlerimiz zaman zaman değişmeye yüz tutmuş olsa da, Kazakistan ve Anadolu kültürleri tek bir kültür olan Türk kültürünü özümseyerek hayatlarına yansıtmayı başarabilmişlerdir. Наша культура изменялась со временем, но культура Казахстана и Анатолии, восприняв общее тюркское наследие, смогла отразить ее в своем развитии.

Şimdi de Ahmet Yesevi Üniversitesi Mütevelli Heyet Başkanı olarak bu coğrafyaya daha iyi hizmet edebilme lütfunu Cenabı Hak nasip etti. Salim Ezer: TÜRKSOY ve Ahmet Yesevi Üniversitesi işbirliği her geçen gün derinleşmekte; bundan hareketle ortak gerçekleştirilen ve gerçekleştirilmesi planlanan çalışmalarla ilgili bizlere bilgi verebilir misiniz? Musa Yıldız: Ahmet Yesevi Üniversitesi ile TÜRKSOY’un bundan sonra daha yakın ikili ilişkiler geliştireceğini ümit ediyorum. TÜRKSOY geniş bir coğrafyada özellikle Türk dünyasında oldukça etkin faaliyetler yürütmektedir. Bizler de TÜRKSOY’un yürüttüğü faaliyetlere ortak olarak, üniversitemizin tanıtımına katkı sağlamayı amaçlıyoruz. Birlikte yapılacak kültürel etkinlikler sayesinde farklı ülkelerde üniversitemizin adı-

Оба региона тюркского мира имеют много похожего. Сходство культуры, истории и языка помогает нам чувствовать себя в Туркестане как дома, в Анатолии. Наша культура изменялась со временем, но культура Казахстана и Анатолии, восприняв общее тюркское наследие, смогла отразить ее в своем развитии. В Казахстане мне неоднократно приходилось быть свидетелем живых обычаев, которые у нас в Анатолии со временем канули в прошлое. Особой честью является для меня жить и работать в городе Ходжи Ахмеда Ясави. Здесь у меня сложились дружеские отношения со многими казахстанцами и представителями других тюркских регионов. Общаясь в том числе со студентами Университета имени Ахмеда Ясави, я расширил свои представления о жизни, верованиях и культуре народов, населяющих Среднюю Азию. По воле Всевышнего мне дана возможность служить этим народам на посту председателя Полномочного совета нашего университета. Салим Эзер: Сотрудничество ТЮРКСОЙ и Университета имени Ахмеда Ясави крепнет с каждым годом; не могли бы Вы подробнее рассказать об уже реализованных проектах и о планах на будущее. Муса Йылдыз: Я рассчитываю на еще более близкое взаимодействие нашего университета с ТЮРКСОЙ. Деятельность ТЮРКСОЙ осуществляется в очень обширном пространстве, включающем тюркский мир. Наша цель в этом сотрудничестве – оказывать поддержку деятельности ТЮРКСОЙ и одновременно продвигать наш университет. Благодаря совместным с ТЮРКСОЙ проектам об Университете имени Ахмеда Ясави узнают в разных странах. Поэтому мы будем расширять наше сотрудничество в разных сферах. Вместе с Генеральным секретарем ТЮРКСОЙ профессором Дюсеном Касеиновым мы уже обговорили несколько проектов, над которыми будем

21

nın duyurulması çok önemli. Bu anlamda gelecekte ortak proje ve faaliyetlerde iki kuruluşun bir çok alanda daha yakın ilişki içerisinde olacağını hep beraber göreceğiz. TÜRKSOY Genel Sekreteri Sayın Prof. Dr. Düsen Kasenov ile gerçekleştirdiğimiz görüşmelerimiz neticesinde şekillenen birtakım projeleri hayata geçireceğiz. İlk faaliyetimiz Türkistan’da gerçekleştireceğimiz VI. Türkoloji Kongresi olacak.

работыть в ближайшем будущем. Один из них – 6й Тюркологический конгресс, запланированный в Туркестане.

Salim Ezer: Önümüzdeki yıl Türk dünyasının yetiştirdiği büyük mutasavvıf ve şair Hoca Ahmet Yesevi’nin vefatının 850. yılı, Hoca Ahmet Yesevi’nin Türk dünyası için önemini ve bu özel yılda gerçekleştirmeyi planladığınız etkinlikleri sizden öğrenebilir miyiz?

Муса Йылдыз: Мы ожидаем, что 2016 год будет объявлен ЮНЕСКО Годом великого суфия и поэта тюркского мира Ходжа Ахмеда Ясави в связи с 850-летней годовщиной со дня его смерти. Как Университет, носящий имя Ясави, который ввел тюркский язык в культуру, поэзию и науку своего времени, до этого знавшую языками культуры арабский и персидский, в 2016 году мы планируем различные мероприятия, посвященные 850летней годовщине со дня смерти великого мыслителя. Первым станет Международный Симпозиум Ходжа Ахмеда Ясави, который состоится в Турции. В школах разного уровня, носящих имя Ахмеда Ясави, мы организуем семинары. Первые шаги мы хотим сделать в Анкаре и планируем распространить это движение по всей Турции. Также в Анкаре планируем в определенные дни проводить Беседы Друзей Ясави. Как Полномочный совет университета мы уделяем особое внимание издательской деятельности. В 2014 году стартовал руководимый мной проект, редактором которого стал профессор Недждет Тосун, по изданию избранных отрывков из «Диван-и Хикмет» Ахмеда Ясави, которые были изданы в виде солидной книги на турецком, чагатайском, русском и английском языках. В ближайшее время мы планируем собрать и издать под одной обложкой все произведения Ахмеда Ясави.

Musa Yıldız: 2016 yılının UNESCO tarafından Türk dünyasının yetiştirdiği büyük mutasavvıf ve şair Hoca Ahmet Yesevi’nin vefatının 850. yılı olarak kabul edilmesini bekliyoruz. Hedefimiz, dönemin din ve kültür dili olan Arapça ve Farsça yerine, anadili Türkçeyi kullanmış, Türkçeyi bir ilim, aşk ve irfan dili hâline getiren Pir-i Türkistan Hoca Ahmet Yesevi’yi, O’nun adını taşıyan bir kurum olarak, vefatının 850. yılında tüm dünyada tanıtmak için çeşitli faaliyetler yürütmektir. Bunlardan ilki Türkiye’de geniş katılımlı bir Uluslararası Hoca Ahmet Yesevi Sempozyumu düzenlemek. Adı Ahmet Yesevi olan ilk, orta ve lise dengi okullarda Ahmet Yesevi seminerleri düzenleyeceğiz. Bu adımı Ankara’da başlatarak diğer illerde de sürdürmeyi hedefliyoruz. Yine Ankara’da ayın belli günlerinde Yesevi Dostları ile Divan-ı Hikmet sohbetleri yapacağız. Biliyorsunuz Mütevelli Heyet Başkanlığı olarak yayınlara ayrı bir önem veriyoruz. 2014 yılında projesi bizzat tarafımdan başlatılan ve editörlüğünü Prof. Dr. Necdet Tosun’un üstlendiği Ahmet Yesevi’nin Divan-ı Hikmeti’nden Seçmeler, Türkiye Türkçesi, Çağatay Türkçesi, Rusça ve İngilizce olarak “Ahmed Yesevî” başlıklı prestij kitap şeklinde yayımlandı. Yakın zamanda Hoca Ahmet Yesevi’nin bütün Hikmetlerini bir araya getirerek daha güzel bir eseri hayata kazandıracağız. 2016 yılı içerisinde elbette bunlardan başka faaliyetle-

Салим Эзер: В предстоящем году отмечается 850летие со дня смерти великого мыслителя и поэта Ходжа Ахмеда Ясави. Каково значение Ахмеда Ясави для тюркского мира, и какие мероприятия будут запланированы в этом особенном году?

В течение 2016 года мы планируем и другие культурные мероприятия, которые проведем

25 yıllık süre zarfında Türkiye ile Türk cumhuriyetleri arasında, TÜRKSOY, Uluslararası Türk Akademisi, Türk Keneşi, TÜRKPA, Türk Dünyası Bilimler Akademik Birliği gibi her anlamda önemli ortak kuruluşlar oluşmuştur. Bu da gösteriyor ki; Türk dünyasının geleceği her geçen gün daha parlak olacaktır. За последние 25 лет тюркские государства создали такие важные институты и организации, как ТЮРКСОЙ, Международная Тюркская Академия, Совет сотрудничества тюркоязычных стран, ТЮРКПА, Союз Академий наук тюркского мира. Это знак того, что тюркский мир ожидает блестящее будущее. 22

rimiz de olacaktır. TÜRKSOY, TİKA, Uluslararası Türk Akademisi, Yunus Emre Enstitüsü, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu gibi kurumlarla birlikte kültürel anlamda çeşitli etkinlikler düzenlemeyi planlıyoruz. Salim Ezer: Türk cumhuriyetleri 2016 yılında bağımsızlıklarının 25. yılını kutlayacaklar. Bu husustaki düşünceleriniz nelerdir? Musa Yıldız: Öncelikle dost ve kardeş ülkelerin bağımsızlıklarının yirmi beşinci yılını şimdiden tebrik ediyorum. Aradan geçen yirmi beş yılda, bu ülkeler yoğun çabalar gösterip, büyük problemleri aşarak güçlü devletler kurmayı başarmışlardır. Türk cumhuriyetlerinin bağımsızlıklarının yirmi beşinci yılı vesilesiyle, Ankara’da “Bağımsızlıklarının 25. Yılında Türk Cumhuriyetleri” konulu uluslararası bir toplantı gerçekleştirmeyi düşünüyoruz. Geçen sürecin temel sorunlar/konular açısından bilimsel bir analizinin yapılacağı ve paydaş kuruluşlarla ortak hareket edeceğimiz bu toplantıya projelerde yer alan bilim insanları, konuyla ilgili kişi ve kuruluşları davet etmeyi planlıyoruz. Öte yandan 25 yıllık süre zarfında Türkiye ile Türk Cumhuriyetleri arasında, TÜRKSOY, Uluslararası Türk Akademisi, Türk Keneşi, TÜRKPA, Türk Dünyası Bilimler Akademik Birliği gibi her anlamda önemli ortak kuruluşlar oluşmuştur. Bu da gösteriyor ki; Türk dünyasının geleceği her geçen gün daha parlak olacaktır.

совместно с ТЮРКСОЙ, ТИКА, Международной Тюркской Академией, Институтом Юнуса Эмре, Высшим Советом по культуре, языку и истории имени Ататюрка и другими организациями. Салим Эзер: Как Вы знаете, тюркские государства в 2016 году будут праздновать 25-летие независимости. Что Вы можете сказать в связи с этим? Муса Йылдыз: Прежде всего хочу выразить свои поздравления по поводу 25-летия независимости тюркских стран. За прошедшую четверть века эти страны сделали многое, чтобы преодолеть проблемы и стать сильными государствами. В связи с этой датой мы планируем провести в Анкаре международное заседание на тему «Тюркские государства в год 25-летия независимости». Хотели бы пригласить для участия в этом форуме всех ученых, научные и другие организации, которые проанализируют с научной точки зрения основные проблемы прошедшего периода. Представляется важным, что за последние 25 лет тюркские государства создали такие важные институты и организации, как ТЮРКСОЙ, Международная Тюркская Академия, Совет сотрудничества тюркоязычных стран, ТЮРКПА, Союз Академий наук тюркского мира. Это знак того, что тюркский мир ожидает блестящее будущее.

23

TÜRKSOY Uluslararası Gençlik Korosu Молодежный камерный хор ТЮРКСОЙ Kaseinov: " TÜRKSOY Gençlik Korosu ortak kültürümüzü, notalarla dinleyicilere aktardı." Касеинов: "Мы представили на этом конкурсе нашу общую культуру и историю на языке хорового искусства." ürk dünyası orkestraları arasında repertuar, şef, müzisyen değişimlerinin yapılabilmesi ve Türk müziğinin dünyaya tanıtılması amaçları doğrultusunda, Türk cumhuriyetlerinin önde gelen konservatuarlarından seçilen başarılı genç müzisyenlerin bir araya getirilmesiyle kurulan TÜRKSOY Uluslararası Gençlik Korosu, kuruluşunu takiben gerçekleştirdiği konserler ve aldığı ödüllerle Türk dünyasının gururu oldu. Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Türkiye ve Tataristan (RF)’dan katılan öğrencilerden kurulmuş koro Ankara’da bir araya gelerek 15 Haziran 2015 tarihinde

T

24

целью популяризации хоровой музыки тюркских народов, содействия в ознакомлении с этими произведениями широкой общественности и включении их в репертуар хоровых коллективов по всему миру Международная организация тюркской культуры выступила организатором Молодежного камерного хора, участниками которого стали молодые исполнители из тюркских стран. Международный хор с успехом выступил на разных сценах и получил высокие награды. 32 молодых музыканта от 18 до 24 лет, которые представляли пять стран - Азербайджан, Казахстан, Кыргызстан, Турцию и Татарстан (РФ) – впервые собрались в Анкаре для репетиций 15 июня 2015 года.

С

Хор был создан в соответствии с решением Постоянного совета министров культуры ТЮРКСОЙ, принятым 21.11.2014 г. в Казани. За короткий срок под руководством известных хормейстеров – руководителя хора Радио ТРТ Эльнары Керимовой и руководителя хора Филармонии Астаны Гульмиры Куттыбадамовой хористы освоили разнообразный и сложный репертуар из более чем 20 произведений и смогли сделать свою первую запись в студии

телеканала ТРТ. Наряду с классическими сочинениями В.А.Моцарта, А.Лотти, Й.Свидера, Е.Рахмадиева, Хор исполняет азербайджанские, казахские, турецкие, татарские, крымскотатарские, кыргызские народные песни и произведения композиторов стран ТЮРКСОЙ. Высокий уровень хоровой культуры тюркоязычных стран был продемонстрирован Молодежным хором ТЮРКСОЙ 5-12 июля 2015 года на Вторых Европейских Хоровых Играх в Магдебурге (Германия), где соревновались в 10 номинациях около 100

çalışmalarına başladı. 32. Dönem Türk Dili Konuşan Ülkeler Kültür Bakanları Daimi Konseyi Toplantısı sırasında alınan karar üzerine hayata geçirilen proje Türk halkları arasında koro müziğinin yaygınlaştırılması ve mevcut birikimin tüm dünyaya tanıtılmasını amaçlarken, TÜRKSOY çatısı altında bir araya gelen genç sanatçılar alanında uzman kişilerden aldıkları eğitimlerle birlikte inanılmaz başarılara imza attılar. TRT Radyo Koro Şefi Elnara Karimova ve Kazakistan Flarmoni Koro Şefi Kyttybadamova’dan eğitim alan TÜRKSOY Gençlik Korosu sanatçıları Türkiye’de bulundukları süre içerisinde TRT stüdyolarında ilk kayıtlarını da gerçekleştirme fırsatı yakaladı.

“

Kalplerdeki fazilet müzikle yeşerir, Neş’e vardır şarkı söylenen her yerde, Müzik olan yerde kötülük olmaz, Kötü kimselerin müziği olmaz.” “Музыка обновляет добродетель сердец. Там, где звучат песни, есть радость. Не будет зла там, где звучит музыка. У злых людей нет песен».

”

Azerbaycan’lı Şef Elnara Karimova: ‘’TRT korosu’’, ‘’Orfeon Korosu’’ ve ‘’Azerbaycan Guta Korosu’’gibi birçok koro ile birlikte çalışmama rağmen, bütün Türk cumhuriyetlerini bir araya getiren böylesine özel bir koro ile daha önce hiç çalışmadım. Gerçekleştirilmesi çok zor ancak aynı derecede heyecan verici bir çalışma oldu. Азербайджанский хормейстер Эльнара Керимова: Несмотря на мой опыт работы с несколькими коллективами, в числе которых – Хор ТРТ, «Орфеон» и азербайджанский хор «Бута», я испытываю особое волнение от работы с уникальным коллективом, в котором участвуют музыканты из разных концов тюркского мира. Это трудной и в такой же степени захватывающий проект.

