40
номер Bahar
TÜRKİYE’DE FİYATI
Зачем нужны частныешколы?Eğitimde
özel teşebbüs
niçin gerekli?
Ни одна из религий не оправдывает насилияHiç bir din şiddeti meşru görmez
Между правдой и вымыслом:
Тайны Айя-Софии Hayal ile gerçek arasında
Ayasofya’nın sırları
ЕжЕквартальный мЕждународный культурно-интЕллЕктуальный журнал Üç AYl IK uluslARARAsI DÜşÜncE vE KÜlTÜR DERgİs İ
C
M
Y
CM
MY
CY
CMY
K
Yeni_Altin_ilani__21Xpdf 1
40
номе
р Ba
har
Тайная любовная переписка
Hürrem ve Muhteşem Süleyman’ın gizli kalmış aşk mektupları
Роксоланы и Сулеймана Великолепного
İLKBAHAR-YAZ’14
ILKBAHAR / YAZ
seafoodplus.info
Daha Fazla Moda, Daha Fazla Marka
C
M
Y
CM
MY
CY
CMY
K
AD_21x29,5_ilan_baski_.pdf 1
C
M
Y
CM
MY
CY
CMY
K
AE_milliyet_DRG seafoodplus.info 1 2/26/14 PM
содержание
главная тема / dosya
Религия и насилиеDin ve ŞiDDet
актуально Güncel
Олимпийские игры в Сочи: Легко ли быть великим государством?Soçi Olimpiyatları: Büyük devlet olmak kolay mı?Эрдоган оздемир Erdoğan Özdemir 29
история Tarih
Тайная любовная переписка Роксоланы и Сулеймана ВеликолепногоHürrem ve Muhteşem Süleyman’ın gizli kalmış aşk mektupları 34
лицом к лицу yüz yüzE
Секреты математики раскрываютсяMatematiğin sırları bir bir çözülüyorВопросы задает: Эрдоган Йылдыз röpörtaj: Erdoğan yıldız 36
философия FelseFe
Сезоны души в древней китайской философииAntik Çin felsefesinde ruhun dört iklimiВанг Бо Wang Bo 40оБразоВание EğiTim
Зачем нужны частные школы?Eğitimde özel teşebbüs niçin gerekli?мустафа Бахар mustafa Bahar 46
Возможны ли преступления во имя религии?Din adına cinayet işlenebilir mi?фузули курбанов Fuzuli Kurbanov 10
Религия и политика в современном миреÇağdaş dünyada din ve siyasetалексей малашенко aleksey malaşenko 14
Радикализм и терроризм в Казахстане: Миф и реальностьKazakistan’da radikalizm ve terör: Efsane ve gerçekБахытжан сатершинов Bakıtcan Saterşinov 18
Ислам – религия мира и милосердияDin adına işlenen cinayetlerin vebaliм. фетхуллах Гюлен m. Fethullah Gülen 23
литература EdEBiyaT
Вневременность и современность поэзии: Тараса ШевченкоTaras Şevçenko’nun şiirlerinin zamandan bağımsızlığı ve zamanlılığıолександер Шокало Oleksandr Şokalo 50
ПутеШестВие GEzi
Плоды дружбы и взаимопониманияKarşılıklı dostluk ve anlayışın meyveleriмихаил Поздняков mikhail Pozdnyakov 54
Природа TaBiaT
Сарез - драгоценная жемчужина ПамираPamir Dağlarının değerli incisi: Sarez джамолиддин якубов Camoliddin yakubov 58
ПутеШестВие GEzi
Города, манящие издалека: УзбекистанHerkesi çağıran şehirler: ÖzbekistanХалит омер Чамджи halit Ömer Camcı 64
лицом к лицу yüz yüzE
Двуязычие не будет препятствовать развитию Кыргызского языкаÇift dillilik Kırgız dilinin gelişmesine engel değilВопросы задает: нурлан кудайбердиев - сейитбек идирисов röportaj: Nurlan Kudayberdiev - Seyitbek idirisov 68
история Tarih
Айя-София и легенды о нейAyasofya ve efsaneleriсулейман фарук Гёнджуоглу Süleyman Faruk Göncüoğlu 73
ПутеШестВие GEzi
Пещерный храм святого петра - памятник христианства в АнтакьеDünyanın ilk kilisesi: St. Petrus джозеф насех Jozef Naseh 79
мнение уЧеноГо ENTElEKTüEl BaKIŞ
Вчера деревенские мусульмане – сегодня новые горожанеDünün Müslüman köylüleri bugünün modern Müslüman aktörleriферхат кентел Ferhat Kentel 84
традиции GElENEKlEr
Цивилизация и кочевничествоMedeniyet ve göçebelikмъярмаарсюрен ууганбаяр myağmarsüren Uuganbayar 89
içindekiler
«Мое учение – это моя жизнь»“Benim öğretim, kendi hayatımdan kaynaklanıyor” ростислав Борисович рыбаков / rostislav ribakov
Мосты мира и любви, объединяющие ЕвразиюAvrasya’yı birleştiren barış ve sevgi köprüleriанар / aNar
Нам удалось построить мост взаимопонимания в ЕвразииAvrasya’da karşılıklı Anlayış Köprüsü’nü kurmayı başardıkБорис мариан Boris marian
В сороковой раз «ДА»! / kez evet, yani “da”тургай коджа / Turgay Koca
ый год Платформы диалог Евразия / DİYALOG AVRASYA PLATFORMU YIL
6 весна • 40 нОМеР
Ровно сорок раз призыв к диалогу эхом отражался в странах и городах Евразийского региона. И всякий раз это обращение встречало все новые отклики. Выдаю-щиеся люди Евразии поддерживали призыв к миру, братству, любви, и каждый раз говорили ему – «DA» .
И разве это не обязанность всех, кто живет на одной планете, на одном континенте, находится в одной лодке; тех, кто носит гордое звание Человека? Именно интелли-генция и народы Евразии впервые в истории взяли на се-бя обязательства улучшить наш мир. А журнал «DA» сви-детельствует и будет продолжать свидетельствовать об этом историческом сближении.
Журнал «DA» («Диалог Евразия») всегда выступал за ди-алог и сотрудничество – благодаря им преодолеваются ба-рьеры предрассудков и возводятся мосты мира и любви.
Наш журнал публикует статьи на разные темы - о куль-туре, искусстве, географии, образовании, экономике, эко-логии; на сегодняшний день по многим вопросам, которые мы старались осветить, собрана подробная информация/
В новом номере журнал рассказывает о том, как враж-дебные силы искажают религии, выступающие за мир во всем мире и проповедующие любовь, терпение, прощение и толе-рантность, представляют их источником террора и анархии.
Также в этом номере мы приглашаем вас совершить пу-тешествие, в ходе которого посетим церковь св. Петра в Ан-такье и окунемся в таинственную атмосферу удивительно-го храма – Айя –Софии.
Отправившись на Дальний Восток, прислушаемся к сло-вам древних китайских философов о жизни и любви, ска-занных тысячи лет назад, и посмотрим на индийское кино, которое в последнее время приобрело поистине феноме-нальную популярность во всем мире.
Вместе преодолеем бескрайние пустыни и ближе позна-комимся с жизнью монголов - последних кочевников, чье общество, как и другие традиционные культуры, находит-ся под угрозой исчезновения из-за влияния глобализации.
Насладимся видом, открывающимся на Сарезское озеро с вершин Памира, а также заново откроем для себя клю-чевые пункты Шелкового пути, дошедшие до нас из глу-бины веков – Тараз, Самарканд, Бухару…
А еще поговорим о жизни и математике с ученым из Ка-захстана, который сумел решить сложнейшую математиче-скую задачу – одну из загадок тысячелетия, и познакомим-ся с вескими доводами известного педагога рассуждаю-щего о частных образовательных учреждениях.
В этом номере мы публикуем стихотворное объяснение в любви белорусского поэта Стамбулу. Благодаря источникам, дошедшим до наших дней, становимся свидетелями вели-кой любви украинки Хюррем Султан и Сулеймана Кануни…
Мы желаем вам приятного чтения и благодарим всех, кто вместе с нами в сороковой раз говорит «DA».
До встречи в следующих номерах!
Редколлегия
К читателям / ediTÖrÜn nOTU
Tam 40 sayıdır ülke ülke, şehir şehir bir diyalog çağrısı yankılandı Avrasya topraklarında ve her seferinde bir aksi seda ile kabul gördü bu çağrı. Avrasya’nın güzel insanları, barışa kardeşliğe, sevgiye çağıran bu eli tuttu ve her seferinde DA (Evet) dediler.
Aslında aynı gezegeni, aynı kıtayı paylaşmanın, aynı gemide bulunmanın ve insan olmanın gereği de buydu. Avrasya insa-nı ve entellektüelleri bu tarihi yürüyüşe öncülük ederek daha güzel bir dünya için, büyük bir sorumluluk aldı. DA dergisi, bu tarihi yakınlaşmaya tanıklık etti ve etmeye devam edecek…
Kültür, sanat, coğrafya, eğitim, ekonomi, ekoloji başta olmak üzere, birçok farklı konuda makaleler yayınlayan, dosyalar ha-zırlayan dergimiz, bugüne kadar onlarca meseleye ışık tuttu.
Dergimiz bu sayısında da hayati bir konuyu kapağa taşıyor. Tanımı gereği, barış, huzur, sevgi, sabır, af ve hoşgörüyü öğüt-leyen dinlerin; karanlık odaklar tarafından terörün ve anarşinin kaynağı gibi gösterilmeye çalışıldığı ya da bu şekilde kulla-nıldığı gerçeğini ve bu acı durumun nedenlerini uzmanlarıyla tartışmaya açıyoruz.