İlk büyük sınavlarını 2. Avrupa Koro Oyunları sırasında veren TÜRKSOY Gençlik Korosu, 5-12 Temmuz 2015 tarihleri arasında tüm Türk dünyasını Almanya’da gerçekleştirilen yarışmada temsil ederek kazandıkları 3 Altın Madalya ile gurur kaynağı oldular. Avrupa’nın en yeşil şehirlerinden biri olan Magdeburg’da bir araya gelen dünya koroları farklı kategorilerde gerçekleştirilen yarışmalarda kıyasıya yarıştı. Yarışma sonuçları açıklanırken grupların coşkusu görülmeye değerdi. TÜRKSOY Gençlik Korosu, etapların ta-

26

хоровых колективов из 35 стран мира. Успешные выступления Молодежного камерного хора ТЮРКСОЙ были отмечены тремя Золотыми медалями конкурса в номинациях «Камерный хор», «Духовная музыка» и «Фольклор». Выступления хора с произведениями фольклора разных тюркских народов вызвали горячий отклик у искушенной публики фестиваля. Во время церемонии награждения Стефан Даргелох, министр образования и культуры земли Саксония-Анхальт, процитировал высказывания знаменитого немецкого поэта Иоганна Готтфрида Зейме: "Музыка обновляет добродетель сердец. Там, где звучат песни, есть радость. Не будет зла там, где звучит музыка. У злых людей нет песен». Он также сказал, что каждый коллектив-участник соревнования заслуживает награду за вклад в культурное сближение народов. Генеральный секретарь ТЮРКСОЙ Дюсен Касеинов, поздравляя хор с высокими достижениями в трех категориях конкурса, выразил пожелание дальнейших успехов музыкантам, представляющим тюркские страны. «Мы создали Молодежный камерный хор ТЮРКСОЙ, чтобы сделать более активным обмен репертуаром и музыкантами, а также способствовать популяризации музыки тюркских народов. Наш хор, созданный в июне, смог за короткий срок сделать очень многое и успешно

mamlanmasının ardından seçici kurul tarafından 3 Altın Madalya’ya layık görüldü. Ekibin seslendirdiği folklorik ezgiler dinleyenlerin büyük beğenisini kazandı. Ödül töreni sırasında Saksonya-Anhalt Eyaleti Eğitim ve Kültür Bakanı Stephan Dorgerloh ünlü Alman şair Johann Gottfried Seume’nun ‘’Kalplerdeki fazilet müzikle yeşerir, Neş’e vardır şarkı söylenen her yerde, Müzik olan yerde kötülük olmaz, Kötü kimselerin müziği olmaz“ dizelerine atıfta bulunarak, yarışmacı grupların tamamının kültürlerarası yakınlaşmaya olan katkılarından ötürü ödüle layık olduğunu belirtti. TÜRKSOY Genel Sekreteri Düsen Kaseinov ise Türkiye’yi ve Türk dünyasını temsilen katıldıkları yarışmada 3 farklı dalda Altın Madalya kazanmaktan dolayı çok memnun olduğunu dile getirerek yetenekli genç sanatçılardan oluşan TÜRKSOY Gençlik Korosu’nun başarılarının katlanarak artması temennisinde bulundu. Genel Sekreter Düsen Kaseinov: ‘’TÜRKSOY Gençlik Korosu’nu Türk dünyası koroları arasında repertuar, şef, müzisyen değişimlerinin yapılabilmesi ve Türk müziğini dünyaya tanıtmak amacıyla kurduk. Koromuz ilk kez geçtiğimiz Haziran ayında Ankara’da bir araya geldi. Misafir şeflerimizle birlikte hummalı bir çalışma süreci geçiren genç sanatçılarımızın ilk büyük sınavı ise bu özel yarışma oldu. Gençlerimizin uluslararası arenada elde ettiği madalyalar, müziğin pek çok farklı alanında olduğu gibi koro müziği alanında da ne kadar büyük bir potansiyelimizin

прошел международное испытание. Полученные награды говорят о том, что мы можем быть успешными и имеем большой потенциал в хоровом искусстве так же, как и в других сферах. Мы представили на этом конкурсе нашу общую культуру и историю на языке хорового искусства. И это большое счастье – получить высокую оценку на таком престижном конкурсе. Еще раз поздравляю наших молодых музыкантов и хормейстеров, которые провели огромную работу». Молодежный хор ТЮРКСОЙ также посетил город Пльзень, Культурную столицу Европы 2015 года, и столицу Чехии Прагу, где дал концерт и принял участие в прессконференции с участием глав дипломатических миссий в Чехии. Заключительное выступление хора состоялось в Айвалыке провинции Балыкесир (Турция). После краткой передышки на курортном побережье, 16 июля 2015 года Молодежный хор ТЮРКСОЙ дал великолепный концерт в достопримечательности Айвалыка - Церкви-музее Таксиархис. Под куполом средневековой церкви в исполнении юных хористов из пяти стран прозвучали произведения мировой классики и тюркских авторов. В соответствии со своей высокой миссией, Камерный хор ТЮРКСОЙ продолжит расширять репертуар и представлять традиции тюркской хоровой музыки в разных странах. Александр Соловьев, член жюри Европейских хоровых игр (Московская государственная консерватория) - Уровень коллективов, которые принимают

27

“

Kaseinov: Türk cumhuriyetleri arasında repertuvar değişimine, genç sanatçılar arasında tecrübe alışverişine imkan sunan ve gençlerimizin birlikte başarma duygusunu yaşamalarına vesile olan TÜRKSOY Gençlik Korosu, önümüzdeki yıllarda daha da genişleyerek çalışmalarını sürdürmeye ve Türk cumhuriyetlerini temsil etmeye devam edecek. Касеинов: Молодежный камерный хор ТЮРКСОЙ, дающий возможность расширения репертуара и обмена опытом для молодых музыкантов, ставший поводом для радости совместных успешных достижений, в ближайшие годы будет продолжать свою деятельность и представлять искусство тюркских стран.

”

olduğunu ortaya koymaktadır. Bizler burada ortak kültürümüzü, geçmişimizi müzik notalarında dinleyicilere aktarmaya çalıştık. Ne mutlu ki bu çabamız böylesine saygın bir etkinlikte karşılığını buldu. Genç sanatçılarımızı ve onların üzerinde büyük emekleri olan şeflerimizi bir kez daha tebrik ediyorum.’’ Dedi. 2. Avrupa Koro Oyunlarına aralarında otuz ülkeden iki bine yakın sanatçı katılım gösterdi. Oyunlarda jüri olarak ise 17 farklı ülkeden değerli sanatçı ve eğitmenler yer aldı. Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Tataristan ve Türkiye’den 32 konservatuar öğrencisinin yer aldığı TÜRKSOY Gençlik Korosu, gerçekleştirdiği Avrupa turnesi kapsamında, 2015 Avrupa Kültür Başkenti Prizren ve Prag şehrinde de konserler gerçekleştirdiler. Turnenin tamamlanmasının ardından Türkiye’ye dönen genç sanatçıların son konseri Balıkesir’in Ayvalık şehrinde gerçekleşti.Avrupa Koro Oyunları’nın ardından yorgunluklarını Ayvalık’da atan ekip, 16 Temmuz 2015 tarihinde Ayvalık Taksiyarhis Anıt Müzesi’nde muhteşem bir kapanış konseri gerçekleştirdi. Konserde dünya klasiklerinin yanı sıra Türk bestecilere ait eserler de seslendirildi. Koro üyeleri Ayvalık'ta gerçekle-

28

участие в мероприятиях ИНТЕРКУЛЬТУРЫ, очень высок . И когда коллективы получают балы выше 90, это говорит о том, что международное жюри, которое состоит обычно из пяти или семи человек, представляющих совершенно разные традиции хорового исполнительства, было едино в своем мнении – выставить высший балл. Кристиан Люнгрен, член жюри Вторых Европейских хоровых игр (Швеция): - Я уже три года контактирую с хорами из Турции, но впервые я услышал настоящий хор с красивыми голосами. Мне очень понравился Ваш хор, потому что вы собрали в своем репертуаре произведения разных народов. За такой короткий срок, несмотря на то, что музыканты знают друг друга совсем немного времени, подготовлена прекрасная программа, которая заслуженно получила высокую оценку. Хористы:

TÜRKSOY Gençlik Korosu Şef: Gulmira Kyttybadamova Şef: Elnara Karimova

şen konserin ardından ülkelerine döndüler. Türk cumhuriyetleri arasında repertuar değişimine, genç sanatçılar arasında tecrübe alışverişine imkan sunan ve gençlerimizin birlikte başarma duygusunu yaşamalarına vesile olan TÜRKSOY Gençlik Korosu, önümüzdeki yıllarda daha da genişleyerek çalışmalarını sürdürmeye ve Türk cumhuriyetlerini temsil etmeye devam edecek. Aleksandr Soloviyev, Jüri üyesi (Rusya): Avrupa Koro Oyunlarına katılan tüm ekiplerin performansları üst düzeydi. Jurimiz puanlama yaparken oldukça zorlandı. Bu yarışmada bir koronun 90 puanın üzerinde alabilmesi için tüm jürinin oy birliği ile onu seçmesi gerekiyor. TÜRKSOY Gençlik Korosu bunu başardı. Kısa süre önce kurulan, farklı ülkelerden bir araya getirilen karma bir koronun bunu başarmış olması inanılmaz bir zafer. Kristian Lüngren, Jüri üyesi (İsviçre): - Yarışmada 3 senedir Türkiye’den katılan koroları izliyorum. TÜRKSOY Gençlik Korosu bugüne kadar dinlediklerim arasında en iyisiydi. Repertuvarı ve çok uluslu yapısı itibari ile özel bir koro olan TÜRKSOY Gençlik Koro’sunun kazandığı altın madalyaları sonuna kadar hak ettiğini söylemeliyim.

Mahmudova Dilarə Qənbərli Aysel Heydərova Kamilla Cəfər-Zadə Fatimə Zeynallı Emin Abbasov Əlisəfa Yahyayev Taleh Taghızade Mahir Birzhan Talgatuly Yelnar Duisenbiyev Dias Karazhanov Ainur Gallimov Aida Beisenova Anastasia Chuprunova Dauren Mussin Yerzhan Saipov

Diana Taimysheva Ulpan Aubakırova Symbat Kaıyp Kyzy Aidai Duyshenbek Ulan Asamudinov Tahir Beisheev Ayzilya Sabirzyanova Sarvinaz Urazaeva Didem Telli Nilder Atalay Ersin Kıyak Gökhan Kalender Yaren Tan Gülden Vildan Şahin Mert Üstay Enis Teke

Молодежный камерный хор ТЮРКСОЙ Хормейстер: Гульмира Куттыбадамова Хормейстер: Эльнара Керимова Диляра Махмудова Айсель Канбарли Камилла Хейдарова Фатима Джафарзаде Эмин Зейналлы Алисафа Аббасов Талех Яхъяев Махир Тагизаде Биржан Талгатулы Елнар Дюсенбиев Диас Каражанов Айнур Галлямов Аида Бейсенова Анастасия Чупрунова Даурен Мусин Ержан Саипов Диана Таймышева

Улпан Аубакирова Сымбат Кайыпкызы Аида Дюшенбек Улан Асамудинов Тахир Бейшеев Айзиля Сабирзянова Сарвиназ Уразаева Дидем Телли Нильдер Аталай Эрсин Кыйак Гёкхан Календер Ярен Тан Гюльден Вильдан Шахин Мерт Устай Энис Теке 29

Doğumunun 200. Yılında

Ozan Süyinbay Anıldı

200-летие казахского акына Суюнбая Türk dünyasının yakınlaşmasında önem arz eden düşünceleri, 200 yıl önce dile getiren Ozan Süyinbay Aronulı adı ve eserleri ile ebediyen yaşayacaktır.

ÜRKSOY, gerçekleştirdiği farklı etkinliklerle, ünlü Kazak ozanı, atışma sanatı ustası, akınlık ve jıraulık sanatının efsanesi Süyinbay Aronulı’yı doğumunun 200. yılında andı.

T

Düzenlenen etkinliklerden ilki 19 Haziran 2015 tarihinde TÜRKSOY Genel Sekreterliği’nde gerçekleştirilen anma toplantısı oldu. Etkinliğe Kazakistan Almatı Valisi Amandık Batalov ve beraberindeki heyetin yanı sıra Aronulı üzerine çalışmalar gerçekleştirmiş değerli akademisyenler ve çok sayıda dinleyici katıldı. Anma toplantısının açılışında konuşan TÜRKSOY Genel Sekreteri Düsen Kaseinov, Ulu Kazak Ozanı Süyinbay etkinliklerine destek veren Almatı Eyaleti Valisi Amandık Batalov'a, TÜRKSOY’un tüm faaliyetlerinde desteklerini esirgemeyen Kazakistan Cumhuriyeti Ankara Büyükelçisi Canseyit Tüymebayev'e ve Keçiören Belediye Başkanı Mustafa Ak'a teşekkürlerini bildirdikten sonra Ozan Süyinbay hakkında şu sözleri dile getirdi: "Yeryüzü dağlarsız düşünülemez. İnsan, dağlar sayesinde gökyüzüyle yarışırcasına hayat sürdürmektedir. Özellikle, yaratılışını Tanrı dağlarıyla bağdaştıran tüm Türk halkları, doruklardaki insan olmanın hayaliyle ya-

30

Почти два века назад акын Суюнбай Аронулы высказал мысли о важности сближения народов тюркского мира, которые будут жить в его имени и творениях.

память о легендарном казахском акыне, мастере искусства айтыса Суюнбая Аронулы Международная организация ТЮРКСОЙ провела ряд мероприятий, приуроченных к 200летию со дня рождения. 19 июня 2015 года в штаб-квартире ТЮРКСОЙ состоялось торжественное мероприятие, в котором приняла участие делегация официальных лиц, деятелей науки и культуры Казахстана, возглавляемая

В

Kaseinov: "Atışma sanatının ustası Süyinbay Aronulı, hak ve adalet için mücadele veren, toplumu dürüstlüğe ve barışa teşvik eden, Türk dünyasının seçkin söz serdarlarındandır." şamaktadırlar. Bugün Tanrı dağlarının eteklerinde büyüyen, Türk kültür ve sanat dünyasına eşsiz katkıda bulunan, atışma ve destancılıkta adeta bir zirve olan ulu Kazak ozanı Süyinbay Aronulı’nın doğumunun 200. yıldönümünü kutlamaktayız. Atışma sanatının ustası Süyinbay Aronulı, hak ve adalet için mücadele veren, toplumu dürüstlüğe ve barışa teşvik eden, Türk dünyasının seçkin söz serdarlarındandır. Kendisini doğumunun 200. Yılında böylesine değerli bir toplulukla birlikte anmaktan dolayı son derece mutluluk duyuyoruz." Açılış konuşmalarını takiben etkinlik kapsamında Ozan Süyinbay'ın hayatını anlatan kısa film gösterimi, panel, fotoğraf sergisi ve Kazakistan'dan gelen Süyinbay Sazı

Касеинов: "Суюнбай Аронулы, мастер искусства айтыса, который боролся за справедливость и честность, вел народ к согласию, является одним из редчайших талантов тюркского мира».

губернатором Алматинской области Амандыком Баталовым. Генеральный секретарь ТЮРКСОЙ Дюсен Касеинов, обратившись с приветственным словом к собравшимся, поблагодарил губернатора Амандыка Баталова за поддержку празднования юбилея Суюнбая Аронулы в Анкаре, а также выразил признательность послу Казахстана в Турции Жансеиту Туймебаеву и Главе администрации Кечиорена Мустафе Аку. «Земля не бывает без гор. Люди, стремясь покорить горные вершины, бросают вызов небесам. Тюркские народы, считая своей колыбелью ТяньШаньские горы, очеловечивают их вершины. Сегодня мы празднуем 200летний юбилей вершины искусства акынов Суюнбая Аронулы, которого взрастили отроги Тянь-Шаня. Мастер песенного айтыса, боровшийся за права и справедливость и ведший людей к правде и миру, он является одним из редчайших талантов тюркского мира. В день этого юбилея мы рады быть вместе с вами!».

31

Kazak Folklor ve Etnografik Halk Müziği Topluluğu'nun konseri gerçekleştirildi. Anma etkinliği, TÜRKSOY Genel Sekreteri Düsen Kaseinov'un katılımcılara teşekkür plaketlerini ve hediyelerini sunmasıyla sonlandı.

Keçiören’de TÜRKSOY & Kazakistan Gecesi Aynı günün akşamında usta sanatçı Süyinbay'ın anıldığı ikinci etkinlik ise, Ankara’nın Keçiören ilçesinde Keçiören Belediyesi ev sahipliğinde yapıldı. "TÜRKSOY & Kazakistan Gecesi" adıyla, bu yıl altıncısı gerçekleştirilen Uluslararası Ramazan Şenlikleri kapsamında düzenlenen konsere sanatseverler yoğun ilgi gösterdi. TÜRKSOY Genel Sekreteri Düsen Kaseinov, AK Parti Genel Başkan Yardımcısı Haluk İpek, AK Parti Ankara Milletvekili Nevzat Ceylan, Keçiören Belediye Başkanı Mustafa Ak, Kazakistan Ankara Büyükelçisi Canseyit Tüymebayev ve Almatı Valisi Amandık Batalov’un katıldığı konser öncesinde TÜRKSOY’un çalışmalarının tanıtıldığı TÜRKSOY Kültür Evi’nin açılışı da gerçekleştirildi. Konser öncesinde gerçekleştirilen konuşmalar sırasında Kazakistan Ankara Büyükelçisi Canseyit Tüymebayev, düzenlediği etkinliklerle Türk halklarının kardeşliğini güçlendiren Keçiören Belediye Başakanı Mustafa Ak’a Kazakistan Dışişleri Bakanlığı tarafından verilen "Kazakistan’ın Bağımsızlığının 20. Yılı Madalyası”nı takdim etti.

32

Насыщенная программа вечера включала демонстрацию фильма, научные доклады и сообщения о творчестве великого акына, а также выступления фольклорно-этнографического ансамбля «Суюнбай сазы». В фойе здания ТЮРКСОЙ была развернута фотовыставка. Генеральный секретарь ТЮРКСОЙ Д.Касеинов вручил участникам памятные плакетки и подарки.

Вечер ТЮРКСОЙ и Казахстана в Кечиорене В тот же вечер по инициативе администрации района Кечиорен столицы Турции в рамках Международного фестиваля «Рамазан» состоялся концерт под названием «Вечер ТЮРКСОЙ и Казахстана». При участии многих официальных лиц, среди которых были Генсек ТЮРКСОЙ Дюсен Касеинов, посол Казахстана в Турции Жансеит Туймебаев, глава администрации Кечиорена Мустафа Ак, губернатор Алматинской области Амандык Баталов и другие, состоялось открытие экспозиции, рассказывающей о деятельности Международной организации ТЮРКСОЙ. Перед концертом посол Казахстана в Турции Жансеит Туймебаев выразил благодарность главе администрации Кечиорена Мустафе Ак за содействие в укреплении дружественных связей между тюркскими народами и, по поручению Министерства иностранных дел Казахстана, вручил ему медаль «20-летие Независимости Казахстана». В рамках мероприятия на центральной площади столичного района Кечиорен был организован концерт фольклорно-этнографического ансамбля «Суюнбай сазы», который исполнил известные песни на стихи Суюнбая и турецкие произведения. Казахские народные танцы «Ерке кыз» и «Шаттык» и

Gecede sahne alan Süyinbay Sazı Kazak Folklor ve Etnografik Halk Müziği Topluluğu, ünlü Ozan Süyinbay Aronulı’nın şiirlerinden bestelenen şarkıları seslendirirken, topluluğun folklor ekibi, geleneksel Kazak halk danslarından "Erke Kız” ve "Şattık” adlı örnekleri sundu. Son olarak sahne alan 3’lü dombra ekibi ise eşsiz bir enstrümantal şölene imza attı. Konserde bazı Türk şarkılarını da seslendirerek jest yapan Kazak solistler, programlarını "Ne Güzelsin Kazakistan” ve "Kazak Milletimin Kanatı” isimli şarkılar ile tamamlarken, izleyiciler Kazakistan müziğinin seçkin eserleri ile unutulmaz dakikalar yaşadı.