Bu sayıda ayrıca sizleri Antakya’da bulunan, dünyanın ilk kilisesi “Sen Pier”den alıp, dünyanın en muhteşem mabedi Aya-sofya’nın esrarlı dünyasına bir yolculuğa çıkarıyoruz… Ardın-dan Uzak Doğu’ya uzanarak, kadim Çin felsefesinin binlerce yıl öncesinden hayata ve sevgiye dair söylediklerine kulak verip, özellikle son zamanlarda dünya çapında bir fenomen haline gelen Hint sinemasına bir göz atıyoruz.
Oradan bir başka diyara geçip, küreselleşmenin tehdit ettiği kültürler arasında yerini alan, son göçebe toplum Moğollar’ın hayatına yakından bakarken uçsuz bucaksız bozkırları birlikte aşacağız.
İlerlyen sayfalarda Pamir Dağları’nın zirvelerine tırmanıp Sarez Gölü’nü seyre dalarak yola devam edip, İpekyolu’nun gözde şehirlerinden Taraz’ı, Semerkand’ı, Buhara’yı yeniden keşfe gideceğiz…
Rotamızı Kazakistan’a çevirip dünyanın problemlerine ma-tematikle çözüm arayan ve başka kimsenin çözemediği prob-lemlere sayısal çözüm üreten Kazakistan’lı deha matematik-çi ile matematiğe ve hayata dair sıcak bir söyleşi yapacak ve hazır matematiğe ve bilime değinmişken başka bir eğitimcinin dilinden de özel eğitim kurumlarının önemine dair önemli tes-pitleri okuyacağız…
Belaruslu şair Mikhail Pozdnyakov’un mısralarında İstan-bul’u seyredecek, Ukrayna’lı Hürrem Sultan’ın ve Kanuni’nin destansı aşklarını, kendi kalemlerinden okuyacağız.
Daha nice sayılarda buluşmak dileğiyle keyifli okumalar…
Da Dergisi
Учредители imTiyaz SahibiВ тУрции: от имени ао «Фон да ажанс Хизм. сан. Ве тидж.» Эркам туфан айтав.В рФ: но «Фонд содейстВия разВитию центра Восточной литератУры российсКой госУдарстВенной библиотеКи»FOn da ajanS hizm. San ve Tic. aŞ. adına ERkAM TUFAn AYTAV
глаВный редаКтор: тургай коджа Genel yayın yÖneTmeni: TURGAY kOcAКоординатор общие пУблиКации: ибрахим СЕлЕк Genel yayın kOOrdinaTÖrÜ: İbRAhİM SELEkотВетстВенный редаКтор: иСмаил таС SOrUmlU yazı iŞleri mÜdÜrÜ: İSMAİL TASредаКтор рУссКой Версии: наталья тимофЕЕва rUSça ediTÖrÜ: nATALYA TİMAFEEVAредаКтор тУрецКой Версии: хандЕ Экшиоглу TÜrkçe ediTÖrÜ: hAnDE EkşİOğLUдизайн: мурат аджар TaSarım: MURAT AcAR
рЕдакторы отдЕлов ALAn EDİTöRLERİcоциология SOSyOlOji: умит мЕрич ÜMİT MERİÇ kУльтУра kÜlTÜr: джЕмаль ушак cEMAL UşAkЭКономиКа ekOnOmi: кадир дикбаш kADİR DİkbAş ноВости haberler: шабEн гюль şAbEn GÜL
конСультативный СовЕт DAnIşMA kURULUанар AnAR (азербайджан azerbaycan)
шЕрхан муртаза şERhAn MURTAzA, олжаС СулЕймЕнов OLcAS SULEYMEnOV, абиш кЕкильбаЕв Abİş kEkİLbAYEV, нурлан оразалин nURLAn ORAzALİn, мухтар шаханов MUhTAR şAhAnOV (КазаХстан kazakiSTan)
аСан ормушЕв ASAn ORMUşEV (Киргизия kırGıziSTan)
роСтиСлав рыбаков ROSTİSLAV RIbAkOV (российсКая Федерация rUSya FederaSyOnU)
халиль иналджик hALİL İnALcIk, кЕмаль карПат kEMAL kARPAT, ильбЕр ортайлы İLbER ORTAYLI, мЕтЕ тунчай METE TUnÇAY (тУрция TÜrkiye)
ответственность за статьи, опубликованные в журнале, несут авторы. yazıların sorumluluğu yazarlarına aittir, dergiyi bağlamaz.
Управ. информационным отделом: шабEн гюль istihbarat ve haber bölüm Şefi: şAbEn GÜL
отдел маркетинга: СЕрвЕт балкач abone, reklam ve dağıtım: SERVET bALkAÇ ([emailprotected])
адрес Yönetim Yeri, İmtiyaz Sahibi ve Sorumlu Müdür AdresiTophanelioğlu cad. aygün Sok. altunizade Plaza, no: 4 altunizade-Üsküdar/istanbul-Türkiyeтел Tel: +90 () 90 25 факс Faks: +90 () 90 26
baskı: kristal ajans
ПрЕдСтавитЕльСтва TEMSİLcİLİkLER
тУрция TÜrkiye +90 () 21 41азербайджан azerbaycan +99 14 74белорУссия belarUS + КазаХстан kazakiSTan + 62Кыргызстан kırGıziSTan + молдаВия mOldOva + 23таджиКистан TacikiSTan + УКраина Ukrayna + 38 29Эстония eSTOnya + 25
Türkiye’de fiyatı: TL. kkTc’de fiyatı: TL. yıllık abone bedeli: 28 TL. Öğrenciler icin: 25 TL. avrupa: 30 EURO abd: 35 USDabone hesap numaraları: asya katılım bankası a.Ş. Taksim Şubesi, TL: USD: EURO: Posta çeki no:
Подписной индекс: Каталог пресса россиижурнал «да» зарегистрирован в министерстве по делам печати, телерадиовещания и средств массовых коммуникаций российской Федерации
Свидетельство о регистрации: пи i от В россии и странах снг цена договорнаяжурнал «да» зарегистрирован в министерстве культуры, информации и спорта республики Казахстан. свидетельство о регистрации: ж
seafoodplus.info
Özet: XIX. yy’ın 30’lu ve 40’lı yıllarında Kuzeybatı Kafkasya Adige halkı, artan dış tehdit arka planında hızlı bir siyasi konsolidasyon aşaması geçirdi. İlk defa olarak Kuran üzerine milli ant (Düşmanlığa son vermeye, savaş ve barış meselelerinde birlik olmaya dair), yasama meclisi (Üst mahkeme fonksiyonuna sahip), kolektif yürütme organı (Meclis), hariciye temsilciliği (Osmanlı İmparatorluğu’nda elçilik, Kafkasya’daki çarlık askeri liderliği ile müzakereler) gibi kurumlar teşkil edilmişti. Konsolidasyon sürecinin ifadesi, Adigelerce Sancak-Şerif olarak adlandırılan milli bayrağın kabulüyle oldu. Literatürde en yaygın kanaat, hem böyle bir bayrak yaratma fikrinin ve hem de bayrağın heraldik anlamlandırmasının fikir babasının tanınmış İngiliz diplomatı ve yayıncısı David Urquhart olduğu yönündedir.
1. Urquhart’ın rolüne bütünüyle karşı çıkmadan bu makalede, Sancak-Şerif’in bizatihi aşağıdaki Çerkes kaynaklarının analizini yapmaya çalıştık: Yerel heraldik gelenekler (anahtar sembollerin, okların ve yıldızların birlikteliğinin izine XIX. yy. ilk çeyreğinde Kabardey valisinin bayrağında ve keza tarihli Rusya “Tsarskiy titülyarnik”e (Çarlık unvanları albümü-ç.n.) dahil Kabardey arazisi armasında rastlanmaktadır); bizatihi Çerkes askeri-siyasi ittifakının yaratılmasının anlamı; bu ittifakın tam yetkili elçisi Seferbey Zanoko’nun rolü.
Son birkaç yıldır Adigey Cumhuriyeti devlet bayrağına olan ilgi arttı. Bayrağın 24 Mart tarihli “Adigey Cumhuriyeti (AC) Devlet Bayrağına Dair” 2 numaralı yasayla kabul edildiğini hatırlatalım. AC’nin devlet bayrağı çok geniş bir toplumsal kabul gördü, her yıl 25 Nisan’da Adigey’de, Karaçay-Çerkes’te, Kabardey-Balkar’da ve tüm dünyadaki Adige cemaatlerinde, Adige bayrağı gününün kutlanması bu kabulün ne kadar yaygın olduğunun kanıtıdır. Buna rağmen bu sembolün geçmişine dair tarihsel bilgi, çok düşük seviyede kalmaya devam ediyor. Mesela, Wikipedia’da konuyla ilgili açıklama tek bir cümleden ibarettir: “Bayrak Kafkas savaşı sırasında Britanyalı David Urquhart tarafından Çerkes sembolleri kullanılarak, Büyük Britanya’nın kurmaya çalıştığı Bağımsız Çerkesya’nın sembolü olarak yılında yapılmıştır”. (1)