Ankara’da "Süyinbay Aronulı Parkı" Açıldı Keçiören Belediyesi tarafından, Süyinbay Aronulı’nın doğumunun 200. yılı anısına açılan park, gerçekleştirilen açılışta Türk dünyasını bir araya getirdi. Parkın açılış törenine TÜRKSOY Genel Sekreteri Düsen Kaseinov ve Keçiören Belediye Başkanı Mustafa Ak’ın yanı sıra Kazakistan Ankara Büyükelçisi Canseyit Tüymebayev, Almatı Bölge Valisi Amandık Batalov, Keçiören Kaymakamı Nusret Dirim, bazı meclis üyeleri ve çok sayıda vatandaş katıldı. Almatı Bölge Valisi Amandık Batalov parkın açılışında yaptığı konuşmada ortak tarihe dikkat çekerek kardeş ve dost ülke Kazakistan'ın selamını Türkiye’ye getirdiğini, Kazak halkının bilge ismi olan Suyinbay Aronulı adına Keçiören'de açılan parkın Türkiye'deki 3. Kazakistan parkı olduğunu ve böylece iki ülkenin dostluğunun ebedileşeceğini vurguladı.Vali Batalov, emeği geçenlere teşekkürlerini sunarken TÜRKSOY’a Türk cumhuriyetlerinin birbirlerine yakınlaşmasında üstlendiği öncü görev için ayrıca teşekkür etti. TÜRKSOY 32. Dönem Daimi Konseyi'nde alınan kararla Ozan Süyinbay'ın doğumunun 200. Yılı tüm Türk dünyasında coşkuyla kutlandı. Türk dünyasının yakınlaşmasında önem arz eden düşünceleri, 200 yıl önce dile getiren Ozan Süyinbay Aronulı adı ve eserleri ile ebediyen yaşayacaktır.

песни в исполнении ансамбля вызвали восторг жителей Анкары и гостей мероприятия. Заключительный номер в исполнении трех домбристов буквально поразил слушателей. Солисты завершили вечер исполнением песен о Казахстане.

В Анкаре открыт парк имени Суюнбая Аронулы Администраиця района Кечиорен турецкой столицы открыла парк в честь 200-летия Суюнбая Аронулы. В церемонии открытия приняли участие многочисленные официальные лица – Генеральный секретарь ТЮРКСОЙ Дюсен Касеинов, посол Казахстана в Турции Жансеит Туймебаев, глава администрации Кечиорена Мустафа Ак, губернатор Алматинской области Амандык Баталов, каймакам Кечиорена Нусрет Дирим, почетные гости, а также жители района. Губернатор Алматинской области Амандык Баталов обратил внимание на общность исторических корней тюркских народов и передал братский привет из Казахстана народу Турции. Он также подчеркнул, что парк имени Суюнбая, открывающийся в Кечиорене, является третьим по счету казахстанским парком в Турции, и это обстоятельство скрепляет дружественные отношения между двумя странами. Губернатор поблагодарил всех, кто содействовал созданию парка, и выразил особую благодарность ТЮРКСОЙ за деятельность по культурному сближению всех тюркских стран. Празднования 200-летия озана Суюнбая состоялись в соответствии с решениями, принятыми на 32-м Заседании Постоянного совета ТЮРКСОЙ. Высказанные два столетия назад слова и мысли великого акына о единстве тюркского мира будут вечно жить в его имени и творениях.

33

ICTM

43. Dünya Konferansı’na Kazakistan evsahipliği yaptı 43-й Всемирный музыкальный конгресс ICTM прошел в Казахстане

Uluslararası Geleneksel Müzik Konseyi'nin (ICTM) 43. Dünya Konferansı Kazakistan'ın başkenti Astana'da ICTM, Kazakistan Milli Sanat Üniversitesi işbirliği ve TÜRKSOY'un katkılarıyla gerçekleşti. В столице Казахстана Астане состоялся 43-й Всемирный Конгресс Международного Совета по традиционной музыке (ICTM). Конгресс был организован при активном содействии ТЮРКСОЙ и Казахского Национального Университета Искусств.

luslararası Geleneksel Müzik Konseyi'nin (ICTM) 43. Dünya Konferansı Kazakistan'ın başkenti Astana'da ICTM, Kazakistan Milli Sanat Üniversitesi işbirliği ve TÜRKSOY'un katkılarıyla gerçekleşti.

U

Konseyin 2013 yılında Çin Halk Cumhuriyeti'nin Şangay şehrinde gerçekleştirilen 42. Konferansı'nda alınan karar üzerine, 16-22 Temmuz 2015 tarihleri arasında Astana’da bir araya gelen, geleneksel müzik alanında çalışmalarını sürdürmekte olan değerli bilim insanları etkinlik süresince yuvarlak masa toplantıları, seminerler ve alan gezileri gerçekleştirdi. 43. ICTM Dünya Konferansı'na 70 ülkeden üst düzey yetkililer ile 640 seçkin araştırmacı katılım gösterirken

34

Saparbayev: "Yetenekli sanatçılarımız ile kültürel ve sanatsal çalışmalara vermiş olduğumuz önem neticesinde Kazakistan'ın sesi pek çok farklı alanda daha gür çıkmaktadır." Бердибек Сапарбаев: Мы придаем большое значение развитию культуры и искусства и поддержке талантливых артистов и верим, что в результате этого Казахстан достигнет больших успехов в этой сфере.

столице Казахстана Астане 16-22 июля 2015 года состоялся 43-й Всемирный Конгресс Международного Совета по традиционной музыке (ICTM). Конгресс был организован при активном содействии ТЮРКСОЙ и Казахского Национального Университета Искусств. Решение о проведении конгресса в Астане было принято на предыдущем форуме ICTM, проходившем в Шанхае в 2013 году. 43-й Конгресс в Астане, который собрал вместе 640 исследователей из 70 стран, стал крупнейшим в истории этой международной организации конгрессом, впервые состоявшимся на постсоветском пространстве. В торжественном открытии 43-го Конгресса ICTM принял участие заместитель Премьер-министра Казахстана Бердибек Сапарбаев, который приветствовал всех собравшихся от имени Президента Казахстана Нурсултана Назарбаева. «Разрешите поблагодарить оргкомитет и всех руководителей,

В geleneksel müzik alanında dünyada gerçekleştirilen en büyük etkinliklerden birisi olan ICTM Dünya Konferansı ilk kez Türk cumhuriyetlerinin birinde gerçekleştirilmiş oldu. Konferansın açılışını gerçekleştiren Kazakistan Cumhuriyeti Başbakan Yardımcısı Berdibek Saparbayev konuşmasına Kazakistan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Nursultan Nazarbayev adına katılımcıları selamlayarak başlarken sözlerine şu şekilde devam etti: "ICTM'nin 43. konferansının topraklarımızda gerçekleştirilmesinden dolayı organizasyonu düzenleyen komite ve yöneticilere teşekkürlerimi sunarım. İnanıyorum ki bu önemli etkinliğe ev sahibi olarak Kazakistan'ın seçilmesi tesadüf değildir. Özellikle yetenekli sanatçıları-

35

Salwa El-Shawan Castelo-Branco: "Türk toprakları kültürel anlamda dünyanın en zengin coğrafyalarından birisi." Салва Ал-Шаван Кастело-Бранко: "Тюркские страны имеют огромное и разнообразное культурное наследие»

которые содействовали организации 43-го Конгресса ICTM на нашей земле. Верю, что выбор Казахстана как места проведения данного форума неслучаен. Мы придаем большое значение развитию культуры и искусства и поддержке талантливых артистов и верим, что в результате этого Казахстан достигнет больших успехов в этой сфере. Музыка сближает людей, занимает большое место в нашей жизни, помогает человеку чувствовать

mız ile kültürel ve sanatsal çalışmalara vermiş olduğumuz önem neticesinde Kazakistan'ın sesi pek çok farklı alanda daha gür çıkmaktadır. Müzik, halkları, insanları birbirine yaklaştırmakta ve huzur, mutluluk, sağlık kaynağı olarak hayatlarımızda yer almaktadır. Müzik başka bir deyişle barışın elçisidir. Siz barış elçilerini topraklarımızda misafir etmekten dolayı büyük memnuniyet duyuyoruz." ICTM Başkanı Salwa El-Shawan Castelo-Branco da açılışta bir konuşma gerçekleştirerek ICTM Dünya konferansının ilk kez Orta Asya’da yer alan bir ülkede gerçekleştiğine dikkat çekti. Türk topraklarının kültürel anlamda zenginliğine vurgu yapan ve ICTM’in müzik ve dans aracılığıyla kültürler arasındaki ilişkileri güçlendirdiğini ve pek çok yeni diyaloğa vesile olduğunu belirten Başkan Castelo-Branco emeği geçenlere teşekkür etti.

36

Kaseinov: "43. ICTM Dünya Konferansı'nın gerek Türk dünyası gerekse Kazakistan için çok önemli bir adım olduğuna inanıyorum. Çalışmalarımızla gelecek nesiller için önemli bir referans oluşturuyoruz." Касеинов:"43-й Всемирный Конгресс ICTM представляет собой важный шаг как для тюркского мира, так и для Казахстана. Наш труд послужит надежной платформой для последующих поколений».

Konferansın ev sahibi olan Kazak Milli Sanat Üniversitesi Rektörü Aiman Mussakhajayeva ise, Kazak milli sanatının derin izlerinin keşfedilmesinin Türk dünyası göçebe kültürünün dünyaya tanıtılması açısından eşsiz fırsatlar sunacağını dile getirerek, konuk akademisyenlere çalışmalarında başarılar diledi.

TÜRKSOY ve ICTM İşbirliği Meyvelerini Vermeye Başladı. TÜRKSOY Genel Sekreteri Düsen Kaseinov, konferansın açılışında gerçekleştirdiği konuşmada; TÜRKSOY'un müzik, müzikoloji ve müzik eğitimi alanında uzman akademisyenlerin bir araya gelerek fikir ve deneyim alışverişinde bulunmalarını her daim desteklediğini belirterek sözlerine şu şekilde devam etti: "43. ICTM Dünya Konferansı'nın gerek Türk dünyası gerekse Kazakistan için çok önemli bir adım olduğuna inanıyorum. Tüm dünyadan pek çok saygın bilim insanını Kazakistan’da bir araya getirmekten dolayı büyük memnuniyet yaşıyoruz. Konferans süresince pek çok önemli konuda görüş alışverişleri gerçekleştirilecek ve kültür hazinemizin keşfedilmemiş yönleri gün yüzüne çıkarılacaktır. TÜRKSOY ve ICTM işbirliği uzun süredir başarıyla devam etmektedir. Meyvelerini vermeye başlayan işbirliğimiz, inanıyorum ki gelecek nesiller için önemli bir referans oluşturacaktır."

Türk Halkları Geleneksel Müzik Festivali Konferansın kültürel programı çerçevesinde Türk Halkları Geleneksel Müzik Festivali "Şehir, Köy ve Bozkır Müziği" Konseri gerçekleştirildi. Kazak Ulusal Sanatlar Üniversitesi’nin konser salonunda gerçekleştirilen konser konferansın uluslararası katılımcılarının büyük ilgisini çekerken, gecede Türk cumhuriyetlerin çok sayıda sanatçı sahne aldı. Geleneksel Türk müziğini, Aşık Mustafa Aydın, Armağan Elçi (solo), Ali Fuat Aydın (bağlama) ve Cenk Güray (divan sazı) temsil etti. Otantik Mugam sanatının

себя здоровым и счастливым. Другими словами, музыка – посол мира. Мы счастливы принимать на своей земле вас как посланцев мира и согласия!» Президент ICTM Салва Ал-Шаван Кастело-Бранко в своем выступлении обратила внимание на то, что впервые Всемирный конгресс ICTM проходит в одной из стран Центральной Азии. Тюркские страны имеют огромное и разнообразное культурное наследие, сказала она. ICTM, в свою очередь, через музыку и танец стремится расширить культурные связи и открыть возможность межкультурного диалога. Президент ICTM выразила благодарность всем, кто содействовал в организации форума. Выступая от имени хозяев, ректор Казахского Национального Университета Искусств Айман Мусаходжаева выразила уверенность в том, что форум предоставит возможность участникам для ознакомления с казахской культурой и культурой кочевников тюркского мира, имеющей глубокие корни, и пожелала участникам плодотворной работы.

Сотрудничество ТЮРКСОЙ и ICTM дало свои плоды Генеральный секретарь Дюсен Касеинов, выступая на церемонии открытия Конгресса, подтвердил, что ТЮРКСОЙ всегда будет поддерживать творческие встречи и научный обмен среди исполнителей и специалистов в области музыковедения и музыкального образования. «Уверен, что 43-й Всемирный Конгресс ICTM представляет собой важный шаг как для тюркского мира, так и для Казахстана. Принимать уважаемых ученых со всего мира в Казахстане представляет большую радость для всех нас. В ходе Конгресса состоится обмен по важным проблемам и, возможно, будут открыты еще неизвестные сокровища культуры. Взаимодействие ТЮРКСОЙ И ICTM продолжается уже долгое время. Верю, что плоды этого сотрудничества послужат надежной платформой для последующих поколений» - сказал он.

37

taşıyıcısı olan Aypara Topluluğu'ndan Aytan Muharamova’nın icrası ise konsere eşsiz bir güzellik kattı. Adalat Behbudov (tar) ve Parviz Fahadov (kemençe)’un virtüöz ustalığı ve kusursuz icrası da mugam sanatını konser sırasında unutulmaz kıldı. Etkinlikte geleneksel Özbek müziğini Çorgoh Topluluğu sanatçıları Nodira Pirmatova, Nabijon Kadirov (gicak), Mansur Vaisov (kaşgar rubabı), Mirgiös Muhittinov (doyra) temsil ettiler. Konserin finalinde Uulcan Cumabekova (Kırgızistan), Aygül Yelşibayeva, Yerkin Çukmanov ve Yerlan Rıskali (Kazakistan)’dan oluşan Kırgız ve Kazak profesyonel halk şarkıcıları yer aldı. Bu özel konserin yanı sıra ise TÜRKSOY tarafından ilan edilen 2015 Semen Kadışev yılı kapsamında, büyük Hakas haycı Semen P. Kadışev’e (1885-1977) ithafen “Ulu Bozkır’ın Efsaneleri” adlı bir başka konser daha gerçekleştirildi. Söz konusu konserde sahneye ilk çıkan tanınmış Hakas müzisyen Oleg Çebodayev gırtlaktan türkü söyleme ve destan anlatma sanatı olan hay’ı tanıtmanın yanı sıra ııh, homıs ve çathan gibi çeşitli Hakas etnik enstrümanlarını çaldı. Tıva’dan etkinliğe katılan höömeyci (gırtlaktan türkü söyleme sanatı icracısı) olan ve bu sanatta kargıraa, sıgıt, sıbıskı ve höömey gibi stilleri mükemmel icra eden Ayas Kuular en çok dikkat çeken sanatçılar arasında yer alırken Orta Asya’daki en eski telli ve yaylı çalgılardan biri olan Kazak kobız yaratıcısı Korkut Dede’nin adını taşıyan Korkıtküy icrası da akıllarda kalan bir başka sanatsal etkinlik oldu. 43. ICTM Dünya Konferansı çerçevesinde gerçekleşen bu önemli festival programı sayesinde Astana sakinleri ve 70 farklı ülkeden gelen ICTM katılımcıları, kendi özgünlük ve eşsizliğiyle herkesi büyüleyen Türk müzik mirasının şaheserleriyle tanışabilme fırsatına sahip oldu.

Фестиваль традиционной музыки тюркских народов В рамках Конгресса состоялся концерт Фестиваля традиционной музыки тюркских народов «Музыка города, деревни и степи”. На сцене концертного зала Казахского Национального Университета Искусств, собравшего много заинтересованной публики, выступили исполнители из тюркских стран. Традиционную турецкую музыку исполнили Ашик Мустафа Айдын, Армаган Эльчи (соло), Али Фуат Айдын (баглама) и Дженк Гюрай (диван сазы). Известный исполнитель мугама солистка группы «Айпара» Айтан Мухарамова украсила концерт своим выступлением, а виртуозная игра Адалата Бехбутова (тар) и Парвиза Фахадова (кеманча) сделали исполнение традиционного мугама незабываемым. В группе узбекской музыки «Чоргох» выступили Нодира Пирматова, Набиджон Кадиров (гиджак), Мансур Ваисов (кашгар рубаб), Миргиос Мухиттинов (дойра). В завершение концерта на сцену вышли певцы Уулджан Джумабекова (Кыргызстан), Айгуль Елшибаева, Еркин Чукманов и Ерлан Рыскали (Казахстан). Наряду с этим, в рамках Года Кадышева ТЮРКСОЙ был организован концерт «Легенды Великой Степи», посвященный 130-летию выдающегося хакасского хайджи Семена Кадышева. Известный хакасский музыкант, исполнитель горлового пения Олег Чебодаев ознакомил с традиционным искусством хай, а также поразил присутствующих игрой на хакасских этнических инструментах ыых, хомыс и чатхан. Выступления продолжил известный тувинский артист Айас Куулар – хоомейджи, который продемонстрировал виртуозное владение всеми техниками этого искусства – каргыраа, сыгыт, сыбызкы и хёёмей. В памяти зрителей осталось великолепное исполнение песни Коркыт кюй, посвященной Деде Коркуту, создателю казахского кобыза – самого древнего струнно-смычкового инструмента в Центральной Азии. Концерты Фестиваля, организованные в рамках 43-го Всемирного Музыкального Конгресса, стали возможностью для жителей Астаны и музыковедов из 70 стран мира услышать живое наследие тюркской музыки в исполнении лучших музыкантов из стран ТЮРКСОЙ.