İdeolojik ve komplo teorileriyle bağlantılı tarihi süreç algılarının yeniden canlandığı günümüzde, önerilen D. Urquhart’ın müellifliği meselesi, Britanyalı casusların “saf dağlılara” yutturduğu bir şey olarak Adige bayrağına saldırılmasına sebep oldu. “Atajukin” mahlası ardına gizlenen bir yazar, okuyucularını, Adige bayrağının Adigelikle ilgisi olmadığı gibi, Rusya İmparatorluğu’nun bir ideolojik düşmanı tarafından yaratıldığı fikrine inandırmaya çalışmaktadır. Makalenin açık şekilde provokatif karakteri, D. Urquhart’a yönelik bir dizi aşağılayıcı sıfatta kendisini göstermektedir: “XIX. yy’ın önde gelen Rus düşmanlarından ve Rusya’ya karşı enformasyon savaşının gerçek öncülerinden biri”, “Komplekssiz bir insan”, “Hakiki bir ‘beyaz derili’ vatansever”, “Klasik bir propagandist timsali”, “Harika çiçek” (pis kokulu), “Britanya ‘piar yönetiminin’ unutulmaz yıldızı”, “Britanyalı maceracı”. (2)
Komplo teorisindeki bir sonraki kırılma, tarihsel bir olgunun (burada Kafkas savaşındaki Çerkes direnişi) dış güçlerin müdahalesinin (bu müdahale devrin tüm şartları hesaba katılmadan analiz ediliyor ve hemen düşman, yıkıcı ve gizli olarak yaftalanıyor) bir sonucu olarak açıklanmasıdır. Açıktır ki, hayali İngiliz casusları (Çerkesya’nın denizden ablukaya alındığı koşullarda hiçbiri yakalanmamış ve teşhir edilmemişti), Rusya-Kuzey Kafkas ilişkilerinin karakterine, siyasi süreçlerin yoğunluğuna ve niteliğine can alıcı şekilde etki edemezdi. Çerkes halkı güçlü bir imparatorluğun ordularına karşı savaşmaya başladığı sırada, J. Bell, J. Longworth, D. Urquhart ve hatta İmam Şamil henüz dünyaya gelmemişlerdi. Bu açıdan Adige bayrağı her şeyden önce, bir vakıa olan devlet oluşumu sürecini yansıtan bir Adige sembolüdür.
Tanınmış Şarkiyatçı P. Henze bu konuyla ilgili olarak şu tespitte bulunuyor: “Sovyet tarihçileri, komplo teorilerine olan tüm bağlılıklarıyla Çerkes direnişini Urquhart ve ardından gelen, Rusya’nın Kafkasya’daki medeniyet taşıyıcı misyonunun tarihsel olarak kaçınılmaz olduğunu kabul etmek istemeyen küskün Türk paşalarından destek alan İngilizlerin bir eseri olarak takdim etmeye çalıştılar. Son İngilizin ayrılmasından sonra Çerkes kararlılığının azalmayıp, tam tersine artmış olması gerçeği, Sovyet gerekçelendirmelerinin yanlış olduğunun en iyi kanıtıdır” (3: 86).
K.F. Dzamihanov’un görüşüne göre Çerkes direnişinin dış politikada aldığı pozisyonlarda, İngilizlerin ideolojik etkisi ciddi bir faktör olmakla birlikte, bunu abartmamak gerekiyor (4: ). J. Glizon, büyük ihtimalle D. Urquhart’ın kaleminden çıktığı anlaşılan “Çerkesya’nın bağımsızlık deklarasyonu”nun Çerkes askeri liderlerinin onayıyla yazıldığından şüphe edilemeyeceğinin altını çiziyor (5: ). P. Henze, “Çerkeslerin mücadeleyi yürüttükleri ortamın büyük stratejik bağlamının farkında olduklarını “ belirtiyor. (3: ). Mesela J. Bell şöyle yazıyordu: “Soçi prensi yaşlı Ali Ahmet, İngiltere’nin ve diğer Avrupalı düvel-i muazzamanın Yunanistan lehine işe karıştığını, oysa bu ülkenin hürriyet uğruna Çerkesya’nın yürüttüğü savaşın, süre olarak dörtte biri kadar bile savaşmadığını söyledi” (6: 69).
Bilimsel literatürde bağımsız Çerkesya bayrağının, Britanya’nın İstanbul elçiliğinde sekreter olup, en etkili siyasi analistlerden biri olarak kariyerine başlayan David Urquhart () tarafından yaratıldığı iddiasına sıkça rastlanmaktadır (7: 93). yılında D. Urquhart Çerkesya’ya kısa ama sonuçları bakımından önemli bir seyahat gerçekleştirdi ve orada Adigelerin askeri-siyasi liderleriyle görüştü (8: ; 9: 28). Mütevazı siyasi makamına rağmen Urquhart, Britanya’nın Osmanlı İmparatorluğu ve “Doğu sorunuyla” ilgili dış politikasını temelden değiştirmeye yönelik siyasi hareketi örgütledi ve başkanlığını yaptı. Urquhart, İskoçya ölçüsündeki bir ülkenin kudretli bir süper devletin “bir milyon süngüsüne” karşı başarıyla direniyor olmasından büyük bir coşkuya kapılmıştı. Urquhart’a göre, Çerkesya gibi hiçbir zaman hiç kimseye boyun eğmemiş bir ülke, bir siyasi taviz olarak ele geçirilmemeliydi. Dağlıların yiğitçe direnişinden etkilenen Urquhart, “Rusya’nın hiçbir zaman Karadeniz Çerkeslerini fethedemeyeceğinden” emindir ( ). Bir önemli şartla, hürriyet ve adalete herkesten daha fazla değer veren İngiltere Çerkesya’ya dost elini uzatırsa.
Bazı Rus kaynaklarına göre D. Urquhart, Çerkesya’ya Haziran’ında üç adet birleşik Çerkesya bayrağı gönderdi. Urquhart bayrağa “Hürriyet” veya “Bağımsızlık” adını vermişti, Çerkesler de bayrağa Sancak-Şerif diyorlardı: “Geçen yılın Haziran ayında Davud Bey (Urquhart S.H.) Şapsığlar, Natuhaylar ve Abadzehler için ortasında üç siyah oklu beyaz bir çember olan aynı renkte üç adet bayrak yollamıştı, söylediğine göre bunlar kralın Çerkeslere yolladığı bağımsızlık bayrağı idi” (8: ). Karadeniz Kafkas hattı orduları kurmay başkanının rapor yazısında (Şubat ) “Bu bayrağa Deliberti adını verdiler” (8: ). Deliberti adı belli ki, “Hürriyet” anlamına gelen “The Liberty” kelimesinden kaynaklanıyordu.
Sancak-Şerif adı “Kutsal sancak” anlamına gelir: Türkçe sancak, “bayrak”, “vilayet”, “devlet” anlamlarını içeriyor; şerif ise Arapça, eşraf, asil; şerifler de peygamber Muhammed’in soyundan gelenler anlamına geliyor. Dolayısıyla Sancak-Şerif ifadesini “Peygamber sancağı” olarak tercüme edebiliriz ( ). Böyle bir semantik yorum formel olarak tamamen doğrulanıyor, zira Osmanlı sultanı tüm Müslümanların başı, halife olarak “Peygamber sancağı” hediye etmeye yetkilidir. Bu bayrağın bir kutsal, dinsel mücadele sembolü olarak tasavvur edilmesi, gazavat düşüncesiyle bağlantılıdır (Arap geleneğinde peygamber Muhammed’in katıldığı savaşlar veya seferler böyle adlandırılır): XIX. yy’ın 20’li yıllarından itibaren Çarlık tecavüzüne karşı gösterilen direniş Çerkesler tarafından gazavat olarak adlandırıldı ( 77, ).
Hem D. Urquhart’ın yılında Çerkesya’ya yaptığı tek ziyaret ve hem de bunu takip eden İngiliz-Çerkes temasları, Osmanlı Türkiye’sindeki tam yetkili Çerkes temsilcisi Seferbey Zanoko ( Anapa Yukarı Abin’deki Vordobgaç Vadisi) üzerinden ve bir ölçüde onun yönetiminde gerçekleştiriliyordu. En azından “Çerkesya elçisinin” izni olmadan D. Urquhart bu denli önemli bir işi üstlenmiş olamazdı. Sancak-Şerif’i Türkiye’den tanınmış savaş önderi Şuruhuko Tuguz’un yoldaşı, meclis vekili Hatajuk adlı birisi getirdi. Bayrak Nathokuace ve Şapsığ’ın başkadısı Hacioko Mehmed-Ali’nin köyünde muhafaza edildi (8: , ).
Mehmed Hacı Ali-Efendi veya Molla Haciyuk, D. Urquhart’la müzakereleri yürüten kişi idi. J. Longworth onu “Devlet sekreteri” olarak adlandırıyor: “Rusya Nesselrod’la, İngiltere Palmerston’la öğünebilir, Çerkesya’nın da onlar gibi mükemmel bir madrabazlık ustası olan kendi Hacı-Oli’si var”. Longworth “Mehmed–Efendi’nin gerçek bir vatansever olduğunu” kabul ediyor (9: , ). yılı nisanında bir Rus kaynağı Mehmed-Efendi’nin “Çerkesya’da Reis-Efendi’ninkine benzeyen bir siyasi rol oynadığını” belirtiyor (8. ) (Arapçada reis-baş demek, Türkçede efendi-bir devlet adamı unvanı ve keza âlim anlamı taşır, burada Türkiye’nin dışişleri bakanı kastediliyor.-S.H.).
1. Spencer milli bayrağın ortaya çıkmasında D. Urquhart’ın rolü hakkında hiçbir şey söylemiyor, buna karşılık ilk bayrak örneğinin Osmanlı İmparatorluğu’nda yüksek bir statüye sahip bir Çerkes prensesi tarafından dikildiğini, bayrağın halk kongresinde göndere çekilmesi şerefinin de cesur önder Hirsis-Sultan-oğlu’na (Bu isim altında Cançat sülalesinden meşhur savaş önderi Hırtsız Ale veya Hırtsızıjiko Al’i anlamak gerekiyor) ( 50) verildiğinin altını çiziyor. Demek oluyor ki, ilk Sancak-Şerif düşüncesi ve ortaya çıkışı Çerkes liderleriyle sıkı sıkıya ilişkilidir.