ICTM Başkan Yardımcısı Razia Sultanova ile TÜRKSOY ve ICTM üzerine

Вице-президент ICTM Разия Султанова о взаимодействии с ТЮРКСОЙ

ICTM-TÜRKSOY İşbirliği Nasıl Başladı ? ICTM Başkan Yardımcısı ve ICTM’nin Türk Dünyası Müzik Araştırmaları Grubu’nun kurucusu ve Başkanı olarak aynı kültürü paylaşan Türk halkları arasındaki kardeşlik bağlarını güçlendirmek için çalışmalarını yürütmekte olan TÜRKSOY ile işbirliği yapmaktan her zaman onur duydum. Aslında, Cambridge Üniversitesi ve TÜRKSOY arasında yıllar öncesine dayanan bir işbirliği söz konusu. 2012 yılının aralık ayında TÜRKSOY Genel Sekreter Yardımcısı Prof. Dr. Fırat Purtaş Cambridge Üniversitesi Asya ve Orta Doğu Araştırmaları Fakültesi ’nin ev sahipliğinde gerçekleştirilen ICTM Türk Dünyası Araştırmalar Grubu’nun Üçüncü Sempozyumu’na katılmış ve bu sempozyuma Türkiye ve Kazakistan’dan gelen değerli müzisyenlerin katılımına maddi destek sağlamıştı. Daha sonra, 2013 yılının mart ayında, TÜRKSOY Cambridge Üniversitesi Trinity College’de Türk Dünyası’ndan 80 sanatçının katılımıyla gerçekleştirilen bir Nevruz Konseri düzenledi. Bu konser Cambridge’deki müzikseverlerin hatırlarından hala silinmemiştir. 2014 yılının nisan ayında İstanbul’da gerçekleştirilen ICTM Türk Dünyası Araştırmalar Grubu’nun Dördüncü Sempozyumu’nun en üst düzeyde gerçekleştirilmesinde de TÜRKSOY’un katkısı büyüktür. TÜRKSOY ve ICTM’in bu uzun vadeli işbirliğinin neticesinde ise bu sempozyumda sunulan en iyi bildiriler “Türkler: Zikirden Makama, Şaman Seslerinden Hip Hop’a” başlığı ile derlenmiş ve yayınlanmak üzere Londra’daki Ashgate, SOAS yayınevine sunulmuştur. 43’üncü Dünya Konferansı hakkındaki düşünceleriniz nelerdir ? ICTM’nin Başkan Yardımcısı olarak özellikle TÜRKSOY Genel Sekreteri Prof. Düsen Kaseinov’a ICTM’nin Astana’da yapılan 43’üncü Dünya Konferansının düzenlenmesindeki değerli katkılarından dolayı şükranlarımı sunmak isterim. Hatırlarsanız, 2012 yılında ICTM’nin 43’üncü Dünya Konferansının nerede ve hangi kurumun ev sahipliğinde yapılacağına dair görüş alışverişinde bulunulurken, Sayın Kaseinov bu konferansın Astana’da Kazak Ulusal Güzel Sanatlar Üniversitesi’nde (KAZNUA) yapılmasını öneren ilk kişi olmuştur ve bu önerinin kabul edilmesinin akabinde de konferansın hazırlık süreci boyunca bize her konuda daima destek ve yardımcı olmuştur. Gerçekten de

Как началось сотрудничество ICTM и ТЮРКСОЙ ? Для меня как вице-президента ICTM и основателя и председателя Группы ICTM по изучению музыки тюркского мира всегда было особой честью сотрудничать с ТЮРКСОЙ, целью которой является укрепление культурных связей, дружбы и солидарности между тюркскими народами. Практически наше сотрудничество между Кембриджским Университетом и ТЮРКСОЙ началось несколько лет назад. В декабре 2012 года заместитель генерального секретаря ТЮРКСОЙ Фырат Пурташ побывал на факультете Азиатских и Ближневосточных исследований Кембриджа, и ТЮРКСОЙ поддержал проведение 3-го Симпозиума Группы ICTM по изучению музыки тюркского мира, обеспечив участие великолепных исполнителей на народных инструментах из Турции и Казахстана. Позже в марте 2013 года при организации ТЮРКСОЙ в Тринити колледже в Кембридже прошел концерт Навруза с участием 80 артистов из всех тюркских стран. Это прекрасное представление оставило неизгладимое впечатление, его до сих пор вспоминают в Кембридже. Также в апреле 2014 года была оказана огромная поддержка в проведении 4-го Симпозиума Группы ICTM по изучению музыки тюркского мира, который организация ТЮРКСОЙ принимала в Стамбуле на высоком уровне. Результатом нашего долгосрочного сотрудничества стала книга «Тюрки: от зикра к мугаму, от шаманских камланий к хип-хопу», в которой опубликованы лучшие доклады наших последних симпозиумов (книга вышла в издательстве Ashgate publisher, SOAS, London). Что Вы скажете о 43-м Всемирном конгрессе ICTM? От имени Международного Совета по Традиционной музыке (IСТМ), как Вице-Президент этой международной организации, я хотела бы поблагодарить Генерального секретаря ТЮРКСОЙ профессора Дюсена Касеинова за помощь в проведении 43го Всемирного Конгресса IСТМ, прошедшего в Астане 16- 22 июля 2015. Мы все помним, что ещё в 2012 году на самом начальном этапе обсуждения возможного места проведения 43-го Конгресса, профессор Касеинов оказался первым авторитетом, заверившим Членов Совета по Традиционной музыке IСТМ в выборе Астаны и Казахского Университета Искусств в качестве принимающей стороны, предложив регулярную помощь и поддержку со стороны ТЮРКСОЙ в процессе подготовки этого глобального мероприятия. В самом деле, 43-й Всемирный Музыкальный Кон-

39

ICTM’nin 43’üncü Dünya Konferansı çok başarılı oldu. ICTM’nin daha önce yapılan dünya konferansları ile kıyaslayacak olursak, 2013 yılında Shangai’da yapılan 42’inci Dünya Konferansı’na 56 ülkeden 550 yetkili katılırken, Astana da yapılan 43’üncü Dünya Konferansı tüm beklentileri aşarak 70 ülkeden 600 yetkiliyi biraraya getirmişti. 43’üncü Dünya Konferansı aynı zamanda ICTM’nin kuruluşundan bu yana ilk defa eski Sovyetler Birliği’nin yanı sıra, 80 katılımcı ile Kazakistan’dan gelen akademisyen sayısının en yüksek olduğu konferans olmuştur. Bu konferansta her gün yapılan genel kurul toplantısının dışında ayrıca 13 oturum gerçekleştrildi ve bu oturumların neredeyse her birinde canlı performansların ve film gösterimlerinin yer aldığı atölye çalışmaları yapıldı. Ayrıca, akşamları da konserler ve çeşitli geziler düzenlendi. ICTM’nin Astana’da yapılan 43’üncü Dünya Konferansı dünya kültürleri ve geleneksel müziklerinin araştırılmasında bir kilometre taşı olmuştur. 43’üncü Dünya Konferansı aynı zamanda geleneksel müzik araştırmaları tarihinde “Türk Dünyasında Müzik ve yeni Siyasi Coğrafyalar” temasını konu alan ilk geniş çaplı sempozyum olmuştur. Dünyanın çeşitli ülkelerinde bu konuda araştırmalar yürüten akademisyenleri biraraya getirmek için gerçekten çok çalıştık. Ancak sempozyuma en büyük destek Türk Dünyası’nın en iyi sanatçılarının yer aldığı Türk Dünyası Müzik Festivalini düzenleyen TÜRKSOY’dan geldi. Bu sempozyum sayesinde Türk Dünyası’nın geleneksel müzik kültürü birçok akademisyenin dimağında unutulmaz izler bıraktı. Astana gibi güzel bir şehirde yapılan böylesi zevkli ve ilginç bir konferansın düzenlenmesine katkıda bulunmuş olmaktan büyük mutluluk duymaktayız. Biraz da konferans öncesi hazırlıklardan bahseder misiniz? ICTM’nin 2015’te Astana yapılacak Dünya Konferansı’nın hazırlıkları Haziran 2013’te resmi olarak başlamıştı. Bu iki yıl boyunca, 2015 yılının Temmuz ayına kadar düzenli bir şekilde Astana’ya giderek Kazak Ulusal Güzel Sanatlar Üniversitesi Yerel Düzenleme Komitesi’nin en faal üyeleri Prof. Saida Yelemanova ve Fatima Nurlybayeva ile konferansın programına ilişkin çeşitli toplantılar gerçekleştirdik. 2015 yılının Nisan ayında yapılacak olan konferansa üç ay kala Taslak Programı ICTM’nin web sayfasında yayınladık. Tabii, ICTM’nin 43’üncü Dünya Konferansı’nın Astana’da yapılmasının yadsınamaz yararları oldu. Zira vize alımları ile ilgili bir takım sorunlar çıkmasına karşın ICTM hem Kazakistan’daki hazırlık çalışmalarına hem konferansımıza ev sahipliği yapan Kazak Ulusal Güzel Sanatlar Üniversitesi’ne destek oldu ve ülkede gerek kültürel gerekse müzik eğitimi alanında çeşitli programlar geliştirilmesini sağladı. Ayrıca ICTM aynı zamanda geçmişte uluslararası düzeydeki tanınırlığı çok az olan bir bölgedeki müzik araştırmalarının da gün yüzüne çıkarılmasına destek oldu ve yukarıda da belirttiğimiz gibi, Avrasya’dan birçok akademisyen bu konferansa katılmak üzere ICTM’ye üye oldu.

40

гресс в Астане прошел с огромным успехом. Несколько показательных фактов: если предыдущий 42-й Всемирный Музыкальный Конгресс в Шанхае в 2013 году привлёк 550 делегатов из 56 стран, с ежедневными одиннадцатью параллельными секциями докладов, то 43-й Астанинский Всемирный Музыкальный Конгресс превзошел все наши ожидания, включив в свою программу 600 участников из 70 стран. Впервые в истории IСТМ Казахстан был представлен большой группой казахских музыковедов-участников (80), к тому же дополненной обширным контингентом ученых из стран бывшего Советского Союза. Ежедневные тринадцать параллельных секций с докладами, с пленарным заседанием, с круглыми столами и дискуссиями, документальными фильмами, и насыщенной программой вечерних концертов, плюс воскресной экскурсией, сделали 43-й Всемирный Музыкальный Конгресс в Астане знаменательной вехой в истории мировой музыкальной культуры. Главной темой 43-го Всемирного Музыкального Конгресса в Астане стала "Музыка тюркоязычного мира в новых политических условиях». Мы долго работали над тем, чтобы музыковеды-иследователи со всего мира, занимающиеся этой или сходной тематикой, приняли участие в нашем конгрессе. Огромный вклад в проведение 43-го Всемирного Музыкального Конгресса привнесла Организация ТЮРКСОЙ, по инициативе которой в программу Конгресса органично вписался Фестиваль Музыки Тюркоязычного Мира, на который были приглашены лучшие музыканты региона. Многие делегаты конференции были глубоко впечатлены уникальным богатством музыки тюркского мира. В результате 43-го Конгресса в Астане 120 музыковедов Казахстана, Турции и России вступили в Международный Совет по Традиционной музыке IСТМ, что явилось самым лучшим показателем роста международного музыкального сотрудничества. Наш Конгресс убедил всех участников в истинности выражения “музыка сближает культуры и народы”. Как проходила подготовка к конгрессу? Процесс подготовки к Конгрессу 2015 года в Астане мы начали два года назад. Нам как организаторам Программы 43-го конгресса пришлось регулярно бывать в Астане для проработки различных вопросов. Активную помощь оказали сотрудники Казахского национального университета искусств - профессор Саида Елеманова и музыковед Фатима Нурлибаева, которые неустанно работали над каждым отдельным вопросом подготовки этого глобального события. Мы искренне признательны также руководству Казахского национального университета искусств, ректору профессору Айман Мусаходжаевой, сделавшей всё возможное для того, чтобы Всемирный Музыкальный Конгресс в Астане прошел на высочайшем уровне.

Konferans sonrası tepkiler nasıldı ? Konferanstan sonra genç akademisyenler ve üst düzey uzmanlar da dahil olmak üzere katılımcılardan birçok tebrik mesajı aldık. Bu konferans sayesinde hem çok sayıda akademisyen ve uzman bilgi ve deneyimlerini paylaşma imkanı buldu hem de müzik bilimine ilişkin araştırmaların önünde yeni ufuklar açıldı.

Каковы впечатления участников ? Участники Конгресса с удовольствием делились с организаторами своими впечатлениями, которые были восторженными. Среди участников были и молодые ученые, и маститые специалисты, музыканты, каждый из них получил заряд творчества на ближайшие годы.

Valentina Kholopova (Rusya): “Öncelikle şunun altını çizmek gerekir ki ICTM müzik araştırmaları alanında eşi benzeri olmayan bir kuruluştur. Dünyada bunun gibi ikinci bir kuruluş yoktur! Bu konferansın 43’üncü kez düzenleniyor olması ise gerçekten çok etkileyiciydi. Dünya çapında böyle geniş katılımlı bir etkinliğe katılmak elbette çok yararlı, çünkü her gün yeni şeyler öğrenmenizi sağlıyor ve insanın zihninde yeni ufuklar açıyor. Hiç beklenmedik bağlantıların kurulmasına vesile oluyor böyle bir konferans. Moskova Devlet Konservatuarı’nın Ghana Üniversitesi ile başlattığı değişim programı bunun en somut örneği, zira bu karar Astana Konferansı esnasında alındı. Konferansın beni en çok etkileyen yanı ise hem Avrupa’yı aratmayacak derecede profesyonel bir şekilde düzenlemiş olması hem de seçilen ev sahibi ülkenin bulunduğu bölgeye özgü misafirperverliği hepimize yaşatmış olmasıdır.”

Rimantas Sliuzinskas (Litvanya): “ICTM’nin Astana’da yapılan Dünya Konferansı’na katılmak benim için büyük bir mutluluktu! Buradaki hedefim bir bildiri sunmak ve bir panelde oturum başkanlığı yapmanın ötesinde aynı zamanda yeni meslektaşlar ile tanışıp onlarla bilgi ve deneyim alışverişinde bulunmaktı. Ayrıca, bu konferansta gelecekte gerçekleştirilecek projelerinde benim de bizzat yer alacağım ICTM Slav Dünyası Müzikleri Araştırma Grubu’nu kurduk.”

Elena Spirin (Fransa): ICTM Dünya Konferansı’na ilk defa katıldım ve dünyanın farklı ülkelerinden çok sayıda meslektaş ile biraraya gelmek gerçekten çok ilham vericiydi. Bundan sonraki araştırmalarım açısından da çok faydalı bir deneyim olduğunu düşünüyorum. Konferansın beni en çok etkileyen yanı ise hayal edilebilecek en yüksek uluslararası düzeyde son derece seçkin akademisyenlerin katılımıyla gerçekleştirilmiş olması. 43’üncü ICTM Dünya Konferansı geleneksel müzik ve kültür araştırmalarının gelişiminde çok etkili oldu. Batı’dan ve eski Sovyet ülkelerinden gelen akademisyenlerin bilgi, fikir ve deneyim alışverişleriyse konferansın en büyük kazanımlarından biri oldu. Zira bu sayede, çeşitli ülkelerden gelen akademisyenler farklı eğitim sistemleri ve yönetemleriyle ilgili çalışmalarına dair bilgi paylaşımında bulunmuş oldular. Konferansta hem çeşitli etnomüzikolojik araştırma yöntemleri ile ilgili sunumlar yapıldı hem de bu alanda yapılan çalışmaların ortak yönleri araştırıldı.

Профессор Валентина Холопова (Москва, Россия): “Прежде всего, Международный Совет по Традиционной музыке – уникальная организация. Тот факт, что Всемирный Музыкальный Конгресс организуется и проводится уже в 43-й раз, поражает воображение. Участие в таком глобальном событии является весьма полезным, поскольку каждый день вы узнаете что-то новое и начинаете понимать музыку по-другому. Наиболее впечатляющим был блестящий уровень организации Конгресса, объединившего западный стиль подготовки мероприятия с щедростью азиатского гостеприимства, характерного для Казахстана”.

Профессор Римантас Слузинскас (Литва): “Я был счастлив принять участие во Всемирном Конгрессе в Астане! Моя цель была не только формально выступить с докладом, но также и познакомиться с новыми коллегами и поделиться опытом нашей работы. Кроме того, мы были очень рады начать работу новой исследовательской группы IСТМ, посвященной музыке славянского мира».

Елена Спирина (Франция): “Впервые принимая участие во Всемирном Музыкальном Конгрессе, я была глубоко вдохновлена встречей с коллегами из разных стран. Это несомненно повлияет на мои дальнейшие исследования и творчество. Я была искренне впечатлена высоким уровнем организации Конгресса!”

41

Kosova’da Türkçenin Nöbetinde Bir Tiyatro:

NAFİZ GÜRCÜALİ TÜRK TİYATROSU Театр в Косове на страже турецкого языка: театр имени Нафыза Гюрджуали Sekizincisi gerçekleştirilen Bin Nefes Bir Ses Uluslararası Türkçe Tiyatro Yapan Ülkeler Festivali’ne bu yıl Azerbaycan, Kazakistan, Türkiye, Türkmenistan, Başkurdistan (RF),KKTC, Hakasya (RF), Dağıstan (RF) ve Kosova’dan tiyatrolar katıldı.

В этом году в Восьмом фестивале тюркских театров «Тысяча дыханий один голос» участвовали труппы из Азербайджана, Казахстана, Турции, Туркменистана, Башкортостана (РФ), Хакасии (РФ), Дагестана (РФ), Севернго Кипра и Косова.

onya Devlet Tiyatrosu’nun ev sahipliğinde TÜRKSOY’un katkılarıyla bu yıl sekizincisi gerçekleştirilen Devlet Tiyatroları Konya Bin Nefes Bir Ses Uluslararası Türkçe Tiyatro Yapan Ülkeler Festivali’ne Ankara, Bursa, Sivas ve Konya Devlet Tiyatroları’nın yanı sıra, Türkiye dışından Azerbaycan, Kazakistan, Türkmenistan, Başkurdistan (RF),KKTC, Hakasya (RF), Dağıstan (RF) ve Kosova’dan Tiyatro ekipleri katıldı. 2015 Haldun Taner yılı kapsamında bu yıl festival programına Haldun Taner eserleri dahil edildi. Sanatçının “Gözlerimi Kaparım Vazifemi Yaparım (1964)” adlı oyunu, festivale Kosova’dan katılan Prizren Kültür Evi “Nafiz Gürcüali” Tiyatrosu tarafından başarıyla sahnelenirken, oyunun galası merhum Haldun Taner’in eşi Demet Taner’in katılımıyla gerçekleştirildi.

Международном фестивале тюркских театров «Тысяча дыханий один голос», организованном Государственным театром Коньи при содействии ТЮРКСОЙ, в этом году приняли участие государственные театры Анкары, Бурсы, Сиваса и Коньи, а также труппы из Азербайджана, Казахстана, Турции, Туркменистана, Башкортостана (РФ), Хакасии (РФ), Дагестана (РФ), Севернго Кипра и Косова.