Adige bayrağının heraldik kökleri Kabardey valisi (kıdemli prens, пщышхуэ) Kuçuk Canhotov’un, üzerinde uçları yukarı dönük iki çapraz ok ve birleşik Kabardey’in sembolü olan üç yıldız bulunan sancağıyla ilişkilidir. ( , рис. 4). Canhotov’un sancağı da tarihli “Tsarskiy titülyarnik” için çizilen “Kabardey arazisi” armasına dayanır ( Çok muhtemeldir ki, bu dönemde Rusya arazisindeki armaların derlenmesi işiyle Avusturya imparatoru tarafından Aleksey Mihayloviç’e yollanan Heraldmeister Lavrentiy Hureleviç (Kureliç) görevlendirilmişti ( ).
Paradoksal olarak, yılında muhtemelen Batı Adigelerinden bir prens tarafından İstanbul’da (Çok muhtemeldir ki, D. Urquhart’ın da katkısıyla) yaratılan bağımsız Çerkesya bayrağının kökeni, yılında Moskova’da çizilen Kabardey armasına dayanmaktadır.
Sancak-Şerif’in ilk varyantında oklar, belki armanın kendisinin yuvarlak formundan esinlenerek bir çember içine yerleştirilmiştir. Y. V. Pçelov “Tsarskiy titülyarnik”ten farklı olarak “Kabardey amblemi çok bariz heraldize karakteriyle diğerlerinden tamamen ayrılıyor; üzerinde açıkça heraldik biçime sahip bir kalkanın (hilal tasvirli) yer alması dikkate değer” diyor ( 51). Söz konusu element bu heraldik cetveldeki sadece bir armada daha var, “Tur saltanı” armasında (Türk sultanı olsa gerek-ç.n.). Y.V. Pçelov şu tespitte bulunuyor: “Heraldik kalkanların ve ana amblemlerin benzerliği, Kabardey armasının esin kaynağının Türk arması olduğunu düşündürüyor. Burada çıkış noktası Kabardey’in, Türkiye gibi İslam dünyasına dahil oluşudur. Kabardey büyük ölçüde bağımsız olduğu için (yani diğer Altınordu hanlıkları gibi doğrudan Rus devleti bünyesine dahil edilmemişti), fiili olarak Rus çarlarının himayesi altında olan yegâne Müslüman toprağı idi. İşte bu durum armaya yansıtılmıştı” ( ).
“Kabardey arazisi” armasının ikinci unsuru olan kesişen okların kökenini Y. V. Pçelov açıklayamadı, fakat bu unsurun “İver arazisi hükümdarının” armasında mevcut olduğuna işaret etti. Araştırmacı, bu amblemin (kesişen oklar) Adige dünyasında “Titülyarnik”teki Kabardey ambleminin çizilmesinde bir ölçüde etkili olmuş Çerkasskiy prenslerinin sülalesinde de” var olmuş olabileceğine işaret ediyor ( 52).
Kabardey eşrafıyla akrabalık ve siyasi ilişkilere sahip Seferbey Zanoko (Babası, Anapa şehrinin ve kalesinin kurucusu Mehmed-Girey Zan, Büyük Kabardey Valisi Atajuka Hamurzin’in öz dayısı idi ( ). Sancak-Şerif’in tasarlanması sırasında yerel heraldik tecrübeyi kullanmış olabilirdi. Kesişen oklar semantik (anlam yükü bakımından-ç.n.) olarak kutsal bir yerdeki antla ilişkili olabilir. Adigelerde andı kutsal bir yerde içme geleneği vardı. Bu seremoni sırasında taraflar anlaşmanın yıkılmazlığının işareti olarak ok kırarlardı. Ant içildikten ve anlaşma yapıldıktan sonra taraflar okları kırar ve sonra okları sözlerinin sağlamlığının işareti olarak Tatartup’a bırakırlardı ( ).
1. Zanoko bayrağın tasarlanmasına izin verebilecek yegâne yetkili Çerkes lideriydi. J. Bell, Seferbey’in İstanbul’a gidişinin kişisel bir şey olmadığını, önceden Çerkesya’nın çeşitli bölgelerini dolaşarak “Ülkeye dış devletlerden yardım sağlamak göreviyle elçi olarak tayin edilmeyi sağlamak için önderlerin ve etkili şahsiyetlerin” desteğini aldığının altını çiziyor ( ).
Türkiye’deki Rus elçisi Butenev Kafkas kolordusu kumandanı Baron Rozen’e yazdığı mektupta bu önemli keyfiyeti vurguluyordu: “Elinde (Seferbey kastediliyor-S.H.) yaklaşık dağlı özdenin ve komutanın mührünü taşıyan yazılı bir yetki belgesi var” (8: ). Seferbey’in Çerkesya’nın çeşitli bölgelerini dolaştığı dönem, anlaşılan yılı yazı ve sonbaharı civarıydı. O tarihte halkı konsolide etmek ve ant içmeye ikna etmek için Maykop’tan Büyük Zelençuk’a taşınan halk meclisi üyeleri arasında adı geçiyor ( 79). S. Zanoko meclisin siyasi lideri idiyse, askeri lider olarak da Prens Aslambek Beslanov seçilmişti ( 94). S. Zanoko Rus makamlarından gizli olarak ilkbaharında denizyoluyla Türkiye’ye geçti ( ).
Bir Rus kaynağına göre İngiliz elçisi Lord Palmerston, Konstantinopol’e “Türk hükümeti ve Türk başkentindeki İngiliz temsilcileriyle müzakerelerde bulunmak üzere on iki Kafkas kabilesinin starşinalarının yetkilisi sıfatıyla gelmiştir: Müzakerelerin gidişatı hakkında Ponsonbi Bell’e bizzat yazmıştır” ( ). Sefer-Bey’in temsilcisi olduğu bu ittifak aşağıdaki on iki bölgeden müteşekkildir: Natuhaç, Şapsığ, Abzeh, Bjeduğ, Temirguy, Hatukoy, Makoş, Besni, Başilbay, Teberdeh, Braki ve Karaçay” (6: ). Abzehya’da, Besleney’de, Başılbay’da, Karaçay’da ve Teberdeh’de [Rus belgelerinde “teberdintsı” olarak adlandırılan ( 4) ] bu dönemde (’den itibaren) Çerkes direnişinin örgütlenmesinde çok önemli rol oynamış olan Hajret Kabardeyleri ( ) bulunduğu için, S. Zanoko İstanbul’da “Hür Kabardeyler”i de (Rostislav Fadeyev’in ifadesiyle) temsil ediyordu ( ). Yalnızca Atajukin prensleri arasında bile 9, Kaytukinler arasında 15, Misostlar arasında 5 Hajret vardı.
Seferbey’in Sancak-Şerif’i Çerkes mücadelesinin uygun bir sembolü olarak algılayıp, kopyalarını Çerkesya’daki silah arkadaşlarına yollaması önemlidir. Mesela, Ocak ayında Anapa’dan yollanan bir müfreze Seferbey’in iki direkli gemisini Ozerek Koyu’nda ele geçirip yakmıştı, ama Çerkesler barut ve bayrağı nüfuzlu meclis üyesi Mansur Haudoko’nun (Şupako) ikamet ettiği Ostagay Köyü’ne taşıyabilmişlerdi (5: ; 8: ).
Sancak-Şerif ismini, Osmanlı İmparatorluğu’yla siyasi ve dini bağları muhafaza etme çabası ve Çerkeslerin ana bayrağı olarak sultanın yolladığı bayrağı kabul eden geleneğe bir saygı işareti olarak değerlendirmek mümkündür. Seferbey sultan sarayında de facto elçi olduğu için, ancak Çerkesya’nın Osmanlı İmparatorluğu bünyesinde bir vassal devlet olduğunu vurgulayan bir sancağa onay vermeliydi.
En nüfuzlu prenslerden birine sultan sancağı ihsan etme geleneğinin izine Besleney’in başprensi Murzabek Kanokov’un “sultan sancağına sahip olduğunu, savaş halinde kendisine bağlı tüm halkların bu sancak etrafında toplandığını” haber veren Yarbay Butskovskiy’de rastlıyoruz ( 3). Burada halklar derken kastedilen, Abazin (Aşharuwa) toplulukları idi. Bu haberi, tüm Kubanötesi vilayetlerinin Osmanlı himayesi altında birleştiği şeklinde de yorumlayabiliriz.
Velhasıl, Sancak-Şerif Çerkeslerin bağımsızlık uğruna yürüttüğü ölümüne mücadelenin sembolü oldu ve hızlı bir sosyo-politik transformasyon süreci koşulları altında ortaya çıktı. Onun yaratılması sadece Çerkeslerin Büyük Britanya tarafından askeri-siyasi olarak desteklenmesi fikrinin önde gelen lobicisi D. Urquhart’la değil, İstanbul’daki daimi Çerkes temsilcisi S. Zanoko ile de bağlantılıdır. Bayrağın heraldik kaynakları; Çerkesya ile, feodal Kabardey yönetimi ile, Çerkasskiy prenslerinin tarihiyle bağlantılıdır ve Rus devletiyle yoğun askeri-siyasi ve kültürel temaslar dönemine dayanır. (https://arigiru)
Çeviri: Uğur Yağanoğlu)