K

42

В

Oyunun ilk gösterimine ayrıca Devlet Tiyatroları Genel Müdürü Nejat Birecik, TÜRKSOY Genel Sekreter Yardımcısı Fırat Purtaş, Avrasya Yazarlar Birliği Başkanı Yakup Ömeroğlu ve çok sayıda davetli katıldı. Temsil öncesinde TÜRKSOY Genel Sekreter Yardımcısı Prof. Dr. Fırat Purtaş, 2015 Haldun Taner Yılı anısına hazırlanan özel madalyayı merhum sanatçının eşi Demet Taner'e takdim ederek şu sözleri dile getirdi: «Bugün Türkiye'nin ev sahipliği yaptığı tiyatro festivalleri içerisinde bizim açımızdan en anlamlısı Bin Nefes Bir Ses Uluslararası Türkçe Tiyatro Yapan Ülkeler Festivalidir. 100'e yakın farklı oyunu Türkçenin değişik lehçelerinde bu festival sayesinde tiyatroseverlerle buluşturmaktan ötürü büyük mutluluk yaşıyoruz. Son derece önem atfettiğimiz bu temsiller tiyatrolarımızın arasındaki alışverişin yanı sıra ülkelerimiz arasındaki kardeşliği ve dostluğu her geçen gün daha çok güçlendirmektedir. Haldun Taner ve eserleri dostluğumuzun temelini sağlamlaştıran bir çimento görevi görmüştür. Nitekim ilan etmiş olduğumuz 2015 Haldun Taner Yılı ile bizlerde minnettarlığımızı göstermek istedik.» Haldun Taner’in eşi Demet Taner ise; «Öncelikle Haldun Taner Yılı ilanı için, ardından ise bu yıl gerçekleştirilen güzel çalışmalar için TÜRKSOY’a teşekkürlerimi sunuyorum. Eşimin eserlerinin TÜRKSOY çalışmaları ile tüm Türk dünyasında sahnelenecek olmasından

В рамках Года Халдуна Танера в фестивальную программу были включены постановки по его пьесам. Так, с представлением «Выполню свой долг с закрытыми глазами» (пьеса 1964 года) выступила труппа из Косова – театр имени Нафыза Гюрджуали Призренского Дома культуры. На спектакле присутствовала вдова драматурга госпожа Демет Танер, а также другие почетные гости, в их числе Генеральный директор государственных театров Неджат Биреджик, заместитель Генсека ТЮРКСОЙ Фырат Пурташ, Председатель Союза писателей «Аврасья» Якуп Омероглу. Перед началом представления заместитель Генерального секретаря ТЮРКСОЙ профессор Фырат Пурташ вручил госпоже Демет Танер специальную медаль ТЮРКСОЙ, выпущенную в 2015 году в честь Года Халдуна Танера. Он обратился к зрителям с приветствием: «Среди театральных фестивалей, проводимых в Турции, мы считаем самым значимым Международный фестиваль тюркоязычных театров «Тысяча дыханий – один голос». Мы испытываем глубокое удовлетворение от того, что благодаря этому фестивалю любителям сценического искусства было показано более 100 спектаклей на различных тюркских языках и наречиях. Мы придаем большое

43

dolayı büyük memnuniyet içerisindeyim. Daha önce defalarca izlemiş olduğum Gözlerimi Kaparım Vazifemi Yaparım isimli oyunu bu gece burada Kosova’lı amatör bir tiyatrodan izleyeceğim içinde büyük heyecan duyuyorum. » dedi. Temsil sonrasında bir teşekkür konuşması gerçekleştiren Prizren Kültür Evi "Nafiz Gürcüali” Tiyatrosu Yönetmeni Zekir Sipahi de düşüncelerini şu sözlerle dile getirdi: “İnanın kırk tane oyunda oynayabilirim ama bu konuşmayı yapmak beni çok heyecanlandırıyor. Bugüne kadar Kosova'da yaşayan Türklerin kültürünü tiyatro aracılığıyla hayatta tutmaya başardık. Bizleri bu festivale davet edip sahipsiz olmadığımızı gösterdiğiniz için teşekkür ediyoruz. Biz orada Kosova'da, Türkçenin nöbetindeyiz, ilelebet de olacağız. Ne yazık ki bizlere o topraklarda kimse sahip çıkmıyor. Biz bir devlet tiyatrosu dahası özel bir tiyatro dahi değiliz. Ödeneksiz olarak amatörce çalışmalarımızı gerçekleştiriyoruz. Yaşadığımız tüm zorluklara rağmen Türkçemizi yaşatıyoruz. Rahmetli Haldun Taner ile 80'li yıllarda tanışıklığımız vardı, o günlerde sahnelediğimiz Keşanlı Ali Destanı ile eski Yugoslovya'da, Türkçe'nin bilinmediği diyarlarda büyük bir yarışmada birinci olmuştuk. Dilimizi anlamayan bir jürinin karşısında elde ettiğimiz birinciliği Haldun Taner'e borçluyuz. Çünkü bize birinciliği getiren o dil Haldun Taner dilidir. Haldun abi o yıllarda bize oyunlarımı oynayın, sizlerden hiçbir telif hakkı talep etmiyorum, yeterki Türkçeyi yaşatın demişti. Bizim dün de bugün de tek bir gayemiz var: Türkçe'yi yaşatmak!.»

44

значение этим спектаклям, которые не только служат обмену между театрами, но с каждым днем способствуют укреплению братских и дружественных отношений между странами. Творчество Халдуна Танера стало своеобразной основой этой дружбы. Объявление Года Халдуна Танера – знак признания и уважения с нашей стороны». Госпожа Демет Танер выразила глубокую благодарность в связи с объявленным в странах ТЮРКСОЙ Годом Халдуна Танера. «Благодарю ТЮРКСОЙ за прекрасные мероприятия памяти Халдуна Танера. Благодаря им тюркский мир имел возможность познакомиться с творчеством моего мужа, чему я очень счастлива. Особую радость я испытала сегодня при просмотре спектакля любительского театра из Косова», сказала она. Руководитель театра имени Нафыза Гюрджуали Дома культуры из Призрена Зекир Сипахи выразил свое впечатление от фестиваля такими словами: «Я очень взволнован, право, легче сыграть в нескольких спектаклях! Мы стараемся сохранять турецкую культуру в Косово с помощью театра, и мы это сделали. Мы глубоко благодарны за приглашение на фестиваль и вашу заинтересованность. Мы стоим на страже турецкого языка в Косово, и будем продолжать эту миссию. К сожалению, в нашей стране нам не помогают. Мы не являемся государственным или частным театром, мы ставим любительские спектакли. Но несмотря на все трудности мы сохраняем наш язык. Наше знакомство с Халдуном Танером состоялось в 1980-е года, когда мы поставили в бывшей Югославии спектакль на турецком языке «История Али из Кешана» и стали победителями на большом театральном конкурсе. В жюри никто не знал языка, на котором мы играли, и своей победой мы обязаны, как я считаю, Халдуну Танеру – его пьесе, его языку. Тогда драматург разрешил нам ставить его пьесы на сцене, лишь бы только звучал родной язык. Мы и сейчас горим одним желанием – сохранить его!»

Uzağı Yakın Eden Yakını Engin Kılan Hakas Halk Ozanı

SEMEN P. KADIŞEV Хайджи Семен Кадышев и хакасские героические сказания

Timur B. Davletov TÜRKSOY

Тимур Давлетов, ТЮРКСОЙ

zelden beri dünya üzerinde, insanlar tarafından kültür olarak adlandırılan bir süreç yaşanmaktadır. Bu süreç aslında zaman ve mekâna göre değişim ve dönüşüm geçirmekte olan dinamik bir cereyandır. Toplumların esasında doğaya yaklaşabildiği ölçüde içten olan, samimi olduğu sürece ise evrensel bir niteliğe ulaşabilen soyut ve somut değerleri barındıran kültürleri içerisinde ezelden beri her halkı özgün kılan ve bu anlamda uygarlıklara çeşitlilik ve zenginlik katan “mitoloji” vardır. Dünyada mevcut mitolojilerin içerisinde kimileri çok tanınırken kimileriyse henüz pek tanınmamaktadır. Bu pek tanınmayan grubun içerisinde Avrasya’nın engin topraklarında ezelden beri yaşamını sürdüren Türk halklarına ait Türk mitolojileri önemli bir yer tutmaktadır. Türk mitolojisi içinde destanlar ise olmazsa olmaz değerinde bir kültürel mirastır. Kahramanlık destanları, birincil kültür olan sözlü uygarlıklar bağlamında esasında birer zaman makinesi gibi geçmişi günümüze, torunları atalarına bağlayan kuşaklar arası bir kültürel köprüdür.

E

46

уществующий с незапамятных времен мир находится в непрерывном процессе, который люди назвали культурой. Это движение изменяется в зависимости от времени и пространства. Важное место в этом процессе занимает мифология, которая определяет идентичность народа и определяет особенности цивилизации.

С

Есть мифологии, которые стали широко известными в мире, есть такие, о которых мы до сих пор мало знаем. К группе малоизвестных относится мифология тюркских народов, живущих на пространствах Евразии с древнейших времен. Важнейшим культурным наследием в этой системе тюркской мифологии являются дастаны. Героические дастаны являются тем культурным мостом,

Bu köprünün ayakta durmasını sağlayanların başında da destancılar gelmektedir. Onlar ki bu zengin sözlü kültür hazinesini binlerce yıl boyunca korumuş, kuşaktan kuşağa aktarmışlardır. Onların sayesinde insanlığın mümkün en eski dönemden oluşmaya başlayan bilgi birikimi zamanımıza ulaşabilmiş, ulaştırılabilmiştir. Zaten eski Türk toplumlarında en çok saygı gören kimseler Kam, Demirci ve Haycı olarak adlandırılan destancıların tam da kendileri idi. Hakasların Haycıları; Güney Sibirya’nın yerli Türk halkları olan Altay ve Şorlarda "Kaycı/Kayçı", Tuvalarda ise "Höömeyci" olarak bilinmektedir. Haycı, hay; yani gırtlaktan hem türkü söyleme hem de destan anlatma sanatını icra eden kimsedir. Bu itibarla

который связывает разные поколения и временные периоды, они дошли до нашего времени как устные памятники первичных культур. Главной опорой такого моста является сказитель – дастанджи. Именно сказители тысячелетиями сохраняли эту богатую сокровищницу устного слова, передавали ее из поколения в поколение. Через них нам были переданы из древности собрания мудрости и знаний человечества. В старых тюркских обществах самым уважаемым людям давали прозвища Кам, Демирджи и Хайджи, это были никто иные как сами сказители. Хайджи у хакасов, у алтайцев и шорцев, живущих в Южной Сибири, - «Кайджи/Кайчи», у тувинцев «Хоомейджи».

47

Asya kıtasının yüreğinde yaşayan, Türk halklarının en kadim ata yurdu olarak kabul edilen topraklarda yaşayan Hakasların hay sanatı üzerinden icra edilen yiğitlik destanları, araştırmacılar için büyük bir ilgi kaynağıdır. Söz gelimi Kutuplardan Kuzey Afrika’ya, Baykal ve Harbin’den Doğu ve Batı Avrupa’ya kadar yayılan geniş coğrafyada yaşayan Türk halklarının içinde sadece Hakasların meydana getirmiş olduğu kahramanlık destanlarının sayısı yaklaşık 500 civarındadır. Bu zengin mirasın yeryüzünden silinmesini önleyerek, kuşaktan kuşağa aktarılma sürecinde en etkin yeri haycılar almıştır. Bu haycılar, deyim yerindeyse, Hakas epik geleneğinde söylendiği gibi uzağı yakın eden, yakını engin kılan kimselerdir. İşte Hakas topraklarında ezelden beri cereyan eden sosyo-kültürel devamlılık sürecinin güçlü aktörlerinden biri de tanınmış Hakas halk haycısı Semen P. Kadışev (Semen P. Kadyshev)’dir. 1885 yılında Hakas topraklarında doğan ve 1977 yılında hayata gözlerini yuman Semen P. Kadışev, Hakas Türklerinin bu zengin kültürel mirasından 30’u aşkın kahramanlık destanını belleğinde saklayabilmiş, yurdun çeşitli şehir ve köylerinde hayatı boyunca anlatmıştır. Bunlardan yaklaşık 25’i Sovyetler döneminde kayda alınmış ve böylece XXI. yy’a kadar ulaşmaları sağlanmıştır. Bu süreçte etkin rol alan araştırmacılardan biri de tanınmış Hakas folkloristi Tatyana G. Taçeyeva idi. Geniş halk kitlelerinin sevgisini, icrası ve sesinin güzelliği sayesinde kazanan Semen P. Kadışev, aslında Hakas Toplumunun sosyo-kültürel sürekliliğinin bir aktörü olarak tanımlanabilir. Çünkü olağanüstü bellek gücü sayesinde halkının geleneksel bilgeliğinin korunmasına büyük oranda katkıda bulunmuştur. Bu bilgiler ise felsefe, inanç, gelenekler, dünya görüşü ve hatta

48

Хайджи, или хай, - исполнитель горлового пения и сказитель в одном лице. Поэтому героические сказания живущих на древнетюркской земле в самом центре Азии хакасов, исполняемые мастерами искусства хай – сказителями-хайджи, - вызывают большой интерес исследователей. Среди тюркских народов, расселенных на обширных территориях от Северного полюса до Африки, от Байкала и Харбина до Восточной и Западной Европы, только у одних хакасов насчитывается около 500 героических сказаний. Самым действенным звеном в сохранении этого богатого наследия всегда выступали хайджи, через которых осуществлялась передача устных памятников следующим поколениям. Если можно так сказать, хайджи расширяли границы видимого мира, делали более глубоким его познание. Одной из таких значимых фигур в процессе сохранения непрерывности культурного развития у хакасов был известный народный сказитель Семен Петрович Кадышев (1885-1977). Сын хакасской земли, он сохранил в своей памяти более 30 героических сказаний хакасов, и в течение своей жизни рассказывал их народу в городах и селениях. Около 25 сказаний в исполнении Кадышева были записаны в советское время, таким образом, они смогли дойти до 21 столетия. В этом большую помощь оказала известный хакасский исследователь, фольклорист Татьяна Тачеева. Семен Кадышев снискал всенародную любовь благодаря своему исполнительскому искусству и красивому голосу.

sosyoloji, siyaset ve kamu diplomasisi gibi motifleri ihtiva etmektedir. Bu bakımdan Semen P. Kadışev gibi halk destancılarının bıraktığı kültür mirası üzerinden araştırmacılar birçok beşeri bilim sahasında incelemeler yoluyla bilgi elde edebilmektedirler. Maalesef 2000 yılı itibariyle Hakasların bu geleneksel sanatı bir kesintiye uğramış, son haycı bu dünyadan ayrılmıştır. Ancak buna karşın sosyo-kültürel süreklilik süreci varlığını devam ettirmektedir. Nitekim XIX. yy’da da Hakaslarda haycılık geleneği format değişikliğine uğrasa dahi varlığını sürdürebilmiştir. Hatta Hakas haycılarının bazıları gene geleneksel üstatlar gibi Şaman inançsal kültürü bağlamında ruhlardan yardım almakta, destan metinlerini rüyalarından öğrenmektedir. Böylece genel itibariyle Semen P. Kadışev döneminde ve daha önceki devirlerde olduğu gibi günümüzde de bu anlamda sosyo-kültürel devamlılık sürecinden söz edilebilir.

Обладая великолепной памятью, храня сокровища традиционных народных знаний, он транслировал эти знания и таким образом, способствовал их сохранению. Эти знания охватывали информацию о философии, верованиях, традициях, картине мира и даже социологии, политике и народной дипломатии. В этом смысле народные сказители, подобные Кадышеву, оставили великое наследие, которое позволяет исследователям гуманитарных наук получить необходимые сведения.

Rusya Federasyonu’na bağlı Hakas Cumhuriyeti Kültür Bakanlığı’nın önerisi üzerine TÜRKSOY’un girişimi ile 2015 yılı, Türk dünyasında Ünlü Hakas Haycı Semen P. Kadışev Yılı olarak ilan edilmiştir. Bu kapsamda bu yıl içerisinde S.P. Kadışev’in üç kahramanlık masalının yayınlanması planlanmıştır. Bunlardan “Ah Çĭbek Arığ Hakas Türklerinin Kız Alp Yiğitlik Destanı” adlı kitap tarafımızca Türkiye Türkçesine aktarılarak TÜRKSOY yayınları arasında yerini almıştır. Söz konusu destan bu satırların müellifi tarafından daha önce Hakasçadan Türkçeye aktarılan ve TÜRKSOY tarafından yayımlanan “Huban Arığ: Hakas Türklerinin Kadın Yiğitlik Destanı (2006)” ile “Han Mirgen: Hakas Türklerinin Alplık Destanı”ndan sonra Türkiye’de gün ışığını gören üçüncü Hakas kahramanlık destanıdır.

49

İçerdiği kimi motiflerden yola çıkılarak en az 5.000 yıllık geçmişinden söz edilebilecek olan bu epik anlatının yeni bir kitap olarak kadim Sibirya coğrafyasının kalbinde yer alan Hakas topraklarının başkenti Abakan’da Eylül ayında TÜRKSOY tarafından tanıtılması planlanmaktadır. Üstelik Eylül ayının Hakas Cumhuriyeti’nde geleneksel olarak resmi bir bayram biçiminde Türk Yazı ve Kültürü Günleri’nin kutlandığı bir döneme denk gelmesi, tanıtımın ne kadar yerinde olduğunu göstermektedir. Ayrıca Eylül ayında Semen P. Kadışev’in doğumunun tam 130. yıldönümü gerçekleşmektedir. Yine Eylül ayını önemli ve anlamlı kılan bir başka husus da, Ankara’da bulunan TÜRKSOY Genel Merkez binasının önünde duran Bilge Kağan Anıtı’nın aslının tam 1280 yıl önce Tengri Kağan tarafından Moğolistan topraklarında diktirilmiş olmasıdır. Bunun yanı sıra 1995 yılında TÜRKSOY ilk kitabını yayınlamıştır. İlk yayınlanan bu kitap da Kırgızların dünyaca tanınan Manas Destanı’dır. Dolayısıyla Uluslararası Türk Kültürü Teşkilatının bir kahramanlık destanının neşriyle başlayan ve bu yıl tam 20. yıldönümünün kutlanması gereken yayın faaliyetine gene Orta Asya Kırgızlarının atası olan Yenisey Kırgızlarının yaşadığı topraklardan çıkan epik masallarla devam edilmesi son derece önemli ve anlamlı bir adımdır. Bunun yanı sıra TÜRKSOY, 28 Nisan 2015 günü Ankara’da Semen P. Kadışev’i Anma Toplantısı gerçekleştirmiştir. Bunun için özel olarak Hakas topraklarından gelen Alyanıs Hakas Etnik Müzik Grubu ile Ankara’dan Nükhet Okutan, Semen P. Kadışev’in epik destanlarından kesitler icra ederek sanatseverlerin beğenisine sunmuştur. Hakas mitolojisiyle ilgili araştırmalar yürüten Doç. Dr. Gülsüm Killi Yılmaz, Yrd. Doç. Dr. Erhan Aktaş ve TÜRKSOY Sibirya Uzmanı Timur B. Davletov birer bildiriyle Anma Toplantısı’na iştirak etmiştir. Bunun dışında TÜRKSOY Genel Sekreteri Prof. Düsen Kaseinov’un girişimiyle Türk ülkeleri içerisinde ilk kez Kazakistan’ın başkenti Astana’da, 16-22 Temmuz 2015

50

К сожалению, в 2000 году ушел из жизни последний хакасский хайджи, и прервалось развитие традиционного искусства хакасов. Тем не менее, преемственность социально-культурных процессов продолжается. Точно так же в 19 столетии хакасское искусство хай изменило свой формат, но продолжало жить. Более того, до сих пор некоторые хайджи, как и традиционные мастера, просят помощи у духов, как принято в шаманских верованиях, и тексты дастанов приходят им во сне. Таким образом, можно говорить о продолжении традиций сказительства, которое развивалось в эпоху Семена Кадышева и ранее, и которое символизирует преемственность культуры. По инициативе министерства культуры Республики Хакасия Российской Федерации 2015 года был объявлен ТЮРКСОЙ Годом известного хакасского хайджи Семена Кадышева. В рамках года планировалось издание трех героических сказаний С.Кадышева. Одно из них было издано ТЮРКСОЙ в переводе на турецкий язык, сделанном автором этих строк, под названием «Ах Чибек Арыг – героическое женское сказание хакасских тюрков». Этот дастан стал третьим по счету хакасским эпосом, изданным в Турции на турецком языке; в 2006 году нами был переведен «Хубан Арыг: женское героическое сказание хакасов», а также «Хан Мирген: героическое сказание хакасов». Исходя из содержащихся в них мотивов, можно говорить о 5000-летней истории этих эпических повествований. Изданный ТЮРКСОЙ турецкий перевод эпоса «Ах Чибек Арыг» был презентован в Абакане в сентябре 2015 года, когда исполнилось 130 лет со дня рождения Семена Кадышева. В 1995 году ТЮРКСОЙ издал первую книгу под эгидой организации, этой книгой был кыргызский эпос «Манас». На протяжении более чем двадцати лет ТЮРКСОЙ продолжает эту работу, пропагандируя культур-

tarihlerinde düzenlenen 43. ICTM Dünya Konferansı’nda halk müzik etkinliklerinden biri olan “Ulu Bozkırın Efsaneleri: Destandan Enstrümantal Küy’e” adlı konser, S.P. Kadışev Yılı kapsamında gerçekleşmiş; büyük Hakas haycısına ithaf edilen bu konserde dünyanın dört bir tarafından halk müziği icracıları bir araya gelmiştir. Hakas topraklarının başkenti Abakan’da çeşitli gazetelerde Kadışev ile ilgili haberler ve makaleler yayımlanırken TÜRKSOY üyesi ülkelerde de bu tür yayınlar, gün ışığı görmüştür. Bunlardan biri de TÜRKSOY Basın Ödülü sahibi Olga Zhernakova’nın büyük Hakas halk destancısı ile ilgili yazısı olmuştur. Keza Kazakistan’ın TÜRKSOY Temsilcisi Malik Otarbayev’in girişimleriyle Kazakistan’da Kadışev üzerine çok hacimli bir makale, tirajı en yüksek gazetelerden birinde Kazakça olarak yayınlanmıştır. Bütün bunlar, bizlere başka bir noktayı göstermektedir: TÜRKSOY, Hakas haycılarından Semen P. Kadışev’in bıraktığı zengin anlatı mirası gibi farklı kuşakları bir araya getiren, farklı dönemleri birleştiren, geçmişi bugüne bağlayan çalışmalara imza atarken aslında ezelden beri süre gelen sosyo-kültürel devamlılık sürecinin bir aktörü olarak geçmişi şimdiye ve geleceğe taşımak suretiyle uzağı yakın etmekte ve yakını engin kılmaktadır. Bu anlamda TÜRKSOY'un bu başarısı takdire şayandır.

ное наследие народов тюркского мира. 28 апреля 2015 года в штаб-квартире ТЮРКСОЙ в Анкаре состоялось мероприятие, посвященное памяти Семена Кадышева. Для участия в нем из Хакасии приехал ансамбль этнической музыки «Айланыс», а актер Нукхет Окутан (Анкара) прочел отрывки из эпических сказаний Семена Кадышева. С научными сообщениями по хакасской мифологии выступили доцент Гюльсум Килли Йылмыз, старший преподаватель Эрхан Акташ и специалист ТЮРКСОЙ Тимур Давлетов. Концерт в память об известном хакасском хайджи Семене Кадышеве под названием «Легенды Великой степи: от дастана до инструментального кюя», состоялся в рамках 43-го Всемирного конгресса Международного совета по традиционной музыке, который проходил 16-22 июля 2015 года в Астане. В нем приняли участие исполнители традиционной музыки из разных стран. В Абакане состоялось множество мероприятий и осуществлены издания в рамках Года Семена Кадышева, объявленного в Республике Хакасия. Много материалов о хакасском хайджи вышло в периодике всех стран ТЮРКСОЙ. За освещение мероприятий Года Кадышева и другие материалы хакасский журналист Ольга Жернакова была удостоена Премии ТЮРКСОЙ в области СМИ. Кроме того, по инициативе представителя Казахстана в ТЮРКСОЙ Малика Отарбаева статья о Семене Кадышеве была напечатана на казахском языке в самой высокотиражной газете Казахстана. Международная организация тюркской культуры, увековечивая память о выдающемся хакасском хайджи, вновь сближает и соединяет вместе удаленные времена и пространства, народы и творения культуры. В этом – большой успех ТЮРКСОЙ.

51

TÜRK DÜNYASININ ORTAK OYUNLARINDAN

DOKUZ KUMALAK Стратегическая игра: Докуз Kумалак (Tогуз Kоргоол, Мангала)

52

trateji Sporu: Dokuz Kumalak (Toguz Korgool, Mangala) Türk dilli hakların kültürel zenginlikleri arasında sadece edebiyat, müzik gibi alanlar yer almamakta, farklı alanlardaki zeka oyunları da bu zenginlik içerisinde önemli bir yer teşkil etmektedir.Bunların arasında 4000 yıllık geçmişe sahip ve en yaygın olanı bugün birçok Türk dilli halk arasında unutulmak üzere olan Dokuz Kumalaktır. Yazında bu strateji oyunu için genel bir ifade olarak kelime anlamı hareket ettirmek olan mangala kullanırken, Türk dünyasının farklı coğrafyalarında birbirlerinden detayda farklılaşan ancak hepsinde ortak olarak öngörü ve stratejiye dayanarak hamleler yapmanın yer aldığı bu oyun için mangala yanında dokuz kumalak, dokuz taş, güç, kuyu, tokuz korgool, eson korgool, kale, mereköçtü, evcik, altıev, meneli taş gibi isimler kullanılmaktadır. Bugün Türkiye’de unutulan mangala ve orta Asya’da halen oynanan dokuz kumalak oyunu başlangıçta kolay gibi görünen ama giderek zorlaşan bir oyundur. İki kişi tarafından oynanan oyun, sırayla kaydırma yoluyla taşların diğer oyuklara aktarılması temeline dayanıyor. Dokuz Kumalak oyunu, üzerinde 9 oyuk bu-

S

тратегический вид спорта: Докуз Kумалак (Tогуз Kоргоол, Мангала) В культурном наследии тюркоязычных народов, наряду с такими сферами, как литература и музыка, важное место занимают различные интеллектуальные игры. Одной из самых распространенных игр является Докуз Кумалак, которая насчитывает 4000-летнюю историю, но в наши дни постепенно забывается многими тюркоязычными народами. В литературе для этой стратегической игры используется общий термин «mangala», который означает «привести в движение». В различных географических регионах тюркского мира игра разнится в деталях, но общим элементом является то, что все игроки делают ход на основе предвидения и стратегии. Для этой игры наряду с термином «mangala» используются также названия dokuz kumalak (девять кумалак), dokuz taş (девять камней), güç (сила), kuyu (колодец), tokuz korgool (девять коргоол), eson korgool (эсон коргоол), kale (крепость), mereköçtü (мерекёчтю), evcik (домик), altıev (шесть домов), meneli taş (камень менели). Игра мангала, которая в настоящее время забыта в Турции, и игра докуз кумалак, в которую до сих пор играют в Средней Азии, в самом начале может показаться легкой, но со временем игра усложняется. Игра, в которую играет два человека, состоит в том, чтобы по очереди катанием переместить камни в другие лунки. В игру Докуз Kумалак играют при помощи 162 камушков или мелкой гальки, при этом на доске с 9 лунками нужно расположить по девять камушков в каждую лунку. В конце игры выигрывает тот, кто больше всех камней собрал в своей копилке. Эта игра называется в Средней Азии “kумалак” или “kоргоол” из-за того, что в нее играют с козьими и овечьими кизяками размером с косточку маслины. К тому же, на игровой доске есть два отделения для складывания камней, которые «съели» игроки. В Анатолии в игре мангала еще меньше лунок и камней. В этой игре, которая позволяет строить военные стратегии несмотря на игру простыми инструментами, в отличие от других географических регионов, смысл игры заключается в "правиле двойного хода", которое основано на возможности «поедания» камней противоположной стороны при их попадании в четное число. В игре, способствующей развитию интеллекта человека, игроки по очереди располагают камни, лежащие в каждой их лунке, против часовой стрелки по другим лункам. Если последний камень составит четное число камней в лунке соперника, то он может «съесть» все камни этой лунки и сложить в свою копилку.

С

Dokuz Kumalak, Türk dilli halklar arasında 4000 yıllık geçmişe sahip bir strateji oyunudur. Докуз Kумалак является стратегической игрой, насчитывающей 4000-летнюю историю среди тюркоязычных народов.

53

По мнению казахского исследователя кумалаков lunan bir tahta üzerinde her bir oyuğa dokuzar taş konmak suretiyle 162 taşla veya küçük çakılla oynanıМаксата Сотаева, это правило связано с yor. Oyun sonunda haznesine en fazla taş koyan kazaпринципом “двойной основы” в традиции nır. Bu oyuna zaten orta Asya’da “kumalak” ya da “korтюркского государства. Согласно этому принципу, gool” denmesinin sebebi de zeytin çekirdeği büyüklüв тот период, когда верили в то, что в кочевом ğündeki keçi ve koyunların tezekleri ile oynanmasıdır. образе жизни тюрков земля и небо, как и многие Ayrıca oyuncuların yuttukları taşları koymaları için de другие элементы природы, являются отражением oyun tahtası üzerinde iki hazine bölmesi vardır. Anaотца и матери, в традиции государства это dolu’da oynanan mangalada ise daha az çukur ve taş означало понятие восток – запад или правый – vardır. левый. Так и в игре кумалак речь идет об этом “двойном” понятии. Basit bir malzemeyle oynanmasına rağmen askeri stratejiler geliştirmeye yaTürk Также различаются между собой rayan bu oyunda diğer coğrafyaсимволические значения dünyası lardan farklı olarak Türk dünyası объектов в играх мангала, coğrafyasında Dokuz coğrafyasında ortak özellik присущих другим Kumalak oyunun bir özelliği olarak karşı tarafın taşlarını географическим зонам, и olan "çift yapma kuralı", Maksat çift sayıya denk gelindiğinсимволические образы Sotayev’e göre, Türk devlet de yutabilmeye dayanan объектов игр тюркского geleneğindeki “iki esas” ilkesi ile "çift yapma kuralı" söz koмира. При ilişkilidir. nusudur. İnsan beyninin рассмотрении названий gelişmesini sağlayan bu игр и названий oyunda oyuncular sırayla объектов игр в других На территории тюркского мира особенность her bir çukurdaki taşlarını регионах выясняется, игры Докуз Kумалак, которая известна как saat yönünün tersinde diчто они связаны с "правило двойного хода", согласно ğer çukurlara yerleştirir. Son сельским хозяйством и Максату Сотаеву, связана с принципом taş rakibin oyuğundaki taşlaпроизводством, а названия “двойной основы” в традиции rın sayısını çift yaparsa o oyukв тюркском мире ограничены турецкого государства. taki tüm taşları yutarak haznesine больше военной koyabilir. терминологией. Другими словами, Kazak kumalak araştırmacısı Maksat Soв отличие от народов с оседлым tayev’e göre, bu kural, Türk devlet geleneğindeсельско-хозяйственным образом жизни, у ki “iki esas” ilkesi ile ilişkilidir. Bu ilkeye göre, Türk göçeтюрков в этой игре, наряду с различными be yaşam biçiminde yerin ve göğün ayrıca doğanın правилами, используются такие выражения, как diğer birçok unsurunun baba ve ana yansıması oldu«сеять семена» в смысле восприятия игровых ğuna inanılırken devlet geleneğinde de doğu – batı камней в качестве семян, что характерно для veya sağ-sol anlayışı söz konusuydu. İşte kumalak других географических регионов, тогда как в oyununda da bu “çift” anlayış söz konusudur. странах тюркского мира камни используются в Yine diğer coğrafyalardaki mangala oyunlarındaki obсмысле «asker» (солдат); çukur (ямка, лунка) в jelerin simgesel anlamları ile Türk dünyasındaki oyun смысле «otağ» (шатер); копилка в смысле «орда» то objelerinin simgesel temsilleri farklılaşmaktadır. Diğer есть «штаб». coğrafyalarda oyunun ve oyun objelerinin adları inceВ частности, по мнению зарубежных lendiğinde söz konusu isimlerin tarım исследователей, на территории тюркоязычных ve üretim ile ilgili olduğu görülürнародов тот факт, что в игре участвуют ken Türk dünyasında ifadelerin 162 камня и действуют правила, daha çok askeri terminoloji ile например, взятия крепости, şekillendiği görülmektedir. Diğer усложняет стратегию игры.

54

bir deyişle daha çok yerleşik tarıma sahip olan toplumlardan farklı olarak Türklerde farklı kurallarıyla beraber bir tür askeri strateji oyunu haline gelen bu oyunda örneğin diğer coğrafyalardaki oyun taşları tohum olarak düşünülüp tohum saçmak gibi ifadeler kullanılırken, Türk dünyası coğrafyasında taşlar, asker; çukur, otağ; hazne de, orda yani karargah anlamında kullanılmaktadır. Ayrıca yabancı araştırmacılara göre Türk dilli halkların coğrafyasında oyunun 162 taşla oynanması ve oyunda kale alma gibi kuralların söz konusu olması oyunun stratejisini yükseltmektedir.

Günümüzde Türk Dünyasında Dokuz Kumalak Günümüze kadar daha çok göçebe halklar tarafından yaşatılarak korunan oyunun Türk dünyasında geçmişi Sakalara, Hunlara ve Göktürklere kadar gitmesine rağmen mangala oyunu Türkiye’de 1970’lerden sonra açıkça unutulmaya başlanmıştır. Mangala oyunu, özellikle Osmanlı’nın son dönemlerinde kahvehanelerde satranç ve tavla kadar yaygın olan bir oyundu. O dönem için mangalanın en önemli özelliği Osmanlı’da her kesimden her yaştan insanın oynayabildiği bir oyun olmasıydı. Bunun önemli bir sebebi oyun için mekana ve malzemeye ihtiyaç duyulmamasıydı. Günümüzde çok az köyde ileri yaştaki kişilerin bildiği bu oyun maalesef kahvehanelerde, oyun salonlarında artık yer almamaktadır. Bugün Türkiye’de unutulmakta olan bu Türk zeka oyunu, özellikle Kazakistan’da, Özbekistan’da bağımsızlıktan sonra yaygınlaşmaya başlamıştır.Federasyonlar kurulmuş, turnavalar düzenlenmektedir. Orta Asya’da özellikle 1990'lardan sonra tekrar hatırlanan dokuz kumalak oyunu gündelik hayatta yaşlıların gençlere sokaklarda, parklarda oynayarak öğrettiği bir oyun haline gelmiştir. Bu anlamda örneğin Kazakistan’da Dokuz Kumalak Federasyonu kurulmuş, turnuvalar düzenlenmektedir. Tüm Türk dünyasında gençler arasında bilinebilmesi için yaygınlaştırılması gereken bu zeka oyunu için geniş çaplı etkinlikler düzenlenmek zorunluluğu söz konusudur. Bu anlamda Mangala oyunun tekrar popüler hale gelmesinde geçen sene Kırgızistan’da gerçekleştirilen 1. Dünya Göçebe Oyunları önemli bir vesile olmuştur. Geleneksel Orta Asya oyunu olan “Dokuz Kumalak” göçebe oyunlarında en fazla ilgi gören oyunlardandı. 11 ülkeden katılan oyuncular, Kırgızistan tarihinde eskilere dayanan bu akıl oyununda kıyasıya yarıştı. Toguz Korgool (Dokuz Kumalak) Federasyonu Onursal Hakemi Abdusalim Çılımov, festival sırasında oyun hakkında şunları söyledi: “Tokuz Korgool, insan beyninin gelişmesini sağlıyor. Tokuz Korgool oynayanların çoğu, askerî strateji uzmanı oluyor. Tarihte en iyi subaylar ve generaller Tokuz Korgool oyununu başarılı şekilde oynayabilenlerdi. Onlar, bu oyun yardımıyla stratejik düşüncelerini geliştirdiler, her adımı önceden düşünebildiler. İşte bu sebeple son derece önemli bir oyundur.”

Игра докуз кумалак в наши дни История игры, которая сохранилась до сегодняшнего дня благодаря бытованию больше среди кочевых народов, восходит в тюркском мире к сакам, гуннам и гёк-тюркам. Несмотря на это, игра мангала почти забыта в Турции начиная с 1970-х годов. Игра мангала была широко распространена в последний период Османского государства в мужских кофейнях, наравне с шахматами и нардами. Самой характерной особенностью игры мангала для той эпохи было то обстоятельство, что в Османском государстве в эту игру могли играть люди различных слоев и любого возраста. Главной причиной можно считать то, что для игры не требовалось отдельное пространство и какие-либо материалы. В настоящее время игра, которую знают люди старшего поколения всего в нескольких деревнях, к сожалению, уже не занимает место в мужских кофейнях и игровых салонах. Эта интеллектуальная игра, которая на сегодняшний день в Турции поддается процессу забвения, начала распространяться в Казахстане и Узбекистане, в частности после обретения ими независимости. Игра докуз кумалак, которая была вновь возобновлена в Средней Азии особенно после 1990-х годов, стала игрой, в которую люди старшего поколения учили играть молодежь в повседневной жизни, играя на улицах, в парках и других общественных местах. Например, в Казахстане была создана Федерация докуз кумалак, и организуются турниры. Для популяризации этой интеллектуальной игры с целью ознакомления и пропаганды ее среди молодежи во всем тюркском мире необходимо проводить широкомасштабные мероприятия. Игра мангала вновь обрела популярность, в чем есть большая заслуга I Всемирных игр кочевников, которые были организованы в прошлом году в Кыргызстане. Традиционная среднеазиатская игра “Докуз Кумалак” вызвала большой отклик зрителей. Игроки, приехавшие из 11 стран мира, в духе соперничества соревновались в этой интеллектуальной игре, имеющей в Кыргызстане многовековую традицию. Почетный судья Федерации Тогуз Коргоол (Докуз Кумалак) Абдусалим Чылымов сказал следующее: “Токуз Коргоол, способствует развитию человеческого интеллекта. Большинство игроков Токуз Коргоол становятся специалистами военной стратегии. Лучшие в истории офицеры и генералы успешно владели игрой Токуз Коргоол. Благодаря этой игре они развивали свое стратегическое мышление, могли предвидеть каждый свой шаг. Именно по этой причине эта игра чрезвычайно важна.”

55

Tuvallerde Birleşen

Türk Dünyası Все краски тюркского мира

56

жегодные творческие встречи, проводимые ТЮРКСОЙ, позволяют фотографам, художникам, музыкантам, поэтам, представителям СМИ, театральным и фольклорным коллективам тюркского мира установить творческие контакты и обменяться опытом, а также способствуют укреплению культурного взаимодействия между странами. Самым длительным среди этих проектов является существующий с 1997 года Пленэр художников ТЮРКСОЙ – творческая встреча-симпозиум, результатом которой становятся образы культуры тюркских народов, запечатленные на холсте. В настоящее время в коллекции ТЮРКСОЙ находятся полотна более 300 авторов из 25 стран. Эти произведения были экспонированы Международной организацией в рамках различных проектов в 100 городах 27 стран - от Нью-Йорка до Тегерана, от Флоренции до Рабата. Они представляют нашу общую культуру глазами художников тюркских стран. Восемнадцатая встреча художников прошла в турецком Аксарае 20 июля – 1 автуста 2015 года.

Е

anatsal buluşmalar kapsamında her yıl, Türk dünyasından fotoğrafçıları, ressamları, opera sanatçılarını, şairleri, medya mensuplarını, tiyatro gruplarını, dans ve müzik topluluklarını bir araya getiren TÜRKSOY, etkinlikleri ile Türk cumhuriyetleri arasındaki ilişkilerin derinleşmesine ve sanatçılar arasında tecrübe alışverişinin gerçekleşmesine fırsat sunmaktadır.

S

1997 yılından bu yana aralıksız devam eden TÜRKSOY Ressamlar Buluşmaları Türk dünyasını tuallerine yansıtan sanatçıların çabalarıyla buluşmalar kapsamındaki etkinliklerden bir adım öne çıkmışlardır. Günümüze dek 25 ülkeden 300’e yakın sanatçı bu buluşmalar vesilesiyle bir araya gelerek TÜRKSOY koleksiyonunda

yer alan eşsiz eserlere imza atmışlardır. TÜRKSOY etkinlikleri ile New York’dan, Tahran’a, Floransa’dan Rabat’a kadar binlerce kilometre yol kat ederek, 27 farklı ülke ve 100’e yakın şehri dolaşan bu eserler, Türk kültürünü farklı bir pencereden sanatseverlerle buluşturmuştur. Söz konusu buluşmanın 18’incisi 20 Temmuz01 Ağustos 2015 tarihleri arasında Aksaray’da gerçekleşmiştir.

18. TÜRKSOY Ressamlar Buluşması TÜRKSOY ve Aksaray Belediyesi işbirliğinde gerçekleştirilen 18. TÜRKSOY Ressamlar Buluşması bu yıl 18 ülkeden 21 yetenekli ressamı Aksaray'da bir araya getirdi. 20 Temmuz 2015 tarihinde fırçalarıyla tuvalleri renklendirmeye başlayan sanatçılar 10 gün boyunca beraber çalıştı. Farklı ülkelerden etkinliğe davet edilen usta ressamların ortaya çıkardığı eserler ise buluşmanın son günü, 1 Ağustos 2015 tarihinde Aksaray’da sanatseverlerle buluşturuldu. Resim yapmanın yanısıra buluşma kapsamında Aksaray Belediyesi’nin organizasyonu ile Eğri Minare, Ulu cami, Zinciriye Medresesi, Azmi Milli Un Fabrikası, Helvadere göleti ve Hasandağı, Ihlara, Güzelyurt, Ağzıkarahan, Narlıgöl, gibi tarihi ve turistik bölgelerde gezi ve incelemelerde de bulunma fırsatı yakalayan Türk dünyası ressamları şehirde kaldıkları süre boyunca pek çok gözlemde bulunma fırsatı yakaladılar. Çalışmalarını Zinciriye Medresesi’nde gerçekleştiren sanatçıların pek çoğu Aksarayın doğal ve kültürel güzellerini de tuvallerine yansıtarak, gözlemlerini

58

18-й Пленэр художников ТЮРКСОЙ В очередной 18-й встрече живописцев и графиков тюркского мира, организованной ТЮРКСОЙ совместно с Мэрией Аксарая, участвовал 21 художник из восемнадцати стран. В течение десяти дней художники, приглашенные из разных тюркских стран и регионов, работали над полотнами, которые экспонировались с 1 по 6 августа 2015 на выставке в Аксарае. Благодаря гостеприимству Мэрии Аксарая, в ходе Пленэра художники смогли ознакомиться с культурными и туристическими достопримечательностями города и окрестностей

ölümsüzleştirdi. Aksaray Belediye Başkanı Haluk Şahin Yazgı’nın misafir sanatçıları sık sık ziyaret etmesi ve Aksaray halkının sanatçılara göstermiş olduğu misafirperverlik 18. TÜRKSOY Ressamlar Buluşması için Aksaray’ın seçilmesinin ne kadar doğru bir karar olduğunu ortaya koyar nitelikteydi. Zincireye Medresesinde gerçekleştirilen Basın Toplantısı ile kamuoyunu etkinlik hakkında bilgilendiren Belediye Başkanı Yazgı, etkinliğe dair şu sözleri dile getirdi; “Bu buluşmada, içlerindeki sevgiyi tuvallere yansıtarak oluşturdukları sanat eserlerinden dolayı misafir ressamlarımıza minnettarız. Bu tür organizasyonlarda halklar birbirlerini tanıyıp sıcak bağlar kurmakta, bu da birlik beraberlik duygularımızı arttırmaktadır. Şehrimizde gerçekleşen TÜRKSOY Ressamlar Buluşması sayesinde farklı ülkelerde yaşayıp farklı dillerde konuşsak. Bile gönül dilimizin aynı olduğunu, pek çok ortak noktamızın olduğunu keşfettik. Ressamlarımız tuvallerindeki renklerle tüm Türk dünyasını Aksaray’a taşıdı. Emekleri için her birine ayrı ayrı teşekkür ediyorum.” TÜRKSOY Genel Sekreteri Düsen Kaseinov ise 18. Ressamlar buluşmasına ev sahipliği yapan Aksaray Belediyesi’ne ve Başkan Yazgı’ya teşekkürlerini sunarak şu sözleri dile getirdi: “18. TÜRK-

- сельджукской Большой мечетью и Падающим минаретом, Зинджирийе медресе, каравансараем Агзыкарахан, а также заповедными природными местами – долиной Ихлара, Гюзельюртом, озером Хельвадере, потухшим вулканом Хасандаг, озером Нарлыгёль. Поэтому закономерно, что многие созданные в ходе Пленэра полотна отражают впечатления от природных красот и исторических памятников Аксарая. Работа художников в городе вызвала больший интерес жителей, и была предметом неустанной заботы Мэра Халюка Шахина Язгы. На посвященной Пленэру пресс-конференции, состоявшейся в историческом Зинджирийе медресе, Мэр Халюк Шахин Язгы

SOY Ressamlar Buluşması’nı tarihi ve doğal güzellikleriyle bizleri mest eden Aksaray ilinde gerçekleştirmekten dolayı çok memnunuz. 18 yıl önce başladığımız TÜRKSOY Ressamlar Buluşması, teşkilatımızın önemli geleneksel faaliyetleri arasında yer almaktadır. Türk dünyasının değişik yerlerinden tanınmış ressamların katılımıyla gerçekleştirilen bu faaliyet, resim sanatının kültürel zenginliğini göstermesinin yanı sıra, ressamlarımızın tuvallerine yansıttıkları yaratıcılıkları ve ülkelerinin kültürel zenginliklerini göstermeleri sayesinde ortak Türk kültürünün dünya çapında tanınması için eşsiz bir fırsattır. Burada oluşturulan eserler TÜRKSOY etkinlikleri ile tüm dünyada sergilenecek, hem Türk kültürünün hemde Aksaray’ın tanıtımına katkı sağlayacaktır.”

рассказал о значении этой встречи и выразил свое удовлетворение: «Хочу выразить благодарность художникам за творческий труд, в котором отражается стремлени лучше узнать друг друга и выразить самые дружеские чувства. Они свидетельствуют о том, что несмотра на разность языков, мы все говорим на языке сердца, и у нас много общего. Мы счастливы, что культурное наследие и туристические достопримечательности Аксарая послужили источником вдохновения при создании замечательных полотен известных художников тюркоязычных стран».

18. TÜRKSOY Ressamlar Buluşması Katılımcıları:

Участники 18-го Пленэра ТЮРКСОЙ

1. 2. 3. 4.

Mushfig Aliyev (Azerbaycan), Abdilkhan Tleuzhanov (Kazakistan), Bekten Usubaliev (Kırgızistan), Begeneh Berkeliyev ve Hoja Muhammed Çüriyev (Türkmenistan), 5. Rahme Manastırlı (Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti), 6. Arzhan Iuteev (Altay-Rusya), 7. Ralif Akhmetshin (Başkurdistan-Rusya), 8. Viacheslav Kuchenov (Hakas-Rusya), 9. Piotr Novacov ( Gagavuz Yeri-Moldova), 10. Sardana Davaaesenge (Saha-Yakut-Rusya), 11. Grigorii Eıdınov (Tataristan-Rusya), 12. Svetlana Sidorava (Çuvaşistan-Rusya), 13. Orhan İsmail (Bulgaristan), 14. Emel Mahmut (Makedonya), 15. Merima İvkoviç (Bosna-Hersek), 16. Ethem Baymak (Kosova), 17. Gabriele Schaffartzık (Almanya), 18. Mustafa Diğler, Hüsnü Kaçmaz ve Mustafa Cevat Atalay (Türkiye),

60

В свою очередь Генеральный секретарь ТЮРКСОЙ Дюсен Касеинов выразил благодарность Муниципалитету Аксарая и подчеркнул, что «встречи художников уже 18 лет занимают важное место в календаре мероприятий ТЮРКСОЙ. Творческая атмосфера этих встреч содействует художественному обмену и обогащению культур. Созданные во время совместной работы полотна пополняют коллекцию ТЮРКСОЙ, которая экспонируется во многих странах мира, знакомя многих и многих людей с культурой тюркских народов. Созданные в Аксарае полотна войдут в экспозиции ТЮРКСОЙ, организуемые в разных странах».

1. 2. 3. 4.

Мушвиг Алиев (Азербайджан), Абдылхан Тлеужанов (Казахстан), Бектен Усубалиев (Кыргызстан), Бегенех Беркелиев и Ходжа Мухаммед Чуриев (Туркменистан), 5. Рахме Манастырлы (Северный Кипр), 6. Аржан Ютеев (Алтай, Россия), 7. Ралиф Ахметшин (Башкортостан, Россия) 8. Вячеслав Кученов (Хакасия, Россия), 9. Петр Новаков (Гагаузия, Молдова), 10. Сардана Даваесенге (Саха (Якутия), Россия) , 11. Григорий Эйдинов (Татарстан, Россия), 12. Светлана Сидорова (Чувашия, Россия), 13. Орхан Исмаил (Болгария), 14. Эмель Махмут (Македония) 15. Мерима Ивкович (Босния), 16. Этхем Баймак (Косово), 17. Габриэле Шаффарцик (Германия), 18. Мустафа Диглер, Хюсню Качмаз и Мустафа Джеват Аталай (Турция),

61

(1825-1902)

KAYYUM NASIRİ BİLİM ADAMI, PEDAGOG, ANSİKLOPEDİCİ

КАЮМ НАСЫРИ УЧЕНЫЙ, ПЕДАГОГ, ЭНЦИКЛОПЕДИСТ Tatar dilbiliminin kurucusu diyebileceğimiz Kayyum Nasıri, Tatarcanın bilimsel olarak araştırılması için çaba gösteren ilk Tatar bilim adamıydı.

62

Radif ZAMALETDİNOV Аlfiya YUSUPOVA Kazan Federal Üniversitesi

Радиф Замалетдинов Альфия Юсупова Казанский федеральный университет

Каюм Насыри является одним из основоположников татарского языкознания, он первым из татар заложил фундамент всестороннего и научного изучения татарского языка.

bdelkayum Abdennasıroviç Nasırov – Kayyum Nasıri 2 (14) Şubat 1825 tarihinde Verhniye Şirdanı Köyü’nde (günümüzde Tataristan Cumhuriyeti Zelenodolsk İlçesi Malıye Şirdanı Köyü) doğdu. Çocukluk yıllarını doğduğu köyde geçiren Kayyum Nasıri, 1841 yılında Kazan’a gelerek medrese eğitimine başladı. Bu medresede 1855 yılına kadar okudu. 1855 yılında Kayyum Nasıri, Kazan İlahiyat Yüksek Okulu’na Tatarca dersleri vermek üzere davet edildi. Sonraki yıllarda Kazan İlahiyat Fakültesi’nde Tatarca öğretmeye başladı. Birçok alanda sayısız çalışmaları olan Kayyum Nasıri, pedagog, gazeteci, edebiyatçı, folklorcu, dilbilimci, çevirmen ve yayıncıydı. Fakat her şeyden önce bir dilci ve bilim adamıydı. Tatar dilbiliminin kurucusu diyebileceğimiz Kayyum Nasıri, Tatarcanın kapsamlı bir şekilde bilimsel olarak araştırılması için çaba harcayan ilk Tatar bilim adamıydı. Bu anlamda seleflerinden de farklılık arz eden bu değerli bilim adamı, ana dilinin korunması ve öğrenilmesi için birçok eser yazmıştır. Nasıri, ders vermenin yanı sıra, bir bilim adamı olarak kendi zamanı için büyük önem taşıyan ders kitapları, sözlükler, Tatarca ve Rusça gramer çalışmaları da hazırlamıştır. Beşeri bilimlerin çeşitli alanlarının gelişmesine büyük katkıda bulunan bilim adamı, Çağdaş Tatar edebi dilinin ve bilimsel terminolojisinin temellerini attı. Tatar topraklarının ve Tatar halkının, folkloru ve etnografya mirasının tarihini araştırdı. Edebiyat, pedagoji, tarım, botanik, tıp ile ilgili eserler yazdı, aritmetik, geometri ve coğrafya ders kitapları hazırladı. Bu değerli bilim adamı, Tatar edebiyatının gelişmesi sürecinde önemli başarılar elde etti. Geniş halk kitlelerine hitap eden eserleri yazma ve yayma gayesi güdüyordu. Bu doğrultuda hem eserlerini yazdı, hem de özellikle Türkçe, Arapça ve Farsça yayınlanan en iyi roman ve hikayeleri titizlikle seçerek onları Tatarca'ya çevirdi. Kayyum Nasıri’nin çalışmaları kendi zamanında Rusça da basıldı. Bilim adamının çalışmaları, Rus ve Tatar kültürlerinin yakınlaşmasını sağlayan özelliklere sahipti. 1871 yılından itibaren Masaüstü Takvim yayınlamaya başladı. 24 yıl süreyle düzenli olarak yayınlanan takvimde birçok bilimsel ve edebi bilgiye yer verildi. Günlük Tatar gazetesini yayınlama hayalini kurdu. Kazan Üniversitesi’nin bünyesinde Arkeoloji, Tarih ve Etnografya cemiyetinin üyesi olan Kayyum Nasıri’nin en önemli eserleri arasında «Ebu Ali Sina Hakkındaki Hikaye», “Tam Coğrafya" (Asya, Afrika, Arabistan), “Fivafikel Nelasafil", “Enmüzej” yer almaktadır. Yazar ayrıca, çeşitli kuramsal ve uygulamalı bilim alanlarında birçok ders kitabı ve kılavuz hazırladı. Matematik üzerine «Hisaplık» (aritmetik, 1873), «İlme Pendese» (geometri, 1895) ders kitaplarını, coğrafya üzerine «İstila-

A

абделькаюм Габденнасырович Насыров Каюм Насыри - родился 2 (14) февраля 1825 гола в деревне Верхние Ширданы (ныне с.Малые Ширданы Зеленодольского района Республики Татарстан). Детские годы Каюма Насыри прошли в родной деревне. Первоначальное образование он получил в мектебе своего отца. В 1841 году Каюма Насыри привезли в Казань и отдали в медресе, где он и учился до 1855 года. В 1855 году Каюм Насыри был приглашен на должность преподавателя татарского языка в Казанском духовном училище. В последующие годы он стал преподавать татарский язык в Казанской духовной семинарии. Деятельность Каюма Насыри была очень разнообразной. Он был педагогом, публицистом, литератором, фольклористом, языковедом, автором различных учебников, переводчиком и издателем. Однако, прежде всего он был ученым-языковедом. Он является одним из основоположников татарского языкознания и отличается от своих предшественников тем, что первым из татар заложил фундамент всестороннего и научного изучения татарского языка. К.Насыри написал десять сочинений, в которых пропагандировал изучение родного языка и доказывал его необходимость и для изучения других языков. Он не ограничивался только преподаванием, но составлял учебники, словари, грамматику татарского и русского языков, представляющие для своего времени значительную ценность. Значительны заслуги К.Насыри в истории развития татарской художественной литературы. Он сам создавал художественные произведения, переводил на татарский язык прозу других народов. С 1871 года К.Насыри начал издавать Настольный календарь, мечтал об издании татарской ежедневной ежегодный газеты. В календаре, выходившем систематически в течение 24 лет, помещалось много научного и литературного материала. Поэтому Каюма Насыри справедливо можно назвать первым татарским энциклопедистом. Каюм Насыри ставил задачу создания и распространения художественных произведений, написанных на доступном широким народным массам языке. Он кропотливо отбирал лучшие повести, рассказы, изданные на турецком, арабском, персидском языках, и переводил их на татарский. В 1872 году ученый завершил

Г

63

hate Coğrafya», «Coğrafiyei Kebir» (1894-1899) ders kitaplarını yazdı. Fen bilimleri üzerine: «Boş Vakit» (1860), tarım üzerine - «İlme Ziraat» (1892), botanik üzerine de - «Gülzar ve Çemanzar Yani Ülenlek ve Çiçeklik» (1894) adlı eserleri vardır. Bilim adamı tarafından 27 yıl içinde yayınlanan eserler, 6.000 sayfaya eşdeğerdir. Bunun dışında Kazan’ın çeşitli bilimsel kurumlarında korunan Kayyum Nasıri’nin zengin el yazma koleksiyonu bulunmaktadır. Yaklaşık 90 klasör veya rulo teşkil eden bu el yazmalar arasında basılan eserlerin ana el yazma nüshaları, henüz basılmamış orijinal 15 eser ve 5 çeviri eseri bulunmaktadır. Kendi zamanının en yetenekli bilim adamlarından biri olan Kayyum Nasıri aynı zamanda müziği de çok severdi. Çağdaşları, O'nun kopuz ve kuray gibi birkaç müzik aletini çalabildiğini ifade ediyorlardı. Resim ve çizim yapan Nasıri, ayrıca takvimleri için Doğu Yarımküre haritası, Kazan Vilayeti köyler haritası gibi birçok coğrafya haritası da hazırlamıştır. Bu büyük bilim insanı adına, yakın tarihte Tataristan (RF) Cumhurbaşkanı’nın himayesinde Tataristan (RF) Cumhuriyeti Hükümeti ile birlikte Kazan Federal Üniversitesince Kayyum Nasıri Enstitüsü’nün kurulması yönünde bir proje hazırlandı. Projeye göre, bu Enstitü, Rusya Federasyonu’nda ve diğer ülkelerde Tatarcanın öğrenilmesini ve yaygınlaştırılmasını sağlama noktasında ortak koordinasyon merkezi rolünü üstlenecektir. Kayyum Nasıri Enstitüsü’nün amacı, Tatar halkının çok yönlü kültürel ve manevi mirasının anahtarı olarak Tatarcanın, Rusya Federasyonu ve diğer ülkelerde uluslararası iletişim dili olarak geniş bir şekilde yaygınlaştırılmasıdır.

TÜRKSOY Tarafından Kayyum Nasıri Sempozyumu Düzenlendi Tatar Halkının kültürünün, dilinin, edebiyatının ve bilimsel çalışmalarının gelişmesinde bu denli önem arz

64

переработку знаменитой «Повести об Абу-АлиСине». Труды Каюма Насыри в свое время были опубликованы и на русском языке. Он был членом научного Общества археологии, истории и этнографии при Казанском университете. Каюму Насыри принадлежат труды: „Полная география" (Азия, Африка, Арабистан), „Фивафикел ңеласафил", „Энмүзәҗ”. Развивая эту деятельность дальше, он составил ряд учебников и руководств по различным отраслям теоретических и прикладных знаний. По математике он написал учебники «Хисаблык» (арифметика, 1873), «Гильме пәндәсә» (геометрия, 1895), по географии «Истилахате джаграфия», «Джаграфияи кабир» (1894 - 1899). По естественным наукам: «Буш вакыт» (I860), по земледелию - «Гильме зирагат» (1892), по ботанике - «Гөлзар вә чәманзар ягъни үләнлек вә чәчәклек» (1894). Труды, издававшиеся ученым в течение 27 лет, составляют 375 печатных листов, что равняется 6.000 страниц большого формата. Кроме того, имеется очень богатый рукописный фонд К.Насыри, хранящийся в различных научных учреждениях Казани. Среди этих рукописей, составляющих около 90 папок или свертков, есть основные рукописные экземпляры напечатанных произведений, так и не изданные до сих пор 15 названий оригинальных и 5 переводных работ. Каюм Насыри был богато одаренным, всесторонне развитым человеком своего времени. Он очень любил музыку. Современники указывают, что он умел играть на нескольких инструментах, например, на кубызе и курае. Ученый рисовал и чертил, подготовил для своих календарей множество географических карт, например, карту восточного полушария в календаре за 1878 год, карту сел Казанской губернии в календаре за 1881 год и т.д.

Деятельность ученого носила энциклопедический характер и была направлена на сближение русской и татарской культур. Он внёс весомый вклад в развитие различных отраслей гуманитарных наук, заложил основы современного татарского литературного языка, его научной терминологии, изучал историю края, татарского народа, его фольклора и этнографического наследия, написал труды по литературе, педагогике, земледелию, ботанике, медицине, учебники по арифметике, геометрии, географии. На свои средства он издавал многочисленные учебники, словари, научнопопулярные книги и распространял их среди своего народа.

eden bu büyük şahsiyet, doğumunun 190. yılında 15 Mayıs 2015'te düzenlenen "Kayyum Nasıri Sempozyumu" ile TÜRKSOY tarafından anıldı. Sempozyuma Kazan Federal Üniversitesi, İstanbul Üniversitesi, Mimar Sinan Üniversitesi, Bilkent ve Gazi Üniversiteleri ve Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesinden öğretim üyeleri, akademisyenler ve birçok bilim adamının yanı sıra öğrenciler katıldı. Sempozyumun açılış konuşmalarını TÜRKSOY Genel Sekreter Yardımcısı Prof. Dr. Fırat Purtaş ve Tataristan (RF) Cumhuriyeti Kültür Bakanı adına TÜRKSOY Tataristan Temsilcisi Liliya Sattarova yaptı. İki oturum şeklinde gerçekleşen toplantının ilk oturumunu Prof. Dr. Mehmet Kalpaklı, ikinci oturumunu ise Prof. Dr. İbrahim Dilek yönetti.

Казанским федеральным университетом совместно с Правительством Республики Татарстан был разработан проект создания на базе КФУ под патронажем Президента Республики Татарстан инновационной научнообразовательной структуры, выполняющей роль единого координационного центра изучения и распространения в Российской Федерации, странах ближнего и дальнего зарубежья татарского языка, – Института Каюма Насыри. Целью Института является широкое распространение в Российской Федерации, странах ближнего и дальнего зарубежья татарского языка как ключа к многогранному культурному и духовному наследию татарского народа и языка международного общения на базе создаваемых в России и за рубежом образовательно-культурных центров Института Каюма Насыри.

65

DEDE KORKUT DEDİĞİMİZ

Тоньюкук, или Деде Коркут Prof.Dr.Koyşığara Salğaraulı L.N.Gumilev Avrasya Ulusal Üniversitesi/Kazakistan

Койшигара Салгараулы, Евразийский национальный университет имени Л.Н.Гумилева, Казахстан ünümüzde Türk kökenli halkların bir çoğunun uzun zamanlardan beri muhteşem efsaneleri, anlamlı masalları, kahramanlık destanlarını, atasözlerini sahiplendiği ve manevi mirası kabul ettiği bilinmektedir. Bunun sebebini, günümüzde söz konusu mirası paylaşan çeşitli halkların aynı kökene dayanmalarında o ürünlerin ortaya çıktığı dönemlerde bu halkların henüz birbirlerinden ayrılmamış bir bütün olmalarında aramak lazım. Aynı zamanda bu halkların, sadece tek başına eserleri paylaşmakla kalmayıp eser sahiplerini de kendi coğrafyasında yaşamış biri olarak gösterme çabaları bu düşünceyi daha da güçlendirmektedir.

G

Örneğin, eski dönemlerde Oğuz boyları arasında yetişen Dede Korkut’un Asya’daki Türkçe konuşan halkların çoğunda ortak şahsiyet olduğunu görebiliriz. Bilim adamı A. Konıratbayev’in verdiği bilgilere göre Dede Korkut’la ilgili Rusça 314; Azeri, Türk, Batı Avrupa ve Doğu ülkeleri dillerinde toplam 462 çalışma yapılmıştır (Konıratbayev A. Korkıt ata hakında// Korkıt ata. Ansiklopedik eser. Almatı, 1999. s. 460). Ancak bu kadar çalışma yapılmasına rağmen Korkut’un gerçekten kim olduğu, ne zaman nerede doğduğu, ne zaman nerede öldüğü, hangi millete mensup olduğu kesin olarak tespit edilememiştir. Bunun nedenini ise konup göçüp yürüyen halkların geçmişini belge ve kayıtlarla anlatan yazılı tarihin bulunmamasıdır. Bu makale, bu eski efsane kahramınımız ile ilgili şu soruyu sormaktadır: “Kazak halk efsanelerine göre Seyhun kıyılarında yaşayan, Oğuz ve Kıpçakların büyük bilgini, usta kopuzcusu, sıra dışı özelliklere sahip evliyası niteliğindeki Korkut’un hayattaki prototipi; Orta Asya’da, ucu bucağı yok büyük bozkırın kuzeydoğusunda boy gösteren İkinci Doğu Göktürk Kağanlığı’nın kurucularından biri, dönemin bilgili düşünürü, halkın birlik ve beraberliğini sağlayan, ileri görüşlü ulu bilgin Tonyukuk olabilir mi?” Bunu cevaplandırmak için öncelikle iki tarihî şahsiyet ile ilgili bildiğimiz bilgileri karşılaştırmamız gerekiyor. Dede Korkut’tan söz ederken değişik dönemlerde bilim adamlarının onunla ilgili ortaya koyduklarını tekrar etmeyip, “Kazak Sovyet Ansiklopedisi”nin altıncı cildinde O’nun hakkında verilen bilgileri aktarmamızın yeterli olacağı düşüncesindeyiz. Söz konusu eserde şu bilgiler bulunmaktadır: “Dede Korkut VІІІ. yüzyılda (doğum ve ölüm tarihi belli değildir) Kızılorda Bölgesindeki Karmakşı ilçesinin bulunduğu yerlerde yaşamış ünlü şair, büyük ozan ve efsane kahramanıdır. Dede Korkut hayatı boyunca üç hanın yanında vezirlik görevini üstlenmiştir. Tonyukuk hakkında sahip olduğumuz az çok bilgi ise Çin hanedanı Tang’ın Tangşu şeceresinden, Çin’in genel tarihini anlatan “Djı dzı tun-jian”dan ve Tonyukuk’un şerefine dikilmiş anıttan öğrendiklerimizdir. Tonyukuk, İkinci Doğu Göktürk Kağanlığı’nı kuran-

овременные тюркские народы считают своим общим духовным наследием дошедшие с древних времен великолепные легенды, сказки и притчи, героические дастаны, пословицы. Причиной этого являются общие корни этих народов, и то, что в период создания данных памятников эти народы были единым целым. В то же время, не только сами памятники духовного наследия, но и личности, которые считаются авторами произведений, также становятся объектом культурного присвоения тем или иным народом, который стремится показать героя или автора выходцем из своих земель, своей среды обитания. В качестве примера можно привести Деде Коркута, - выходец из племени огузов, он является личностью, которую считают своей многие тюркоязычные народы Азии. Исследователь А.Коныратбаев указывает, что Деде Коркуту посвящено 462 работы на азербайджанском, турецком, европейских и восточных языках, а также 314 исследований на русском языке (Коныратбаев А. О Коркут Ата // Коркут Ата. Энциклопедия. Алматы, 1999. с. 460). Тем не менее, несмотря на такое количество посвященных ему исследований, до сих пор нет ясности о том, кто же был на самом деле Деде Коркут, о времени рождения и смерти Коркута, его роде-племени. Причину следует видеть в отсутствии документированной письменной истории у кочевых народов. В настоящей статье ставится следующий вопрос, связанный с этим древним легендарным героем: «Жизненным прототипом Коркута, - великого мудреца огузов и кыпчаков, мастера игры на комузе, согласно казахским народным легендам жившего на берегу Сейхуна, - может ли быть Тоньюкук – один из основателей Второго Тюркского Каганата на северо-востоке бескрайних степей Центральной Азии, передовой мыслитель своего времени, объединитель народов?». Чтобы ответить на этот вопрос, необходимо сравнить имеющиеся данные об этих двух исторических личностях.

С

lardan biridir. Derin bilgisi, ikna edebilme yeteneği, cesareti halk arasında efsanelere dönüşmüştür. 646 yılında doğduğu bilinmektedir. Tele birliğine bağlı ğuz kavmine mensuptur. Gençliğinde Çin’de okumuş, yetişmiştir. İkinci Doğu Göktürk Kağanlığı’nın üç kağanına vezirlik yapmıştır. Türk milleti ona Bilge Tonyukuk adını vermiştir. Çin tarihini anlatan kaynaklara göre Tonyukuk 716 yılında 70 yaşına gelmiştir. Ancak kaç yılında, nerede vefat ettiği hakkında hiç bir yerde bir bilgi yoktur (Biçurin N. Ya. Sobraniye svedeniyi... ss. 266-273). Kısacası, kaynaklar eski dönemin iki bilge ihtiyarı hakkında ancak bu kadar bilgi verebilmektedir. Şimdi de biz, buradan hareketle adı geçen iki şahsiyetin benzer yönlerine, onların aynı insan olabilecekleri düşüncesine sevk eden benzer tarihî bilgileri ele alalım. Her ikisi de Oğuz kavminin üç hanına (kağanına) vezirlik yapmıştır. Doğrusu, bu iki şahsın aynı kişi olabilecekleri düşüncesine götüren esas gerekçe ikisinin de vezirlik yaptığı üç hükümdarın tarihi kaynaklardan dolayı farklı isimlerle anılmasına rağmen birçok ortak yönlerinin olmasıdır. Reşidüddin ve Ebülgazi’nin verdikleri bilgilere göre Korkut’un vezirlik yaptığı ilk han İnal Sar Yabgu’dur. Adı geçen han, saltanatı sırasında ulusunu refaha kavuşturup barışı sağlayarak yedi yıl hüküm sürmüştür. Bir de bilim adamı A. Kononov’un “Türkmen Şeceresi” eserinde adı geçen hanın iki oğlu olduğu, onların genç yaşta yetim kaldıkları, daha sonra büyüğünün tahta geçtiği kaydedilmiştir. Bu da dikkate değer bilgidir. Burada dikkat edilmesi gereken bir husus, yukarıda geçen İnal adının hanın gerçek adı olmadığıdır. Alim Gafur’un “İsim ve Tarih” adlı sözlüğüne göre “İnal”, Göktürkçe’de “hükümdar” anlamına gelmektedir. “Yabgu” ise Eski Türklerde kağandan sonra gelen bir ünvandır. Tangşu’da verilen bilgilere göre ise Tonyukuk’un vezirlik yaptığı ilk kağanın bir kaç adı vardır. Bu ad Çince “Gu-do-lu”, Türkçe “Kutluk”, yazıtta “İlteriş” şeklinde geçer. Gu-do-lu’nun ne anlama geldiği belli değildir. Kutluk, kağanın lakabı, İlteriş ise unvanıdır. Eski Türk kağanlarının bir kaç adı olurdu; çocukken, büyüdüklerinde, yönetime katıldıklarında ve kağan olduklarında farklı değişik adlar almışlardır. Kutluk hemen kağan olmamıştır. Tonyukuk’un destekleriyle 683 yılının sonları ve 684 yılının başlarında İlteriş adı ile Türk ve Seyhun halkına kağan olmuştur. Yedi yıl (684-691 yıllar) hüküm süren Kutluk Kağan, İkinci Doğu Göktürk Kağanlığını kurarak Türk milletinin birliğini sağlamıştır. Tonyukuk da, işte bu kağan döneminde ilk olarak halk arasında tanınmış, itibar kazanmıştır. Tıpkı Korkut’un ilk vezirlik yaptığı hükümdar İnal Sar Yabgu gibi, İlteriş Kutluk Kağan’ın da Bilge Kağan ve Kültegin adında iki oğlu vardır ve yetim kalmışlardır. Reşidüddin’in ve Ebülgazi’nin verdikleri bilgilere göre

68

Не повторяя всех авторов, обращавшихся к личности Деде Коркута в разное время, хочу привести сведения из шестого тома Казахской Советской Энциклопедии: «Деде Коркут – знаменитый поэт, великий ашуг и легендарный герой, живший в 8 в. (даты жизни и смерти неизвестны) в местности, ныне находящейся на территории поселка Кармакши кызылординской области. В течение своей жизни Деде Коркут был визирем у трех ханов». Немногие сведения, имеющиеся о Тоньюкуке, содержатся в описании китайской династии Тан «Тангшу», источниках по истории Китая и надписи, сделанной в честь Тоньюкука. Он был одним из основателей Второго тюркского каганата. Его глубокие знание, талант убеждения, храбрость стали предметом легенд. Известно, что он родился в 646 году. Он был выходцем из племени гуз союза теле, и получил образование в Китае. Служил визирем у трех каганов – правителей Второго тюркского каганата. У тюрков он получил прозвище Бильге Тоньюкук. Согласно китайским источникам, в 716 году Тоньюкуку было 70 лет. Однако о месте и годе его смерти ничего неизвестно. (Бичурин. Собрание сведений... сс. 266-273). Вкратце, источники содержат эти немногие сведения о двух мудрецах древности. Теперь мы попытаемся сопоставить сходные факты, которые имеются об этих двух личностях, чтобы понять, может ли это быть один и тот же человек. Оба они служили трем правителям (каганам) огузов в качестве визирей. На самом деле, это главный посыл в рассуждениях о совпадении этих двух личностей – то, что они были визирями у трех каганов, но остались в источниках под разными именами, имея при этом много схожих жизненных черт. Согласно Рашид ад-Дину и Абул-Гази, первым ханом, которому служил Коркут, был Инал Сар Ябгу. Этот правитель в течение семи лет своего правления обеспечил покой и благоденствие в стране. В «Родословной туркмен» А.Кононова автор упоминает о том, что у хана было два сына, они рано осиротели, впоследствии старший взошел на престол. Это важные данные. Однако здесь нужно обратить внимание на то, что упомянутое имя хана Инал не является именем. В словаре «Имя и история» Алима Гафура мы видим, что Инал в древнетюркском языке означает «правитель». «Ябгу» - также род титула. В «Тангшу» приводится несколько имен первого правителя, у которого служил Тоньюкук. Покитайски Гу-до-ло, по-тюркски Кутлуг, в надписях его имя -Ильтериш. Неизвестно, что означает Гудо-ло. Кутлуг – прозвище кагана, а Ильтериш – титул. У древнетюркских правителей было по